punctuated equilibriutn

-

punctuated equilibriutn

Begeleidingscommissie

Technische Universiteit Eindhoven

Prof. Dr. B.J.F. Colenbrander

I.M. van der Heijden

Or. J.C.T. Voorthuis

Id 0539076 I juni 2010

02

I

103

INHOUDSOPGAVE

03

VOORWOORD

04

INLEIDING

05

THEORIE DE HISTORISCHE ERVARING EN DE RUIMTELIJKE ORDE

07

SCHISMA OP HET IJPLEIN

08

M ONTAGETECHNIE KEN

10

E ILANDEN EN ENCLAVES

12

GENEALOGIE INTRODUCTIE

19

N IEUWENDAMMERHAM

XY

21

NIE UWENDAMM ERHAM

XYZ

23

STORIES-SO-FAR

26

PUNCTUATED EQUILIBRIUM ONTWERPOPGAVE

28

BIJLAGE

45

NOTEN

47

04

I

'Later als ik groot ben, word ik architect. .. '

Dromen verwerkelijken doe je niet alleen. In de eerste plaats dank aan mijn afstudeercommissie Bernard Colenbrander en Jacob Voorthuis en Daan Bakker als derde begeleider. Hartelijk dank voor jullie inspiratie, scherpte en niet in het minst voor het geduld tijdens de niet geringe incubatietijd .

Daarnaast dank ik mijn medestudenten die me als buitenbeentje opnamen in hun midden. Jullie hebben me op niet alleen op computergebied up-to-date gehouden .. Mijn familie en vrienden, dank voor alle praktische en morele ondersteuning als ik weer eens alle ballen in de lucht probeerde te houden.

En de allerbelangrijkste die dit avontuur mogelijk maakten: Hans, Fé en Neal, mijn man en dochters. Ik hou van jullie en hoop dat we nog lang naar tevredenheid in mijn 'eersteling' zullen wonen.

VOORWOORD

105

IN LEIDING

Behalve een autonome werkelijkheid in glas /

Enclaves maken onze omgeving leesbaar

populatie vatbaarder voor de onbestendigheid en

staal / beton kan architectuur aanleiding

en zeggen iets over de idealen van hun

juxtapositie. Onderhevig aan informele processen

zijn voor een mentale ervaring .' Doel van

grondleggers. Daarmee zijn het barometers van

en polaire krachten , is het gebied samen te

afstudeeratelier Schisma IV was het onderzoeken

wat relevant wordt gevonden in een samenleving.

vatten als sociale constructie.

van architectuur in samenhang met de 'historische ervaring'. Directe aanleiding was

Mijn locatiekeuze, een rommelig bedrijventerrein

Punctuated equilibrium omvat de ontwerpopgave.

Frank Ankersmit's publicatie 'de sublieme

in Amsterdam-Noord, ligt in lijn met een

Gezien haar centrale ligging en het opgehipte

historische ervaring '. Hoewel - en ontmaskerd

terugkerend thema tijdens mijn Masterstudie:

imago van Amsterdam-Noord, ligt het voor de

als romanticus - ik historische gebouwen zeker

urban wastelands, terrain vague, urban voids .

hand dat de Nieuwendammerham door 'de

kan waarderen, wilde ik er niet op afstuderen.

Gebieden die doorgaans op gespannen voet

massa' ontdekt zal worden. Het gebied zal

Desgevraagd lichtte Bemard Colenbrander toe

staan met hun geschiedenis en hun omgeving.

transformeren, maar tegelijkertijd zijn er factoren

dat het atelier zich vooral zou richten op de laag

Wat mij daaraan interesseert, is de paradoxale

die de 'gangbare' projectontwikkelaarspraktijk

ónder de architectuur. Voldoende reden om me

verhouding tot architectuur: ze herinneren ons

beperken. De voorgestelde interventie bestaat

toch in te schrijven.

aan vergankelijkheid en tonen de barsten in de

uit ruimtelijke en programmatische hervormingen

veronderstelde causale relatie tussen vorm en

die gebaseerd zijn op zowel separatie als op

functie.

intersectie en superpositie. Het achterliggende

Dit verslag bestaat uit drie delen. Theorie begint met het mobiliseren van de 'historische ervaring'. Casus 'IJplein' beschrijft een ambivalente

idee is dat een stedelijke aanjager een Genealogie onderzoekt de historische

ruimtelijke verbinding kan creëren en lokale

omgang met geschiedenis en onderzoekt

ontwikkeling en inteme essentie van

merkwaardigheden zoals vermenging en

montagetechnieken als principe om het verleden

de Nieuwendammerham op grond van

bijstelling aanmoedigt.

productief te maken. Het theoretische deel

cartografische , morfologische en typologische

eindigt met het essay 'Eilanden en enclaves'.

analyses. De gevonden historische

Een rommelig bedrijventerrein als stedelijk

Hierin wordt de locatie Nieuwendammerham

transformaties laten zich vatten in de termen

strand; het gevolg van genetische manipulatie.

(Amsterdam Noord) gelntroduceerd en

accumulatie, eliminatie, overlapping en contrast.

gekwalificeerd als enclave.

Terwijl de morfologie inert blijkt, lijkt de huidige

06 I

107

THEORIE

de historische ervaring en de ruhnteBjke orde stimuleren. Beide voorbeelden komen uit het

sluiten." Maar de heterotopie verschilt óók van

domein van de nostalgie. Zulk verleden wordt

de rest, omdat ze tijdruimtelijke relaties omwerkt.

vandaag de dag graag toegeëigend door de

Michel Foucault verbond de realiteit van een plek

vermaaksindustrie. Outletcentrum Batavia Stad

nadrukkelijk aan 'tijd' en 'context': "De ruimte

werd bedacht "rond de plek waar een replica

waarin wij leven, die ons ver10kt buiten onszelf,

van het zeventiende-eeuwse schip de 'Batavia'

daar waar zich de erosie van ons leven, onze tijd

werd gebouwd. [ ... l De bebouwing is deels

en onze geschiedenis afspeelt, die ons door-

geïnspireerd op de West-Indische koloniën

groeft en ons verteert, is op zichzelf ook ruimte,

waar de 'Batavia' ooit zijn handelswaar haalde. ,,3

heterogene ruimte! Anders gezegd, wij leven

Commercieel misschien verleidelijk, maar of deze

niet in een leegte, waarbinnen men individuen

HOUDT DE HISTORISCHE ERVARING VERBAND MET HET

nabootsing een wezenlijke historische ervaring

en zaken zou kunnen plaatsen. Wij leven niet in

MENSELIJK VERLANGEN NAAR ONSTERFLIJKHEID?

teweeg zal brengen ... ?

een leegte vol kleurige weerspiegelingen. Wij

Waarmee maar gezegd is, dat 'authenticiteit' een

plaatsen gedefinieerd worden, die onherleidbaar

leven binnen een geheel van relaties waardoor

Is de gesuggereerde relatie uit de titel ook wederkerig? In zijn boek de sublieme historische

ervaring omschrijft Ankersmit de 'historische ervaring' als een "gestalt-switch waarbij een tijdloos heden wordt getransformeerd in een wereld die zowel heden als ver1eden omvat,

[... l deze krijgt vorm

in een beweging die

tegelijkertijd een ontdekking en een herwinning van het verleden omvat.,,2Architectuur is intrinsiek verbonden met de voortschrijdende tijd en daarmee een geschikt medium voor een historische ervaring. Een eenvoudige constatering. Maar waardoor wordt zo'n ervaring getriggerd? Een romantische hang naar een (glorieus) verleden? De Amsterdamse grachtengordel staat er zogezegd vol mee. Historisch sentiment kan ook teweeg worden gebracht door de notie van onderliggende idealen. In de door Gerrit Rietveld ontworpen 'ploeg'-fabrieken in Bergeijk, vatten óók nietin-architectuur-geschoolde bezoekers de boodschap dat ruimte, natuurlijk licht en een parkachtige omgeving arbeiders dienden te

belangrijke conditie is voor het teweegbrengen

zijn en beslist niet onderling verwisselbaar'"

van een historische sensatie. Het project om

Volgens deze lijn is de historische ervaring op te

architectuur te verbinden aan de historische

vatten als een tijd ruimtelijke derde macht, waarbij

ervaring lijkt bij voorbaat kansloos. Want, is ar-

discontinuïteit centraal staat.

chitectuur wel een potentieel instrument om vorm

Simpel gezegd: de historische ervaring bevindt

te geven aan het verleden? En in dat geval, wélk

zich daar waar een sprong in de geschiedenis

verleden? Geschiedenis wordt verworven in een

zichtbaar wordt. Architectuur wint daarmee aan

raamwerk dat zich bij tijd en wijle aanpast aan

zeggenschap.

veranderende omstandigheden. Dit proces van continue definiëring maakt de ervaring van het

Persoonlijk, had ik een historische ervaring in

verleden per definitie subjectief en dynamisch.

Cuzco, Peru. Het ohh-gevoel bij het zien van de

Ankersmits pleidooi om 'ervaring' te plaatsen

opkomende zon boven Machu Picchu, werd snel

tussen het binaire subject/object, werkelijkheid/

verdrongen door het besef dat slechts een hand-

taal en werkelijkheid/representatie, maakt dat

vol Spanjaarden de Incabeschaving eenvoudig

ervaring ook te lezen als een Foucaultiaanse 'het-

had weggevaagd en dat zij daama woordelijk

erotopie'. De heterotopie (Iett. 'de andere plaats')

voortbouwden op de achtergebleven ruïnes. In

is een plaats die buiten alle plaatsen staat,

Cuzco en omgeving staan nog talloze bewijzen

terwijl zij toch lokaliseerbaar is in de werkelijk-

van Spaanse (en latere) bouwwerken bovenop

heid. Typisch voor zulke altematieve plaatsen,

oude Incamuren. 'Voortbouwen' betekent let-

stelt Foucault, is dat ze zich verhouden tot alle

terlijk 'verder bouwen', maar ook 'als grondslag

andere plaatsen en er tegelijk een antwoord op

gebruiken'. Deze dubbele betekenis verenigt

bieden.' Dit spatiale evenwicht wordt ervaren als

aldus verleden en toekomst. Dit zag ik terug op

een 'binnen' dat al het 'andere' hoort buiten te

het IJplein in Amsterdam.

081

SCHISMA OP HET IJPLEIN

insteekhaven

VAH

BOVEN NAAR BENEDEN:

PROMENADE OPENBARE RUIMTE BEBOUWING GRID ONDERGROND

109

THEORIE

schislna Op het ij-plein Eind jaren zeventig kwam in Amsterdam-Noord

vroeg Schaefer hem echter om met een ander

verschillen om spanning op te roepen; contrasten

het terrein van de failliete ADM-werf vrij en

- beter - plan te komen. Om aan dit dilemma

als bron van compositorische samenhang. ,, 14 Het

voor het eerst werd een bres geslagen in de

te ontsnappen, baseerde Koolhaas zijn

scenografische effect werd gecomplementeerd

industriële gordel die Noord scheidt van het

strategie op een afstudeerplan van twee van

met een promenade, een trimbaan , ruim twintig

IJ. "In deze politiek geladen tijd - de inspraak

zijn studenten uit Delft. Zij selecteerden "een

speeltuintjes, een watermolen , een visvijver,

was op volle stoom, 'bouwen voor de buurt'

aantal stedebouwkundige en architectonische

straatmeubilair en zelfs (satirisch bedoelde?)

luidde het parool - kwam de Dienst Ruimtelijke

concepten, die merendeels de ontwikkeling van

volkstuintjes.

Ordening (DRO) met een klass iek plan: een

de moderne stedebouw hebben belnvloed . De

u-vormig bouwblok werd als stempel herhaald.

selectie van die prototypische plannen is tot

Op IJplein werd de stedelijke context zodoende

De werkgroep IJplein, met daarin een zware stem

stand gekomen op basis van de gedachte dat de

opgebouwd uit frames waarbij mensen een

van de buurtbewoners, was tegen. De blokken

essentiële principes van deze plannen inzetbaar

dubbele functie kregen: die van bewegend

ontnamen het zicht op het IJ. Om de macht van

zijn bij actuele situaties"." Deze ankerpunten uit

toeschouwer (om de wisseling van ruimten te

DRO te breken, stelde wethouder Schaefer in

de moderne stedebouw (zie bijlage) werden één-

kunnen ervaren) en van 'beeld ' (door ze op te

1980 een 'conditionerend architect' aan." Dit

op-één ingeplakt op het plangebied . "We hadden

voeren als acteurs in activiteiten) .

werd Rem Koolhaas , die op dat moment alleen

materiaal nodig om over stedebouwkundige en

In het discours is deze benadering later

nog boeken en prijsvragen op zijn naam had

architectonische zaken te kunnen praten met

bestempeld tot dynamische montage. '5

staan. Zijn IJplein is een anachronisme en als

amateurs, zowel ambtenaren als bewoners.""

casus interessant om een aantal redenen. Het is de ultieme woningwetwijk. De wijk is gebaseerd

Een analyse van de lagen toont aan dat - in tegenstelling tot wat vaak aangenomen wordt

OMA's stedebouwkundige ontwerp.

- Koolhaas niet uitging van een tabuia rasa: er

op 100% sociale woningbouw; zelfs volgens

De modelstudies hadden niet alleen een

werd net zo lang verschaald en versneden totdat

de toenmalige inzichten hoogst ongebruikelijk.'

didactische rol, zij fungeerden tegelijkertijd als

ondergrond en andere vereisten zich naadloos in

Nu gaat het echter niet zo best met de wijk. De

basis voor OMA's eigen ontwerp. Woningtypen

het nieuwe raster voegden . "Het grote grasveld

Vogel buurt (waar IJplein deel van uitmaakt) stond

en verkavelingen werden afgeleid van een

tussen het oostelijk en westelijk deel markeert

in 2007 boven aan de lijst Achterstandswijken

aantal planmontages. Aan de westzijde is

de plaats van de vroegere insteekhaven. De

van minister Vogelaar"

herkenbaar een plan voor Berlin Lichterfelde (de

Amsterdamse Raad voor Stedebouw probeerde

strokenverdeling met wisselende invulling) en de

Koolhaas ervan te weerhouden de haven

De kleurrijke spelers in de ontstaansgeschiedenis:

verkaveling met urban-villa's uit Stadt ohne Höfe

te dempen: het was een markant element.

Rem Koolhaas (IJplein is zijn eersteling);

van de gebroeders Luckhardt voor Berlijn. Van

Bovendien zou openlaten tien miljoen gulden

een onconventionele wethouder (Jan Ingeouwehoer-kun-je-niet-wonen) Schaefer

1O ;

het

inspraakcomité van arbeiders uit omringende

invloed op het oostelijk deel van IJplein waren

goedkoper zijn. Maar Rem was onverbiddelijk,

de tuinsteden van Noord (o.a. van Boeyinga

zo'n verwijzing naar het industriële verleden

en Berlage) en de Siedlung Römerstadt van

was maar een 'incident' en een knieval voor het

woonwijken; door Koolhaas achteraf bestempeld

Ernst May voor Frankfurt. '3 Naast de ruimtelijke

'schilderachtige'." " Een verticale incisie door

als inspraakterreur.

en compositorische bewerkingen van deze

de verschillende lagen (historische, netwerk- en

bronnen, speelden activiteiten een belangrijke

occupatielaag) is dan ook nagenoeg 'schoon'.

Het proces. In zijn formele rol van conditionerend

rol in het stedebouwkundige plan. Koolhaas

Op IJ plein zijn analyse en concept volledig

architect diende Koolhaas toe te zien op de

zegt over de werkwijze dat hij een compos itie

samengesmolten. In dit verband kan ook

uitvoering van het plan van DRO. Binnenskamers

wilde maken "via fragmenten, het creëren van

gesproken worden over koude montage.

101

MONTAGETECHNIEKEN

Montage. alom bekend als constructieprincipe.

kwaliteit van montage heeft geïntroduceerd in

een radicaal nieuwe vormgeving van het leven.

is een complex fenomeen met uiteenlopende

stad en architectuur. Tschumi verenigde het

"For Benjamin. the technique of montage had

toepassingen en vele homoniemen en synonie-

idee van een 'stad die bestaat uit fragmenten'

·special. even total rights·. as a progressive

men (collage. bricolage. assemblage. editing.

met de cinematografische thema's 'frame' en

form because it 'interrupts the context into

sampling. morphing •... ). Het uit de filmkunst

·sequentie·. In Manhattan Transcripts ('81)

which it is inserted' and 'thus counteracts

afkomstige begrip kreeg ruime betekenis van

en Pare de la Vilette ('82) was de openbare

illusion' and he intended it to

de Russische cineast Sergei Eisenstein (1898

ruimte geen neutrale. passieve inhoud tussen

goveming the construction of the Arcades

-1948). Voor Eisenstein hield montage méér in

stedelijke objecten. maar kreeg vorm door de

Project: 'This work must develop to the highest

dan de conventionele organisatie van beelden

"superpositie van ruimte. event en beweging.""

point the art of citing without quotation marks.

in de tijd. Montage had juist betrekking op

Deze benadering komt ster1< overeen met

I needn't say anything. Merely show ...' 2.

conflicterende elementen binnen een enkel

wat Koolhaas deed op IJplein. Nadien kreeg

Benjamin's magnus opus. Passagen-Werk, is te

beeld en kon worden ingezet om te benadrukken

stedebouwkundige montage verschillende

lezen als een chronografie van de negentiende

dat de (filmische) wer1<elijkheid bestond uit

gedaanten zoals het postmoderne eclecticisme;

eeuwse winkelarcades in Parijs. gecombineerd

heterogene. disparate. met elkaar botsende en

de deconstructivistische manipulatie van

met een zwerftocht door het veranderende

wrijvende elementen." Samenvoeging moest

lagen en fragmenten en; superpositie als

stadslandschap en stedelijke ervaring à la

een constructieve zijn. wat bij Eisenstein vooral

ontwerpmethode. als methode sterk verwant aan

Baudelaire. Het werk. althans passages ervan,

een retorisch en politiek-ideologisch doel

het computergestuurde ontwerpen.

wordt ook wel begrepen als een blauwdruk voor

re the principle

de moderniteit.

diende. Oorspronkelijk opgeleid als architect. zag Eisenstein ook een direct verband met

In deze benaderingen gaat de dialectische

Benjamin's 'Iaten zien' heeft betrekking op het

architectuur. "It is hard to imagine a montage

uitwisseling tussen beeld I fragment over het tot

uit de context halen en tentoonspreiden van

sequence for an architectural ensemble more

stand brengen van nieuwe patronen. Er zijn ook

(historische) elementen die nooit deel uitmaakten

subtly composed. shot by shot. than the one that

opvattingen die aan montage de mogelijkheid

van het waardevolle of het interessante, maar

our legs create by walking among the buildings

tot ontwrichting toekennen. Voor Manfredo Tafuri

die zich steeds in de achtergrond bevonden.

of the Acropolis .,,18 Een beschrijving die doet

waren montageprincipes structureel analoog met

De Belgische filosoof Frank vande Veire

denken aan de promenade architecturale van Le

het principe dat de geldeconomie beheerst en

beschrijft het mooi: ·Voor Benjamin heeft het

Corbusier of Gordon Cullen's Serial Vision.

was montage "de geëigende methode om de

verleden. zonder dat het dat zelf wist. zijn eigen

shockeNaring. die het nieuwe snelle ritme van

constructies. uitvindingen. ideeën met een

Het beginsel om ongelijksoortige elementen

het stedelijk leven kenmer1
'zwak messiaanse kracht' opgeladen, die pas.

onder te brengen in een nieuwe. niet-

Tafuri stelde dat het avantgardistische gebruik

wanneer ze eenmaal achterhaald en ouderwets

hiêrarchische samenhang,'" werd al gauw

van montage anticipeerde op "the assimilation

zijn. door latere generaties als zodanig kan

opgepikt door de avant-garde en montage-

process of the dynamic and mechanical capitalist

worden ontvangen .• 25 Benjamin herziet het

technieken groeiden uit tot één van de

revolution that every individual must undergo:

verleden los van de vermeende wetten van de

verschijningsvormen van het modernisme.

permanent anxiety prompted by urban living and

historische (lineaire) ontwikkeling. en focust in

Het ging de modernisten niet alleen om een

the loss of values."

plaats daarvan op de voortdurende constructie

innovatief stijlmiddel; ze geloofden dat de

Walter Benjamin door. Benjamin beschouwde

van het verleden in het heden. Juist omdat

veranderde condities in maatschappij en cultuur

montageprincipes eerder als filosofie van de

elementen in het onderbewuste bleven. konden

beter uitgedrukt werden door 'fragmentatie' dan

geschiedenis dan als stijl. Daarbij was het niet

zij. in een andere context. nieuwe betekenis

door het klassieke ideaal van ·eenheid·. Bernard

zozeer zijn bedoeling om elementen uit het

krijgen. Zo is montage een manier om het oude

Tschumi wordt vaak geduid als degene die deze

oude te ·redden·. dan wel plaats te maken voor

productief te maken voor het nieuwe.

20

23

22

Hierin klinkt de echo van

I 11

THEORIE

De historische ervaring op het IJplein

Is een historische ervaring op IJplein wel denkbaar, nu blijkt dat Koolhaas bepaald geen romantische motieven had voor zijn 'historisch shoppen' en de bewerking van bronnen en kenmerken zodanig was, dat zij in de nieuwe samenhang amper leesbaar zijn?

De gewaarwording van historische bronnen is hooguit een intellectuele ervaring. Een illustratie van de 'lagen' demonstreert de dubbele betekenis van het grid: het verwijst naar de fysieke omstandigheden én naar fragmentatie (van stedebouwkundige modellen, programma, activiteiten en beeld). Het grid wekt wel een ervaring op die misschien niet direct gericht is op het verleden, maar die op zijn minst vragen opwerpt over haar achtergrond. De geroemde 'dynamische, cinematografische belevenis' bestaat namelijk alléén in oostlwest-richting: dwars op de assen. De promenade als verbindend element, mist een duidelijk begin of einde en daardoor autoriteit. Van noord naar zuid zijn de assen eendimensionaal en zonder eindiging. Zelfs de IJrand, als vanzelfsprekend hoogtepunt van de wijk, wordt ontkend. Je vraag je af waarom besloten werd om, op deze plek midden in Amsterdam, niemand vol zicht op dat water en die stad te gunnen? Het is in ieder geval het toppunt van gelijkheid ...

Goed beschouwd gaat de tastbare ervaring van het verleden voorbij aan enige bijdrage van OMA. Volledige sociale woningbouw op één van de mooiste plekken in de stad, is niet langer denkbaar. Daarmee kan IJplein ook gezien worden als een van de "laatste stuiptrekkingen van het modernisme".'· De context, zoals de woningnood in Amsterdam; de positie van Jan Schaefer; de gedwongen fusie van de ADM en NDSMwerven en het daarop volgende faillissement; de gebeurtenissen die ertoe leidde dat de arbeiders zich verenigden en een stevige vinger in de pap kregen, vallen echter buiten het kader van dit atelier en onderzoek. Dit geldt eveneens voor ontwerpopdrachten die samenhangen met de maatschappelijke status en het functioneren van de wijk.

MENSEN LATEN ZICH NIET GEMAKKELIJK REGISSEREN. ALLEEN BIJ DE AANKOMST VAN DE PONT IS

Daarom heb ik mijn aandacht verlegd naar de Nieuwendammerham, het

WERKELIJK SPRAKE VAN OE 'MENS ALS OYNAMISCH BEELDELEMENT' • TUSSEN BEIDE OPNAMES ZIT

naastgelegen industrieterrein. En dat bleek een parel. Het is een van de

ORIE MINUTEN

laatste industriële rafel randen langs het IJ.

12

I

EILANDEN EN ENCLAVES

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

IJ-plein (1980 - 1988) KNSM-eiland (1988 - 1995) Java-eiland (1993 - 2000) Silodam (1995 - 2002) BomeoiSporenburg (1996 - 2004) Oostelijke handselskade (1992 - 2008) PTT-eiland/Oosterdok (1998 - 2008) Stationseiland (1997 - 2012) Westerdok (2004 - 2012) Overhoeks (voormalig Shell, va. 2003) NDSM (va. 2004) Houthavens (va. 2004) Buiksloterham (va. 2007) Sixhaven (va. 2008)

113

THEORIE

eilanden en enclaves De Amsterdamse IJoevers tonen als een verbleekte versie van Koolhaas' propositie om deze te ontwikkelen volgens een archipelstructuur. Samenhang zou gebaseerd worden op complementariteit, een rijk geschakeerde openbare ruimte en enkele infrastructurele ingrepen." Toen de belangrijkste investeerder zich terugtrok, werd het scenario bevroren, waarna de gemeente het eigenhandig - op onderdelen en op eilandniveau - doorzette." Het resultaat bewijst dat fysieke contiguïteit niet hetzelfde is als stedelijke continulteit.

Nieuwendammerham is een 'blinde vlek' in het hart van deze archipelago . Het gebied intrigeert omdat het een aantal opmerkelijke vrijheden heeft verkregen. Er is géén bestemmingsplan; architectuur lijkt indifferent en de morfologie het resultaat van traag werkende krachten. Na het wegebben van de scheepsbouwgerelateerde industrie, bood de geïsoleerde positie ruimte aan uiteenlopende initiatieven met een veel lagere viscositeit. De globale netwerkeconomie manifesteert zich in hippe film- en modebedrijven; loodsen kregen een nieuwe bestemming als erotische club , theater of restaurant ; een eenzame woonboot heeft een chemische fabriek als buurman; er vestigden zich talrijke garagebedrijven en een (zo op het oog) omvangrijk 'grijs' circuit. Die postindustriële nieuwkomers clusterden zich in heterogene structuren waarbij de grens tussen wonen/werken/levensstijl diffuus werd. Door deze juxtapositie van krachten is Nieuwendammerham ook te lezen als prototypische moderne stad.

Pogingen om de hedendaagse stad te beschrijven, worden vaak gehinderd door een problematisch verband tussen ruimtelijke morfologie en het diagram van sociale interactie." De Italiaanse architect Cino Zucchi beschreef hoe sociologen het gedrag van mensen verklaren op basis van minority codes: een boodschap wordt alleen direct begrepen in de semantische context van de betreffende (sub) cultuur. Het is niet zo dat de moderne stad geen orde kent, maar deze bestaat als een terloopse opeenvolging van afgebakende , op zichzelf prima functionerende , subsystemen . In tegenstelling tot wat veel critici geloven , veroorzaakt de eindeloze samenkomst van codes geen ontwrichting. Eerder onverschilligheid. We zijn gewend om het teveel aan informatie als ruis weg te drukken en voortdurend te zappen tussen verschillende kanalen. Door deze subsystemen te labelen als enclaves, wordt het mogelijk een brug te slaan tussen het fysieke , het gebruik en de betekenis. De enclave is gebaseerd op ruimtelijke controle waarbij het functioneren van het 'deel' ontkoppeld is van het 'geheel'. Deze discontinUlleit maakt leesbaar. Maar wat is de prijs voor helderheid? Enclaves bevatten tegelijkertijd de positieve idee van gemeenschap en de negatieve idee van apartheid. Moraliteit wordt banaliteit wanneer onze levens zich meer en meer afspelen binnen enclaves, capsules, schuim ... De stad faciliteert het netwerk. Vindt alleen de flaneur die de stad doorkruist er nog chaos , surreële ervaringen en onverwachte ontmoetingen?

JO

14

I

EILANDEN EN ENCLAVES

Enclave - afgeleid van het Latijnse inclavatus - betekent letterlijk ingesloten of opgesloten. Een populaire vorm van vrijwillige opsluiting, de gated community, is het gevolg van maatschappelijke processen en een door projectontwikkelaars en beveiligingsbedrijven geëxploiteerd idee van rust en veiligheid. Vanuit financieel oogpunt zijn dergelijke structuren aantrekkelijk: het territorium krijgt een hogere waarde, is waardevaster en bepaalde kosten kunnen worden overgeheveld naar de gemeenschap. Maatschappelijk worden zij echter geassocieerd met een ongewenste sociale afscheiding. Het hekwerk dat uitsluit markeert ook de grens tussen twee systemen: het publieke domein

/

/~~/ / //

/

/

~

van de stad versus een stedelijkheid die bestaat uit privédomeinen. 31 De publieke ruimte is daarbij slechts restproduct.

Inclusie/exclusie kan ook leiden tot een vergaand vacuüm. Guantánamo Bay (Cuba) staat onder leiding van Amerikaanse militairen, maar valt buiten de jurisdictie van de Verenigde Staten. Bovendien weigert de Amerikaanse regering om gevangenen de status van 'krijgsgevangene' toe te kennen. Iemand die in dit kamp gevangen wordt gehouden vanwege (vermeend) lidmaatschap van al-Qaeda, wordt noch door de Amerikaanse noch door de internationale wet beschermd. "Deze afwezigheid van wetten heeft een nieuw soort ruimte gecreëerd; een ruimte waarin personen worden teruggebracht tot het niveau van een puur biologisch bestaan: levende doden".32

's Werelds bekendste enclave is misschien wel Berlijn. Het bijzondere aan de Berlijnse situatie was dat de Sovjets de muur bouwden om de vlucht van het oosten naar het westen te verhinderen. West-Berlijn

+

- algemeen beschouwd als enclave van West-Duitsland - werd feitelijk bezet door de geallieerden. Omdat de Sovjet-Unie het oostelijke deel van de stad én de DDR controleerde, was de grens méér dan een territoriale scheiding. Zij vormde een linie tussen de botsende ideologieën en economische systemen van twee wereldmachten.

De filter tussen 'binnen' en 'buiten' is steeds ondubbelzinnig. Zoals de Oudhollandse vestingstad zijn het doelbewuste ruimtelijke constructies vanuit een primaire behoefte aan bescherming en distinctie. Echter, als serie weerspiegelen de diagrammen elkaar. De relatie tussen in- en uitsluiting blijkt wederkerig wanneer intentie (+) en actieve grenszijde (» verschillende posities innemen. Wie sluit wie in? Grenzen kennen klaarblijkelijk een dynamiek die de fysieke toestand van 'grens' overschrijdt. In SMLXL beschrijft Rem Koolhaas hoe hij in 1971 in Berlijn was, om 'de muur te affirmeren

+

als architectuur' en hoe die (tot zijn verrassing) geen stabiele, enkelvoudige entiteit bleek. "It is more a situation, a permanent, slow-motion evolution, some of it abrupt and clearly planned, some of it improvised. [ ... Jln its 'primitive' stage the wall is decision, applied with absolute architectural minimalism".33 Koolhaas' ervaring resoneerde in het Exodus-project. Exodus is een lineaire zone die dwars door Londen loopt, 'beschermd' tegen de rest van de stad door twee parallelle muren, waartussen zich een sequentie van scenario's afspeelt. Deze strip zou zo'n aantrekkingskracht uitoefenen op de bewoners van Londen, dat ze hen ertoe zou verleiden om naar de enclave te

ENCLAVEDIAGRAMMEN

ontsnappen: zij zouden de 'vrijwillige gevangenen' van de strip worden." Exodus illustreert zo de

DE GATED COMMUNITY, GUANTANAMO BAY, BERLIJN

dubbelzinnige moraliteit van het Berlijnse enclavemodel en van de gated community.

VATICAAN, 'BIGNESS', VENETIE, CHINATOWN (NYC)

115

THEORIE

De filter rondom een enclave is niet per se een enkelvoudige constructie. Als hoofdzetel van de roomskatholieke kerk is Vaticaanstad een belangrijk bedevaartsoord. Als politiek systeem manifesteerde het Vaticaan zich (als overblijfsel van de veel grotere Kerkelijke Staat) als een gedeterritorialiseerde macht, totdat het in 1929 soevereiniteit verkreeg. Staat en Kerk komen samen in de persoon van de Paus. Dit pontificaat verhoogt het totalitaire en gesloten karakter van de enclave. Zo zijn alle hoge functionarissen tevens geestelijken van de katholieke kerk en kan de Vaticaanse nationaliteit alleen worden verkregen door naturalisatie. '" Een soortgelijke 'graduele uitsluiting ' staat model voor (de ruimte-in-) het-gebouw als enclave . Het principe van achtereenvolgende ruimten die steeds privater worden, is een bekend thema in Arabische architectuur. Vooraan liggen de ontvangstruimten, daarachter de vertrekken voor personeel en familie en diep in het gebouw bevindt zich het domein van de heer des huizes met zijn eventuele harem. En wat te denken van de huisvesting van onze service- en entertainmentindustrie?

Een obscuurder concept van filter is 'kwantiteit'. Voorbij een bepaalde schaal, stelt Rem Koolhaas, wordt architectuur Bigness: "[ ... ] the distance between core and envelope increases to the point where the facade can no longer reveal what happens inside. The humanist expectation of 'honesty' is doomed : interior and exterior architectures become separate projects , one dealing with the instability of programmatic and iconographic needs, the other - agent of disinformation - offering the city the apparent stability of an object. Where architecture reveals, Bigness perplexes; Bigness transforms the city from a summation of certainties into an accumulation of mysteries. What you see is no longer what you get"." Grootheid kent aldus een dubbel enclaveprincipe: door haar kwantiteit is de megastructuur niet langer deel van het stedelijk weefsel én worden kern en omhulsel autonoom.

Een heel ander principe zien we in Venetië. Gebouwd op honderdachtlien eilandjes, maakte haar topografische verschijning Venetië bijna onaantastbaar als maritieme en commerciële macht. Via een netwerk van kanalen is haast iedere plek in de stad bereikbaar. Omdat alléén de Venetianen exact wisten waar de diepe vaargeulen lagen, was het deze versnippering die bescherming bood. Toch vergde het behoud van deze strategische positie de nodige inspanning: om zich te beschermen tegen aanvallen over land, moesten de bewoners rivieren omleggen opdat de baai niet zou dichtslibben door sediment. Twijfelachtiger is de Venetiaanse faam als uitvinder van het getto. Joden die volledig waren opgenomen in de gemeenschap, werden in de 16e eeuw gestigmatiseerd en geisoleerd in het eerste getto.

Gemeenschap is precies datgene waarop de New Yorkse enclave Chinatown is gestoeld . Topografisch gaat Chinatown volledig op in het grid van Manhattan , maar qua perceptie is het een exotische wereld vol geheimen en mysterie. Volgens de Chinees/Amerikaanse sociologe Min Zhou, is Chinatown

~

DODO DO DO DOD O

echter géén typische, geisoleerde immigrantenwijk, maar een socio-economische enclave die zich voortdurend vernieuwt en die intrinsiek verbonden is met de overkoepelende maatschappij. De agglomeratie van etnische bedrijven (met afzetgebieden tot ver buiten haar territorium) biedt immigranten een manier om te integreren. Succesvolle Chinezen die het gebied konden verlaten , onderhouden vaak sterke banden met de oorspronkelijke enc lave, waardoor deze gedecentraliseerd raakte met satellite-chinatowns.

37

Chinatown kan daarmee begrepen worden als een ruimtelijke

structuur die een gemeenschap faciliteert en mobiliseert.

I, !

J

= ! I' I 1IJ I' :.L, I II ' II t! " ; I~ !.~, ~,,~"

I! i l l . ' I I I ;! I I I ppnHIUI'-gqd,q, 2t_~~~ ~, ë.!I~ ~~Ii.!I~>-:i

I I I

~

~'{

i!nqiidl" l !HHd 1!. I·'''~ - >H .' "111~jl i ·É!l' "f"' ~" P llIUJlh 'l ' J" j " , I IUd,!, .. " h j

~€l ·

I

,: l~~=

"0 f!l"

,!idifd j ! L's' l' !E !;'i!~:~!llîi~ l!l -~I.n·i!Hd 'J! !i.i~1ll _!'J,./I ~

"'-

~

I

n ,[

~1

~;

ii~'e

.1 !'llll!iiP! ~"

~! l:lliïlq!fl'L~ilf !i I I ' ... I ' . " 'I! I~ I~ I~ i' _ ~ !.I 1I 'I· ! II ! I 1- II I ! ' j

El.

I

z

,

lP! I I !li I!lHi i, 'I:!I·~ j I .

dJ!

!i l _~, J! IIldi ~

•

. ! ~

'" .,.,_..".n _....'

10 "' ........ '" _ _ . . . dl...:lOl.

--- ...... 'ogt--~~ ......... N_""""-.. .... ..........

""' '" _ _ . . . . . . ' d .. nor.. Ol! de

.. _ _ q., - . . ... on::!a... WJot

N .... ~. "'""'. '.". ""

N~

_

""' ...... ,d ..

_t

"1>oo\JOtlO ~ _

goo.,.,.oe.:o,f _ _ "..,;0)

;_

De~(
u' _ïf prWt_: 00.....,

""""""""'"90'" ..

~...,

'-tGVII .... _ . . " _~'). 00 _ _ _ _ ,* LJ ("'""""')""

,,-',\, . .... __ ""_00

--""._..".",...-_. II~ """"" '" . . - . Io hol .......... Ol ' " - . . ... n _

_

ba b • ...:1

C/I>"'-'--_",_hotnsm _ .... ~ .~· ... ~Io

_

'*(>o .... 'O'l"*'~ _ _ Eon

-_. -

~,

""" "'" ""'*' -

welao "''''' ..... öggng...,
_ot .. ...-.... " ' - .

..,r. _ MlIo _ _ _ _ _ _ ""WiII _ _ ~

..n _000"'-" """"'_. ap.,.......DIMt ruton _ . Tac

"1""-_",,,,,.,,


tIOocn,;;.. 'II ...... """'" don flo<

b6g1 ..... .., _

It.GI, _

óo!~..,

_

')'1'-" van =-

.. ""odoooJl, Sotnm"",

.... gt'I'Ojd _

~111

..,.-.cy,

,_...-igI._.....

• __ ..n _ _ . ~OI_ .

"'... or_,.,...

..

~

_ _ ...... _

En""

L

....... 'Ö'Q.\M.""

....

moMI' .. ,

,

..........

" .... In """""'"

_~:_-­

"o-, .."""oI_ut. _"""'_. _ _ G<>ooIO' ''' 'b..ooMn',' 00

""""" _

~

... _. '*

..._ "'t"'"1 _ _ _

~nI
""",,

E..,_ "'_ ...nencil_ _

bij ao _111= >Ic ~' , I , """ "'pllCOIC. Daze iI ti ~ _ .... '" _ >OIgono

""" o.w. ....... _ .... ...,..., dot _ _ ..... .,.,.... .......... ,...01,..

<MOot ..,..., 11 _ ..... "'· _ _ _

go'O'Od . . . . . . . . _ . _ " • • • dwo.

111"_ ,.,....,d-...t-..ou.

lrogeoIoIonll'

~OI~Ooruton..",

__

ao ~ '1000000 .... _

~_o..._

.. ,*_1Iatod

~ , "W

_aoo~

0 . . . . . . . , _ _ . . IooI-,~ .

..- . ItII~_(nog ) _~

_goobn.o4<_ ...

.......... ' Id .."'9'!" . ....... _.......,d.

...... ol"" lt. op";~ $I;-. _ _ "",~1

Oouc!Tal"",', ~

__

oe"""",,,", '" "'""'~ ,orn in_

..... '_ _ -..arr.,. begip . .. ,

'11< Dooft

_~ ...

"_tiJG.

~_""""'"'

. . ~............., .... van

",Mg. [··l _

""'V.. I>!OW_.....-.niII~~

..

'

w tl _ _ • _ _ IIl"- _

o.von

' " .. . . . - ' " ' IiI'gebo«l_n. _goodIInld"'llio .. _ _ _

_"melal
",n _

, .......,..gng "" bopItIIng I1n

.~"","

-..... _ _ _ . O'-UIeI"IlI'"-.

...., lIn\lf .... _ ~. ,

.. ,_ .. _

i,...,.m_ in CO""""",,,. .E...

~

.~-----­ _ ',," _ 1' '11101.",,"_''''''''_"' . ~ . fllril'l

'" _ _ _ ,,, ...,.. ,,

:dcII_lIt_"dge...a-.._._ ••

.

'_ _ _ cIogeroo cio "' _ _

"P'I'alUn\I

~.

Qn(It~"'I/f

Hot_~.

, or "*' ....... 01110

ao """""'" _

_ _ 0( - . . - - ) - - ' u _ _

boII">OOtI\.

_

11_11 _ _ ....... ",,"","* •.,.,r-vono.'"

~

" " - . ~ ,*.zO:rII "" dl ~ .", .. ,,"',

""'"""' .., l"1li a.nnIIl

"'ltIt WooJ ....,.,;gen..-.an ....... 'dO

tQt>Iq .. n~don_.~

~-~---~

dot_ .10. W_

~tlI

~oticu_ 10'", _ ' hol ~ 1I'ouIS,

IIn ... igI>eId

"-'_'* __

- •• -_ - .............. -.o;g. N_' _ ....,... __

~t/oojIo
'* godMIo ...n
... "~.--, ingM .....

ZeWv _ _

.,..,

~_f

....-.gewet.., """

_ _ QI '>"11 _ _ _ " _

... _

ao 0Y0rige ~ Kom' '" ~ (Io

--..,

, • . E.., "",,","",I> uit ' 1-<3

....--.., _

.a.n aw._ ., 191 ..... '" ""M, VOO'

"""~_"'''''t_

'~35.

_~

_;_.~0t>ÓIt~"","".00

opoMetl ",mlO QI>

lIIidI roog '4' l"1li_

UllI>r«if">gCfOlon) uit

_

.. _ ...........

.....--..-~

Hot _

"

e

~

~_. '*

1

-voIl kinII

Zin ..... _ _ ...... _ T.. _ _ _ _

I

rooi goot>ie
<1I;igra'rl''''' Vtonolll

~

pjIo ................. .., j.o<1apos<'" çOm~

_

__

doo .... 1iIIo ocaIa ..,

""""""": ui"_, " ...

.....K ... ..., ir"n\Ie """""""' ...... De ...-.icil1oot """

"-1 ~ • CItI dO poWobort irWi _ : '" floOnI ~ _ _ ·in·.

18

I

'"

genealogie

--_:_....._ _ "_ _ _ _

teo.~

_z.rt.oprn'- _ _

..

.......... ' I110)0._

_. . "_._irl . . . __

..-.:r_OO _

_

T«f'I

..... \I8tlieG na

&f\....,.. _

~ _

..,.. Of ~ ......... oIoep ' - . . .

"'_0M ..

_1c~

"'"

.... grolO -'SI"" ~ "'- . . , _ ' " ",,~.-.:>g lido!> ....me •. ,_

_ _

....

~ I J
~ . IooogOt,

_

. " , - rel iOr.:lICNoO

"" ~mm.mom".., _

a,.tI:I""",,~

......-n. r """, ,",ot ogen komen (OCI1t1O!1i11')

,.,.,.,..", ...~..., ""'-. "'-"'""'_~

"" ""__. t>. va....

,I... _,

"'"'~....."

_ollee _ .. lilt

20

I

DE STEDELIJKE VELDEN VOLGEN DE HISTORISCHE KANAALSTRUCTUUR

I 21

GENEALOGIE

Nieuwendammerham XV

tienduizend" - in de aangrenzende tuindorpen woonden. Parallel hieraan kan de schaalsprong

Ten opzichte van haar omgeving doet

tussen het zuidelijke en noordelijke deel

Nieuwendammerham's structuur autonoom,

van Nieuwendammerham eveneens worden

ietwat autistisch, aan en een oppervlakkige

uitgelegd als een vorm van aanhechting.

blik op de kaart doet vermoeden dat er

1850

geen sprake was van een strikte ruimtelijke

In formaat mag dan sprake zijn van enige

ordening. Cartografische analyses tonen aan

zonering, maar grootheid bevindt zich op

dat er wel degelijk een (chaotisch) systeem

Nieuwendammerham ook pal naast heel

aan ten grondslag ligt. Het kenmerk van een

klein. Op het Draka-terrein staat het grootste

chaotisch systeem is dat het zich lukraak

gebouwensemble (27 .000 m2) naast het kleinste

schijnt te gedragen, maar niettegenstaande

(52 m2). Welke schaal is dan maatgevend?

gehoorzaamt aan deterministische wetten. In

De menselijke maat van woningen en

de eerste plaats liggen deze verankerd in de

poortwachterhuisjes of de monumentaliteit van

historische ontwikkeling. Bepalend was de

de megastructuur? Op de Nieuwendammerham

cyclische verhouding tot het water. Binnen

heeft Bigness evenwel niet de status van wat

een periode van zeventig jaar werden in de

Koolhaas 'fuck context' noemt: het is eerder een

drooggelegde ham - in etappes - kanalen

oorspronkelijke situatie.

1900

uitgegraven en vervolgens gefaseerd gedempt." De bebouwing is geclusterd in campusvelden

In een chaotisch systeem zijn dikwijls vormen van

die zich gedragen volgens de contouren van de

zelfsimilariteit (fractalen) te ontwaren. Een fractaal

oude kanaalstructuur, met het typerende verschil

is een geometrische vorm die onveranderlijk is

tussen de strakke rooilijnen aan de kanaalzijde

met betrekking tot schaal: ieder deeltje is een

en een organisch gegroeide, inteme structuur.

kleinere kopie van het geheel." lets dergelijks

In het verlengde hiervan is er een duidelijk

is herkenbaar op een Nollikaart. De inkepingen

contrast tussen het heldere stedelijke netwerk

in de stedelijke velden vormden een secundaire

voor de straten en de fijnmazige structuur van

infrastructuur om de binnenterreinen te ontsluiten

de bedrijfskavels. De gedempte kanalen zijn

toen de brede straten nog bestonden uit

nog altijd herkenbaar aan het opvallend brede

water. Na het dempen van de kanalen bleef

straatprofiel (Gedempt Hamerkanaal), dan wel

deze structuur in tact. Een vergelijking van

aan het asymmetrische profiel van straten die

de Nollikaart met de reeks historische kaarten

voorheen een kanaal vormden en geflankeerd

leert dat de niet-openbare IJkade aanvankelijk

werden door een kade (de Motor-, Spijker- en

volledig werd dichtgebouwd en dat er pas in het

Beitelkade). 43 Deze nieuwe straten contrasteren

vorige decennium een opening ontstond. In dit

met de oude smalle straten (Schaaf-, Ketel- en

verband is de mengeling in gebouworiëntatie

Boorstraat). Een andere in het oog springende

ook vermeldenswaardig. Typisch voor de

straat is de Meeuwenlaan: de noordgrens van

eilandstructuur, is dat de kades uiteenvallen in

het gebied. Deze scheidt én verbindt de ham

een mix van voor-, zij- en achtersituaties.

met haar omgeving. De vijftig meter brede straat heeft een opvallend profiel met twee

Bij het hedendaagse gebeurtenissen is evenmin

ventwegen. In combinatie met de doorlopende

sprake van een vaste vorm . Als reeks bevestigen

straten (Hamerstraat, Schaafstraat, Spijkerkade,

de functiekaarten mijn stelling dat het gebied

Motorkade) zorgde de Meeuwenlaan voor

functioneert als enclave van compartimenten. De

aanhechting met de omgeving. Dit is logisch

functies vallen samen met de stedelijke velden,

als je bedenkt dat het merendeel van de

noch is er sprake van een andere vorm van

arbeiders - in hoogtijdagen waren dat er wel

concentratie. Zij gedragen zich als strooigoed.

1946

221

GEBRUIK IN

HANDEL

1990

& INDUSTRIE

WONEN

Een verschijnsel dat hiermee samenhangt,

Op enkele garagehouders na, onderhoudt

is het ontstaan van 'hybride' gebouwen. Van

de bevolking nagenoeg geen relatie met de

oorsprong werd wonen (op beperkte schaal)

omringende wijken. Op de blog van Pand

gecombineerd met werk, maar nu tref je

Noord maakte iemand enthousiast melding

binnen één gebouw(complex) combinaties

van het feit dat er op het IJplein, tweehonderd

aan zoals krakers/garage/theatergroep of

meter verder, een cafetaria zit ("erg handig

bulktransportondernemingltegelmagazijnltheater/

om, bij overwerk, eens géén koude pizza te

restauranVshowroom van een modemerk. Dit

laten komen vanuit de stad"). Anderzijds vormt

mozaïek maakt de Nieuwendammerham uniek

Nieuwendammerham een knooppunt in mondiale

tussen de Amsterdamse eilanden. Waar het

netwerken, of kleinschaliger, ten opzichte van

gebied oorspronkelijk gewijd was aan handel,

het historische stadscentrum. Kledingontwerpen

industrie en een enkele (bedrijfs-)woning,

uit Scandinavië, Neder1and en de USA worden

vertoont zij nu een mate van vennenging en

geproduceerd in China en Taiwan en vanuit

versnippering die je eerder verwacht aan

de Nieuwendammerham verkocht binnen heel

te treffen bij zones met een hoge dichtheid.

Europa. Navraag leert dat bijna alle medewerkers

Daarvan is op Nieuwendammerham geen

en klanten van de 'Goudfazant' in 'de stad'

sprake. De statistieken tonen aan dat bewoners

wonen. Met de auto ben je, via de IJtunnel,

en gebruikers er wel erg royaal bij zitten. De

binnen enkele minuten bij het Centraal Station

hoeveelheid vrije ruimte is ook af te leiden uit de

en wanneer de geplaagde NoordlZuidlijn ooit

witte vlekken op de functiekaarten.

opgeleverd wordt, ook met het openbaar vervoer. Bij tijd en wijle spelen er ideeën om fietsbruggen

N

NlHA

WONINGEN

59

1,8

INWONERS

110

3,4

aan te leggen over het IJ.

ONDERNEMINGEN

183

5,7

WERKNEMERS

1897

59,3

Een ambivalente omstandigheid zijn de minienclaves 'Pand Noord' en de 'Modefabriek'. Filmdistributeur A-film heeft zich in 2003 als één

CREATIEVE INDUSTRIE

& ENTERTAINMENT

GARAGEBEDRIJVEN

GROEN

HYBRIDE

In de 'groen'-kaart valt op dat behalve de rij

van de eerste nieuwkomers gevestigd in Pand

bomen aangeplant langs de brede straten en

Noord aan de Meeuwenlaan en inmiddels zitten

wat gras op braakliggende terreinen, groen

daar zo'n veertig filmgerelateerde bedrijven:"

nagenoeg afwezig is. Het weinige 'culturele'

De Modefabriek huisvest in het voormalige

groen lijkt al gauw een frivoliteit. Een mogelijke

Gasverdeelstation van Amsterdam Noord, hoe

verklaring voor die ondergeschikte rol van groen

voor de hand liggend, modebedrijven. Beide

is dat het hier gaat om een industrieel landschap.

initiatieven zijn vermeldenswaardig, omdat

Aan de andere kant is het ook een bewijs van

zij afwijken van de kenmerkende diversiteit.

Nieuwendammerham's toestand van blinde

Anderzijds gelden zij als aanjagers bij het

vlek. 'Groen' is immers hip. Op het gemiddelde

aantrekken van nieuwelingen en publiek. Dat

Nederlandse bedrijventerrein brengen

aantrekken van publiek, is een ontwikkeling die

ondernemingen steeds vaker groene accenten

is af te leiden uit de functiekaarten. Natuur1ijk

aan om werknemers te plezieren of de herken-

bracht de vroegere bedrijvigheid eveneens

baarheid van hun locatie te vergroten. Nadere

klantbezoek met zich mee, maar de mate

beschouwing van de populatie, bevestigt mijn

waarin (en variatie waarmee) de showrooms

enclavetheorie eveneens. Waar de morfologische

van de diverse automerken, de groothandel in

aanhechting met de directe omgeving groter

horecabenodigdheden, de grow shop, erotische

bleek dan verwacht, is hier sprake van het omge-

club, hotel de Goudfazant, theater M-Iab,

keerde. Ten opzichte van haar directe omgeving

en natuurlijk, 'informatiepunt IJburg' publiek

trekt Nieuwendammerham zich terug in zichzelf.

aantrekken, is van een heel andere orde.

GENEALOGIE

Nieuwendammerham XYZ

123

door het dichtmaken van de ruimte tussen twee hallen. Vanwege de kanalen in het gebied

In werkelijkheid is de oude kanaalstructuur

en de tuindorpen er direct tegenaan - was

nog beter herkenbaar dan van bovenaf.

er gewoonweg geen andere ruimte om als

Versnippering en schaalverschillen leiden

onderneming uit te breiden. De kaarten wekken

daar blijkbaar (te) veel af. Waar in plattegrond

dan wel de indruk dat er veel ruimte was, maar

het verschil tussen het grootste en kleinste

de aard van de bedrijvigheid (en historisch

gebouw maar liefst een factor vijfhonderdtwintig

beeldmateriaal bevestigt dit) vereiste veel (semi-)

bedraagt, is dit bij de gebouwhoogte slechts

permanente opslag. Met niet meer dan een

vijf. Op Nieuwendammerham is Bigness vooral

dakconstructie en voor-/achtergevel werd zo toch

plat. Gezien het geringe aantal gebruikers/

nieuwe bedrijfshal gecreëerd. Een tweede variant

bewoners, laat het zich raden dat er nauwelijks

is de telescoop, waarbij diepe percelen naar

sprake is van een verkeersstroom en wekt de

achter werden dichtgebouwd door het verlengen

aanwezigheid van die brede straten nog meer

van de bestaande bebouwing. Vooral in het

verwondering. Mijn these dat de openbare ruimte

noordelijke deel van het gebied zijn sommige

eerder het karakter heeft van een onderliggend

kavels volledig bebouwd. Een derde beproefde

veld dan van verbindend netwerk, blijkt ook

wijze om als bedrijf te groeien, was het uitkopen

uit de wijze waarop de kavels ingericht zijn.

van de buurman om daarna de gebouwen van

Uitgezonderd de enorme terreinen van Stork en

binnen samen te voegen. Zo had kabelfabrikant

Draka en de recente lineaire structuur op het

Draka tussen 1950 en '60 een hoofdkantoor en

voormalige Johan van Hasseltkanaal , zijn de

een aantal loodsen op het huidige Storkterrein,

meeste percelen niet omringd met een hekwerk

maar verhuisde naar de overkant, nadat ze in

zoals op het gemiddelde bedrijventerrein . Bijna

de jaren zeventig door Stork werden uitgekocht.

overal valt de rooilijn van de bebouwing samen

Terwijl het kantoor werd afgebroken, werden de

met de perceelsgrens en zijn binnenterreinen

loodsen door Stork samengevoegd tot één. Ten

toegankelijk gemaakt via een eigen oprit of via de

slotte voorzagen ondernemingen via het dak in

beschreven fractalen. Deze inkepingen ontsluiten

hun toegenomen ruimtebehoefte: er werden hele

vooraan nog wel hoofdentrees , maar dieper naar

verdiepingen bovenop gezet. Een intrigerend

achter komen er enkel achterdeuren op uit. Ze

voorbeeld is de houten blokhut bovenop een

eindigen steevast op een plek waarvan duidelijk

loods: het is de sauna van de 'erotische club'.

is dat er zelden iemand komt. Hoewel deze open

De expansiedrift leidde ertoe dat percelen

plekken tot de openbare ruimte horen, ontstaat

binnenin de campusvelden volledig met elkaar

op een gegeven moment het onbehaaglijke

zijn verweven en dat de interne organisatie van

gevoel dat het wellicht niet helemaal de

de bebouwing volstrekt onleesbaar werd. Dit

bedoeling is, dat je je daar bevindt..

effect wordt versterkt doordat delen van deze samenklonteringen nu leeg staan als gevolg van

Het industriële landschap bestaat naast enkele woningen vooral uit bedrijfshallen, die nader te rubriceren zijn als loods, shed, hangar of doos. Alle komen zowel los als - in iedere denkbare combinatie - geschakeld voor. Daar bovenop kent Nieuwendammerham een aantal eigen varianten waarvan het ontstaan verklaard kan worden vanuit economische groei in relatie tot de ruimtelijke structuur van het gebied. Een van die varianten is de tussenruimte : gevormd

teruggelopen bedrijfsactiviteiten.

241

00 DO

BoVEN: GEDEMPT HAMERKANMl

MIDDEN: SPUKERKADE, VOORHEEN

5Pt.JKERKAHML

ONeER: DE MEESTE HALLEN ZIJN NAUWELUKS 'DECORATED SHEOS' TE NOEMEN. TEKENS OP GEVELS ZIJN EERDER ADRESMNOUIOINGEN.

125

GENEALOGIE

Een alternatieve strategie om de bebouwing

opzichte van de rest van de IJoevers. Daar wil

Constructie systemen spelen vooral een

op Nieuwendammerham te classificeren, is

de historische bebouwing vaak iets anders zijn

mediërende rol tussen volume en omhulling.

het onderzoeken van de schaal no-nonsense,

dan wat het eigenlijk is (een pakhuis) , terwijl

Daarmee zouden constructies afgedaan

economisch efficiënte bedrijfshallen I

nieuwe woon- en kantoorgebouwen eveneens

kunnen worden als architectonisch irrelevant.

architectuur. Beide komen voor. Nu is het

iets anders willen zijn (een pakhuis) dan ze

De courante bouwsystemen zijn lichte

verleidelijk hierin een evolutionaire ontwikkeling te

werkelijk zijn. Maar wat is de verdere relevantie

staalconstructies of betonnen prefab elementen.

zien, maar inventarisatie van de gebouwvoorraad

om de 'decorated shed' te verbinden aan de

Dit is een verschraling ten opzichte van het

en van materiaal uit het stadsarchief, dwingt

Nieuwendammerham? Op de Las Vegas' Strip

verleden. Toen waren constructies niet alleen

tot een andere conclusie. In het verleden werd

zijn de 'ducks' en 'decorated sheds' immers

aperter, er was ook een grotere variëteit:

evengoed gebouwd volgens maatschappelijke

al lang vervangen door 'architainment'. Het

gebouwen stonden op betonpijlers; gevels

of esthetische idealen of werden bijzondere

samengestelde begrip dat door Venturi en Scott

hadden zichtbare vakwerkconstructies of

constructies toegepast, terwijl recent enkele

Brown werd gerntroduceerd, was aanvankelijk

betonnen driescharnierspanten; er stonden

'catalogushallen' werden neergezet. Het eerder

een aanval op het orthodoxe Modernisme. Géén

stalen kraanbanen en hijsinrichtigen (een aantal

genoemde kantoor van Draka werd rond 1960

'form follows function', maar de nadruk leggend

staat er nog) en de grote 'Stork'-hal werd,

op antroposofische basis ontworpen door

op de dualiteit van architectuur: het binnenste als

mede vanwege de stalen 'Engelse spanten'

architect J.J. van der Linden. De keuze voor

schuilplaats versus de communicatieve functie

aangemerkt als industrieel monument.

bedrijfshuisvesting lijkt in de eerste plaats

van de buitenzijde. Op Nieuwendammerham

te worden bepaald door het belang dat het

gaat (uitzonderingen daargelaten) de gevel niet

Gebouwdoorsneden bestaan voor het

management er aan hecht (en in relatie daarmee:

zozeer over expressie of symboliek: tekens op

merendeel uit twee horizontale lijnen (er

het beschikbare budget). De indifferentie van

gevels zijn eerder adresaanduidingen. Als de

is slechts een enkele verdieping). De

architectuur waaraan ik in mijn essay refereerde,

visuele imprint niet zo'n rol speelt, blijft alleen de

oorspronkelijke bedrijfswoningen vormen

hangt dus niet samen met finesse, of preciezer,

constatering over dat het exterieur volledig los

de belangrijkste uitzondering: deze werden

een gebrek eraan. Een aanwijzing waarom toch

staat van het interieur. Gebouwen zijn er naar

doorgaans bóven de bedrijfsruimte gesitueerd.

gesproken kan worden over indifferentie, is af

binnen gekeerde containers.

Transformatieprocessen leverden andere afwijkingen op: optoppingen of hoge ruimten

te leiden uit het grote aantal lege, ongebruikte domeinen. Slechts een enkel leegstaand

Toch doen gevels méér dan het 'buitenhouden

onderverdeeld in etages, zoals de foyer

gebouw is gekraakt. ... En dat wringt met de

van regen en inbrekers'." Een basiskenmerk van

van het M-Iab (theater). Alle nieuwbouw

ongebreidelde expansie uit het verleden en de

bedrijfshallen is de neutrale omhulling van een

bestaat uit twee tot vijf lagen. De analyse van

wijze waarop, in de afgelopen jaren, een aantal

flexibel programma. Daarom is het merkwaardig

gebouwplattegronden is minder generiek.

van die leegstaande complexen blijmoedig in

dat op Nieuwendammerham vrijwel álle gebouwen

Vanwege de gewenste interne flexibiliteit is

gebruik werd genomen.

ouder dan pakweg tien jaar, zichtbare sporen

het hoofdbestanddeel van de plattegrond een

dragen van een ander (eerder) gebruik. Ramen

maximale, enkelvoudige ruimte . Daaraan vast.

De indifferentie van architectuur kan ook

en deuren werden groter, kleiner of dichtgemaakt.

zit een scala uitstulpsels (voor laten/lossen, een

onderzocht worden in relatie tot het begrip

Gebouwen werden uitgebreid of samengevoegd.

receptie, kantoren, kantine, etc.). In combinatie

'decorated shed'. Dit zijn eenvoudige, goedkope

Deze sporen verraden de mate waarin het

met de wijze waarop in het verleden werd

gebouwen met een aan de buitenzijde

ongrijpbare omhulsel toch onvoldoende flexibel

uitgebreid, samengevoegd of onderverdeeld ,

opgebracht teken dat daar los van staat en dat

bleek. Blijkbaar is ideale , neutrale ruimte toch

luidt de conclusie dat de plattegrond het

het gebruik aangeeft. Deze applicatie behelst

niet te vereenzelvigen met reële, geleefde ruimte.

resultaat is van zijn eigen verleden in samenspel

Bij de gevel, als overgang tussen binnen en

met de behoeften van de huidige gebruiker.

betekenis en architectuur wordt onbelangrijk.

47

Zodra het teken verandert, wordt dezelfde

buiten , komen de meeste tegenstrijdigheden

loods iets anders: een kantoor, een restaurant ,

aan het licht. Waar op Nieuwendammerham

een theater, ... Nagenoeg alle gebouwen op

de ontwikkeling van gebouwtypologieën

Nieuwendammerham voldoen wel aan deze

voortsproot uit expansie, spreken veel gevels van

definitie. Het voordeel om de bebouwing op

vergankelijkheid en teloorgang. Van dit taboe lijkt

Nieuwendammerham te labelen als 'decorated

op Nieuwendammerham niemand zich wat aan te

shed' , is dat het een verschil markeert ten

trekken.

'"

127

STORIES-SO-FAR

stories-so-far

Nu de enclave-van-vrijheid langs verschillende

'Onverschilligheid' is een welbekend bestanddeel

(nu: de Modefabriek). Abstracter blijft het bij het

dimensies is geobserveerd en ontrafeld,

van tolerantie.

recent opgeleverde bedrijfsverzamelgebouw

is het zinvol nog eens stil te staan bij de

'Voorwaarts'. Deze naam is overgenomen van

overbruggende kwaliteit(en) en de rol van

De opvatting van de sociaal geografe Doreen

de machinefabriek die van oudsher op deze

het verleden. Is de Nieuwendammerham

Massey over ruimte en plaats lijkt geschikter

plek gevestigd was. Anderen zijn schijnbaar niet

samen te vatten als tolerant? Tolerantie zoals

om de locatie te vatten . In de moderniteit wordt

geïnteresseerd in een gecreëerd verleden. Zij

in de betekenis van 'het elkaar verdragen

ruimte vaak geconceptualiseerd als het negatief

buiten de 'blankness' van de loodsen juist uit om

van in symbiose levende organismen'?

tegenovergestelde van tijd. Waar tijd staat voor

er hun eigen betekenis op te projecteren . Achter

Voor een antwoord op deze vraag staat

dynamiek en vooruitgang, betekent ruimte

de gevel bevindt zich een bordeel, opslagruimte,

G-sus Sindustries model . Het succesvolle

stagnatie en begrenzing.

sa

Masseyontdoet

restaurant, showroom, sportschool, theater of

Nederlandse kledingmerk opende in 2003

ruimte/plaats van connotaties van stabiliteit

toch een loods ...

haar hoofdkantoor bij het IJ , aan de Johan van

en rust. Zij stelt dat plaatsen géén naadloze,

In groter verband lijkt de lokale geschiedenis niet

Hasseltweg. Merk en gebouw worden door

coherente identiteit hebben die door iedereen

erg geworteld in enig collectief geheugen. De

gemeente en projectontwikkelaars omarmd als

wordt gedeeld , maar beschikken over multiple

populatie is vatbaarder voor de onbestendigheid

icoon van het beoogde imago van Amsterdam

identities. Plaatsen verschillen bovendien niet

en juxtapositie , dan voor Aldo Ross i's toegepaste

Noord." De gevel voor de onderste lagen is

alleen door 'interne essentie' of zuiver plaatselijke

wetenschap. De aangetroffen inertie en

van translucent polycarbonaat met daarvoor

geschiedenis" , maar vooral door relaties met

duurzaamheid betreffen vooral de morfologie.

ruwhouten lamellen. De tweede verdieping

actoren en met andere plaatsen. Dit kunnen reële

In de openbare ruimte bevinden zich her en

heeft een betonnen gevel, als van een massief

plaatsen zijn, zoals de naaste omgeving, de regio

der overblijfselen uit het verleden. Vroegere

blok. Het geheel oogt spannend , esthetisch,

of nog verder weg, maar ook virtuele plaatsen .

kaderanden en bolders fungeren niet zozeer

gesloten . De houten lamellen zijn ook op te

Vanu it de proposities 'relationele verbanden ' en

als relikwie : zij bleven gewoon achter. Dit maakt

vatten als superhoge plint, waardoor het blok

"multiplicity in the sense of contemporaneous

de diagnose echter niet volledig. Historisch

nog verder afstand neemt van haar omgeving.

plurality" , stelt Massey plaatsen voor als "always

gegroeide kenmerken staan in nauwe relatie tot

Driehonderzestig graden rondom G-sus tref

under construction, never finished, never

zintuiglijke kwalite iten. In de eerste plaats heb

je achtereenvolgens aan: een braakliggend

closed. Perhaps we could imagine space as a

ik het over het gevoel van ruimte. Fysiek - haast

terrein; de achterzijde van een loods en een

simultaneity of stories-told-so-far."52 In feite zegt

een derde is open ruimte - maar ook virtueel.

hangar; een overblijfsel van de oorspronkelijke

Massey dat plaats, historisch en geografisch, een

Daarnaast is de éne open plek de andere niet.

zachte IJoever; de woonboot, de chemische

sociaal construct is.

fabriek; een eindeloze strook bedrijfsunits in

Gedempte kanalen werden opgenomen in de royale infrastructuur voor opvallend weinig

aanbouwen een gepimpte bedrijfshal van

Als de realiteit van een plek gevormd wordt

verkeer. 'Open ruimte' is hier eigenlijk een

een grafisch bureau . De gemeenschappelijke

door een constellatie van relaties, dan geldt dit

tautologie. Binnen in de bebouwde velden speelt

noemer van dit bonte gezelschap is, behalve de

tevens voor de sommatie van het verleden op

het thema van een zelfregulerende openbare

postcode, het ontbreken van enige dialoog met

het heden. Een deel van de populatie stuurt

ruimte die zo ver doorloopt, tot het unheimisch

hun omgeving. Waar in de oudere delen van

erop aan om 'het karakter van de plek' over te

wordt. De markante vorm van de openbare

Nieuwendammerham gebouwen in ieder geval

brengen naar zichzelf. Bewijzen vind je in de

ruimte is dus niet alleen verankerd in de

nog tegen elkaar aan schurken , zijn buren hier

gelakte hijsinrichting voor het architectenbureau

geschiedenis, maar resulteert ook in een gevoel

een jammerlijke toevalligheid .

of het über-gerestaureerde gasverdeelstation

van vervreemding.

281

PUNCTUATED EQUILIBRIUM

punctuated equilibritnn (ontwerpopgave )

DE RUIMTELIJKE GEVOLGEN VAN HET VERTREK VAN STORK EN

De transitie naar een postindustriële. compacte stad wordt in Amsterdam paradoxaal genoeg bewerkstelligd door de herovering van

Draka. Bijna een derde van het hele gebied valt .daarmee vrij! De kans dat andere (industriële) kolossen zich zullen vestigen is te verwaartozen.

DRAKA.

chemieconcern Albemarle Catalysts. Triviaal gevolg is dat milieuwetgeving 'het wonen' limiteert tot bestaande woningen, bedrijfs-

industriële eilanden rondom het IJ . En passant

Nollikaarten maken de ruimtelijk gevolgen

gebOnden woningen en kortdurend verblijf. De

wordt 'Noord' van Satellietstad-boven-het-IJ

zichtbaar. Openstelling, verkaveling en het

eigenaar van de woonboot heeft een creatieve

getransformeerd tot onderdeel van het stedelijk

toelaten van andersoortige populatie vormen de

draai gegeven aan het begrip bedrijfswoning: de

netwerk. In dit proces komt ook een einde aan

kettingreactie. Op de achtergrond houden enkele

boot is tevens 'informatiepunt IJburg'.

Nieuwendammerham's positie van blinde vlek.

illustere figuren zich bezig met het verkrijgen van

Volgens de gemeentelijke Structuurnota blijft

In 1972 introduceerden de wetenschappers

posities; de gemeente lijkt weinig geïnteresseerd

de focus van 'stedelijk bedrijventerrein'"

Stephen Gould en Niles Eldregde een

zich op te werpen als regisseur.

gehandhaafd. Een omschrijving die evenveel

elementaire toevoeging op het graduele

openlaat als ze afbakent. Werk is, in de eerste

Darwinisme: punctuated equilibrium. Zij stelden

'Creatieve broedplaatsen' zijn gangbare

plaats, iets geworden wat je doet en niet langer

dat de evolutie zich niet gelijkmatig voltrekt, maar

instrumenten bij de herontwikkeling

een plek om naar toe te gaan.

met horten en stoten. Lange tijd gebeurt er niets,

van overgebleven gebieden. Zij dienen

Het rafelige industriegebied bleek onafwendbaar

totdat een klimaatverandering of komeetinslag

dan vaak als vliegwiel om commercieel

hedendaags en generiek vanwege de losse

het toneel waarop de evolutie zich voltrekt,

aantrekkelijke woongebieden te ontwikkelen.

verhouding tussen werken/wonen/ontspannen.

ingrijpend verandert.

Op Nieuwendammerham vormt de creatieve

De vraag is nu hoe architectuur ingezet kan

sector ook een katalysator, maar de populatie

worden om deze nieuwe soort stedelijkheid te

Mijn ontwerpopgave anticipeert op een

is veel gedifferentieerder. Bovendien worden

projecteren op het StorklDrakagebied, waarbij er

dergelijke sprong. De kentering wordt ingezet

ongebreidelde ontwikkelingsmogelijkheden

gebruik wordt gemaakt van elementen die in het

met het vertrek van Stork en voorziene vertrek

beperkt door de aanwezigheid van het

gebied verankerd liggen?

129

STEDELIJK VELD

"THE CLAIM THAT EVOLUTION MUST BE TOD SLOW TO SEE, CAN ONLY RANK AS AN URBAN LEGEND."

Herdefinitie van stedelijke velden

STEPHEN GOULD

Een rommelig bedrijventerrein als stedelijk strand; het gevolg van genetische manipulatie. De interventie bestaat uit ruimtelijke en programmatische hervormingen.

Separatie Bij de term 'campus' wordt al gauw gedacht aan het dominante type van een open terrein met een losse, paviljoenachtige bebouwing. Een oorspronkelijke variant is afgeleid van de middeleeuwse colleges in Oxford en Cam bridge: een volledig in de stedelijke context opgenomen gesloten buitenrand rondom een binnenplaats.

~..

-

Goed beschouwd is Nieuwendammerham met haar weidse primaire infrastructuur en diepe binnenterreinen een hybride variant. Door de terreinen samen te voegen volgens de oude kanaal structuur, snijdt het mes aan twee kanten: respect voor de schaalgrootte en herstel van de dichte (IJ)rand. Uit deze strategische keuze volgt een aantal ingrepen zoals: het weghalen van twee onverwarmde loodsen ten behoeve van een groenstrook en opwaardering van de monumentale Storkhal; het aanzetten van de rand door toevoeging van vier volumes; en het markeren van de entree. Vanwege de geïsoleerde ligging fungeert de locatie eerder als bestemming dan als transitplaats. Infrastructurele maatregelen zijn dan ook vooral gericht op zonering en het creëren van parkeergelegenheid bij de entree. De bestaande binnenweg op het Storkterrein wordt verlengd tot een lus.

Intersectie en superpositie Het programma is een antwoord op de retorische kansen en voorziet in de extra laag. Het verenigt grootschalige bedrijvigheid met wonenlwerken in de oude kantoorgebouwen, biedt ontspanningsmogelijkheden en laat ruimte aan guerrillaONDERZOCHT IS HOE EEN STEDELIJKE AANJAGER EEN RUIMTELIJKE VERBINDING KAN CREËREN EN LOKALE MERKWAARDIGHEDEN

activiteiten of ander initiatief. Bovenop het oude

ZOALS VERMENGING EN BIJSTELLING AANMOEDIGT.

Drakacomplex komt een tweede maaiveld.

30

I

PUNCTUATED EQUILIBRIUM

.:

..

.. . I ~ 2 · .

.

"); .

.

URBAN BEACH

POlENTIE

REFEREREN

Urban beach

waar individualisering hoogtij viert de klassieKe

Het nieuwe plein wordt gedefinieerd door het

publieke ruimte hadden verdreven lijkt inmiddels

te verzinken en vanaf het begin helemaal te

Het binnenterrein is benaderd als fysieK gegeven

weer te zijn genuanceerd.

laten aflopen naar het IJ . Dit brengt zonering.

in relatie tot de stedelijke structuur én in de

Hier is de open ruimte samengesteld, anoniem

De rand wordt in eerste plaats toegewezen

symbolische betekenis van open ruimte. In

en heeft geen vaststaand doel. Door van dit

aan het bedrijfsleven rondom, maar kan als de

het discours is in de jaren negentig en nul een

gebrek aan een convergentiepunt een speerpunt

situatie zich voordoet bijvoorbeeld ook dienen

levendige discussie gevoerd over de publieke

te maken, wordt recht gedaan aan het feit dat

als podium voor gebeurtenissen op het plein.

ruimte. Het idee dat identiteitsloze non-plaatsen

ze tegelijkertijd materieel is en immaterieel.

Het binnengebied fungeert als onder1egger

'"

... eiftdIgIiro _

urtotn bMc/I. ..... ti.-

1
1*1110_' _ ~""

~

II oOt

""_ "'I<JOO<'I

_,

1011 _ _ MI U . _

~

.., DI: oOt .... ... 1000 .. 00 bfttrati"lg 1fIjgI _ _ . .

.., .,.

11

....-...,---~

...

Op~.,..........--.o._

.....

_ _ _ r.lbOIOnll--.gon door

_ _ 1__ .. '..... '.00). _

onMIipIOag

(_ '" .111)" •• )« _ . V..-..-do lal!" _ _ " " ui door
he! U ' " ' - ' '. _

... lUIIbao< on.1o

_ h t r ç van MI plein.

'"

s""''''''''''~,

5<..

z-... (c-.o ST • .boo)

_1(000_.

_TC _

..... ' _

""".<-.oT"

URBAN BEACH

133

PUNCTUATED EQUILIBRIUM

341

VOLUME

~

~~îî)llll' ·

CONSTRUCTIE

VECTOREN

, /-"

/4/// ./

/"

./

//

,/ "

. ~. INTERACTIE

BOVENWERELD

I"

... ...-.:I ..

O" .... _ _

_

""'ÀQt

_~

__

"'OOO.'. ' .~iQ. ~

~_<:It'-

"MI""" kool..

_"-.t..'> ~"')Oi",

....

on ot

:,,,,,0l0I

"'"'. ~ I _~~ .

_ _ ..... ~"1o:>MIo'> 0<'1111

........... 01"" • •" ... _J. V.,.,..."". óo _ 'Ii!d' _ _

oog .... ~ .... " .. _


~

~ ~

._d

óo ..... ""

a" poriQoIo ,..,. ...

otopoiing _

.....

..,.r. Ea"

,cn:tleii .. Ca" IIIM kloUI.

op OoI -....g ....t ""'" ooort gooI>OoIoI'

Ol iIlMde ~ ZOJ I."r..." .... I kon. .. ~ Ol _ oJInjl:l'll. __ ~ ~.!Io ..

_."IP'"""."'iI

_ _110"' __ ,," __ . . .

tI!>g - " . . , . . . . . , . , . . . . . . , . . . . . ",".,

-

""""'"1'1- _ .. ~

,0000Uw _.dou..od.r_.-

I000>0;_ ''' <111

o.lotogioo ...... hol

---~

_~

.....


1iOO!JIO" _",........., ol ""

Eon o!j _ _ _ _ _ .,.

onc>ooIoggonOt - . 0..

~

..... hol

_~

iO'M

..... ,... ' I, . . . . " . , oOouoI.

Ycnro ....... _

Ol ocnNrllClloo ........... op Ot

_ _ ""_ ..... P'OOO ....•• -~

foIoI dH",.' ~ "~n naar .,.,_. "' _OIO 0!)ZIe1'it _~oJt

.,.t ...

____

• .. ... (joo. ""'-'"

i!I!o'.

VOIoftII

~

."_I:>Ii!"* .....

361

PUNCTUATED EQUILIBRIUM

2

l+ , i i

!

~~~oo~

r" . t 1

000000 000000

·._..__ .... -A-_____L_ ... __ ._...&..-....À •

, ._~~_

i

=

.

00

BG

!

8

'1

!

- 1.__ 4

I

9

". . .

I-

.....

~.

=

~ ~

.r

o .~ =

11

mezzanine

+ 6900

1 WINTERlUlN (235 M2) 9 MEZZANINE

2 SHOP

10 PERSONEELSRUIMTE

3 BAR

4 PODIUM

5 KEUKEN

11 TERRAS PERSONEEL

6 ENTREE BOVENWERELD

12 TECHNIEK

7 GOEDEREN UIT

13 BOVENZAAL (100 M2)

14 SERRE

8 GOEDEREN IN

I

OPSLAG

15 LOOPBRUG

(SCHAAL 11500)

ffi

STRANDHAL

137

381

PUNCTUATED EQUILIBRIUM

JDDDDDDDDD JDDDDDDDDD JDDDDDDDDD J

000

00000 z

o0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 00000 0 0 0 0 0 0 o0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 o0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

139

STRANDHAL

<

VOOR DE HUID WORDEN TWEE SOORTEN

GLASVERVANGEND KUNSTSTOF TOEGEPAST. DE MATE VAN TRANSPARANTIE EN TRANSLUCENTIE IS MEDE AFHANKELIJK VAN DE KIJKRICHTING.

A

HET GEBOUW ALS LICHTBOX.

'" '

.... f*l'zieI\ tior'uQl_' '" _ ' .... Ist-*,I.I

"""""" o...r MI CllgMlr&I:. _twlQ~ wordl _ _ ~ I """'; I'IQ&I'I ui\ijlllWoood. !ie<. _~_va " öeM'QIM ....

........'de

""' Md .... ~ tot " Ileme tÇl'Ulj)I;;1I Tegoj ! , ootljd

"","'

;s In

"*

~ (jo

/oeUi .. or t.,J . on

_..._--

SCHRIJVERSHUTJES

Daklandschap Het huis-op-het-dak is een ambigue metafoor voor de conventionele bedrijfswoningen en andere bijzonderheden van de locatie.

Volume De omhulling doet méér dan het buitenhouden van regen en inbrekers. Twee bewerkingen geven het archetypische huis richting en markeren de entree.

Meubilair Slaapvertrek en bed komen samen in een enkel meubelstuk. A.an bewoners de keuze zich verder af te sluiten of te kiezen voor volledige openheid.

Podium Publieke I private ruimte wordt overwegend beschreven in binaire termen; het één of het ander. Het vlonder biedt plaats aan de verschuivende gradatie: buitenruimte voor bewoners. Maar het hoogteverschil is klein genoeg om met één stap te overbruggen.

Aanhechting Het parasitaire karakter blijkt o.a. uit de wijze van fundatie. De liggers van de onderliggende hallen zijn (vanwege de grote overspanning en open ligging) per definitie over-gedimensioneerd. Loodrecht hierop worden HEA balken gelegd als fundering. Door alle woningen aan de rand te positioneren kan voor aan en afvoer van nutsvoorzieningen worden aangepikt via de standleidingen.

141

"I

De

n

I ..

00 moniel "",10<1 ~ - . 1 """ aeta lenog O\l' <10

..........

~. I ~.

zelb"~ glas....orV'i1'l\lO
'"

44

I

145

BIJLAGE

OMA's planmontages op IJplein

1859

Ildefons Cerdà / Barcelona

1901

Tony Garnier / Cité IndustrielIe

1918

Michiel Brinkman / Spangen, Rotterdam

1922

Le Corbusier / Ville Contemporaine (theoretisch plan)

1923

Ludwig Hilbersheimer / Vorort Plan

1927-'30

Ernst May & F Roecle / Riedhof West, Frankfurt

1927-'28

Walter Gropius / Damerstock, Karlsruhe

1927

Wassili & Hans Luckhardt / Stadt ohne Höfe

1928

Clarence Stein & Henry Wright / Radburn, USA

1929

Ernst May / Westhausen, Frankfurt

1929

Mart Stam / Hellerhof, Frankfurt

1930

Ivan Leonidov / Magnitogorsk, USSR

1930

Lawror, Popow, Krutikow / Autostroy, USSR

1930

Johannes Duiker / studie 'hoogbouw'

1931

Johannes Duiker / inzending 53 voor CIAM3

1936

J. van Lochem / prijsvraagontwerp 'goedkope arbeiderswoningen'

1949-'53

Lotte Stam-Beese & Jaap Bakema / Pendrecht, Rotterdam

1952

Le Corbusier / unités d'habitation, Marseilies

1955

Mies van der Rohe & Ludwig Hilbersheimer / La Fayette, Detroit USA Ludwig Hilbersheimer / Siedlungstudie, no II

1975

O.M. Ungers (met Koolhaas) / Lichterfelde, Berlijn

1976

Leon Krier / Quartier de la Vilette, Parijs

46

I

147

NOTEN

IV,

1.

UIT : PROJ ECTOMSCH RIJVI NG AANLOOPPROJEC T S CHISMA

2.

A NKERSMIT, F . (2007) DE SUBliEME HISTORISCH E ERVARING. GRONINGEN, HISTORI SC HE UITGEVERIJ , P. 15.

3.

HTIP: //www. BATAVIASTAD .NUOVER-BATAVIA-STAD/ARCH ITECTUUR [GERAADPLEEGD 20-08-2008]

4.

COLENBRANDER, B. (2 007). T ECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN.

FOUCAULT, M. ( LEZI NG 1 967, OPGETEKEND 19 84) . OvER ANDERE RUIMT EN. I N: H EYNEN, H. E.A. (2004). D AT IS ARCHIT ECTUUR. SLEUTELTEKSTEN UIT DE TWINTIGST E EEUW. ROTTER DAM, 010 UITGEVERS, PP. 391 - 395 .

5.

BRON ONBEKEND

6.

IBID. 4, P. 391.

7.

BOOMEN, T . VAN DEN. ( 2002). KOOL HAAS' EERSTE liNG. IN: B ouw, VOL. 57, N o 2, PP . 16-17.

8.

IJPLEIN IS (MET DE VENSERPOLDER) DE LAATSTE GROOTSCHAliGE WONINGWETWIJK IN NEDERLAND.

9.

MINISTER VOG ELAAR VOOR WONEN, WIJKEN EN INTEGRATI E HEEFT IN 2007 VEERTIG ACHTERSTANDSWIJKEN (LATER OMGEDOOPT TOT 'KRACHTWIJ KEN') GESELE CT EERD. IN DEZE WlJKEN WORDT DE KOMENDE JAREN EXTRA GELD EN TIJD GEINVESTEERD OM ZE TE VERSTERKEN EN TE VERBETEREN.

10.

BANKETBAKKER JAN S CHAEFER, WAS VAN 1 978 TOT 1986 WETH OUDER IN AMSTERDAM VOOR DE PVDA. ZIJ N PORTEFEUILLE BESLOEG W ONINGZAKEN, STADSVERN IEUWLNG, Bouw- EN W ONINGTOEZICHT EN HET GRONDBEDRIJF. SCHAEFER'S VERKIEZINGSSLOGAN LUIDDE "IN GEOUWEHOER KUN JE NIET WONEN" . I N DE MYTHEVORMING RON DOM liJN PERSOON WERD DIT VERBASTERD TOT "IN GELUL KUN JE NIET WONEN."

11 .

DIT WAREN DOLF DOBBELAAR EN P AUL DE VROOM, LATER MEDEOPRICHTERS VAN DKV . ZIJ STU DEERDEN ONDER BEGELEIDING VAN REM KOOLHAAS AF AAN DE TU DELFT. D E MODELSTUDIE S BOUWDEN VOORT OP HUN ZGN 'BLAUWE-KOFFEROND ERZOEK' (1 979-198 1), VERGELIJKBAAR MET DE 'Bo iTE EN VALiSE' UIT 1938 VAN M ARCEL D UCHAMP. DUCHAMP ONTWIKKELDE EEN CO MPLEET MODERN KUNSTMUSEUM IN EE N KOFFERTJE. DOBBELAAR, D .

&

VROOM, P. DE. H ERINRICHTING SLUISJESDIJK-ROTIER DAM. IN: P LAN. V OL 14, NR. 6 JUNI 1983, p.18.

12.

BOOMEN, T. VAN DEN. (2002). KOOLHAAS ' EERSTEliNG. IN: Bouw, vOL. 57, No 2, P. 16.

13.

L EU PEN, B. (19 89). IJ-PLEIN, AM STERDAM: EEN SPEURTOCHT NAAR NI EUWE COMPOSITORISCHE MIDDELEN: REM KOOLHAAS, OFFICE FOR METROPOLiTAN ÄRCH ITECTURE . ROTIERDAM, U ITGEVERIJ 010, PP. 34 - 36.

14.

IBID. P. 40 .

15.

BERNARD L EUPEN SPREEKT IN DIT VERBAND OVER 'MONTAG E' : "MONTAGE IS DE OMSLAG VAN DE COM POSITIE BI NNEN HET FILMBEE LD NAAR EE N NIEUWE KWAliTEIT." PP. 39-40.

16.

B OO MEN, T. VAN DEN. (2002). KOOLHAAS' EERSTElI NG. IN: Bouw, VOL. 57, NO 2, P. 17.

1 7.

B AZ IN, A. (1950 - 1955). DE EVOLUTIE VAN DE FILMTAAL. IN: W AT IS FILM. WEESP, W ERE LDVENSTER. 1984, P 37 - 5 6 .

18.

EISENSTEI N NOEMDE DE ARCROPOLIS OOK WEL 'EEN VAN '5 WERELDS OUDSTE FILLMS'. EI SENSTEIN, S (CA. 1938) .

M ON TAGE AND ARC HITECTURE. IN: A SSEMBLAGE 10, DECEMBER 1989, PP. 11 1 -

131 . HTIP://WWW.A.TU-BERLiN .DEiARCHITEKTURTHEORIE/ LIT ERATURiD owNLOAD/WS_07 _08_KoLLOOUIUM/ EISENSTEIN.PDF [GERAADPLEEGD 20-08-20 08] 19.

E EN GEMONTEERD WERK ONTLEENT HAAR BETEKENIS NIET AAN DE SIMPE LE OPTELSOM VAN ONDERDELEN, MAAR AAN DE CONFRONTATIE VAN FRAGMENTEN DIE EL KAAR VREEMD ZIJN . HILDE HEYNEN WEES EROP DAT DE SAMENHANG DIE DOOR MONTAGE TOT STAND WORDT GEBRACHT NI ET BERUST OP EE N SYNTAGMATISCH, MAAR OP EE N PARADIGMATISCH BETEKENISVERBAND (EEN SYN TAGMATISCH VERBAND VERWIJST NAAR HET STRUCTUURM ODEL VAN EE N ZIN, DAT WI L ZEGGEN EEN STRUCTUUR DIE EEN EENHEID VORMT EN EEN EINDE KENT; EEN PARADIGMATISCH VERBAND IS DAT VAN EEN REEKS VERWANTE TERM EN EN IS DUS IN PRI NCIPE ONEINDIG EN KENT GEEN HI ËRARC HISCHE ORDENING). HE YNEN H. (2001) ARCHITECTUU R EN KRITI EK VAN DE MODERNITEIT. AMSTERDAM, UITGEVE RIJ B OO M, P. 64.

20.

"ACADEMIC ART HISTORY HAS OFF ERED UTTLE APPEARANCE OF DIFFIC ULTY IN DEALiN G WIT H MONTAGE. IT HAS BEEN IDENTI FIEO WITH THE PRACTICES OF A CANON IC BODY OF MODERNIST ARTI STS OPERATI NG ESPECIALLY IN G ERMANY, THE SOVI ET U NION, FRANC E AND ITALY BETWEEN THE 1 9 105 AND 1939s, AND THE CANON IS MORE OR LESS EXTENDABLE TO ENCOMPASS LATER ARTISTS OR MOVEMENTS. THE IDENTIFICATION OF MONTAGE IS FOLDED INTO THE IDENTIFICATION OF GROUPS OR OF REPRESENTATIVE FIGURES AND AUTHORIAL LY DESIGNATE (AANGESTELDE) BODIES OF WORK - H EARTFIE LD AND HÖCH, M ARINETTE, BRAOUE AND P'CASSO, ALO NG WITH ARTISTS SUCH AS K LUTSIS, EL L, SS,TZKY AND R ODCHENKO IN CONSTRUCTIVIST AND PRODUCTION ART CIRCLES , BAYER OR ERNST AMONG SURREALISTS, AND SO ON. IN THE MOST REDUCTIVE EXEMPLARY SC HEMA, MONTAGE IS WHAT J OH N HEARTFIELD AND BERLiN DADA ARTI STS OIO." COLLiNS, J. (2006). THE GENERICITY OF MONTAGE: DERRIDA AND GENRE THEORY. IN : D OWD, G, STEVENSON L

&

STRONG J. (EOS). G ENRE M ATIERS. E SSAYS IN T HEORY AND CRITICISM. BRISTOL, INTELL ECT, PP. 55- 68.

21.

ZIE O.A.: T SCHUMI, B. (1981). THE M ANHATTAN TRANSCRI PTS: THEORETI CAL PROJECTS. N EW VORK, ST . MARTINS P RESS , PP. 63 EN INTERVIEW MET BERNARD T SCHUMI, IN: BERNARD T SC HUMI, ZËNITH

22.

H EYNEN H . (2001) ARCHITEC TUUR EN KRITIEK VAN DE MODERNITEIT. AM STERDAM, UITGEVERIJ B OOM , P. 184.

23.

V OLGENS T AFURI HAD DE AVANT-GARDE IN HET OMVE RWERPEN VAN HET VE RLEDEN ER JUIST TOE BIJGEDRAGEN DAT DE MODERNISTISC HE, SOCIALE UTOPIE WERD VERTEERD DOOR DE KRACHTEN VAN HET

DE R OUEN. SOURCE BOOKS IN ARC HITECTURE 3. P. 16.

KAPITAAL. T OORN,

R.

VAN (2005) N o MORE DREAMS? THE PASSION FOR REALiTY IN REC ENT DUTCH ARCHITECTURE ... AND lTS Ll MITATIONS. IN: SAUNDERS, W. (2007) THE N EW ARCHITECTURAL

PRAGMATlSM: A H ARVARD DESIGN MAGAZINE READER. MINNESO TA, U OF MINNESOTA PRESS, p.71 24. 25.

BUCK- MoRSS, S. (AANHALINGEN liJN VAN W. BENJAMIN ZELF), (198 9) THE DIALEC TICS OF SEEING: WALTER BENJAMIN AND THE ARCADES PROJECT. H ARVARD, MIT PRESS. P. 67 . V EIRE , F VAND E (2002) ALS IN EEN DONKE RE SPI EGEL. DE KUNST IN DE MODERNE FILOSOFIE. AMSTERDAM, UITGEVERIJ S UN P. 1 91.

26.

B DOM EN, T . VAN DEN. (2002). K OOLHAAS' EERSTELING. IN: Bouw, VOL. 57, No 2, P. 17.

27.

IN 1992 ONTWIERPEN R EM KOOLHAAS C.S. IN OPDRACHT VAN HET PUBLIEK/PRIVATE AMSTERDAM S WATERFRONT FINANCIERINGSMAATSCHAPPIJ EEN SCE NARIO VOOR DE ONTWIKKEliNG VAN DE IJ-OEVERS. ZIE: GRAAFLAND, A. (1993). KOOLHAAS EN DE 'CITY OF FLOWS'. IN : OASE , No 35,1993, PP . 43 - 55.

28.

BOER,

J.

(2007) D E WONDERBAARLIJKE DOORSTART VAN HET IJ-OEVERPROJECT. TERUG NAAR HET IJ. WWW.NU L20 .NL/NR31 / 1VD_1.HTML [ GERAADPLEEGD 11 - 02 - 20 08]

48

29 .

I

NOTEN

ZIE O.A. MANUEL CASTELLS' T HE NETW ORK S OCIETY UIT 199 6, WAAR IN HIJ DE MOGELIJKHEDEN BESC HRIJFT VAN DE INFORMATI ETE CHNOLOGIE EN HET GEïNTE GREERDE, FLEXIBELE MONDIALE NETWERK (SPAC E OF FLOWS), WAT LOSRAAKT VAN DE TRADITIONELE 'S PACE OF PLACES'.

30 .

ZU CCHI, C . ( 199 6 ) ENC LAVES: CRUISING THROUGH THE CITY OF MINORITIES . IN: T HE URBAN CONDI TION: SPAC E, COMMUNITY AND S ELF IN THE CONT EMPORARY METROPOLIS. R OTIE RDAM, 0 1 0 P UBlISHERS, 1999, P. 232 .

31.

LE G OIX,

R

(200 3). THE S UBURBAN P ARAD ISE OR THE P ARCELING OF ClTlEs? -- A N ANALYSIS OF DI SCOURSES, FEARS AND FACTS ABOUT THE SPRAWL OF GATED COM MUNITIES IN S OUTH ERN C ALI FORNIA

HTT P://WWW . INTERNATIONAL.UCLA.EDU/ART ICLE .ASP?PARENTlD=4 664 [ 23- 02-20 0 8 ] 32 .

F RANKE, A. ET AL . (2 00 3) EI LANDEN. DE GEOGRAFIE VAN HET BUITENTERRITORIALE. IN: A RCH lS, NO. 6, (20 0 3), P. 2 1 .

33.

KOO LHAAS,

34.

"EXODUS, OR THE VOLUNTARY P RISONERS OF ARCH ITECTU RE " IS REM K OOLHAAS' AFSTUDEERPROJECT AAN DE A RC HITECT URAL AsSOCIATION IN LONDEN (1 9 72 ), IN SAM ENWERKING MET M ADELON

R

(1 993) F IELD TRIP. A(A) MEMOIR ( F IRST AND LAST . . ). IN: S MLX L . ROTIERDAM : 0 10 P UBlISH ERS. 199 5, P. 219.

V RIESEKOOP EN E LI A EN Z OE Z ENGHElIS. IN: SMLXL . R OTTERDAM, 010 PUBLI SHE RS (1 9 95) , PP. 2 - 19. 35.

W, K,PED,A [ 22 - 02 - 2008 ]

R , M AU,

36 .

KOOLHAAS,

37.

ZHOU, M. ( 1 992) C HINATOWN: THE SOCIOECONOMIC POTENTlAL OF AN URBAN ENCLAVE. PHILADELPH IA, T EMPLE PRESS

38.

ZIE : REEKS KAARTE N DIE DE HISTORI SCH E ONTWIKKELING WEE RGEVEN . P . 2 1

R

B . ( 1 9 94) BI GNESS OR THE PROBLE M OF TH E L ARGE. IN: SMLX L. R OTTE RDAM: 010 PUBlISHERS. 1995, PP. 50 0 - 50 1 .

39.

H ARBISON ,

4 0.

HET IDEE ' LAND VAN OORSPRONG' KOM T UI T: SHANE, O .G . (2 00 5). RECOMBINANT URBANISM . C ONCEPTUAL M OD ELLING IN A RCHI TECTU RE, U RBAN DESIGN, AND CITY THEORY . WEST SUSSES: W ,LEY-

( 1 977). E CC ENTRIC SPAC ES. CAMBRI DG E ( MA) , MIT P RESS , 20 00, P. 58 .

A CADEMY, P. 1 77. 41.

I NTERVIEW IN D E T ELEGRAAF , DD. 1 6 NOVEMBER 2006. HOTEL DE G OUDFAZANT. HTIP ://WWW .E TENENGENI ETEN.NU RESTAURANTs/821 961 / _

42 .

D E KANALEN WERDEN GEDE MPT IN DE PERIODE 1 9 87 - 1995.

H OTEL_O E_GouDFAZANT .HTML ?P= 2 [09-03- 20 0 8 ]

43.

B UREAU M ONUM ENTEN EN ARCHEOLOGIE (200 4) IN: NIEUWENDAMM ERHAM / H AMERSTRAATGEBIED. E EN CU LTUURHISTORI SCHE EFFECTRAPPORTAGE. AM STERDAM , PP . 20 -21.

44.

HiERBIJ DI ENT OPGEMERKT TE WORDEN DAT NIET HELEMAAL DUI DE LIJK IS OF EXACT DEZ ELFDE GE BIEDSGRENZEN WE RD EN GEHANTEE RD . .

4 5.

B OVILL , C . (19 96 ). F RAC TAL GEOMETRY IN ARCHI TECTURE AND DE SIGN. BERLI JN, B IRKHÄUSER , P. 3.

46 .

SAILLANT DETAIL IS DAT DE HEER HERMELING VAN A-FILM ZICH EIND 200 7 TERUGGETROKKEN HEEFT UIT DE FI LMINDUSTRIE OM ZICH TE GAAN TOELEGGEN OP PROJECTONTWIKKE LI NG .

47.

V ENTURI ,

48.

R,

ScOTT B ROWN, D.

&

IZENOUR, S. ( 1 977 ). LEARNI NG FROM LAs VEGAS. T HE FORGOTIEN SYMBOLISM OF ARCH ITECTURAL FORM. T HE MIT P RESS

E EN VERWIJZING NAAR EEN UITSPRAAK VAN B ERNARD T SCHU MI TIJDENS HET SEMINAR 'POSITIONS' OP 12- 0 4- 200 7 IN DE LF T. T SC HUMI BESCH REE F HOE GEBOUWEN , IN HUN EENVO UDI GST E VORM , BESTAAN UIT VECTOREN EN EEN ENVELOP. D E WIJZE WAAROP MEN EEN GEBOUW BINNENGAAT EN ERDOOR HEEN BEWEE GT, VORMT DE VECTOREN. D AT WAT REGE N, KOU , WARM TE , GELUID EN IN BREKERS BUITEN HOUDT, VORMT DE ENvE LOP. VECTOREN ZIJN GERELATEERD AAN HET PROGRAMMA. ENVEL OPPEN REAGEREN OP SOCIALE, CULTURELE, POLITIEKE EN/OF GEOGRAFISCHE CON TEXT. V ECTO REN ACTIVERE N, ENV ELOPPEN DEFINIEREN.

49 .

HET GEBOUWONTWERP IS VAN MICHIEL E VELO ARCHITECTEN. EEN FOTO VAN HET G-SUSKANTOOR IS OPGENOM EN IN EEN PROJECTBROCHURE VAN ING OVE R BUIKSLOTERHAM (Z O'N ACHT KILOM ETER NAAR HET WESTE N). I N A MSTERDAM NOO RD , AAN HET IJ . DAT WEL ...

50 .

DIT SLUIT AAN BIJ TIJD RUIMTELIJKE THEORIEËN VAN BIJVOORBEELD D AVID H ARVEY OF PAUL V IRllIO, DIE EEN INVERSE RELATI E ZIEN TUSSEN HET VERSN ELLEN VAN DE TIJDSBELEVING EN EEN AFN EMENDE BETEKENIS VAN AFSTAND.

51.

DE REALI TEIT VAN DE PLEK WERD DOOR ONDE R ANDERE H EIDEGGER EN DE YU MANISTISCHE GEOGRAFEN OPGEVAT ALS IETS DAT JE 'VAN BINNENUIT' MOET ONTOEKKEN. P LAATS ALS DE BRON VA N 'ZIJN', VAN (PERSOONLIJKE) IDENTI TEIT, VAN STABILI TEIT IN EE N WERE LD VAN VERANDERI NG. P LAATS WORDT DAN EEN SYNONIEM VAN 'THUIS'. D IT IS WEL ZO , MAAR DEZE OPVATII NG GAAT VOO RB IJ AAN HET FEIT DAT VERSCHILLENDE GROE PEN MET VERSCHILL ENDE MACHTSPOSITI ES VERSC HILLENDE BETEKENI SSEN AAN DEZE LFDE PLAATS KUNNEN GEVEN. DIT ZIE JE TERUG OP N IEUWENDAMMERHAM IN DE ONG ELIJKHEID TUSSEN INDUSTRIËLEN EN ARBEIDERS. DE FYSIEKE OMGEVING IS TOT STAND GEKO MEN DOO R 'D E MACHT', HET GEVOEL VAN DE PLEK IS STER K VERBO NDEN MET ARBEIDERS. D E 'BAAS ' , HET 'WE RK' WAS HET MIDDE LPUNT VAN HUN BESTAAN; IDENTITEIT - OM DAT WOORD MAAR EE NS TE GEB RUI KEN - WE RD GROTENDEELS BEPAALD DOOR WAAR JE WERKTE. D us ACHTER PLAATS LIGT OOK EEN SOCIAAL PROCES. D EZE GEDACHTE RESO NEE RT MET VERSCHILL ENDE LIJNE N IN DE HUMANE GEOGRAFI E, DIE RUIMTE NIET LA NGER CONC EPTUALI SEREN ALS EE N CONTAINER WAARBINNEN 'D INGEN' GEBEUREN.

52 .

MASSEY, D . (2005 ) . F OR SPACE. L ONDEN, SAGE P UBLICATI ONS LTD ., P. 9.

53 .

HTTP://WWW .NOORD.AMSTERDAM .Nu D ocsN oORONTWERPB ESTEMMINGSPLAN N ,EUWEN DAMM ER HAM- H AMERSTRAA TGEBIED .PDF, P. 5 [ GERAADPLEEGD 01 -09- 2 008 ]