PERANCANGAN RUMAH SINGGAH DAKWAH DI KOTA MALANG
TUGAS AKHIR
Diajukan Kepada: Fakultas Sains dan Teknologi Universitas Islam Negeri (UIN) Maulana Malik Ibrahim Malang Untuk Memenuhi Salah Satu Persyaratan Dalam Memperoleh Gelar Sarjana Teknik Arsitektur (ST)
Oleh ABID DHIYA UL LUBAB NIM : 11660037
JURUSAN TEKNIK ARSITEKTUR FAKULTAS SAINS DAN TEKNOLOGI UNIVERSITAS ISLAM MEGERI (UIN) MAULANA MALIK IBRAHIM MALANG 2015
ii
LEMBAR PERSETUJUAN
PERANCANGAN RUMAH SINGGAH DAKWAH DI KOTA MALANG
TUGAS AKHIR
Oleh : ABID DHIYA UL LUBAB NIM : 11660037
Telah disetujui .... Juni 2015 Dosen Pembimbing I,
Dosen Pembimbing II,
Elok Mutiara, MT
Luluk Maslucha, M.Sc
NIP. 19760528 200604 2 003
NIP. 19800917 200501 2 003
Mengetahui: Ketua Jurusan Teknik Arsitektur,
Agung Sedayu, MT NIP. 19781024 200501 1 003
iii
LEMBAR PENGESAHAN PERANCANGAN RUMAH SINGGAH DAKWAH DI KOTA MALANG TUGAS AKHIR Oleh : ABID DHIYA UL LUBAB NIM : 11660037
Telah Dipertahankan di Depan Dewan Penguji Tugas Akhir dan Dinyatakan Diterima Sebagai Salah Satu Persyaratan Untuk Memperoleh Gelar Sarjana Teknik Arsitektur (S.T) Pada .... Juni 2015
Sususnan Dewan Penguji
Tanda Tangan
1. Dosen Pembimbing I Elok Mutiara, MT NIP. 19760528 200604 2 003 2. Dosen Pembimbing II Luluk Maslucha, M.Sc NIP.19800917 200501 2 003 3. Dosen Pembimbing Agama Pudji Pratitis Wismantara, MT NIP. 19731209 200801 1 007 4. Penguji I Aulia Fikriarini M, MT NIP. 19760416 200604 2 001 5. Penguji II Arief Rakhman Setiono, MT NIP. 19790103200501 1 005
:
(
)
:
(
)
:
(
)
:
(
)
:
(
)
Disahkan Oleh Ketua Jurusan Teknik Arsitektur,
Agung Sedayu, MT NIP. 19781024 200501 1 003 iv
بسم هللا الر حمن الر حيم
Karya kecil ini, saya persembahkan untuk abah dan ibu saya tersayang; Muhammad Muhtadi Arifin dan (Alm) Arifatul Mu’awanah serta kakak saya tercinta Adib Ulun yang selama ini selalu mendukung dan mendoakan saya Dan saya persembahkan untuk kemajuan ilmu dunia pembangunan di tanah air tercinta NEGARA REPUBLIK INDONESIA
Dan untuk yang terhormat Ibu Elok Mutiara, MT Ibu Luluk Maslucha, M.Sc Yang telah membimbing saya selama proses pengerjaan Tugas Akhir
v
SURAT PERNYATAAN
Yang bertanda tangan di bawah ini: Nama
: Abid Dhiya Ul Lubab
Nim
: 11660037
Fakultas/Jurusan
: Sains dan Teknologi / Teknik Arsitektur
Menyatakan bahwa “Tugas Akhir” yang saya buat untuk memenuhi persyaratan kelulusan pada Jurusan Teknik Arsitektur Fakuktas Sains dan Teknologi Universitas Islam Negeri (UIN) Maulana Malik Ibrahim Malang, dengan judul: PERANCANGAN RUMAH SINGGAH DAKWAH DI KOTA MALANG Adalah hasil karya saya sendiri, bukan “duplikasi” dari karya orang lain. Selanjutnya apabila di kemudian hari ada “klaim” dari pihak lain, bukan menjadi tanggung jawab Dosen Pembimbing dan atau pihak Fakultas Teknik Arsitektur, tetapi menjadi tanggung jawab saya sendiri. Demikian surat pernyataan ini saya buat dengan sebenarnya dan tanpa paksaan dari siapapun.
Malang, Juni 2015 Hormat saya,
Abid Dhiya Ul Lubab Nim : 11660037
vi
KATA PENGANTAR Alhamdulillahirobbil’alamin, puji dan syukur kehadirat Allah SWT atas berkat dan rahmat-Nya, penulis dapat menyelesaikan penulisan laporan tugas akhir dengan judul “Perancangan Rumah Singgah Dakwah di Kota Malang”. Laporan tugas akhir ini tidak mungkin dapat selesai dengan baik tanpa adanya bantuan, bimbingan dan dukungan baik berupa materi maupun semangat dari berbagai pihak. Maka dari itu penulis ingin mengucapkan terima kasih kepada : 1. Allah SWT yang telah melimpahkan ilmu dan karuniaNya, memberikan kesehatan, ketabahan dan kekuatan pada setiap kesulitan dalam hidup 2. Nabi Muhammad SAW sebagai khatamul anbiya’ yang selalu dinanti barokah dan syafa'atnya serta memberi kemakmuran hidup dari Islam. 3. Abah dan Ibu tercinta (Muhtadi Arifin dan Arifatul Mu’awanah[Alm.]) yang telah memberikan dukungan moral, materi, doa dan semangat dalam menyelesaikan tugas akhir
ini. Walau abah dan ibu tidak bisa lagi
mendampingi, namun jasa abah dan ibu selama ini turut membawa penulis bisa menyelesaikan studi ini. Perjuangan abah hingga membuat selama satu tahun ini sakit dan tidak bisa beraktivitas tidak akan penulis sia-siakan. Juga, semoga ibu dari surga bangga melihat anaknya 4. Saudara-saudara dan keluarga tercinta, terutama untuk kakak, Adib Ulun Nuha yang telah menggantikan abah dalam memberi materi maupun masukan bagi pendidikan penulis; juga adik-adik, Ariza Dusturia dan Azra Idhavi yang telah memberi semangat untuk membahagiakan kalian nanti
vii
5. Bapak, Ibu pembimbing, Elok Mutiara, MT; Luluk Maslucha, M.Sc; serta Pudji Pratitis Wismantara, MT yang memberikan bimbingan, pengarahan, diskusi pemikiran, kritik, dan saran, yang sangat membantu penulis dalam menyelesaikan laporan tugas akhir ini 6. Seluruh bapak, ibu dosen Arsitektur UIN Maliki Malang yang telah memberi pengajaran untuk menyempurnakan laporan tugas akhir ini 7. Teman-teman arsitektur angkatan 2011 dan seluruh saudara di Himpunan Mahasiswa Arsitektur Hajar Aswad yang telah memberi dukungan dan banyak pencerahan dari diskusi-diskusi selama ini 8. Terima kasih pula pada sahabat tercinta, teruntuk Akmalia Nisa’ina dan Alfian Ilham serta teman-teman yang telah memberikan semangat belajar. 9. Semua pihak yang tidak dapat penulis sebutkan satu persatu yang telah membantu dalam menyelesaikan tugas ini dan telah mendoakan suksesnya laporan pra tugas akhir ini.
Penulis menyadari bahwa dalam penulisan ini masih jauh dari sempurna. Oleh karena itu, dengan segala kerendahan hati penulis mengharapkan saran dan kritik demi perkembangan pendidikan. Akhirnya
semoga
laporan
tugas akhir
ini
bermanfaat bagi penulis serta menambah wawasan bagi pembaca. Aamiin.
Malang, 28 Juni 2015
ABID DHIYA UL LUBAB Penulis
viii
DAFTAR ISI
HALAMAN JUDUL ................................................................................................ii LEMBAR PERSETUJUAN ....................................................................................iii LEMBAR PENGESAHAN .....................................................................................iv LEMBAR PERSEMBAHAN ..................................................................................v LEMBAR PERNYATAAN ORISINALITAS KARYA .......................................vi KATA PENGANTAR ..............................................................................................vii DAFTAR ISI .............................................................................................................ix DAFTAR GAMBAR ................................................................................................xiv DAFTAR TABEL………………………………………………………………….xvii ABSTRAK ................................................................................................................xvii
BAB I PENDAHULUAN 1.1 Latar Belakang ...................................................................................................... 1 1.2 Rumusan Masalah ................................................................................................. 8 1.3 Tujuan ................................................................................................................... 8 1.4 Manfaat ................................................................................................................. 9 1.4.1 Internal ......................................................................................................... 9 1.4.2 Eksternal ...................................................................................................... 9 A. BagiAkademisi................................................................................. 9 B. Bagi Masyarakat .............................................................................. 9 C. Bagi Agama ..................................................................................... 9 1.5 Batasan .................................................................................................................. 9 1.5.1
BatasanObjek ............................................................................................ 9
1.5.2
BatasanPengguna ...................................................................................... 9
1.5.3
Batasan Tema ............................................................................................ 10
1.5.4
Batasan Tapak ........................................................................................... 10
1.5.5
Batasan Skala Layanan.............................................................................. 10
ix
BAB II KAJIAN PUSTAKA 2.1 KajianObyek ......................................................................................................... 11 2.1.1 Rumah Singgah............................................................................................ 11 2.1.1.1 Definisi Rumah Singgah .................................................................. 11 2.1.1.2 Sejarah Rumah Singgah................................................................... 12 2.1.1.3 Prinsip-prinsip Rumah Singgah ....................................................... 13 2.1.1.4 Manfaat Rumah Singgah ................................................................. 17 2.1.1.5 Kegiatan Rumah Singgah ................................................................ 20 2.1.2 Anak Jalanan................................................................................................ 24 2.1.2.1 Definisi Anak Jalanan ...................................................................... 24 2.1.2.2 Pengelompokan Anak Jalanan ......................................................... 25 2.1.2.3 Faktor Turunnya Anak Jalanan ........................................................ 29 2.1.3 Dakwah ........................................................................................................ 32 2.1.3.1 Pengertian Dakwah .......................................................................... 32 2.1.3.2 Tujuan dan Manfaat Dakwah .......................................................... 33 2.1.3.3 Metode Dakwah............................................................................... 36 2.1.3.4 Prinsip Dakwah................................................................................ 39 2.1.4 Rumah Singgah Dakwah .............................................................................. 43 2.2 KajianArsitektural ................................................................................................. 44 2.2.1Persyaratan Perancangan Rumah Singgah .................................................... 44 2.2.1.1 Tempat Singgah (Asrama) .............................................................. 46 2.2.1.2 Masjid .............................................................................................. 47 2.2.1.3 Area/taman penyambutan ................................................................ 50 2.2.1.4 Religious Development .................................................................... 51 2.2.1.5 Education and Development ............................................................ 54 2.2.2 Persyaratan Bangunan Religi ....................................................................... 56 2.2.3 Prinsip Wilayah Layak Anak ....................................................................... 57 2.3 KajianTema ............................................................................................................ 59 2.3.1Sejarah Religious Factor............................................................................... 61 2.3.2 Teori Religious Factor................................................................................. 63 2.3.3 Prinsip Religious Factor .............................................................................. 65
x
2.3.4 Religious Factor untuk Anak Jalanan ......................................................... 71 2.4 Gambaran Lokasi .................................................................................................. 73 2.5 Studi Bandiing....................................................................................................... 75 2.5.1 Studi Banding Objek .................................................................................... 76 2.5.2 Studi Banding Tema .................................................................................... 82
BAB IIIMETODE PERANCANGAN 3.1 Pencarian Ide/gagasan ............................................................................................ 87 3.2 Pengumpulan Data ................................................................................................. 88 3.2.1 Data Primer .................................................................................................. 89 3.3.2Data Sekunder ............................................................................................... 90 3.3Metode Analisis ...................................................................................................... 93 3.4 Sintesis ................................................................................................................... 96 3.5 Sistematika Perancangan ........................................................................................ 97 BAB IV ANALISIS PERANCANGAN 4.1 Analisis Fungsi .................................................................................................... 98 4.1.1 Fungsi Primer ............................................................................................. 98 4.1.2 FungsiSekunder.......................................................................................... 98 4.1.3FungsiPenunjang ......................................................................................... 99 4.1.4 Analisis Aktivitas ....................................................................................... 100 4.1.5 Analisis Pengguna ...................................................................................... 103 4.1.5.1 Analisis Pengguna pada suatu ruang ............................................... 104 4.1.5.2 Analisis Pengguna pada keseharian ................................................ 108 4.1.6 Analisis Ruang ........................................................................................... 111 4.1.7 Analisis Persyaratan Ruang ....................................................................... 124 4.1.5 Analisis Program Ruang ............................................................................ 126 4.1.9 Analisis Zoning dan Hubungan antar Ruang ............................................. 127 4.1.9.1 Alternatif 1 ....................................................................................... 127 4.1.9.2 Alternatif 2 ....................................................................................... 129 4.1.9.3 Alternatif 3 ....................................................................................... 131 4.2 Analisis Tapak..................................................................................................... 133
xi
4.2.1Data Tapak .................................................................................................. 133 4.2.2 Data Lokasi ................................................................................................ 134 4.2.3 Program Desain .......................................................................................... 135 4.2.4 Analisis Bentuk .......................................................................................... 136 4.2.5 Analisis Pencapaian ................................................................................... 137 4.2.6 Analisis Sirkulasi ....................................................................................... 138 4.2.7 Analisis matahari ....................................................................................... 139 4.2.8 Analisis Klimatologi .................................................................................. 140 4.2.9 Analisis View ............................................................................................. 141 4.2.10 Analisis Vegetasi ..................................................................................... 142 4.2.11 Analisis Struktur dan Utilitas ................................................................... 143
BAB V KONSEP 5.1 ............................................................................................................................... Konsep Dasar .............................................................................................................144 5.2 KonsepTapak........................................................................................................145 5.3 KonsepRuang dan Massa ....................................................................................146 5.4 KonsepBentuk .....................................................................................................147 5.5 KonsepStruktur ...................................................................................................148 5.6 Konsep Utilitas .................................................................................................... 149
BAB VI HASIL PERANCANGAN 6.1 Hasil Rancangan Kawasan .................................................................................150 6.2 Hasil Rancangan pada Massa dan Bentuk Bangunan ......................................... 152 6.2.1 Taman Bermain dan Kantor Pengelola ................................................... 153 6.2.2 Ruang Bersama dan Asrama ................................................................... 154 6.2.3 Religious Development ............................................................................ 157 6.2.4 Bangunan Pendidikan ............................................................................. 160 6.3 Hasil Rancangan pada Akses dan Sirkulasi ........................................................ 161 6.3.1 Hasil Rancangan pada Akses dan Sirkulasi Kawasan ............................. 161
xii
6.3.2 Hasil Rancangan pada Akses dan Sirkulasi Bangunan .......................... 162 6.4 Hasil Rancangan pada Ruang ............................................................................. 164 6.5 Hasil Rancangan Struktur dan Utilitas ................................................................ 167 6.5.1 Hasil Rancangan Struktur Bangunan ...................................................... 167 6.5.2 Hasil Rancangan Utilitas Plumbing ........................................................ 170 6.5.3 Hasil Rancangan Utilitas Elektrikal ........................................................ 171 6.5.4 Hasil Rancangan Jalur Evakuasi ............................................................. 171
BAB VII PENUTUP 6.6 Kesimpulan ......................................................................................................... 172 6.7 Saran ................................................................................................................... 172
DAFTAR PUSTAKA DAFTAR LAMPIRAN
xiii
DAFTAR GAMBAR
Gambar 1.1
Diagram perbandingan Jumlah anak jalanan di Malang Raya ......... 3
Gambar 2.1
Ruang Belajar ................................................................................... 15
Gambar 2.2
Bagan Kerangka Faktor anak jalanan .............................................. 16
Gambar 2.3
Pelatihan Produksi ............................................................................ 21
Gambar 2.4
Hikmah Dakwah............................................................................... 39
Gambar2.5
Standar Kamar Penginapan .............................................................. 46
Gambar 2.6
Standar Ukuran Tempat tidur ........................................................... 47
Gambar 2.7
Zonasi Masjid ................................................................................... 48
Gambar 2.8
Dimensi Orang Sholat ...................................................................... 49
Gambar 2.9
Ruang Publik .................................................................................... 51
Gambar 2.10
Perpustakaan .................................................................................... 53
Gambar 2.11
Jarak Meja Kelas .............................................................................. 54
Gambar 2.12
Bagan Perilaku ................................................................................. 57
Gambar 2.13
Ruang anak ...................................................................................... 58
Gambar 2.14
Diagram prinsip Religious Factor.................................................
Gambar 2.15
Kesenian Wayang............................................................................. 69
Gambar 2.16
Lokasi Site ........................................................................................ 74
Gambar 2.17
Batas Site .......................................................................................... 74
Gambar 2.18
Zonasi Rumah Singgah Ahmad Dahlan ........................................... 77
Gambar 2.19
Ruang Utama.................................................................................... 78
Gambar 2.20
Kajian penggabungan ruang ............................................................. 79
Gambar 2.21
Layout Al-Irsyad .............................................................................. 82
Gambar 2.22
Interior Al-irsyad .............................................................................. 83
Gambar 3.1
Diagram Pola Berpikir ..................................................................... 93
Gambar 3.2
Diagram Sistematika Perancangan ................................................... 97
Gambar 4.1
Diagram Pengelompokan Fungsi ..................................................... 99
Gambar 4.2
Diagram Analisis anak jalanan belum menetap ............................... 108
Gambar 4.3
Diagram Analisis anak jalanan menetap baru .................................. 108
65
Gambar 4.4 Diagram Analisis anak jalanan menetap lama ....................................... 109
xiv
Gambar 4.5Diagram Analisis Staff ............................................................................ 109 Gambar 4.6
Diagram Analisis Pengasuh ............................................................. 110
Gambar 4.7
Diagram Analisis ustadz .................................................................. 110
Gambar 4.8
Diagram Analisis Pengguna Umum ................................................. 110
Gambar 4.9
Skema Matriks Ruang ...................................................................... 126
Gambar 4.10
Diagram alternatif 1 zoning ............................................................. 127
Gambar 4.11
Diagram alternatif 1 hubungan ruang .............................................. 128
Gambar 4.12
Diagram alternatif 2 zoning ............................................................. 129
Gambar 4.13
Diagram alternatif 2 hubungan ruang .............................................. 130
Gambar 4.14
Diagram alternatif 3 zoning ............................................................. 131
Gambar 4.15
Diagram alternatif 3 hubungan ruang .............................................. 132
Gambar 4.16
Lokasi dan Data Tapak..................................................................... 133
Gambar 4.17
Bentuk dan Potensi Tapak................................................................ 134
Gambar 4.18
Program Desain ................................................................................ 135
Gambar 4.19
Analisis bentuk ................................................................................. 136
Gambar 4.20
Analisis Pencapaian ......................................................................... 137
Gambar 4.21
Analisis Sirkulasi ............................................................................. 138
Gambar 4.22
Analisis Matahari ............................................................................. 139
Gambar 4.23
Analisis Klimatologi ........................................................................ 140
Gambar 4.24
Analisis View ................................................................................... 141
Gambar 4.25
Analisis Vegetasi .............................................................................. 142
Gambar 4.26
Analisis Struktur dan Utilitas ........................................................... 143
Gambar 5.1
Konsep Dasar ................................................................................... 144
Gambar 5.2
Konsep Tapak................................................................................... 145
Gambar 5.3
KonsepRuang ................................................................................... 146
Gambar 5,4
Konsep Bentuk ................................................................................ 147
Gambar 5.5
KonsepStruktur ................................................................................ 148
Gambar 5.6
KonsepUtilitas ................................................................................. 149
Gambar 6.1
Layout .............................................................................................. 150
Gambar 6.2
Tampak Kawasan ............................................................................. 151
Gambar 6.3
Potongan Kawasan ........................................................................... 152
xv
Gambar 6.4
Area Kebebasan ............................................................................... 153
Gambar 6.5
Kantor Pengelola .............................................................................. 154
Gambar 6.6
Ruang Bersama ................................................................................ 155
Gambar 6.7
Konsep Halaqah ............................................................................... 155
Gambar 6.8
Denah Asrama .................................................................................. 156
Gambar 6.9
Denah Religious Development ........................................................ 157
Gambar 6.10
Penanaman Spiritual......................................................................... 158
Gambar 6.11
Bangunan Religious Development ................................................... 158
Gambar 6.12
Konsep Mihrab ................................................................................. 158
Gambar 6.13
Hasil Rancangan Religious Development ........................................ 159
Gambar 6.14
Denah Bangunan Pendidikan.................................................... 160
Gambar 6.15
Hasil Rancangan Bangunan Pendidikan .......................................... 160
Gambar 6.16
Akses Warga ke Bengkel ................................................................. 161
Gambar 6.17
Sirkulasi Kawasan ............................................................................ 161
Gambar 6.18
Akses Sirkulasi pada Kawasan......................................................... 162
Gambar 6.19
Sirkulasi dalam Bangunan................................................................ 163
Gambar 6.20
Sirkulasi pada Selubung Bangunan .................................................. 163
Gambar 6.21
Hasil Rancangan Interior Kamar ...................................................... 164
Gambar 6.22
Hasil Rancangan Interior Masjid ..................................................... 165
Gambar 6.23
Efek Perubahan Cahaya dan Panas pada Kubah .............................. 165
Gambar 6.24
Hasil Rancangan Interior Bengkel ................................................... 166
Gambar 6.25
Hasil Rancangan pada Struktur Potongan ........................................ 167
Gambar 6.26
Hasil Rancangan Struktur dan Kontruksi Bangunan ....................... 169
Gambar 6.27
Hasil Rancangan Utilitas Plumbing ................................................. 170
Gambar 6.28
Hasil Rancangan Utilitas Elektrikal ................................................. 171
Gambar 6.29
Hasil Rancangan Jalur Evakuasi ...................................................... 171
xvi
DAFTAR TABEL
Tabel 2.1
Penyelenggaraan Rumah Singgah .................................................... 23
Tabel 2.2
Presentase Anak Jalanan .................................................................. 27
Tabel 2.3
Pengelompokan Usia ........................................................................ 28
Tabel 2.4
Data Ukuran meja ........................................................................... 55
Tabel 2.5
Data Ukuran Kursi ........................................................................... 55
Tabel 2.6
Penjabaran Aplikasi Religious Factor .............................................. 70
Tabel 2.7
Penjabaran Tema konsep ketauhidan ............................................... 72
Tabel 2.8
Implementasi Pembangunan Karakter ............................................. 80
Tabel 2.9
Konsep Insan kamil .......................................................................... 85
Tabel 4.1
AnalisisAktivitas .............................................................................. 101
Tabel 4.2
AnalisisPenguna pada satu ruang ..................................................... 104
Tabel 4.3
Analisis Kebutuhan Ruang ............................................................... 111
Tabel 4.4
Analisis Persyaratan Ruang.............................................................. 124
Tabel 6.1
Tabel Hasil Rancangan Struktur ...................................................... 168
xvii
