25/09/2012
Psychisch welbevinden en zorggebruik na echtscheiding ‘Macht en Kracht. Zorgrelaties in verandering.’ e 6 Vlaams Geestelijk Gezondheidscongres, Antwerpen, 18-19 sept. 2012
Piet Bracke, Sara Symoens, Elien Coman Universiteit Gent
Het SiV-consortium • Promotoren D. Mortelmans - Universiteit Antwerpen (CELLO) J. Van Bavel - Vrije Universiteit Brussel (Interface Demography) P. Bracke - Universiteit Gent (HEDERA) K. Matthijs – KULeuven (CBG) C. Van Peer - Studiedienst van de Vlaamse Regering
• Coördinatie I.Pasteels – Universiteit Antwerpen (CELLO)
• Wetenschappelijk medewerkers (juniors)
1
25/09/2012
Maatschappelijke situering Nergens in Europa worden meer huwelijken ontbonden dan bij ons Jaarlijks worden in ons land meer dan 30.000 huwelijken ontbonden, waarvan ruim de helft in Vlaanderen. Nergens in Europa vinden er relatief gezien meer scheidingen plaats.
Totale echtscheidingsratio (%)
Bron: http://epp.eurostat.ec.europa.eu
2
25/09/2012
• Kinderen – In 2/3 echtscheidingen en in 1/4 scheidingen – kinderen van het Vl. Gewest betrokken bij echtscheiding: 12% in 1991 >> 20% in 2004
Verklaringen voor deze toename • Veranderingen in de wetgeving • Demografische veranderingen • Veranderingen in de socio-economische positie van partners • Sociaal culturele processen • Veranderingen in de maatschappelijke opinie
3
25/09/2012
Gevolgen voor welbevinden partners en kinderen
Gevolgen voor de sector? • Toename alleenstaanden -> partner als bron van sociale steun valt weg -> stijging belang GGZ? • Familietherapie: wie is familie? • Toenemende gezinscomplexiteit -> nieuwe/andere problemen en spanningen? • Kinderen van gescheiden ouders: praktische problemen, communicatieproblemen,…?
4
25/09/2012
Voorstelling van het onderzoek • Zwakke positie van Vlaanderen inzake echtscheidingsonderzoek
Voorstelling van het onderzoek • Sampling – Steekproef van huwelijkscohorten: periode 1971-2008 – Overselectie van gescheiden koppels (2/3) – Deelname (ex-)partners onafhankelijk van elkaar
5
25/09/2012
Voorstelling van het onderzoek • Design: multi-actor
Voorstelling van het onderzoek • Steekproef – – – – – –
1811 respondenten uit intacte huwelijken 4659 respondenten uit niet-intacte huwelijken 1855 nieuwe partners 1257 inwonende kinderen 325 niet-inwonende kinderen xxx (groot)ouders
6
25/09/2012
Voorstelling van het onderzoek • Strengths & weaknesses – Cross-sectioneel – Non-respons • Selectief?
– Populatie-onderzoek i.p.v. cliëntenonderzoek
Voorstelling van het onderzoek • Thema’s in de vragenlijst - Huishouden & achtergrond - Ouderschap - Taakverdeling & kinderopvang - Partnerrelatie - Activiteiten, opleiding & inkomen
- Echtscheiding en ex-partner - Ouders & ouderlijk huis - Waarden & opvattingen - Netwerken, sociale steun, contacten, vrije tijd - Persoonlijkheid
- Welbevinden & gezondheid
- Dienstengebruik
7
25/09/2012
www.scheidinginvlaanderen.be
8
25/09/2012
Psychisch welbevinden en middelengebruik ...bij ex-partners en kinderen na echtscheiding Sara Symoens
Ppt. © Sara Symoens
(echt)scheiding praktische regelingen, emotionele bekommernissen en conflicterende gevoelens welzijn & gezondheid ex-partners en kinderen professioneel zorggebruik
9
25/09/2012
Psychisch welbevinden = ... • Afwezigheid van psychische klachten en probleemgedrag – centraal in literatuur én praktijk – depressiviteit, angst – alcohol en middelengebruik
Psychisch welbevinden = ... • Positieve gevoelens – levenstevredenheid, geluksgevoelens
MEER EN MEER AANDACHT OOK VOOR:
• Positief en evenwichtig zelfbeeld: – zelfwaardering, gevoelens van competentie, controle, ... (positief functioneren, Ryff) GROEI MINDFULLNESS & EMPOWERMENT
10
25/09/2012
ECHTSCHEIDING EN HET WELBEVINDEN VAN EX-PARTNERS (SIV 2009-2010)
‘Scheiding in Vlaanderen’ • Populatie-onderzoek • Hoe psychisch welbevinden meten? – Zelfrapportage – Dimensionele maten (<> categorische ‘ziek’ vs ‘niet ziek’) – Reden: psychisch ziek zijn als een gradueel verschijnsel > nood aan detectie graduele verschillen en groei
11
25/09/2012
Gevoelens van depressiviteit (CES-D8)
Gevoelens van angst (self-constructed)
12
25/09/2012
Zelfwaardering (Rosenberg self-esteem scale)
Omgevingsbeheersing (Pearlin’s Mastery scale)
13
25/09/2012
Levenstevredenheid (self-constructed scale)
Psychisch welbevinden van ex-partners 4,0 3,5 3,0 2,40
2,5 2,0 1,5
2,21
2,14 1,66
1,67
1,67
1,69
1,33
1,0 ,5 ,0
depressie (0-10)
angst (0-10)
Mannen gehuwd (N=830
Mannen gescheiden (N= 2148)
Vrouwen gehuwd (N= 962)
Vrouwen gescheiden (N= 2442)
14
25/09/2012
Psychisch welbevinden van ex-partners Cutpoint CES-D8 (0-24) >= 10 25%
20% 15,5% 15% gehuwd 10%
gescheiden
7,8%
5%
7,1%
3,5%
0% mannen
vrouwen
(Naar analogie met Van de Velde et al.,2010; Von dem Knesebeck et al., 2011)
Psychisch welbevinden van ex-partners 10 9,5 9 8,5 8,09
8 7,5
7,88
7,75
8,06 7,84
7,61
7,45
7,82
7,33 7,13
7
7,00 6,79
6,5 6 zelfwaardering (0-10)
mastery (0-10)
levenstevredenheid (0-10)
Mannen gehuwd (N=830
Mannen gescheiden (N= 2148)
Vrouwen gehuwd (N= 962)
Vrouwen gescheiden (N= 2442)
15
25/09/2012
Echtscheiding en psychisch welbevinden • Doorgaans scoren uit de echt gescheiden personen minder goed overheen quasi alle dimensies van psychisch welbevinden. • Verklaring?
Causatie vs selectie • Sociale beïnvloeding: scheiding mentale problemen via toename stressoren en verminderde hulpbronnen Echtscheiding
stressoren / hulpbronnen
Welbevinden
> er alleen voor komen te staan: - financiële terugslag - combi werk-gezin - alleen-zorg voor kinderen / verliezen contact met kinderen - verhuizen - ...
16
25/09/2012
Causatie vs selectie • Sociale selectie: gezondheid op relatie- en gezinskwaliteit Echtscheiding
Relatiestress
ECHTSCHEIDING
scheiding via druk
Welbevinden
WELBEVINDEN
Een nieuwe partner
17
25/09/2012
Verschillen in depressiviteit en levenstevredenheid naar partnerstatus (gemiddelden) GEVOELENS VAN DEPRESSIVITEIT (CES-D8)
LEVENSTEVREDENHEID
Psychisch welbevinden naar partnerstatus Cutpoint CES-D8 (0-24) >= 10 25% 20,7% 20% 13,7%
15%
gehuwd 11,2%
10%
gescheiden single
7,1% 5%
gescheiden nieuwe partner
3,5% 4,0%
0% mannen
vrouwen
(Naar analogie met Van de Velde et al.,2010; Von dem Knesebeck et al., 2011)
18
25/09/2012
Geschatte gemiddelden voor mentale gezondheid van vrouwen resp. mannen naar partnerstatus en conflict (SiV, 2009-2010)
Variatie in de expressie van onwelbevinden
ECHTSCHEIDING EN MIDDELENGEBRUIK
19
25/09/2012
Psychofarmaca- en middelengebruik
Psychofarmaca- en middelengebruik Percentage mannen en vrouwen die de voorbije 2 weken onderstaande middelen gebruikt hebben naar partnerstatus
20
25/09/2012
Psychofarmaca- en middelengebruik Percentage mannen en vrouwen die de voorbije 2 weken onderstaande middelen gebruikt hebben naar partnerstatus
• Reflectie psychofarmaca- en middelengebruik: – 1/4 alleenstaande vrouwen, 1/7 alleenstaande mannen – Stap naar professionele zorg: vrouwen < mannen – vrouwen eerder medicatie, mannen vaker ‘zelf-’ medicatie?
21
25/09/2012
Echtscheiding en probleemdrinken Mate van overmatig alcoholgebruik (6 of meer glazen per dag), percentages voor mannen, resp. vrouwen naar partnerstatus
• Reflectie alleenstaanden: – Belangrijke risicogroep – Meerderheid GEEN overmatig middelengebruik – Partner als directe bron van sociale steun en sociale controle valt weg – Groeiende groep potentiële cliënten GGZ?
22
25/09/2012
HET WELBEVINDEN VAN KINDEREN UIT (NIET) INTACTE GEZINNEN
Psychisch welbevinden • Dimensionele maten – Depressiviteit (CES-D8) – Angst, Zelfwaardering
• Ook categorische maten (vastgesteld: ja-nee) – Psychische problemen – Ontwikkelingsproblemen – Gedragsstoornissen (subschaal Strengths and Difficulties Questionnaire, Goodman 1997)
23
25/09/2012
Vastgestelde problemen Kinderen 18 jaar+
Kinderen < 18 jaar 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0%
27% 18%
16%
jongens intact gezin
18%
meisjes gebroken gezin
50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0%
33,0%
20,0%
22,4%
12,2%
jongens intact gezin
meisjes gebroken gezin
Kinderen < 18 jaar Opgelet(!) Lage aantallen!
OR 1.7
OR 2.0
24
25/09/2012
Kinderen 18 jaar+
Opgelet(!) Lage aantallen!
OR 2.3
OR 2.7
OR 1.8
Besluit psychisch welbevinden en middelengebruik •
Verschillen tussen intacte en niet-intacte gezinnen – –
• •
Partners Kinderen
Belang (nieuwe) partner Negatieve teneur ruimte voor verschillen
25
25/09/2012
Zorggebruik omwille van sociale en emotionele problemen
...bij ex-partners na echtscheiding Elien Colman
Ppt. © Elien Colman
Overzicht • Gebruik van dienstverlening i.v.m. gezinnen en welzijn • Contacten met professionele hulpverleners • Behoefte gevoeld zonder hulp te zoeken • Subjectieve drempels
26
25/09/2012
Gebruik dienstverlening i.v.m. gezinnen en welzijn in het jaar voorafgaand aan het interview
Gehuwd Vrouwen N % 65 6.9 8 0.8 20 2.1 54 5.7 5 0.5 20 2.1
Gescheiden, nieuwe partner Mannen Vrouwen N % N % 43 3.3 70 5.2 17 1.3 28 2.1 17 1.3 39 2.9 48 3.6 60 4.5 7 0.5 7 0.5 16 1.2 30 2.2
Gescheiden, geen partner Mannen Vrouwen N % N % 15 1.8 33 2.9 15 1.8 26 2.3 27 3.2 72 6.4 39 4.7 77 6.9 8 1.0 17 1.5 40 4.8 75 6.7
Opvoedingsondersteunende diensten Diensten i.v.m. gezinnen en relaties Diensten voor geestelijke gezondheidszorg Diensten voor thuishulp of thuiszorg Diensten voor slachtofferbegeleiding Algemene sociale diensten
Mannen N % 48 5.8 0 0.0 14 1.7 26 3.2 2 0.2 9 1.1
Zelfhulpgroep
3
0.4
1
0.1
6
0.5
7
0.5
7
0.8
8
0.7
Telefonische hulpverlening
0
0.0
6
0.6
0
0.0
2
0.1
4
0.5
9
0.8
Minstens één van de bovenstaande
92
11.1 N=823
143 15.1 N=948
134 10.1 N=1321
205 15.3 N=1338
113 13.5 N=837
20.6 231 N=1119
Gebruik dienstverlening i.v.m. gezinnen en welzijn (%) in het jaar voorafgaand aan het interview
27
25/09/2012
Contact met een professionele hulpverlener in het jaar voorafgaand aan het interview
Gehuwd Mannen
Gescheiden, nieuwe partner
Vrouwen
Mannen
Gescheiden, geen partner
Vrouwen
Mannen
Vrouwen
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
Huisarts
51
6,2
104
11,0
98
7,4
213
15,9
111
13,3
261
23,3
Psychiater
13
1,6
20
2,1
29
2,2
40
3,0
35
4,2
73
6,5
Andere geneesheer-specialist
11
1,3
27
2,8
15
1,1
36
2,7
14
1,7
32
2,9
Psycholoog
16
1,9
37
3,9
23
2,0
54
4,0
36
4,3
88
7,9
Relatie- en gezinstherapeut
2
0,2
7
0,7
11
0,8
22
1,6
13
1,6
16
1,4
Alternatieve geneeskundige
8
1,0
28
3,0
13
1,0
45
3,4
14
1,7
73
6,5
Minstens één van de bovenstaande
71
8,6
161
17,0
145
11,0
229
22,3
154
18,4
374
33,4
N=823
N=948
N=1321
N=1338
N=837
N=1119
Contact met huisarts, psycholoog of psychiater, naar depressieve gevoelens (%) 60 54,4
52,6 48,9
50
40
30 20,4 20 13,7 10,9 10
0 Niet depressief
Depressief Gehuwd
Niet depressief
Depressief
Gescheiden, nieuwe partner
Niet depressief
Depressief
Gescheiden, alleenstaand
Cutpoint CES-D8 (0-24) >= 10
28
25/09/2012
Contact professionele hulpverlener naar sociale isolatie (%) Mannen
40,0 30,0 20,0 10,0 0,0
Geïsoleerd
Niet geïsoleerd Gehuwd
Geïsoleerd
Niet geïsoleerd
Geïsoleerd
Gescheiden, nieuwe partner
40,0
Niet geïsoleerd
Gescheiden, alleenstaand
Vrouwen
30,0 20,0 10,0 0,0 Geïsoleerd
Niet geïsoleerd Gehuwd
Geïsoleerd
Niet geïsoleerd
Geïsoleerd
Gescheiden, nieuwe partner
Niet geïsoleerd
Gescheiden, alleenstaand
Contact professionele hulpverlener naar inkomenscategorie (%) Psychiater of psycholoog gecontacteerd
Huisarts gecontacteerd 30
30
25
25
20
20
15
15
10
10
5
5
Gehuwd
0
Gescheiden, nieuwe partner Gescheiden, alleenstaand
0 EHI <50%
EHI 50-80%
80-120%
EHI 120%+
EHI <50%
EHI 50-80%
80-120%
EHI 120%+
29
25/09/2012
Behoefte gevoeld, geen hulp gezocht (%) 16,00% 14,00% 12,00% 10,00% 8,00% 6,00% 4,00% 2,00% 0,00% Man
Vrouw Gehuwd
Man
Vrouw
Man
Gescheiden, nieuwe partner
Vrouw
Gescheiden, alleenstaand
Wie zocht er hulp bij huisarts, psycholoog of psychiater, en wie niet? (%) Bij diegenen met veel depressieve gevoelens 100% 90% 80% 70% 60% Geen hulp, geen behoefte ervaren
50%
Onvervulde behoefte ervaren
40%
Professionele hulp gezocht
30% 20% 10% 0% Mannen
Vrouwen Gehuwd
Mannen
Vrouwen
Gescheiden, nieuwe partner
Mannen
Vrouwen
Gescheiden, alleenstaand
Cutpoint CES-D8 (0-24) >= 10
30
25/09/2012
Behoefte gevoeld waarvoor geen hulp gezocht (%): contact gehad met professionele hulpverlener Vrouwen
Mannen 25,0
25,0
20,0
20,0
15,0
15,0 10,0
10,0
5,0
5,0
0,0 0,0 Geen contact
Contact
Gehuwd
Geen contact
Contact
Gescheiden, nieuwe partner
Geen contact
Contact
Geen contact
Wel contact
Gehuwd
Geen contact
Wel contact
Gescheiden, nieuwe partner
Gescheiden, alleenstaand
Geen contact
Wel contact
Gescheiden, alleenstaand
Wie zocht er hulp bij huisarts, psycholoog of psychiater, en wie niet? (%) Bij diegenen met veel depressieve gevoelens 100% 90% 80% 70% 60% Geen hulp, geen behoefte 50%
Onvervulde behoefte
40%
Hulp en onvervulde behoefte
30%
Professionele hulp
20% 10% 0% Mannen
Vrouwen Gehuwd
Mannen
Vrouwen
Gescheiden, nieuwe partner
Mannen
Vrouwen
Gescheiden, alleenstaand
31
25/09/2012
% voelt zich niet echt geholpen
•
Behoefte gevoeld, geen hulp gezocht (%) 100% 90% 80% 70% 60% 50%
Geen onvervulde behoefte
40%
Onvervulde behoefte
30% 20% 10% 0% Geholpen
Niet geholpen huisarts
Geholpen
Niet geholpen
psychiater
Geholpen
Niet geholpen
psycholoog
32
25/09/2012
Frequentie van contacten (%) 100% 90% 80% 70% 60% 50%
Vaak
40%
Weinig
30% 20% 10% 0% Geholpen
Niet geholpen
Geholpen
Huisarts
Niet geholpen
Geholpen
Psychiater
Niet geholpen Psycholoog
Subjectieve drempels Gehuwd
BEHOEFTE GEVOELD, GEEN HULP GEZOCHT N STRUCTURELE DREMPELS Ik wist niet goed waar ik terecht kon of bij wie ik kon aankloppen Het lukte me niet om een afspraak vast te leggen Ik maakte me zorgen over de kostprijs Ik had er de tijd niet voor o.w.v andere bezigheden
Gescheiden, nieuwe partner
Gescheiden, alleenstaand
Man 3.6%
Vrouw 7.5%
Man 4.2%
Vrouw 8.4%
Man Vrouw 10.3% 14.6%
30 %
71 %
55 %
113 %
86 %
163 %
16.7
18.3
9.1
15.9
11.6
5.5
0.0 3.3 20.0
5.6 11.3 15.5
5.5 10.9 14.5
2.7 5.3 8.8
5.8 24.4 15.1
4.9 35.0 12.9
33
25/09/2012
Subjectieve drempels Gehuwd
Gescheiden, nieuwe partner Man Vrouw Man Vrouw BEHOEFTE GEVOELD, GEEN HULP GEZOCHT 3.6% 7.5% 4.2% 8.4% 71 55 113 N 30 % % % % ATTITUDEGERELATEERDE DREMPELS Ik dacht dat het probleem vanzelf zou overgaan 33.3 32.4 30.9 36.3 Ik wou het probleem zelf oplossen 56.7 54.9 43.6 59.3 Ik was bang voor wat de anderen van mij 6.7 5.6 7.3 5.3 zouden denken Ik durfde de stap niet zetten naar professionele 10.0 9.9 10.9 14.2 hulp
Gescheiden, alleenstaand Man Vrouw 10.3% 14.6% 86 163 % % 23.3 27.6 53.5 46.6 1.2 9.8 15.1
11.0
Besluit zorggebruik •
Gescheiden alleenstaanden: hoger zorggebruik omwille van sociale of emotionele problemen
•
Dit hoger zorggebruik: – –
•
Velen zoeken geen hulp: – –
•
Kan grotendeels verklaard worden door hun grotere behoefte Is eerder het gevolg van het gebrek aan partner, dan van de scheiding zelf
Ervaren geen behoefte Of zetten de stap niet
Een aanzienlijk deel van de gebruikers voelt zich niet echt geholpen
34
25/09/2012
Psychisch welbevinden en zorggebruik na echtscheiding Inleiding en SIV: Piet Bracke Welbevinden: Sara Symoens Zorggebruik: Elien Colman
Psychisch welbevinden en zorggebruik na echtscheiding... • Academische ivoren toren versus inzichten vanuit ‘het veld’. • Beleidsrapporten terug te vinden op www.scheidinginvlaanderen.be
35
25/09/2012
Release van de SIV-data • Januari 2013 • Aanvraagformulier op www.scheidinginvlaanderen.be • Documentatie: serie van ‘working papers’ rond methodologische issues te verkrijgen in 2013 – – – – – – –
Sampling Vragenlijsten Design veldwerk Outcomes veldwerk Responscijfers Selectiviteit van non-respons wegingscoëfficiënten
www.scheidinginvlaanderen.be
36
