ERFELIJKE AANDOENINGEN: PROBLEMATIEK EN OPLOSSINGSRICHTINGEN
www.licg.nl over houden van huisdieren
landelijk informatiecentrum gezelschapsdieren
PRAKTISCH
en o
Praktisch | Erfelijke aandoeningen: problematiek en
www.licg.nl
oplossingsrichtingen
Waar dieren zich voortplanten, kunnen er bij het voortplantingsproces fouten ontstaan waardoor de nakomelingen afwijken van de ouders. Sommige van deze fouten zitten in het erfelijk materiaal en kunnen aan volgende generaties worden doorgegeven. Zulke afwijkingen in het erfelijk materiaal kunnen erfelijke aandoeningen veroorzaken. Een aantal van deze aandoeningen komt bij bepaalde rassen veel meer voor dan bij andere rassen. Als deze aandoeningen het gevolg zijn van het selecteren van dieren op uiterlijke kenmerken om zo goed mogelijk aan de rasstandaard te voldoen, wordt ook wel over schadelijke erfelijke raskenmerken gesproken. Dit document schetst de problematiek en verkent mogelijke maatregelen die bij kunnen dragen aan het oplossen hiervan.
Fokken van dieren Fokken is het door de mens selecteren en paren van dieren met als doel om de eigenschappen van de volgende generatie zodanig te veranderen, dat ze meer met het gestelde fokdoel overeenkomen. Bij vissen, terrariumdieren en vogels spreekt men niet van fokken, maar van kweken. Bij het fokken met dieren wordt gekeken naar de totale populatie van dieren (dit zijn alle dieren die bijvoorbeeld tot een bepaald ras horen). Daarbij bepaalt men hoe deze dieren zich zouden moeten ontwikkelen. Zo’n ontwikkeling kan zijn dat men er naar streeft dat een populatie dieren gezonder wordt. Op basis daarvan worden er voor de individuele dieren keuzes gemaakt, namelijk welke dieren met elkaar moeten gaan zorgen voor nakomelingen. Daarbij wordt het doel, namelijk de ontwikkeling van de totale populatie in een bepaalde richting, meegenomen. De fokker verwacht dat hij, door bepaalde dieren samen voor nageslacht te laten zorgen, zo een bijdrage levert aan die gewenste ontwikkeling. In het voorbeeld van een gezondere populatie kan een fokker de keuze maken om dieren die een erfelijke aandoening hebben uit te sluiten en alleen met gezonde dieren te fokken. Op deze manier levert hij een bijdrage aan een gezondere populatie dieren. Het selecteren op bepaalde eigenschappen, en dus eigenlijk op genen, gaat soms ten koste van andere genen. Daardoor verandert het dier tijdens iedere generatie iets en kan het effect over een aantal generaties vrij drastisch zijn. Niet altijd zijn die veranderingen in het belang van het dier: allerlei rassen zijn als gevolg van gemaakte keuzes in het fokbeleid gevoeliger geworden voor bepaalde aandoeningen. Dit wordt ook wel raspredispositie genoemd. Zo heeft bij Engelse Buldoggen het fokken op bepaalde eigenschappen er toe geleid dat pups met een keizersnee geboren moeten worden. Als een populatie niet zo groot is en men wil toch fokken op bepaalde eigenschappen, dan worden vaak familieleden met elkaar gekruist (d.w.z. broer en zus en vader en dochter). Er is dan sprake van een hoog niveau van inteelt.
Fokken en ethiek Bij het fokken met dieren doet zich een ethische vraag voor, namelijk: hoe ver mag je gaan in het aanpassen van dieren aan onze behoeften en belangen, aan wat wij mooi of wenselijk vinden? Veel mensen vinden namelijk dat een dier ook een eigen waarde heeft. Onze wensen kunnen botsen met deze eigen waarde van het dier. Bij het beantwoorden van deze vraag heeft iedereen een eigen (morele) verantwoordelijkheid. Dat geldt niet alleen voor de fokker, maar ook voor
2
en o
Praktisch | Erfelijke aandoeningen: problematiek en
www.licg.nl
oplossingsrichtingen
bijvoorbeeld degene die dieren verkoopt en degene die deze dieren koopt. De fokker is verantwoordelijk voor de gezondheid en het welzijn van zijn dieren. Als hij lid is van een rasvereniging of stamboek moet hij zich houden aan de reglementen. Rasverenigingen en stamboeken bepalen deze reglementen en daarmee de speelruimte van de fokker. Zowel de rasvereniging en het stamboek als de fokker dienen zich af te vragen of het bereiken van de doelstellingen voor de populatie opweegt tegen eventuele schade in de vorm van aandoeningen als gevolg van gewenste dan wel ongewenste veranderingen in het erfelijk materiaal. In de gezelschapsdierensector zijn de fokkers vaak individuele dierhouders en varieert de invloed van de stamboeken sterk. Binnen de hondenfokkerij heeft de Raad van Beheer op Kynologisch Gebied in Nederland nog enige invloed; in de kattenfokkerij is nauwelijks sprake van een centrale regie en is van een verplichtend karakter al zeker geen sprake. Honden en katten worden dikwijls bij de fokker gekocht, maar voor veel andere dieren geldt dit niet. Zij worden via handelaren, wederverkopers en retailers verkocht. Deze partijen moeten zich afvragen of zij dieren waarvan bekend is dat er aandoeningen als gevolg van het fokproces in voorkomen, willen verkopen. De koper ten slotte moet zich afvragen of hij een dier wil kopen waarvan bekend is dat in de populatie, als gevolg van de doelen die aan de fok gesteld worden, erfelijke aandoeningen frequent voorkomen. Door dieren al dan niet te kopen heeft de koper direct een sturende invloed op de dieren die gefokt worden.
De problematiek van erfelijke aandoeningen Bij het fokken op bepaalde kenmerken kunnen bedoeld dan wel onbedoeld erfelijke aandoeningen ontstaan. Erfelijke aandoeningen kunnen de gezondheid en het welzijn van dieren aantasten. Er worden twee soorten erfelijke aandoeningen onderscheiden: 1. Schadelijke erfelijke raskenmerken. Deze groep van aandoeningen kan worden onderverdeeld in: a. Schadelijke erfelijke kenmerken die het directe gevolg zijn van de eisen die zijn geformuleerd in de rasstandaard of die voortvloeien uit de ruimte die de rasstandaard biedt voor overtypering. Bij overtypering gaat het om extreme vormen van in de rasstandaard genoemde eigenschappen. Het gaat hier dus om gewenste kenmerken vanuit de fokkerij die de gezondheid en/of het welzijn van het dier nadelig beïnvloeden; b.
Schadelijke erfelijke kenmerken die indirect met de rasstandaard samenhangen. Deze kenmerken hebben veelal ongewenste neveneffecten door eigenschappen die door de fokkerij worden nagestreefd of ten minste worden geaccepteerd;
2. Ongewenste erfelijke aandoeningen die niets te maken hebben met de rasstandaard of waarvan de samenhang met de rasstandaard onbekend is. Erfelijke aandoeningen komen bij alle diersoorten voor. De problematiek doet zich het sterkst voor bij rashonden, katten, konijnen, knaagdieren, sierhoenders, sierduiven, sier- en volièrevogels, vissen en paarden.
3
en o
Praktisch | Erfelijke aandoeningen: problematiek en
www.licg.nl
oplossingsrichtingen
Sinds de uitzending van de BBC-documentaire “Pedigree dogs exposed” staan erfelijke aandoeningen opnieuw volop in de belangstelling. De discussie spitst zich daarbij toe op de eerste categorie erfelijke aandoeningen, namelijk die van de overtypering van typische raskenmerken. Voorbeelden van gezondheids- en/of welzijnsbeperkende overtypering bij de hond zijn een (te) platte snuit waardoor ademhalingsproblemen kunnen ontstaan, een (te) kleine schedel waardoor de hersenen te groot zijn voor deze schedel en deze richting het ruggenmerg gestuwd worden en een (te) lange rug waardoor rugklachten kunnen ontstaan. Bij een aantal sierduivenrassen komt overmatige kropvorming door; de dieren hebben daardoor moeite om in balans te blijven en niet om te vallen. Bij vissen komen abnormale oogvormen voor; deze vissen hebben een verminderde vitaliteit, een korte levensverwachting en kwetsbare ogen. Vrijwel alle schadelijke raskenmerken gaan gepaard met een aantasting van de integriteit van de dieren, omdat in het dier essentiële eigenschappen van de diersoort zijn verdwenen. Uit onderzoek dat in 2007 in opdracht van het toenmalige Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit is verricht blijkt dat 68% van de ondervraagde mensen het fokken van honden op uiterlijke kenmerken zorgwekkend vindt. Van de ondervraagden gaf 39% aan daadwerkelijk met de kwestie bekend te zijn. Overigens dient het fokken of kweken van rassen in het juiste perspectief gezien te worden. Naast de beschreven erfelijke aandoeningen die hieruit kunnen voortvloeien, kan de fokkerij ook een bijdrage leveren aan de biodiversiteit door het in stand houden van zeldzame huisdierrassen en bedreigde diersoorten. Ook levert het een bijdrage aan het efficiënter produceren van dierlijke producten door gezonde dieren door middel van multitrait-selectie (d.w.z. selectie op meerdere genen).
Situatieschets bij gezelschapsdieren De Raad voor Dierenaangelegenheden heeft de huidige situatie in de gezelschapsdierensector geanalyseerd en karakteriseert de invloed van kopers als zeer direct. Het zijn ten slotte de kopers die de vraag naar bepaalde soorten, rassen of typen dieren bepalen: als er geen vraag naar een bepaald soort dier is, is het voor fokkers niet interessant om deze soort te fokken en voor fokkers/verkopers om deze dieren te koop aan te bieden aan consumenten. Kopers vinden een gezond dier belangrijk maar veel kopers kunnen niet zelf de gezondheid van een dier beoordelen. Volgens de Raad is er in deze markt ook ruimte voor dieren met buitenissige kenmerken, waarvan sommigen duidelijk het welzijn van deze dieren aantasten. Daarbij komt dat voor sommige fokkers en kopers uiterlijke kenmerken belangrijker zijn dan het welzijn en de integriteit van het dier. Ook bij tentoonstellingen en keuringen spelen uiterlijke kenmerken een belangrijke rol. Als dieren met overtypering tentoonstellingen en keuringen winnen, is dit een stimulans voor de fokkers om in deze richting door te fokken. Fokkers en verkopers zijn niet verplicht om informatie te verstrekken over het voorkomen van erfelijke aandoeningen. Daarnaast bestaat er onder consumenten veel onduidelijkheid over de meerwaarde van een stamboom. In de gezelschapsdierenfokkerij ontbreekt het bovendien aan richtlijnen en regulering door de overheid. Iedereen kan een stamboek oprichten: er worden door de overheid geen eisen aan de diergezondheid en het dierenwelzijn gesteld. Er is ook geen
4
en o
Praktisch | Erfelijke aandoeningen: problematiek en
www.licg.nl
oplossingsrichtingen
toezicht. Kwaadwillenden kunnen zich daarmee heel eenvoudig onttrekken aan een eventueel centraal fokbeleid. De Raad concludeert dat er daardoor een grote markt is voor dieren die onder onbekende, ongecontroleerde condities gefokt worden. Bovendien wordt, zeker bij andere dieren dan honden en katten, een aanzienlijk deel van de dieren buiten Nederland gefokt. Ook daarbij is er geen zicht op de condities waaronder dieren gefokt worden. De afgelopen jaren zijn er voor honden enkele preventieprogramma’s opgezet voor heupdysplasie, elleboogdysplasie, patellaluxatie en cochleaire doofheid. Hoewel deze programma’s waardevol zijn bij het terugdringen en beheersen van deze aandoeningen, zijn ze in het algemeen niet toereikend om de ziekte volledig uit te bannen. Aanvullende maatregelen, zoals het gebruik van DNA-testen als diagnostisch instrument, zijn nodig. Vooral recessieve, polygenetische en complexe erfelijke aandoeningen laten zich lastig terugdringen (zie KNMvD uitgave: Een eeuw geneeskunde van gezelschapsdieren in Nederland (2011). Hoofdstuk 4. Diergeneeskundige aspecten van de rashondenfokkerij). Honden De hondenfokkerij in Nederland is sterk gedecentraliseerd. Leidend bij de fok zijn de rasstandaarden en de tentoonstellingsresultaten. Rasstandaarden worden in het land van herkomst van het ras vastgesteld. Tussen de rassen is er een grote variatie in een centrale registratie van diergezondheidsgegevens. De Raad van Beheer heeft enige maatregelen genomen om inteelt te beperken bij honden die men wil laten inschrijven in het stamboek. Nederland kent naast rasfokkerij ook productiefokkerij, waarbij het vooral om vermeerdering draait. De wereld van de beroepsmatige fokkerij is vrij ondoorzichtig. Het vermoeden bestaat dat in sommige gevallen via dit kanaal pups afkomstig uit Oost Europa in Nederland worden gebracht. Ten slotte zijn er ook gelegenheidsnestjes. Deze laatste vorm van fokkerij gaat vaak buiten de rasverbanden om; vaak gaat het hier niet om rashonden. In Nederland is er geen organisatie die verantwoordelijk is voor toezicht op de fokkerij. Voor rashonden is de Raad van Beheer op Kynologisch Gebied in Nederland aanspreekpunt zodra daar een nest wordt aangemeld met het oog op het verkrijgen van een stamboom. Voor de productiefokkerij en andere beroepsmatige fokkers die buiten de rasverenigingen om fokken is de Vereniging van Beroepsmatige Kennelhouders (VBK) de brancheorganisatie. Zij ontwikkelen een vrijwillige certificering voor hun leden, waarbij ook wat richtlijnen worden gegeven voor fokbeleid, zoals het beperken van inteelt. Katten Voor katten is geen centraal fokbeleid van toepassing en er is ook geen organisatie die verantwoordelijk is voor toezicht op de fokkerij. Iedere fokker bepaalt zijn eigen fokbeleid. Hierbij zijn rasstandaarden en tentoonstellingsresultaten leidend. Rasstandaarden worden in het land van herkomst van het ras vastgesteld. Er zijn enkele overkoepelende organisaties, 12 stamboekvoerende kattenverenigingen en 22 rasverenigingen. De kattenwereld is zeer verdeeld. Tussen de rassen is een grote variatie in een centrale registratie van diergezondheidsgegevens. Naast het fokken met raskatten is er veel sprake van gelegenheidsnestjes. Vaak gaat dit buiten de rasverbanden om. Knaagdieren en konijnen Er zijn enkele algemene verenigingen en enkele rasverenigingen. Door individuele houders wordt een afstammingsregistratie bij gehouden, maar er is niemand specifiek voor verantwoordelijk. Fokken vindt plaats binnen de Federatie voor Kleindierenteelt, maar er worden ook dieren gefokt door mensen die niet bij deze Federatie zijn aangesloten. Toezicht op de fokkerij is er niet. 5
en o
Praktisch | Erfelijke aandoeningen: problematiek en
www.licg.nl
oplossingsrichtingen
Daarnaast zijn er vermeerderingsbedrijven die konijnen en knaagdieren fokken voor de handel en worden er dieren uit het buitenland geïmporteerd. Vogels Er zijn enkele verenigingen voor ras- dan wel soortengroepen. Aviornis International stelt kweekverslagen op en fokt ondermeer wereldwijd bedreigde soorten. Alleen CITES-dieren worden geregistreerd. Het voorkomen van erfelijke aandoeningen wordt niet geregistreerd. Kromsnavels worden beroepsmatig gefokt, voor andere vogelgroepen vindt bijna geen beroepsmatige fokkerij plaats. Die vogels komen vooral uit het liefhebberscircuit. Er is geen organisatie die toezicht op de fokkerij houdt. Vissen Er zijn enkele verenigingen voor soortengroepen, maar registratie vindt niet plaats. Er wordt in Nederland wel met vissen gekweekt door enkele professionele bedrijven en liefhebbers, maar import van vissen afkomstig van grote beroepskwekerijen in tropische gebieden is voor het grootste deel van de viskweek verantwoordelijk. Er is geen toezicht op het kweken met vissen. Reptielen en amfibieën Er zijn enkele verenigingen voor soortengroepen. CITES-dieren worden geregistreerd. Daarnaast is er het EFS (European Studbook Foundation), waarbinnen voor een aantal reptielen en amfibieën een afstammingsregistratie wordt bijgehouden. In Nederland vindt geen commerciële kwekerij plaats, maar wel kweek door liefhebbers. Daarnaast vindt er import plaats. Toezicht op de kwekerij van reptielen en amfibieën in Nederland is er niet.
Oplossingsrichtingen Het bestrijden van de problematiek van erfelijke aandoeningen bij gezelschapsdieren is lastig. Veelal is een combinatie van maatregelen nodig om tot verbeteringen te komen. Het formuleren van maatregelen is bij gezelschapsdieren echter lastig, want er is binnen deze sector geen duidelijke infrastructuur en ook zijn er geen bestaande (sets van) gedragsregels. Toch zijn structurele maatregelen nodig als men het voorkomen van erfelijke aandoeningen wil terugdringen. De Raad voor Dierenaangelegenheden heeft de volgende kaders geformuleerd waarbinnen de fokkerij zou moeten plaatsvinden: Er moet sprake zijn van behoud van vitaliteit en fysieke gezondheid; Er moet sprake zijn van behoud van het soorteigen gedrag en de mentale gezondheid; Er moet sprake zijn van behoud van de integriteit; Er moet sprake zijn van behoud van de genetische diversiteit. De Raad voor Dierenaangelegenheden concludeert daarnaast aan de hand van best practices dat de kans op het succesvol bestrijden van erfelijke aandoeningen het grootst is als aan de volgende randvoorwaarden wordt voldaan: De fokkers, het stamboek en de kopers zijn zich bewust van en hebben voldoende kennis over de problematiek van erfelijke gebreken en inteelt; De meeste fokkers en het stamboek zijn bereid om de problematiek structureel aan te pakken; Er is voor de kopers een duidelijke meerwaarde aan het kopen van een dier met stamboekpapieren;
6
en o
Praktisch | Erfelijke aandoeningen: problematiek en
www.licg.nl
oplossingsrichtingen
Het is voor niet-willende fokkers niet mogelijk om erkende stamboekdieren buiten het stamboek om te fokken, of om een eigen (parallel-)stamboek te beginnen. Er moet dus sprake zijn van bewustzijn, kennis, de wil om te verbeteren, marktvraag en voldoende regulering voor een zelfstandige aanpak. Verbieden van rassen Voor het tegengaan van schadelijke erfelijke raskenmerken wordt vaak gesuggereerd dat rassen, waarbij zich ernstige welzijns- of gezondheidsproblemen voordoen en er te weinig gezonde dieren zijn om mee te fokken, verboden zouden moeten worden. In de praktijk zal dit een schijnoplossing blijken. In de eerste plaats zullen deze dieren nog steeds gehouden worden en zal er mee gefokt blijven worden, maar verschuift dit naar het illegale circuit. Bovendien betekent het verbieden van een ras dat alleen dieren met een stamboom verboden zullen worden. Het aanvragen van een stamboom is vrijwillig. In het geval van het verbieden van een ras zullen dezelfde dieren nog steeds gefokt worden, maar zal er voor deze dieren geen stamboom meer aangevraagd worden. Naast de rasdieren zijn er de zogenaamde look-alikes. Dit zijn dieren die op een bepaald ras lijken, maar niet tot dat ras behoren. Ook bij deze lookalikes kunnen de uit de rasstandaard voortvloeiende erfelijke aandoeningen voorkomen. Deze dieren lijken immers sterk op het rasdier en ontstaan uit dezelfde fokpopulatie. Het verbieden van het fokken, houden, verkopen, verhandelen en transporten van bepaalde rassen is dus een te simpele benadering om deze problematiek op te lossen. Tweesporenbeleid Om erfelijke aandoeningen effectief aan te pakken, is een tweesporenbeleid noodzakelijk. Daarbij is het belangrijk om onderscheid te maken tussen maatregelen gericht op het bestrijden van schadelijke erfelijke raskenmerken (categorie 1) en ongewenste erfelijke aandoeningen die niets te maken hebben met de rasstandaard of waarvan de samenhang met de rasstandaard onbekend is (categorie 2). Bij categorie 1 spelen één of meerdere raskenmerken (mede) een rol bij de schade die voor het dier ontstaat. Dit betekent dat bij deze categorie bij het formuleren van maatregelen ook naar de rasstandaard (fokdoelen) gekeken zal moeten worden. De rasstandaard en de interpretatie daarvan moeten meer gericht worden op het voorkómen van schade aan de gezondheid en het welzijn van het dier door specifieke raskenmerken. Bij categorie 2 zijn eventuele fokdoelen niet relevant. Wel is voor deze categorie erfelijke aandoeningen, net als bij categorie 1, de wijze van fokken van belang. Om erfelijke aandoeningen te bestrijden is het bijvoorbeeld belangrijk dat het gebruik van inteelt teruggedrongen wordt en dat gestreefd wordt naar behoud dan wel verbreding van de genetische variatie bij een ras of soort. Welke combinatie van maatregelen moet worden ingezet, is afhankelijk van de situatie. Dit is een beleidsmatige keuze. Maatregelen ter preventie van schadelijke erfelijke kenmerken die direct dan wel indirect samenhangen met de rasstandaard Afhankelijk van het kenmerk en de specifieke situatie binnen een ras zijn er diverse (combinaties van) maatregelen mogelijk. Mogelijke maatregelen zijn:
7
en o
Praktisch | Erfelijke aandoeningen: problematiek en
www.licg.nl
oplossingsrichtingen
1. Het aanpassen van de rasstandaard. Eventueel kunnen voor de Nederlandse situatie afwijkende eisen geformuleerd worden; 2. Daar waar de rasstandaard onvoldoende duidelijk is of ruimte voor overtypering laat deze verduidelijken zodat overtypering wordt voorkomen; 3. Het toelaten van kruisen met look-a-likes die voldoen aan de rasstandaard, maar niet over een stamboom beschikken, zodat een gezonde lijn ingefokt kan worden. Daar waar de rasstandaard aangepast dient te worden, kunnen ook honden die niet geheel voldoen aan de rasstandaard worden toegelaten, bijvoorbeeld om ontstane overtypering te kunnen terugdringen; 4. Het bespreken van de problematiek met keurmeesters zodat overtypering niet beloond wordt bij keuringen, shows en tentoonstellingen en dat keurmeesters de gezondheid en het welzijn van het dier als uitgangspunt nemen; 5. Het doen van onderzoek om het schadelijke kenmerk beter te kunnen omschrijven en de samenhang tussen het kenmerk en de rasstandaard beter inzichtelijk te maken. Maatregelen ter preventie van alle soorten schadelijke erfelijke kenmerken Afhankelijk van het kenmerk en de specifieke situatie zijn er diverse (combinaties van) maatregelen mogelijk. Mogelijke maatregelen zijn: 1. Het eisen dat de fokker zich op de hoogte stelt of een fokdier geen lijder of drager is van een bepaald kenmerk; 2. Het verbieden van fokken met lijders en bekende dragers van een bepaald kenmerk; 3. Het opstellen van een Plan van Aanpak met speciale fokmaatregelen door rasverenigingen dan wel groepen van fokkers die eenzelfde ras fokken, waarbij onder andere inteeltlimieten en een gedragscode worden vastgelegd. In het Plan van Aanpak dient daarnaast een maximum aan het aantal dekkingen per mannelijk fokdier en het aantal worpen per moederdier gesteld te worden. Zo blijft de genenpool voldoende breed. Voor kopers kan het meerwaarde hebben een dier te kopen dat onder dit Plan van Aanpak gefokt is omdat de koper er dan van uit kan gaan dat het dier op een verantwoorde wijze is gefokt. Bovendien ontstaat hierdoor enige transparantie in de sector. Fokkers moeten dan wel hun doelstellingen proactief communiceren naar potentiële kopers; 4. Een tentoonstellingsverbod voor dieren die het kenmerk bezitten dan wel bekend staan als drager daarvan, zodat zij niet in beeld komen als interessante dieren om mee te fokken. Een gezondheidsbewijs (verklaring dat een dier vrij is van bepaalde kenmerken) zou hierbij een rol kunnen spelen; 5. Het niet in het stamboek opnemen van nakomelingen van dieren die lijder of drager van een bepaald kenmerk zijn. Een gezondheidsbewijs zou ook hierbij een rol kunnen spelen; 6. Het onvruchtbaar maken van dieren die lijder of drager van een bepaald kenmerk zijn; 7. Het doen van onderzoek naar de genetische aspecten van bepaalde kenmerken. Gedacht moet worden aan onderzoek naar de wijze waarop het kenmerk overerft, ouder-nakomelingen onderzoek en het onderzoeken en ontwikkelen van markertechnieken. De uitkomst van dergelijk onderzoek is van invloed op de wijze waarop de problematiek het beste kan worden aangepakt. Bij polygene vererving van het kenmerk is het vaak minder eenvoudig om effectieve maatregelen te formuleren omdat omgevingsfactoren dikwijls ook een nadrukkelijke rol spelen en het terugdringen van het kenmerk daardoor heel geleidelijk gaat. Bij monogenetische aandoeningen (d.w.z. aandoeningen waarbij slechts één gen betrokken is) kunnen markers gebruikt worden om dragers van de aandoening op te sporen. Zij kunnen dan bijvoorbeeld van de fok worden uitgesloten of mogen dan alleen met niet-dragers gekruist worden;
8
en o
Praktisch | Erfelijke aandoeningen: problematiek en
www.licg.nl
oplossingsrichtingen
8. Het doen van onderzoek naar het preciezer definiëren en beschrijven en beter diagnosticeren van bepaalde kenmerken; 9. Het instellen van een databank waarin de reproductiegeschiedenis van dieren, inclusief aandoeningen, wordt bijgehouden door fokkers, eigenaren en dierenartsen. Bekeken moet worden of een meldingsplicht wenselijk dan wel noodzakelijk is. Maatregelen ten behoeve van het scheppen van een goede infrastructuur en een basis voor de hiervoor genoemde maatregelen Om de hiervoor benoemde maatregelen succesvol in te kunnen zetten is een goede infrastructuur noodzakelijk en moet ook aan andere randvoorwaarden invulling gegeven worden. Deze zijn al eerder door de Raad voor Dierenaangelegenheden geformuleerd. Voorbeelden van dergelijke maatregelen zijn: 1. Het inrichten van betrouwbare identificatie- en registratiesystemen die aan een databank gekoppeld kunnen worden. Op deze manier ontstaat inzicht in een populatie (bijvoorbeeld de mate van inteelt en de incidentie van aandoeningen) en in individuele dieren (prestaties, erfelijke aandoeningen etc.). Bovendien kunnen de data gebruikt worden voor het uitvoeren van een fokprogramma en zijn sturende maatregelen mogelijk. Iedere fokkerijorganisatie of rasvereniging dient dan wel gebruik te maken van een centraal meldpunt; 2. Erkenning en regulering van stamboeken door de overheid. Voorwaarde is dat de organisaties die de stamboeken beheren zich verplichten de problematiek serieus aan te pakken. De overheid kan deze organisaties faciliteren door deze organisaties een steun in de rug te bieden en draagvlak (mede) te creëren om deze opdracht daadwerkelijk uit te kunnen voeren. De organisaties dienen bijvoorbeeld bevoegdheden te krijgen om nakomelingen van ouders met bepaalde kenmerken uit te sluiten van opname in het stamboek. Bovendien kan de overheid voorwaarden stellen aan de minimale populatiegrootte en het fokbeleid. De overheid kan er ook voor zorgen via een Fokkerijbesluit dat rasverenigingen uitsluitend via aangewezen instanties erkend kunnen worden. Daardoor kunnen niet-willende fokkers zich niet meer aan een centraal fokbeleid onttrekken door zich te verenigen in een ander stamboek; 3. Het instellen van een gezondheidsbewijs voor dieren waarmee gefokt wordt. Uit het gezondheidsbewijs dient te blijken dat het dier vrij is van bepaalde kenmerken. Bij het instellen van een gezondheidsbewijs zijn onder andere fokkers, rasverenigingen, dierenartsen en organisaties die verantwoordelijk zijn voor de stamboeken betrokken; 4. Het geven van gerichte voorlichting aan alle partijen die bij deze problematiek betrokken zijn, van fokkers tot en met de kopers van de gefokte dieren. Voor kopers is een keur- of kenmerk of (stamboek- dan wel gezondheids-)certificaat wenselijk zodat men kan zien dat de dieren die men koopt uit een verantwoorde, geborgde fokkerij afkomstig zijn. Op deze manier ontstaat er in de markt een meerwaarde voor verantwoorde fokkerij. De koper moet op zijn beurt een bewuste keuze maken en de verkoper moet hem daartoe voldoende, objectieve informatie verstrekken en hem een voldoende breed keuzepalet bieden; 5. Het stimuleren van een hogere organisatiegraad van de betrokken fokkers binnen een ras. Een vereniging dan wel commissie die de belangen van fokkers kan behartigen en leiding kan geven aan veranderingsprocessen speelt een belangrijke rol bij het snel kunnen nemen van effectieve maatregelen. Indien maatregelen onvoldoende tot stand komen, kan een wettelijke borging van bepaalde maatregelen dan wel voorwaarden noodzakelijk zijn. Gedacht moet worden aan het scheppen van mogelijkheden om, indien noodzakelijk, van een rasvereniging bepaalde maatregelen te eisen, vastgelegd in een Plan van Aanpak. 9
en o
Praktisch | Erfelijke aandoeningen: problematiek en
www.licg.nl
oplossingsrichtingen
Bronvermelding Voor het samenstellen van dit artikel is grotendeels gebruik gemaakt van de rapporten van de Raad voor Dieraangelegenheden: Fokken met recreatiedieren (RDA 2002_02 en RDA 2002_03) Fokkerij en voortplantingstechnieken (RDA 2010_02)
B i j he t L I C G k u nt u t e r e c ht v o o r o n a f ha n k e l i j k e e n b e t r o uw b a r e i n fo r m a t i e o v e r he t ‘ ho ud e n v a n h ui s d i e r e n ’ . D o o r he t b i e d e n v a n d e z e i n fo r m a t i e e n he t o r g a ni s e r e n v a n c a m p a g ne s l e v e r t he t L I C G e e n b i j d r a g e a a n v e r b e t e r i ng v a n d e g e z o nd he i d e n he t w e l z i j n v a n hui s d i e r e n i n N e d e r l a nd . Versie: november 2011 sie: oktober 2010
Kijk voor de meest recente informatie op www.licg.nl
