Oud-Heemstede-Bennebroek

Oud-Heemstede-Bennebroek

Nieuwsbrief no. 63 Februari 1990

Bestuur: G. Schuitemaker, voorzitter IJssellaan 7, 2105 VA HEEMSTEDE tel. 023-288916

Mevr. LM. 't Hooft-van der Linden, Wilhelminaplein l, 2103 GS HEEMSTEDE tel. 023-292631

W. Verspoor, secretaris Franz Leharlaan 77 2102 GJ HEEMSTEDE tel. 023-283068

J.L.P.M. Krol, archivaris Joh. Verhulstlaan 26, 2102 XT HEEMSTEDE tel. 023-282977

K. de Raadt, penningmeester Kerklaan 49 b, 2101 HL HEEMSTEDE tel. 023-280641

Mevr. H. Nierhoff-Bax Lage Duin 2, 2121 CG BENNEBROEK tel. 02502-8014

A.J. Olthaar, ledenadministratie Glipperdreef 82, 2104 WL HEEMSTEDE tel. 023-292824

Contributie minimaal f. 15,Giro 27.35.06 t.n.v. de Penningmeester v.d. Vereniging Oud-Heemstede Bennebroek te Heemstede. De foto op de voorzijde betreft het gezicht vanaf huidige Rabo-bank naar het zuiden. Op de hoek met de Koediefslaan het Restaurant "landzicht", later werd er een bakkerij gebouwd. Momenteel is er een garage gevestigd. De foto op de achterzijde betreft de uitgang van de paardestal van de Hartekamp, aan de Herenweg.

AGENDA 6 maart 1990 19 mei

Lezing Maarten Poldermans Excursie naar Lucia Klooster

Bennebroek 29 mei 25 augustus

Jaarvergadering

8 september 15 september

Busexcursie Monumentendag Historische dag Haarlem

21 november

Uitreiking jaarpremie

De Premie Presentatie De jaarlijkse premie-presentatie vond op 28 november plaats in de Burgerzaal van het Raadhuis te Heemstede. De belangstelling was zeer groot. Wij mochten behalve de Commissaris der Koningin en de burgemeester van Heemstede met hun echtgenotes, ook de nieuw benoemde burgemeester van Bennebroek mevrouw L. DalhuisenPolano met haar echtgenoot be-

toen hij hier kwam wonen. Als gemeenteraadslid en later als wet-

houder heeft hij ook een en ander meegemaakt van de gemeentepolitiek in Heemstede. (Zijn herinneringen vindt u ook in deze Nieuwsbrief.)

groeten. Als speciale gast werd de

heer M.Th. Thierry de Bye Dólleman welkom geheten. De laatst genoemde is kleinzoon van de laatste burgemeester Dólleman.

De heer H.J. Verkouw was uitgenodigd om een en ander te vertellen over ons dorp vanaf 1930,

De heer Verkouw

Nadat Hans Krol na een inleiding over het door hem geschreven boek over de Heemsteedse gemeente-politiek in de periode

1750- 1900, de eerste exemplaren had uitgereikt, nam tot verras-

sing van de aanwezigen, de heer R. de Wit het woord. Heel plezierig vertelde hij over zijn herinneringen aan het politieke leven. De personen uit de Camera Obscu-

ra, die na de pauze op sublieme wijze de sfeer uit de tijd van de trek-

schuit kwamen uitbeelden kregen een verdiend applaus. Toen allen gewapend met de premie onder de arm naar huis gingen, kon het bestuur op een geslaagde avond terug zien. W.V.

De heer Dóileman in gesprek met de heer en mevrouw DalhuisenPolano.

Leden uan de Letterlievende Vereniging J J. Cremer als personages uit de Camera Obscura.

Een terugblik. Heemstede tussen omstreeks 1930 en de tachtiger jaren Inleiding Enige tijd gelden vertelde de heer Krol, bestuurslid van uw vereniging, mij dat vanavond aan de leden van de vereniging tegen een civiele prijs een boek zou worden aangeboden dat handelt over de Heemsteedse gemeentepolitiek in de jaren tussen omstreeks 1750 en 1900. "Zou u die avond iets willen zeggen over een bepaalde periode daarna. U bent toch ook bij het besturen van de gemeente betrokken geweest?" We zijn het er toen over eens geworden dat ik zou proberen iets te vertellen over mijn Heemsteedse tijd. Ik ben toen in mijn geheugen gedoken, heb wat in de notulen van de raad gesnuffeld om u te laten horen hoe Heemstede in al die tijd bij mij is over gekomen. Dat. kan natuurlijk - ik ben mij daarvan bewust - een vrij prozaïsch verhaal worden over personen, data en feiten. Toch hoop ik dat u zich bij dit alles wat kunt voorstellen, in beeld kunt brengen. Dan houden we samen

iets vast van dit inmiddels stukje Heemsteedse geschiedenis. En dat is immers het doel van de vereniging.

Terugblik Het was 16 januari 1930 dat ik het Stadhuis van Zwolle verwisselde voor de provinciale griffie van Noord-Holland. Na mijn huwelijk, in 1931, werd Heemstede mijn woonplaats en dat is het nu, 58 jaar later, nog. Toen ik er kwam had Heemstede enige jaren daarvoor in 1927, een belangrijk deel van haar grondgebied, door annexatie, aan Haarlem moeten afstaan. De eerste pogingen daartoe werden door Haarlem al in 1867 ondernomen. Natuurlijk was Heemstede, met zijn dorpse karakter mij, door mijn verblijf in Haarlem-Zuid, niet vreemd, vee! eerder had het een aantrekkingskracht op me uitgeoefend. Eén van de eerste wandelingen, die ik met mijn vrouw maakte, ging naar Groenendaal, meer in het bijzonder de Belvédère, die hoog

boven de bomen uittorende en waar ik haar kon laten zien in wat voor een lustoord ze was terecht gekomen. Een oriënteertafel deed de rest. Heemstede dus de nieuwe woonplaats. Hier hoor je nu thuis, hier

stapje verder "Er is in heel Heem-

moet je het maken. Dus niet meer zeuren over de zoveel betere banketbakkers en slagers in je oude

maken, nota bene de rechterhand van B. en W. en van de gemeenteraad, die meende het wel zonder een abonnement te kunnen stellen. Nog niet zo lang in Heemstede

woonplaats. U kent dit toch wel.

Een vroegere collega, ook van buiten Heemstede, ging nog een

stede geen goede fietsenmaker te

vinden." Direct een abonnement op het

Haarlems Dagblad nemen. Dat is niet zó vanzelfsprekend. Later zou ik een gemeentesecretaris mee-

Officiële opening Heemsteedse Dreef door de Commissaris der Koningin Jhr. mr. dr. A. Roëll

woonachtig, of ik kwam tot de ontdekking dat ik in een gemeente was terecht gekomen met een vooruitziende blik. Op 3 september 1932 mocht ik getuige zijn van de opening van de Heemsteedse Dreef door de Commissaris der Koningin Jhr. mr. dr. Roêll. Het was beestachtig weer, zodat de muzikanten, die er lustig op los bliezen, door en door nat werden. Het zeildoek van de muziektent ging door de storm aan de haal. Maar met een plantsoen in het midden en met ter weerszijden een geasfalteerde tweebaansweg had Heemstede een weg van allure gekregen, waarmee zij ver op de behoefte van die tijd vooruit liep. Het autoverkeer was nog zo spaarzaam dat de kinderen er rustig konden rolschaatsen. Wie zou niet aan zo'n weg willen wonen? Nu rijden, soms razen er 33.000 auto's per dag over. Natuurlijk .denk je-terug aan de tram van de N.Z.H. van Haarlem naar Leiden, die door het centrum van Heemstede slingerde: Het. lid van de Vereniging, Ir. Colenbrander, heeft in de Nieuwsbrieven van de Vereniging talloze lezenswaardige artikelen geschreven over het vervoer in het algemeen en over het tramvervoer in het bijzonder. In 1974 verscheen van zijn hand een boekje over het verkeer in Heemstede, een uitgave van de Vereniging.

Toen de tram al lang uit Heem-, stede was verdwenen, kon je bij de oud-studentenkapper, Maartense, aan de Bronsteeweg, nog altijd lezen "Pas op voor de tram", die er inderdaad rakelings langs ging. De gemeenteraad bestond uit 15 raadsleden. Een aantal, dat door toeneming van het aantal inwoners uitgroeide tot 21. Het College van B. en W. werd gevormd door Jhr. van Doorn, burgemeester en de wethouders dr. Droog en Jhr. van de Poll, bijgestaan door gemeentesecretaris Vos. In de gemeenteraad van 1931 werden felle debatten gevoerd over de werkloosheidsbestrijding. De beurskrach van 1929 was nog maar net achter "de rug, maar het verkeer op het Raadhuisplein kreeg niet minder aandacht. Het bleek dat de eigen inwoners het meest in overtreding waren. "Pas op, aldus de voorzitter, voor teveel borden en pijlen, om er vervolgens nog eens aan te herinneren dat een automobilist uit een zijweg komende - luistert u goed - verplicht is kruipende, aldus de notulen, op den hoofdweg te komen.

In de vergadering van 30 juni 1932 mocht dr. Droog - ouderen onder ons zullen zich hem nog herinneren -, zijn 25-jarig ambtsjubileum als raadslid vieren. Van de 270 vergaderingen, had de medicus,

voor het bezette gebied was bepaald dat de raad buiten werking was gesteld m.i.v. l september 1941. De raad trotseerde dat hij ook, zo bleek uit de circulaire, op 29 augustus 1941 niet meer bijeen had mogen komen. Na de gehouden vergadering namen de wethouders om principiële redenen ontslag. Burgemeester Van Doorn zag zich op 25 mei 1943 door de Duitse bezetter afgezet. Op initiatief van dr. Droog werd in Met uw goedvinden zou ik nu de 1932 besloten tot de bouw van een oorlogsjaren maar laten rusten. Wij gezondheidshuis. hebben daaraan allemaal onze Heemstede was ook de eerste ge- herinneringen. Er zijn boekdelen meente in ons land, die tot instel- mee gevuld en dat gebeurt nog, die ling van een gemeentelijke schpol- vaak weinig opwekkende verhalen tandartsendienst overging. te lezen geven. Niet mag worden Het jaar 1935 sprong er uit door de verzwegen dat ook Heemstede zijn groots opgezette binnen- en bui-- slachtoffers, maar evenzeer zijn tententoonstelling "de Flora".. Tal- verzetshelden heeft gekend. loze toeristen uit binnen- en'buitenland kwamen opdagen. Op 13 november 1946 kwam de Drie weekbladen zorgden er voor gemeenteraad in zijn nieuwe sadat de inwoners op de hoogte menstelling weer bijeen. Burbleven van al het gebeuren in gemeester Van Doorn en gemeenHeemstede. Een neutraal blad, de tesecretaris Vos zaten weer op hun Kerkklok met een katholieke sig- oude plaatsen. natuur en de Chr. Heemstede, Het regende circulaires van de Miwaarin de A.RP. de maat sloeg. De nister van Binnenlandse Zaken. plaatselijke en landelijke politiek I.v.m. de wederopbouw moesten kreeg daarin een vrij ruime plaats. de handen uit de mouwen worden gestoken; Er kwam dan ook een In 1939 werd het aantal : wethoucirculaire over de werktijd voor de die alles op de fiets deed, er maar

12 gemist. De rondvraag, die steeds meer het karakter kreeg van een vergadering, zonder agenda, werd nogal eens aangegrepen om te wijzen op de lange duur van de vergaderingen. Misschien was dat ook de reden om een voorstel tot verlaging van het presentiegeld van ƒ 5,- tot ƒ 3,- te verwerpen.

ders van 2 op 3 gebracht.

ambtenaren. De lagere overheden,

Op .29 augustus 1941 - de oorlog de gemeenteraad voor het laatst

provincies; en gemeenten, zouden daarin het rijk moeten volgen. Van de werktijden snoepte Noordhol-

bijeen. Door de rijkscommissaris

land een half uur per dag af. Heem-

duurde al meer dan een jaar -kwam

stede had nog meer lef en haalde er een uur af. Toch vielen er al in 1947 een paar belangrijke besluiten. Het besluit tot stichting van een openbare leeszaal en bibliotheek - vertraagd als gevolg van crisis- en oorlogsomstandigheden werd genomen op 29 mei. De officiële opening was op 15 april 1948. Het was toen de

scheid werd aangeboden. Op 17 februari 1950 werd, zoals het agendapunt luidde, overgegaan tot de plechtige installatie van mr. ridder Van Rappard tot burgemeester van Heemstede. Waren de installaties daarvoor en daarna minder plechtig? Wie zal het zeggen. In één adem noem ik nu maar de benoeming tot gemeentesecretaris

kroon op het werk van wethouder Disselkoen.

van de heer Schelling, chef van de afd. financiën ter gemeentesecreta-

Tot aankoop van het Oude Slot d.w.z. de restanten daarvan - werd op 14 augustus 1947 besloten. Het zou tot 1964 duren - 17 februari alvorens de raad kon besluiten de nodige gelden beschikbaar te stellen voor de restauratie. De hele lita-

rie, die in januari 1954 werd opgevolgd door de heer A. van Wingerde, referendaris ter secretarie.

nie kunt u meer uitvoerig lezen in

Nieuwsbrief 44 van de Vereniging van mei 1985. Wederom een belangrijk besluit toen de raad op 29 augustus 1948 een crediet voteerde voor de aankoop van een gedeelte van de buitenplaats "Meer en Berg". Het sloot aan bij Groenendaal - dat reeds op 27 maart 1913 was aangekocht. Een grandioos besluit uit de tijd van burgemeester Van Lennep. I.v.m. het bereiken van de 65-jarige

leeftijd legde op l juli 1949 burgemeester Van Doorn zijn ambt neer. De Van Doomkade, gelegen

De stormramp, op 31 januari 1953, die het hele land teisterde, maar die toch in het bijzonder in Zeeland haar tol aan mensenlevens eiste, zullen velen onder u zich nog

levendig herinneren. Ook de materiële schade was aanzienlijk. De heer De Lange uit Heemstede, die over een zeewaardig jacht beschikte, vertrok naar het rampgebied zich met veel anderen in te zetten om te helpen en de nood te lenigen. Weer terug in Heemstede nam hij

het initiatief tot het in het leven roepen van een comité van inwoners om een gemeente te adopteren. Het werd Puttershoek, een gemeente in de Hoekse waard, in Zuid-Holland, bekend door zijn grote suikerfabriek.

in een omgeving, die hem zo vertrouwd was, houdt de herinnering Talloze acties werden onderaan hem levendig, evenals zijn genomen; waaronder grote huisraadschilderd portret dat hem bij zijn af- en kledinginzamelingen. Op een

bepaalde dag at heel Heemstede tijd om er op te wijzen dat hij de erwtensoep, bereid in de Haar- eerste vertegenwoordiger uit de lemse Ripperdakazerne en uit- vakbeweging was {in zijn geval de gevent door de comitéleden. Ook katholieke), die zich een plaats in de burgerlijke gemeente kwam de raad had verworven. over de brug. Zij gaf een fikse bijdrage in de kosten van de bouw Heemstede dat haar ontwikkeling van 10 noodwoningen, voor riole- voor een belangrijk deel heeft te ring en straataanleg en voor de in- danken aan de buitenplaatsen en richtingvan het Groene Kruis ge- blekerijen, laat in de vertegenwoorbouw. digers in de gemeenteraad zien,

Het was 15 september 1961 toen de raad bijeen kwam, in bijzondere zitting om stil te staan en vooruit te zien bij het 25-jarig ambtsjubileum van burgemeester Van Rappard. Het woord werd gevoerd door wethouder Van Lent en nestor van de raad, N. van der Linden. Nu ik de naam Van der Linden noem, is het 8

hoe dit beeld, in die tijd, klopte. De buitenplaatsen: Van Wickevoort Crommelin, jhr. Van Merlen. De blekerijen: Van Houten, Beelen, Van der Weiden, Van der Horst, Van de Eyken en Peeperkorn. Secretaris baron Collot d'Escury. In 1962 werd het aantal wethouders van 3 op 4 gebracht. Dit opende ook de ruimte om beter

dan tot nu toe in.het college van landse taal zorgen maakte, was B. en W.. ,de vertegenwoordigers toch om meer bezorgd. Hoewel hij van de politieke groeperingen in de slechts l zittingsperiode deel van de raad uitmaakte, sneed hij ook raad terug te vinden. Heemstede ging met haar tijd mee. belangrijker zaken aan bij de rondWaarom zou je er, met 2 agrariërs vraag. Eén keer over het slechte in de de gemeente, ook niet een re- wegdek van één der lanen, waarpresentant van de Boerenpartij in aan hij woonde en een andere keer tegen komen. Hij had een be- over de slechte verwarming in respaalde zitplaats in de vergaderzaal, taurant Groenendaal, waar hij zonmet enige tijd naast zich de broer dags, na kerktijd, zijn borrel dronk. van de onvergetelijke . Godfried Gingen eigen- en gemeentebelang Bomans, Jan, die ook een be- hier niet hand in hand. Dat kon paalde groepering - ja welke? - uit toch best. Dat een rondvraag heel zinnig kan de gemeente vertegenwoordigde. Smit van de Boerenpartij en Bo- zijn, bleek op 26 oktober 1965, mans zongen maar zelden de- toen.werd aangedrongen op een zelfde wijs. Het tegendeel was eer- spoedige afbraak van de belvédèder het geval. Dat liep soms hoog re, i.v.m. het gevaar voor kinderen. op. Dan vertikten ze het om elkaar U begrijpt hoe node de raad tot afde suiker voor de koffie door te. braak moest besluiten. Ik heb daar geven. toen erg lyrisch over gesproken. • In 1964,30 januari, vond de beëdi- Er klonken in derraad ook bezwaging plaats van mr. Kruitwagen ren tegen flatbouw. tot secretaris. , • . De rondvraag in de vergadering Heemstede.had in de naoorlogse van 1964 leek weer eindeloos. jaren de woningbouw al gauw aanMaar was zij niet interessant? Een gepakt. In de dorpskern en in de Inraadslid appelleerde aan de Neder- dische buurt kwamen , de eerste landse taal. duplexwoningen van de grond. In de "nota inzake het drogen van Geleidelijk aan volgde een bredere wasgoed" (nota bene "een nota" je en meer gedurfde aanpak. Ik noem zou er in je dromen niet opkomen) enkele plannen. Het Centrumplan, staat, aldus spreker vanaf "een van de Geleerdenwijk, de bouw in de de openbare weg". Dat moet zijn - Schouwbroekerpolder,. het plan luistert u goed - "van de openbare van Merlenhoven. In deze plannen weg af". De voorzitter verzuchtte: was aan flatbouw niet te ontkomen. "Ja, de Nederlandse taal, is één van Hoe jammer was het dat door de de moeilijkste, talen". schaarste aan, voldoende bouwHet raadslid dat zich om de Neder- grond - en daardoor exorbitante

grondprijzen -, voortdurend op een ruimere opzet van de plannen moest worden beknibbeld. Als de nu in uitvoering zijnde nieuwbouwprojecten "Groenenhoven" en "Prinseneiland" zijn uitgevoerd, is Heemstede vrijwel geheel volgebouwd. Vooral de oudere bewoners betreurden deze ontwikkeling, omdat zij zozeer het dorpse karakter van Heemstede aantastten. Een hoogtepunt in de burgemeesters-carrière van de heer Van Rappard was ongetwijfeld de ingebruikneming van het nieuwe politiebureau, waarvoor hij zich jaren achtereen had ingezet Voor het eerst verleende de raad in zijn vergadering van 29 april 1970 medewerking aan de Stichting Cultureel Creatief Centrum door het beschikbaarstellen van de toonzaal van de gemeentebedrijven. De gunstige ontwikkeling van de gemeentefinanciën maakte het mogelijk belangrijke bedragen op het terrein van de sport te investeren. Vooral de investering in het zwembad, tevens sportcomplex, was hoog gegrepen. Te hoog? Daarover is men het nog steeds niet helemaal eens. Maar ook via sudsidiëring viel er heel wat voor de gemeente te doen. In de loop der jaren verschenen op de gemeentebegroting subsidies voor het werk der kruisverenigingen, voor gezinszorg en gezinshulp, naast subsidies voor 10

muziek- en zangverenigingen en voor het Heemsteedse Kamerorkest, ofwel werden eerder geraamde bedragen verhoogd. Ook het sociaal-cultureel werk voor arbeid onder jongeren en ouderen, kon op financiële steun van de gemeente rekenen. Evenwel, .ook gemeentefinanciën hebben haar grenzen. Die grens kwam voor het Minervatheater Een theater dat als cultureel ontmoetingscentrum zo'n belangrijke plaats in de gemeente innam. Ad^ hesiebetuigingen van 20 instellingen en verenigingen, van Wim Kan en Wim Sonneveld, noch een adres van 12 huisartsen voor behoud van het theater kon de raad tot andere gedachten brengen. In de raad van 28 april 1968 sneuvelde een voorstel, ingediend door 6 raadsleden, verdeeld over alle fracties, om de financiële steun te handhaven, met 12 tegen 7 stemmen. Het gewone leven ging door, maar niet voor iedereen. Op 11 augustus 1970 overleed, na een ernstige ziekte, burgemeester Van Rappard. Eerst in 1983 werd een gedeelte van de Molenlaan, dat toegang geeft tot het wandelbos Groenendaal, gewijzigd in Burgemeester van Rappardlaan. Wie zich deze soms grillige, maar evenzeer joviale burgemeester in herinnering wil roepen, raad ik aan een blik te werpen op het door Mandersloot geschilderde levensgroot portret - de

burgemeester wandelend in Grpenendaal, waar hij vrijwel dagelijks met zijn hond te vinden was en dat een centrale plaats in het raadhuis heeft gekregen. De installatie van zijn opvolger, jhr. mr. Quarles van Ufford vond plaats óp 3 februari 1971. Reeds kort daarna mocht de heer Quarles als hoofd van de brandweer op 11 juni 1971 de brandweerkazerne openen. Om even nota van te nemen. Ook in Heemstede werden huizen gekraakt en kwam in de raad het gebruik van drugs aan de orde. Alvorens een standpunt te kunnen innemen, werd een vergadering belegd met vertegenwoordigers uit het onderwijs, van schoolbesturen, kerken, jeugdbeweging, schoolartsen, aangevuld met dr. Van Ree, van de psychiatrische inrichting "Vogelenzang". Het was moeilijk om het gezelschap op één Hjn te krijgen. De raad verleende een crediet van ƒ 1.000,- voor het volgen van een cursus bij de Jellenekkliniek in Amsterdam door leraren van scholen voor voortgezet onderwijs. Daar had de onderwijsinspectie weer moeite mee, want het onderwijs mocht niet in het gedrang .komen. In de.raad van 26 november 1971 liepen de debatten hoog op. Het ging om de fluoridering van het drinkwater. Er was een adres van de inwoners, voorzien van 2.500 handtekeningen. Negen raadsle-

den stortten zich in het debat, maar1 het voorstel vond toch een meerderheid Er zijn al heel wat belangrijke besluiten de revue gepasseerd. Maar nu noem ik een heel belangrijk besluit van B. en W. namelijk van de benoeming m.i.v. l juni 1972 van de heer H. (Hans) Krol tot directeur van de gemeentelijke leeszaal en bibliotheek. Onder zijn directie heeft de bibliotheek een vlucht genomen, die landelijke bekendheid kreeg. Ook de talloze artikelen, die met de regelmaat van de klok verschijnen en die zijn speurzin in de historie bewijzen, laten zien hoe Krols benoeming een schot in de roos was. Het werd 1973 toen de plannen van B. en W. verschenen tot verbouw en uitbreiding van het raadhuis. Zij stuitten nogal op kritiek van de inwoners. Hoe graag hadden deze gezien dat de ^uitbreiding, qua stijl, zou aansluiten bij de fraaie voorgevel van het bestaande raadhuis. En dat de pittoreske bodenwoning, naast het raadhuis,.aan de slopershamer ten prooi zou vallen, deed de deur dicht Toen de plannen eenmaal uitgevoerd waren en de burgerij gelegenheid kreeg om kennis te nemen van wat er was tot stand gekomen, werd de kritische toon heel wat milder. Op 22 februari 1973 kwam de raad voor het eerst bijeen in de nieuwe raadzaal. Een nieuwe raadzaal, een 11

nieuw geluid. Besloten werd tot aanstelling van een milieucontroleur. Aanstelling van een tweede zou in latere jaren volgen. De huur van het pand aan de Kerklaan, huur ƒ 100.000,- per jaar, voor de huisvesting van de bibliotheek, was een gedurfd besluit. Het werd 25 april 1974 genomen. In datzelfde jaar, 25 augustus, nam de raad afscheid van gemeentesecretaris Kruitwagen i.v.m. zijn benoeming in gelijke functie in Soest. Zijn opvolger werd drs. H.W. van der Hoek. . Raad en burgerij namen op 29 september 1978 node afscheid van burgemeester Quarles, i.v.m, diens benoeming tot burgemeester van Amstelveen. Op 18 mei 1979 kon de installatie van jhr. mr. van den Bosch plaatsvinden. Dat Heemstede zich breed en ruimhartig kan opstellen bleek uit het eenstemmig besluit van de raad van 31 januari 1980 tot het verlenen van subsidie aan de Heemsteedse Kring voor Internationale Vriendschap. Even later, 27 .maart 1980, had de raad meer moeite met een subsidie voor emancipatieactiviteiten. Er werd breedvoerig over gediscussieerd. Maar dit had

tot resultaat.dat zich slechts l lid tegen het voorstel keerde. In 1983 volgde zonder beraadslaging, het verlenen van subsidie voor "Vrouw

en geloof'. Twee jaar later, in 1985, ging de raad met het voorstel van B. en W. om gedurende 12

drie jaar 30.000 gulden beschikbaar te stellen voor ontwikkelingswerk. De burgerij sloot daarbij aan door de oprichting van de "Stichting Ontwikkelingssamenwerking Heemstede": De al jaren lang bestaande jumelage met .de Engelse gemeente Leamington Spa mag in dit verhaal niet ontbreken. . De kleurige telefooncel op, het Raadhuisplein, die de raad in zijn vergadering van 26 februari 1981 van de Engelse vrienden aanvaardde, zal tot in lengte van jaren aan deze banden van vriendschap herinneren. En wie zich op woensdag naar de Valkenburgerlaan begeeft zal ontdekken hoe de instelling van een weekmarkt een succes blijkt te zijn. De markt is vaak.een plaats van vluchtige ontmoetingen, waarna afscheid wordt genomen. Ik kan moeilijk zeggen dat uw ontmoeting met mij een vluchtige was, maar het ogenblik om afscheid te nemen is dunkt me nu wel aangebroken.

Uit m'n verhaal zult u begrepen hebben dat Heemstede een grote

plaats in mijn leven heeft ingenomen en nog neemt. Dat ik 16 jaar, van 1958 tot 1974, waarvan 4

jaar als wethouder, bij het bestuur der gemeente betrokken ben geweest, past daar helemaal in. Heemstede heeft op het bestuurlijk vlak een traditie te bewaren namelijk dat-het er steeds opnieuw .in

slaagt mensen bijeen te brengen, die er, met respect voor eikaars overtuiging, zich willen inzetten om

hét gemeentebelang te dienen. Dat moesten we maar zo houden, vindt u ook niet? H. Verkouw

Deze bel zit 5 meter hoog aan de muur van het huis van de jam. T. Fontani, Raadhuisplein 3, 2101 HA Heemstede. De eerste steen uan het pand is gelegd door M.J. HUIJG 13 juli 1901. Kan een van onze lezers de familie Fontani vertellen waarvoor deze bel

heeft gediend?

13

Provinciaal Monument De redactie van de Nieuwsbrief vroeg indertijd om meer bijdragen over kleine monumenten, bijzon-

dei e gedenktekens en gevelstenen. In dit verband hieronder een en ander over de

VILLA BOSCH EN DUINZICHT

aan de Rijksstraatweg in Bennebroek

Deze riante villa werd in 1903 gebouwd voor de in het voorafgaande jaar tot burgemeester van Bennebroek benoemde Mr. B.J.D. Zubli. Het pand staat op een hoger

gelegen terrein, uitloper van het 14

duingebied, en is omgeven door een landschappelijk aangelegde

grote tuin.

Over de vraag wie de architect was bestond blijkbaar enige twijfel. Mevr. Pronk van de Prov. Monumentenzorg stelt, dat het waarschijnlijk J. Wolbers is geweest.

Hans Krol laat hierover in een serie artikelen over de familie Wolbers geen twijfel bestaan. Hij schrijft, dat de villa inderdaad naar een ontwerp van J. Wolbers werd gebouwd. Mr. Zubli werd op 16 mei 1902 tot burgemeester van Bennebroek be-

noemd. Hij vestigde zich nog voor zijn installatie (5-6-1902) in .Bennebroek. Zijn vrouw, mevr. ZubliCoops, en hun beide kinderen kwamen eerst op 6 juli 1903 naar Bennebroek. In die tussentijd werd de villa aan de Rijksstraatweg gebouwd. Een groot huis op een golvend duinterrein. Het bos- en duingebied achter dat terrein is eerst geruime tijd later verkaveld. Thans is daar de zgn. Bloemwijk. De Prov. Monumentenzorg noemt de villa van architectuur-historische betekenis als representatief voorbeeld van de eerste categorie moderne Nederlandse villa's, die vanaf 1890 in villaparken werden gebouwd (naar het voorbeeld van Engelse woonhuizen uit de jaren 70 van de vorige eeuw). In de uitvoerige beschrijving, die mevr. Pronk van dit als Prov. monument aangemerkte pand geeft, komt de gevelsteen betreffende de eerste steenlegging er wat bekaaid af. Over die steen daarom in dit artikel wat meer. Burgemeester Zubli liet deze steenlegging plechtig verrichten door zijn zoon Christiaan Eliza. De juiste datum hiervan kon (nog) niet worden achterhaald. Vermoedelijk vond de plechtigheid plaats op een dag kort voor het gereedkomen van het huis. Christiaan Eliza werd op 13 mei 1895 te Voorburg geboren. Op de gedenktsteen

staat, dat hij 8 jaar was. De steen-

legging zal dus omstreeks zijn verjaardag hebben plaatsgevonden. De tekst op de steen luidt:

1903 DEZE STEEN IS GELEGD door C.E. ZUBLI oud 8 jaren Psalm 4 vers 7 B

Een bijbeltekst op een dergelijke steen komt niet zo veel voor. De woorden van de aangegeven tekst zijn: Verhef over ons het licht Uws aanschijns, o Here. Psalm 4 is een psalm van Koning David en wordt aangeduid als een avondlied; het is eigenlijk een avondgebed. Vooral ook de verdere tekst van de psalm kan in dit geval als zeer toepasselijk worden aangemerkt. De familie Zubli heeft op deze wijze, door het noemen van deze psalm van David, willen vragen om Goddelijke hulp en bijstand bij het wonen in dit

nieuwe huis. De familie Zubli vertrok in 1911 vanuit Bennebroek naar Rijswijk. De opvolgende burgemeesters van Bennebroek hebben niet altijd in

deze villa gewoond. Dit was weer wel het geval met Mr. K.J.G. Baron 15

van Hardenbroek van Bergambacht, die van 1925 tot 1955 burgemeester was. Ook na zijn pensionering in laatstgenoemd jaar

De huidige bewoners zijn bezig met een opknapbeurt. Dat is deze nog

altijd mooie villa zeer zeker waard. We kunnen van harte aanbevelen is de familie Van Hardenbroek hiermee door te gaan, mits het daar blijven wonen; zelfs tot in karakter van het huis maar niet 1988. In totaal meer dan 60 jaar verloren gaat. Wie weet zien we dus. straks ook weer het grote bord op Voordat de familie Van Harden- de voorgevel, waarop de naam broek in 1925 de villa betrok "Bosch en Duinzicht" is aangegevonden in het huis enkele ver- ven. Helaas is deze aanduiding, bouwingen plaats. Deze verander- vele jaren geleden reeds, van de den aan het aanzien van het huis gevel verdwenen. Op een ansichtechter niets. De verbouwingen van kaart van Nauta in Velsen van toen vonden plaats onder architec- enkele jaren na de bouw is deze tuur van B.C. Posthumus Meyes te naam nog duidelijk zichtbaar. Aerdenhout. Bennebroek, december 1989 M. Verkaik

16

Notulen van de Algemene Ledenvergadering van 17 mei 1989 1. Toen de voorzitter G. Schuitemaker om even over acht de

vergadering opende, was de bovenzaal van de bibliotheek in Heemstede tot de laatste plaats bezet. De aanwezigen werden hartelijk welkom geheten en de indeling van de avond werd bekend gemaakt. 2. De notulen van de vergadering

van 31 mei 1988 werden goedgekeurd.

6. Als nieuw lid van de kascommissie werd de heer H.A. Dekker uit Heemstede benoemd, in de plaats van de heer Verkaik. 7. De zittende bestuursleden Schuitemaker en. Verspoor werden herkozen. In de vacature, ontstaan door het overlijden van mevrouw Mr. L Rosier, werd mevrouw H. Nierhoff-Bax uit Bennebroek gekozen.

8. De rondvraag leverde geen en3. Het jaarverslag van de secretaris werd eveneens goedgekeurd

kele vraag, maar wel enige opmerkingen op.

4. Betreffende de jaarstukken van de penningmeester werd geen

9. Om ca. kwart voor negen kon de voorzitter deze vergadering

'enkele toelichting gevraagd. Dus ook de jaarcijfers 1988 en de begroting 1989 waren direct

sluiten.

goedgekeurd. W.V.

5. De kascommissie bestaande uit

de heren Verkaik en Lagendijk, was zeer tevreden over onze

penningmeester, welke dan ook décharge werd verleend.

Na de pauze vertoonde Leo Tepe de films "Rondje Spaarne" en "Heemstede", terwijl Ton Schravendijk de film over wasserij Beelen draaide. 17

Lezing Maarten Poldermans Op dinsdagavond 6 maart 1990 zal de stadsarcheoloog van Haarlem Drs. M. Poldermans ons aan de hand van dia's iets vertellen over oude en nieuwe vondsten in Haarlem. En wellicht ook over vondsten in Heemstede en Bennebroek? De avond wordt gehouden in "Het Trefpunt". Dit is de zaal van de

18

Gereformeerde Kerk aan de Rijksstraatweg 85 in Bennebroek. Aanvang 20.00 uur, de avond zal worden beëindigd om ±22.00 uur. U kunt parkeren aan de achterzijde van de Kerk aan de Akonietenlaan. Tot 6 maart

Nieuwe leden vanaf l nov. 1989 tot l jan. 1990 HEEMSTEDE J. Harperink

A. Wijnands N. Smit F.J. Kroeze

BENNEBROEK Sint Lucia-Klooster AERDENHOUT mevr. D.M. Vroon

CA. Plompen

D. Berkhout

VOGELENZANG S.L. van Kerkhof

HAARLEM mevr. P.J.G. v.d. Meij

VUGHT mevr. M. Lautenslager

19

Oud-Heemstede-Bennebroek

Nieuwsbrief no. 64 Mei 1990

Bestuur:

G. Schuitemaker, voorzitter

Mevr. LM. 't Hooft-van der Linden,

IJssellaan 7,

Wilhelminaplein l,

2105 VA HEEMSTEDE tel. 023-288916

2103 GS HEEMSTEDE tel. 023-292631

W. Verspoor, secretaris Franz Leharlaan 77 2102 GJ HEEMSTEDE tel. 023-283068

J.L.P.M. Krol, archivaris Joh. Verhulstlaan 26, 2102 XT HEEMSTEDE tel. 023-282977

K. de Raadt, penningmeester Kerklaan 49 b, 2101 HL HEEMSTEDE tel. 023-280641

Mevr. H. Nierhoff-Bax Lage Duin 2, 2121 CG BENNEBROEK tel. 02502-8014

A.J. Olthaar, ledenadministratie Glipperdreef 82,

2104 WL HEEMSTEDE tel. 023-292824

Contributie minimaal f. 15,Giro 27.35.06 t.n.v. de Penningmeester v.d. Vereniging Oud-Heemstede Bennebroek te Heemstede. De afbeelding op de voorzijde betreft een luchtfoto uan het Sint Lucia klooster uit 1932 (KLM luchtfotografie).

JAARVERGADERING De jaarlijkse algemene ledenvergadering zal wederom gehouden worden in de bovenzaal van de Bibliotheek te Heemstede, hoek Julianaplein en

Heemsteedse Dreef, op 29 mei a.s. om 20.- uur. AGENDA: 1. Opening en evt. mededelingen door de voorzitter

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Notulen van de jaarvergadering van 17 mei 1989 (N.Br. 63) Jaarverslag 1989 (in dit nummer) Jaarcijfers 1989 en begroting 1990 (in dit nummer) Verslag kascommissie Verkiezing lid kascommissie Bestuursverkiezing Rondvraag Sluiting

betr: punt 7 Bestuursverkiezing: Aftredend zijn de heren A.J. Olthaar en K. de Raadt, beide stellen zich herkiesbaar. Tegenkandidaten kunnen tot een dag voor de vergadering bij de secretaris worden opgegeven. Na de pauze vertelt de Heer M. Koning uit Lisse over stinseplanten en vertoont ons hierbij dia's. De flora die groeit en bloeit bij de ons zo bekende buitenplaatsen van Heemstede en Bennebroek. Het zal vast een boeiende (bloeiende, bloemige) avond worden.

Het klooster Sint Lucia Zaterdag 19 mei, 9.45 uur is er de gelegenheid om met de V.O.H.B.

De congregatie van "Ie Dames du Sacré Coeur", die haar hoofdzetel

een bezoek te brengen aan het Sint Lucia klooster, Schoollaan 70 in Bennebroek. Wij zullen daar te gast zijn bij de zusters Franciscanessen. Tijdens het bekijken van de stijlvolle kapel krijgt u een uiteenzetting over het leven en werken van de zusters en het klooster. Na het drinken van een kopje koffie gaan wij een wandeling door de tuin maken. Het is voorjaar dus staan er verschillende struiken en planten in bloei.

in Parijs had, stichtte een klooster met pensionaat, ontworpen door een van de zusters in de vorm van

een H, Heilig Hart. Van zuster Alix Alkemade vernamen wij dat het klooster Sint Lucia in 1920 betrokken werd door de zusters Franciscanessen uit Rotterdam. In 1847 werd de congregatie aldaar gesticht; het moederhuis bevond zich aan de Coolsingel. Vanuit Rotterdam zijn toen nieuwe vestigingen ontstaan in Noord- en Zuid Hol-

Eetzaai van het pensionnaat van de Mères du Sacre Coeur.

land, Gelderland en Friesland. De werkzaamheden van de zusters betreffen ondermeer onderwijs,

nieuwe staties gesticht op Sumatra. In 1960 vertrokken zes zusters

bejaardenzorg, jeugdzorg, verpleging, pastoraal werk en missie. De onderwijsaktiviteiten zijn kleu-

naar Nieuw Guinea nu Irian Jaya.

teronderwijs, lager onderwijs, lager beroepsonderwijs, M.A.V.O. en het

Aantal leden per l januari 1990 is 324 zusters. In Indonesië 81 Indonesische zusters. De Franciscaanse leefregel is de

onderwijs aan een pedagogische akademie. In 1925 vertrokken een aantal zus-

ters naar Sumatra, Indonesië. De eerste vestiging was in Sawahloento. Vanaf 1925 werden

Het moederhuis in Bennebroek is het centrum van de congregatie.

basis van het aktieve religieuze leven. Henny Nierhoff

Nieuwe leden vanaf l januari 1990 HEEMSTEDE mevr. H. Kieft mevr. H.W. Loerakker-van Winsen mevr. E. Mulder-Blokker

HOOFDDORP A.W.M. van der Hulst

mevr. M. Peters

HAARLEM mevr. C.G.M, van der Linden-Huig

mevr. H. Stol k L.J.A. van Sambeek BENNEBROEK

OVERVEEN W.J. van Luyken

de heer en mevr. Dalhuisen-Polano

H.J. Israël J.A. Foest

AERDENHOUT (rectificatie)

mevr. J. Philippo-Veenstra

mevr. D.M. Vroom

Van strandwal tot metaaldctector Voor ruim 70 belangstellenden

dens een onderzoek in Veer- en

hield op 6 maart 1990, drs. Maar- Zuiderpolders, nabij de PTT-toren, ten Poldérmans, een boeiende lezing. Met behulp van dia's werd door hem een beeld geschetst van de geologie en archeologie van Zuid-Kennemerland en Haarlem. Onze streek wordt gekenmerkt door noord-zuid lopende strandwallen en zandruggen, gescheiden door veengebieden. Zowel in de langgerekte vorm van Haarlem als in de plaatsnamen, bijvoorbeeld Overveen, komt deze geologische structuur tot uitdrukking. De vorming van de strandwallen vond

waar men van te voren kon vaststellen waar - met zeker resultaat gegraven moest worden. Een toen ontdekte boerderij leverde : zoals gewoonlijk tijdens onderzoeken meer vragen op, dan beantwoord werden. Ook aan de hand van aardlagen kan een beeld worden verkregen van belangrijke gebeurtenissen. De grote brand in Haarlem uit 1576

was als een dun zwart laagje op een

van de getoonde dia's te zien. Na een korte pauze werd aan de ruim 5.000 jaar geleden plaats, hand van gevonden gebruiksvoordoordat de zee meer zand aan- werpen; glas, aardewerk en schoeivoerde, dan wegnam. De kust versel het dagelijkse leven van onze legde zich steeds meer naar het voorouders getoond. Wat bijvoorwesten. De oostelijke strandwallen, beeld te denken van een vlooienwaar Bennebroek en Heemstede vanger, waarbij deze diertjes aanop liggen zijn dan ook de oudste af- getrokken door het licht en de zettingen. De eerste bewoners veswarmte van een kaars hun verdrintigden zich eerst tijdelijk en later kingsdood tegemoet gingen. Het permanent op deze strandwallen. bleek, dat vooral beerputten voor Na deze geologische uitwijding de stadsarcheoloog een goudmijn werd door de heer Poldermans zijn. Echter niet zonder gevaar van aangegeven met welke moderne de gezondheid, na eeuwen werden hulpmiddelen veldonderzoek wordt nog levensvatbare eieren van spoelgedaan. De hedendaagse techniek wormen gevonden. stelt de archeoloog in staat met De avond werd afgesloten met een behulp van computer, plotter en vragenronde. Uiteraard kwam het seismisch onderzoek oude be- legendarische gangenstelsel, dat schavingen te ontdekken zonder te de bodem van Haarlem als een mebehoeven graven. Bijvoorbeeld tij- tronet doorkruist, aan de orde. Het

bestaan kon echter nooit worden aangetoond. Wellicht dat de overkluisde Beek en oude donkere kelders de voedingsbodem van deze verhalen vormde. Er waren ook vragen over het feit, dat na vele eeuwen ploegsporen gaaf te voorschijn komen, soms vlak onder het maaiveld (!) en het gebruik van metaaldetectoren voor privébodem-

onderzoek. De toehoorders werd erop gewezen, dat het opgraven en achterhouden van bodemvondsten strafrechtelijke gevolgen kan hebben,

Omstreeks elf uur - ruim één uur later dan gepland - werd deze interessante avond afgesloten. Namens alle aanwezigen dankte de heer Schuitemaker, voorzitter van de VOHB de heer Poldermans voor zijn boeiend betoog.

Resumerend kan gesteld worden, dat met deze lezing het belang wordt onderstreept van het in

stand houden van het zogenaamde bodemarchief. De meeste opgravingen vinden gewoonlijk plaats omdat toekomstige bebouwingen dit 'archief doorwoelen en verloren laten gaan. De stadsarcheoloog, nog steeds een zeldzaam beroep in Nederland, werkt dan ook constant onder de druk van bouwgrage aannemers. En wat betreft Bennebroek en Heemstede, door hun ligging op de oude strandwallen zijn zij archeologisch van belang. Er is echter maar op enkele plaatsen, o.a. Berkenrode en Het Oude Slot, onderzoek gedaan, zodat er nog veel 'witte plekken 1 zijn.

KdR

AGENDA 19 mei 1990 29 mei 25 augustus

8 september

Excursie naar Lucia Klooster Bennebroek Jaarvergadering

Busexcursie

15 september

Monumentendag Historische dag Haarlem

21 november

Uitreiking jaarpremie

BALANS PER 31 DECEMBER 1989 ACTIVA

ƒ

1988 ƒ

Inventaris

p.m.

Voorraad boekwerken Te vorderen interest Debiteuren Obligaties Amro-spaarrekening Amro-privérekening Postbank

p.m. p.m. 521,06 1.042,12 2.978,73 55,-5.000,-10.000,-24.929,65 28.076,41 476,78 1.785,24 2.512,20 1.568,21

Kas

PASSIVA Vermogen Waarborgfonds Jaarpremiefonds Restauratiefonds Reserve aankopen archief Crediteuren Vooruitontvangen contributie

p.m.

16,20 301,95 36.434,62

42.828,93

ƒ

ƒ

8.148,86 13.132,42 4.000,-4.000,-1.000,2.000,-21.155,26 20.405,26 1.786,67 786,67 38,83 2.294,58 305,- 210,--

36.434,62

42.828,93

TOELICHTINGEN 'Jaarpremiefonds'

Beginsaido Bijdrage premie 1989

ƒ

2.000,-1.000,--

ƒ

1.000,--

'Restauratiefonds'

Beginsaido Rente

ƒ 20.405,26 750,-ƒ 21.152,26

'Reserve aankopen archief

Beginsaido Dotatie

ƒ

786,67 1.000

ƒ

1.786,67

EXPLOITATIEREKENING 1989

1990

1991

BATEN

Begroot ƒ

Werkelijk ƒ

Bcgroot ƒ

Bcgroot ƒ

Contributie Publicaties Interest

11.500,--

12.000,--

13.000,-

2.000-

2.000,-

1.000,2.500,700-

1.000,"

600,--

16.044,31 1.919,45 1.386,66 2.457,» 740.--

18.100,--

22.547,42

18.200,-

19.300,--

7.500,-

7.991,73 1.267,31

8.5001.200100,4.000,»

2.000,-1.5002.500,--

Subsidie Heemstede Subsidie Bennebroek

2.500,800,-

LASTEN

Drukkost, Nieuwsbrief Portikosten Administratiekosten Aankopen HistArchief Huisvesting

1.100." 500,4.000."

Ve renigi ngskoste n

2.000,-3.000.--

Jaarpremie Lezingen/excursies*

36,65 2.544,-84,92

4.000,'

600,' 2.500, 6.000,

6.000,-

2.117,59 12.935,93 552,85

2.750,-6.000,250,--

24.100,-

27.530,98

24.800,--

23.500,--

6.000,--

4.983,56

6.600,--

4.200,-

Saldo (negatief)

Inclusief organisatiekosten Open Monumentendag:

Uitgaven Extra subsidie Heemstede

ƒ 581,95 " 550,--

Saldo

ƒ

8

2.000,--

8.500,1.300, 100,'

31,95

500,

Jaarverslag 1989 Het bestuur kwam het afgelopen jaar 11 maal bijeen. Onderstaand een zeker niet geheel volledige lijst van activiteiten. Over de meeste gebeurtenissen heeft U reeds in de Nieuwsbrieven een verslagje kunnen lezen.

nebroek een afronding i.v.m. de overdracht van het archief. Twee bestuursleden waren daarbij aanwezig. Enige weken in juni was in de Bibliotheek te Heemstede een tentoonstelling van oude schoolfoto's

te bezichtigen. De belangstelling 22 februari werd afscheid ge- was groter dan verwacht. nomen van de burgemeester van 26 augustus om half tien vertrok Bennebroek, drs. G.H. van Eger- een autobus met geïnteresseerden naar Vlaardingen. De poort welke schot. 28 februari een lezing in het Oude nabij het ziekenhuis Holy staat, Slot te Heemstede. draagt het wapen van Heemstede. 15 april brachten wij een bezoek In het raadhuis verwelkomde de aan Meer en Bosch. Vorstelijke burgemeester het gezelschap. De ontvangst. Goede dia-serie door de Oude Kerk werd evenals het Visseheer C. Peper. En heel mooi weer. rij Museum bezocht. De Vlaar17 mei de jaarvergadering in Heem- dingse gastvrouwen en -heren verstede. De voorzitter en secretaris gezelde onze groep de gehele dag. werden herkozen. Mevrouw H Een buitengewone en plezierige Nierhoff-Bax werd gekozen in de excursie. vacature, welke was ontstaan door 9 september was Nationale Mohet overlijden van mevrouw mr. numentendag. Voor niet-fietsers L. Rosier. reed een bus langs de diverse mo-

Een toch wel behoorlijke opkomst van de leden. Maar gezien in verhouding tot een totaal van ca. 800, percentueel weinig. Toegegeven, een jaarvergadering is meestal een weinig opwindend gebeuren. Maar het bestuur zou het op prijs stellen

indien de belangstelling ook zou blijken uit meer vragen, opmerkin-

gen, suggesties etc. l juni was in het Raadhuis van Ben-

numenten in Bennebroek en Heemstede, waarbij zoveel mogelijk uitleg werd gegeven. Fietsers konden een goede fietsroute krijgen bij de twee Hervormde Kerken in onze dorpen. Deze gebouwen waren ook opengesteld. Bij het van Verschuer-Brants hofje en het Oude

Slot in Heemstede werden die dag zgn. ANWB-monumentenborden aangebracht. Het hofje was ook te

bezichtigen, het Oude Slot echter niet. De directie van de Hartekamp had aangeboden het hoofdgebouw en het park open te stellen. Een honderdtal mensen heeft hiervan gebruik gemaakt. 30 september: de jaarmarkt in Bennebroek. Een goede dag voor onze vereniging. De bemanning van onze kraam gaf veel informa-

op toegelegd om nagenoeg alles dat herinnerde aan de eens zo belangrijke blekerijen te laten verdwijnen." Heemstede staat niet alleen. Het zij ons tot troost, dat Haarlem en

tie, verkocht behoorlijk wat boeken

Als er iets is, dat de gemoederen in Bennebroek bezig houdt, is het de invulling van het zgn. Cen-

en kaarten en schreef 20 nieuwe

leden in! 16 november mochten een aantal

Bloemendaal er niet veel beter vanaf komen, maar het is wel een

heel schrale troost.

trumplan. Onze bestuursleden

bestuursleden de nieuwe bur- mevr. L van Thiel-Stroman en gemeester van Bennebroek be- Chris Smits hebben in Nieuwsbrief

groeten. 28 november vond de premiepresentatie plaats in de Burgerzaal te Heemstede. De belangstelling overtrof de verwachtingen. Bollen, Blekerijen, Buitenplaatsen. Veel is ervan verdwenen, vooral

no. 45 van augustus 1985 een overzichtelijk artikel aan deze plannen gewijd. De eerste discussienota werd in april 1981 gepubliceerd. Het is nu bijna 10 jaar later en denkelijk zal dit jaar wel de beslissing komen, over wat er gaat gebeuren met deze grond. Laten

van de bollen en blekerijen. Het is jammer te moeten vaststellen, dat zelfs de herinnering aan het vervagen is. Het is pijnlijk om te be-

wij citeren uit bovengenoemd artikel: "Wij herhalen, dat dit Centrumplan niet zomaar een willekeurig stuk bouwland betreft,

merken dat veel jongeren nauwelijks weten, hoe beeldbepalend deze "B" in drievoud voor Bennebroek en Heemstede is geweest.

maar een heel bijzonder stuk Kennemerland, een plek waar de structuur van de strandwal en strandvlakte nog intact is gebleven en bewust of onbewust wordt beleefd. Deze unieke situatie bepaalt in hoge mate de sfeer van het dorp, van het Bennebroekse leefmilieu. Het is van wezenlijk belang dat

Het is echter ook pijnlijk om in een schets externe nota van de Werkgroep Industrieel Erfgoed Ken-

nemerland (p.a. K.v.K. te Haarlem), te.moe'ten lezen:"... de vernietiging

van de Blekersvaart in Heemstede,..." en even later: "In Heemstede heeft men er zich de laatste jaren 10

deze toestand zoveel mogelijk gespaard blijft."

De Nieuwsbrief tracht zo regelmatig mogelijk te verschijnen. Voor

aan bijdragen.

veel van onze leden is dit het enige

Het ledental bedroeg per 31 december 842. Hoewel er op 15

communicatiemiddel tussen hen en de vereniging. Wij hopen dat deze lezers ook eens de pen zullen opnemen en ons willen verrassen met een aardig of desnoods niet zo

aardig artikeltje. De bedoeling is om het aantal bladzijden toch wel op 24 pagina's te houden. Daarvoor is kopij nodig; U kunt er

januari 1990 nog 30 leden hun

contributie over 1989 niet betaald hadden, zijn ze wél meegeteld! Wij

hopen dat zij alsnog hun bijdrage gelijk met die over 1990 zullen voldoen.

W.V.

n

100 Jaar van Schagen van 1890 Door te varen en te rijden hebben hele volksstammen zich in de loop der eeuwen verplaatst. Eerst zelf te voet en al spoedig te paard. Daarna komt er een hele tijd niets en dan wordt het wiel uitgevonden. Dit betekende een revolutie in het verplaatsen. Allereerst met vrachten, daarna gecombineerd met personen. De simpele kar maakte een evaluatie door naar comfortabeler vervoer, het rijtuig. Met paard en wagen -koets- kon men de hele wereld aan. Enorme afstanden werden met dit middel van vervoer overbrugd over een wegennet dat zeer primitief was en uit karre-

sporen bestond. Er bestaan kaar-

stoomtram naar Haarlem en Lei-

den. "Het Wapen van Heemstede" annex stalhouderij speelde daarbij een rol. Gaan wij nog wat terug in de tijd dan zien wij dat omstreeks

1750 de stalhouderij naast het logement "Het Wapen van Heemstede" was gebouwd. In een koopacte wordt het geheel als volgt beschreven: "Logement met koffiehuis en uitspanning genaamd

"Het Wapen van Heemstede" een geheel "met daaraan verheeld koetshuis en stallingen, afzonderlijk woning en verdere getimmerten, grond en erf alsmede een perceel tuingrond achter het logement gelegen". Deze gecombineerde activiteiten gebeurden vanuit het logement tot op 4 september 1890 de stalhouderij ontkoppeld werd van het logement en overging op Jacobus Cornelius van Schagen. Aanvankelijk in huur "betreffende de afzonderlijke woning met erf, benevens het koetshuis met stallin^ gen, tezamen voor zes gulden en vijftig cents per week".

ten waarop internationale en nationale routes staan aangegeven met de duur van de reis. Het regionale wegennet bestond wat Kennemerland betreft uit de belangrijke noord-zuid verbinding waarvan de Herenweg deel uitmaakte. Aftakkingen bestonden waar terzijde van deze weg vestigingsplaatsen lagen zoals het dorp Heemstede. Achter-, Voorweg, Camplaan en Binnenweg vormden belangrijke Gemengd bedrijf. secundaire wegen. Een "verkeersknooppunt" vormde het Dorps- Tijdens het gesprek met de heer plein, zeker na de drooglegging J.C.M, van Schagen van het Autovan de Haarlemmermeer in 1855. bedrijf Van Schagen van 1890 zitHet Dorpsplein was het overstap- ten we in het voormalig familiehuis station vanuit de Meer op de waar drie generaties hebben ge-

12

woond. Het woonhuis annex "bedrijfspand" vervulde in het verleden een sterk sociale functie voor

vele Heemstedenaren. Er kwamen veel mensen "over de vloer". Het

getroffen. Een mooie schimmel uit de tweespan van de trouwcoupé. Een gevoelig verlies. Vele jaren nadien werd hier nog over gesproken en getreurd.

eerste begin van de stalhouderij van Van Schagen was duidelijk een gecombineerd bedrijf van boerderij-stalhouderij. Men had paar-

In 1914 veranderde de situatie van de gronden nabij de stalhouderij omdat de gemeente Heemstede de

den en koeien, ventte melk uit, maar van het begin af aan werd de

verband met de toekomstige bouw van de huidige Bosboom Tous-

taak van stalhouderij voortgezet,

saintlaan. Een goed alternatief was het aanbod van de burgemeester,

wat het motto boven het voormalig

huur van dit weiland opzegde in

koetshuis "Aan Ruiter en Koetsier en Paard, een .Pleisterplaats en

van een stuk weiland, groot 2 ha.

Stalling Waard", ondubbelzinnig

Van Schagen werd aangekocht.

aangeeft. Overigens was er een

Om de kwaliteit van het weiland in

fietsenstalling en een schutplaats voor uitgebroken vee dat tijdelijk daar kon verblijven tot de eigenaar

de goede staat te houden kwamen koeien de paarden gezelschap houden. Door de aanschaf van koeien was er tevens broodwinning geschapen voor een van de dochters van Van Schagen, die daar-

zich meldde en tegen betaling van

verblijfskosten zijn eigendom kon meenemen. De gehele omgeving van de stalhouderij was landelijk. Aan de Voorweg en Camplaan was enige bebouwing: Het Wapen van Heem-

gelegen aan de Meerweg, dat door

door een melkzaak kon beginnen.

In meer dan een opzicht een gemengd bedrijf. De dochters waren

enig gewicht. De rest ademde rust

niet zozeer betrokken bij de dagelijkse bedrijfsvoering. Vooral omdat de twee broers volledig in de stalhouderij werkten. Zo het uit-

en landelijkheid. Naast de stalhouderij was het paardenlandje met

kwam, deden zij naast het huishoudelijk werk, voorkomende werk-

stede, de N.H. Kerk en de Openbare School waren gebouwen van

een mesthoop langs de weg en een groententuin. Op een aanzienlijk groter weiland, gelegen aan de overzijde van het Dorpsplein, graasden het merendeel der paarden. Op deze plek werd tijdens een hevig onweer een

van de paarden door de bliksem

zaamheden zoals het afrekenen

van de stalling. Wanneer het gerij 's avonds werd opgehaald en het onderhoud beperkt totstallen, voeren en drenken werd er één gulden afgerekend. Indien een van de

dochters deze klant afhielp, bleef de gulden nog even in de hand tot13

dat de lichtelijk aangeschoten boer een zoen ten afscheid had gekregen. Het Dorpsplein was een zandvlakte met wat verwaaide bomen,

naamd. Voorts waren vijf koetsiers in vaste en vijf in losse dienst ook wel "over de hand koetsiers" genaamd. De veelzijdigheid van het

bedrijf komt tot uiting in de grote

want de westerwind had vrije toe- diversiteit van de werkzaamheden. gang. Enerzijds had men vrij uit- Om te beginnen was er van vastgezicht op Groenendaal, anderzijds stelde werkuren vrijwel geen sprarichting Haarlemmermeer. ke. Door het rijden van de dorpsDe stalhouderij en het woonhuis dokters Colenbrander en Van bestonden uit een eenvoudige op- Walsum moest men er vaak bij stal met hout gebouwd. De gevel nacht en ontij op uit. De koetsiers

bestond met over elkaar uallende planken, ook wel schaaldelen of boerenpot genaamd. Het complex bestond uit keuken, woonhuis en

stalhouderij. Het woonhuis bood plaats aan zes personen. Boven de stallen was de hooizolder waarvan het zogenaamde hooiluik nog aanwezig is. In de periode van de hooioogst, moest alle hens aan dek, of beter de zolder op om de

wintervoorraad binnen te halen. Paard en wagens reden tot aan het hooiluik, waar het hooi met rieken op de zolder werd gestoken. De heer Van Schagen weet nog goed dat hij met een stel kornuiten het hooi goed aan moest stampen, om

zoveel mogelijk op de zolder te krijgen. Veelzijdigheid van het bedrijf

hadden danig het land aan het rijden van doktersvisites, zeker 's nachts, wanneer de dokter lang visite moest maken bij een patiënt. De stalhouderij stond ook klaar om de notabelen van het dorp te rijden. Notaris, geestelijken en burgemeester Van Lennep maakten er veel gebruik van.

Naast dit persoonlijke gerij, was er ook sprake van groepsvervoer door middel van de Jan Plezier getrok-

ken door een tweespan. De zitplaatsen hiervan waren in de lengterichting tegenover elkaar geplaatst en boden plaats aan zo'n 15-20 personen. Daar er in deze Jan Pleziers geen ramen aangebracht waren, konden de passagiers bij slecht weer zich min of meer drooghouden door een zetldoekscherm neer te laten. De Jan Plezier kan gezien worden als de voorloper van de

Personenvervoer toeringcar. Met de Jan Plezier werDe stalhouderij omvatte zo'n veerden in het voorjaar tochtjes getien rijtuigen, waaronder trouw- en begrafenisrijtuig en verder lan- maakt naar de bloeiende bloemdauers, ook wel stadsrijtuigen ge- bollenvelden. • Verder was een 14

geliefd uitgangspunt Kraantje Lek in Overveen. Deze rijtoeren werden per uur betaald en het was uit "bedrijfs-economische" motieven belangrijk zo lang mogelijk onderweg te zijn. Een "meevaller" was

dat bij warm zomerweer de wielen nogal eens vastliepen, zodat stag-

natie optrad. Om asbreuk te voorkomen moesten deze langzaam afkoelen alvorens de tocht voortgezet kon worden. Vrachtvervoer

Het vrachtvervoer nam voorts een belangrijke plaats in, onder andere verhuizingen en vervoer van bouwmaterialen. Per schuit werden de materialen aangevoerd en aan de haven gelost. Twaalf paarden en wagens zorgden voor vervoer naar

de bouwplaats. In het dorp zelf werd ook véél vracht vervoerd,

maar ook naar Haarlem, Sassenheim, Leiden en Amsterdam. Het bloembollenvervoer nam bijvoorbeeld een belangrijke plaats in. Tot begin dertiger jaren heeft Van Schagen het vrachtvervoer voor de gemeente Heemstede verzorgd. Voor paard, wagen en voerman betaalde de gemeente ƒ 4,75 per dag. De voerman verdiende minimaal ƒ 3,- per dag zodat de winstmarge klein was. Doch in de crisisjaren was iedere ondernemer blij dat hij een dergelijke opdracht had om het bedrijf draaiende te

houden.

Drie generaties Van Schagen Het huidige bedrijf van Van Schagen wordt geleid door de derde generatie J.C.M, van Schagen, waarvan de eerste voornamen Jacobus Cornelis in dit geslacht een traditie hebben. Jacobus Cornelius van Schagen,

de oprichter, werd in augustus 1857 geboren als zoon van een landbouwer uit het Oosterduin, een buurtschap destijds gelegen ten noord-oosten van Heemstede. Deze J.C. van Schagen voerde de onderhandelingen met de heer J.H. Avis, koffiehuishouder van "Het Wapen van Heemstede", over de huur van de stalhouderij. Deze Van Schagen trad in het huwelijk met Elisabeth Maria Twisk, geboren l september 1864 te Velzen. De echtelieden hadden elkaar leren kennen tijdens de kermis te Santpoort. Uit dit huwelijk werden vier kinderen geboren, twee zonen

en twee dochters. Een voor die tijd niet zo'n omvangrijk gezin, zeker als men daarin betrekt dat bij een

der generaties Van Schagen een gezin voorkwam met zeventien

kinderen. Het gezin van Van Schagen werd zwaar getroffen door een ernstige ziekte van het gezinshoofd aan welke gevolgen deze vrijwel direct na zijn verjaardag in augustus 1905 overleed, 48 jaar oud. In de vijftien jaar dat hij het bedrijf voerde was veel tot stand gebracht. Volgens overlevering is bekend dat 15

hij met veel energie het bedrijf op' bouwde en zeker in de beginperiode bij wijze van spreken dag en nacht in touw was om voldoende rendement uit het bedrijf te halen. Zoals destijds gebruikelijk was volgde de weduwe de overledene op in de dagelijkse leiding van het bedrijf, daarin bijgestaan

door de eerste knecht Jantje Stroosma en later geassisteerd door de

beide zonen Floris Petrus en Cornelis Jacobus. In die periode werd hard gewerkt om het bedrijf gaan-

de te houden. De activiteiten werden uitgebreid met het onderhoud van wagens en de verzorging van

paarden van derden. In huidige termen, een uitbreiding van het dienstenpakket. Hierdoor werd een klantensysteem opgebouwd dat de verdere uitbreiding van het bedrijf

ten goede kwam. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd Floris Petrus

van Schagen opgeroepen in dienst van het Nederlandse leger. Hij droeg vijf jaar de wapenrok, maar bleef in zijn beroep werkzaam bij de afdeling huzaren als oppasser bij de staf van het veldleger. In deze periode vonden Belgische vluchtelingen in ons land onderdak zo ook in Heemstede bij de familie Van Schagen, waar het meisje Maria de Clerck jarenlang in het gezin werd opgenomen. Het einde van de Eerste Wereldoorlog betekende een afsluiting van miserabele jaren en het begin van nieuwe ontwikkelingen van maatschappij en tech16

niek.

De tweede generatie De gebroeders Van Schagen dreven tesamen met hun moeder het bedrijf. Allengs bleek dat Floris Petrus de man was die primair de leiding aan het bedrijf gaf op grond van zijn zakelijke kwaliteiten. Om die reden kreeg hij de bijnaam Lord. De weduwe J.C van SchagenTwisk trok zich steeds meer terug uit de zaak en droeg deze over aan haar zonen. Beide broers raakten zoals dat gaat op vrijers voeten. Floris Petrus trad op 13 augustus 1929 in het huwelijk met Fransisca van Ophem afkomstig uit Vijfhuizen. Zij hadden elkaar leren kennen tijdens een kermis in ZuidSchalkwijk aan het Spaarne. Gebeurtenissen als kermis, de ijsbaan en harddraverijen waren ontmoetingsplaatsen waar sociale contacten werden gelegd, die niet

zelden uitgroeiden tot een vaste relatie. Door flinke financiële en morele steun werd door dit huwelijk een goede basis gelegd voor de voortzetting van het bedrijf. Voorafgaande aan het huwelijk werd de

stalhouderij in koop overgedaan aan de nieuwe echtelieden op 13

juni 1929. De weduwe Van Schagen verhuisde met twee kinderen

naar de Javalaan. De bruiloft werd groots gevierd. Allereerst in het bekende etablissement van Ree in Heemstede en 's avonds in het

parochiehuis Bavo in de Smede-

straat te Haarlem, waarna de jonggehuwden hun intrek namen in het pand aan de Achterweg. Uit dit huwelijk werden twee kinderen geboren: Jacobus Cornelis Maria in 1930 (de huidige eigenaar) en

Anna Maria Elisabeth in 1932. De stalhouderij met al z'n facetten was volgens een notariële acte

overgegaan in handen van de gebroeders Van Schagen: Floris Pe-

trus (Lord) en Cornelis Jacobus. De nieuwe opzet verliep naar wens en ondanks de val van de Beurs in 1933 ontwikkelden de zaken zich voorspoedig. Alhoewel de jonge

ondernemers met hun tijd meegingen, begin dertiger jaren werden twee vrachtauto's gekocht, een Diamond en een Dodge, lieten de crisisjaren zich merkbaar voelen bij de bedrijfsvoering. Naast de vracht-

De stalhouderij in de dertiger jaren. Het gebouwencomplex van links naar rechts: het koetshuis met daarboven de hooizolder en hooiluik, welk laatste nog duidelijk zichtbaar aanwezig is. Verder woonhuis en keuken ook wel het "praathuis" genaamd door de sociale contacten die daar gelegd werden. De hoge paal op het plein, diende als telefoonpaal, waarvan uit draden liepen naar de huizen met telefoonaansluiting.

(Archief Van Schagen) 17

auto's werd in 1937 de eerste personenauto aangeschaft, een Belgische Minerva, die voor ƒ 800,werd overgenomen van baron van Hardebroek uit Wassenaar. Deze auto was speciaal bedoeld voor personenvervoer op lange afstand.

passanten neer als postbode, de veldwachter, later politie met sabel vóór op de fiets, voor een bakje troost. In de dertiger jaren kwam de sociale functie van het bedrijf op

De korte afstanden werden per

markante wijze naar voren, doordat daar menigeen de telefoon gebruikte, om gebeurtenissen van al-

koets afgelegd voor ƒ 7,50 per rij-

lerlei aard door te bellen. Ziekten,

tuig Ie klas inclusief koetsier en

geboorten, overlijden, kortom de

palfrenier. De dertiger jaren waren in alle opzichten stormachtig, zo ook voor het bedrijf van Van Schagen. Van september 1939 tot mei 1940, de mobilisatietijd, kreeg het inkwartiering van 15 nederlandse militairen en paarden. De economische teruggang had grote nadelige gevolgen voor het

dingen van alledag die mensen kon overkomen passeerden het "praathuis". In de open samenleving van die tijd werd veel gemeenschappelijks met elkaar gedeeld: lief en leed wisselde elkaar af. Fransisca van Schagen vervulde daar op spontane wijze een belangrijke informele sociale functie. In 1928 voltrok zich op de bedrijfs-

bedrijfsleven en de middenstand.

De onderlinge verstandhouding van de gebroeders Van Schagen werkte belemmerend op de bedrijfsvoering. De vrouw van Floris Petrus - Fransisca - ontwikkelde zich als een markante persoonlijkheid, die met veel tact en wijsheid mede leiding gaf in deze niet eenvoudige periode. Zij beschikte over een goed zakelijk inzicht en had, naast de zorg voor haar gezin,

de bedrijfsvoering in handen. Daarnaast was zij het bindend element in de sociale contacten, of dit nu

gronden een verandering. Er kwam

een grondruil totstand met de toenmalige eigenaresse van "Het Wapen van Heemstede" mevrouw Guer. Het zogenaamde paardenveldje naast de stalhouderij werd geruild voor de gronden die achter "Het Wapen" lagen. Op de plek van het paardenveldje werd een woonhuis gebouwd waar mevrouw Guer zich vestigde, thans het woonhuis van de heer Van Schagen.

Op de gronden achter "Het Wapen van Heemstede" kon de firma zijn

keuken was het sociale ontmoetingspunt, ook wel het "praathuis" genoemd voor al diegenen die Van

bedrijfspanden plaatsen mede onder invloed van de vernieuwing en uitbreiding van motortractie. De uitbreiding die voor ogen stond,

Schagen aandeden. Daar werden zaken gedaan, maar streken ook

kon echter onder invloed van de crisisjaren niet verwezenlijkt wor-

om klanten ging, of passanten. De

18

den. De zware wolken van de crisistijd veranderde eind dertiger jaren met de mobilisatietijd in donderwolken bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Een gebeurtenis die gevoelige gevolgen had voor de firma Van Schagen van 1890, met uitgerekend in 1940 het vooruitzicht van het 50jarig bestaan van het bedrijf. De

paardentractie. Ondanks de vorderingen, werd onopgemerkt het gerij en paardenaantal weer uitgebreid tot vooroorlogs peil. Zo werd ook een trouwcoupé gekocht uit het

tijdsomstandigheden gaven echter geen aanleiding tot feestvieren.

die uitgerekend in de oorlogsjaren vielen. Een voortdurende dreiging bleef

Oorlogsjaren. Een onwezenlijke periode begon met de meidagen 1940. Ondanks

het.vorderen van gerij en paarden. Een plaats waar deze voorbereidin-

de neutraliteitspolitiek van de Nederlandse regering, schond de Duitse regering iedere overeenkomst en werd ons land bezet. Niemand kon vermoeden dat het land

wagenpark van mevrouw Willink te Bennebroek. Al het verkeer ging weer als van ouds met paard en koets. Daarbij kwamen de strenge winters

gen plaatsvonden was "Het Wapen van Heemstede". Daar kwamen de

was al spoedig in alle geledingen van de bevolking merkbaar. Zo ook bij de firma Van Schagen gingen de oorlogsjaren niet ongemerkt voor-

Duitsers bijeen om bij het drinken van een borreltje hun plannen te maken. De familie Oolders die destijds het Wapen beheerde had een speciaal open oor als het over vorderingen van Van Schagen ging. Veel is aan de opmerkzaamheid van deze familie te danken dat vorderingen schipbreuk leden. Snel werd dan bij Van Schagen een seintje gegeven wanneer er gevaar

bij. Met improvisatievermogen en list probeerde probeerde men het

dreigde. De op stal staande paarden werden in ijltempo van stal ge-

bedrijf gaande te houden. De plannen tot vernieuwing met motortractie moesten al spoedig opgegeven worden. De vrachtauto's, drie paarden en enige koetsen werden door de bezetter gevorderd. Wat vernieuwing had moeten wor-

haald en naar stallen van het Oude

vijf jaar bezet zou blijven en eindigen in een berooide toestand. De druk die de bezetters uitoefende

den, betekende dat de klok dramatisch teruggezet werd. Noodgedwongen ging men weer over op

Slot gebracht, waar zij tijdelijk onderdoken bij de familie Erens die het woongedeelte van het slot bewoonde. Als de Duitsers, na de nodige drankjes genuttigd te heb-

ben, de stallen betraden, waren deze leeg! Niet altijd lukte de opzet. Bij een overval waren de paarden

net weg en de koetsiers bezig de 19

paardentuigen weg te moffelen en

De

werden daarbij betrapt. Als represaillemaatregel werd de trouwkoets gevorderd en naar "Duin en Daal" in Bloemendaal afgevoerd.

weggevallen. De paardenstallen

Men zat dan met een incompleet wagenpark en dat stagneerde de werkzaamheden. Met moeizaam en listig onderhandelen, waarbij de Duitsers zelf als tipgever optraden, kwam na een paar dagen de koets weer terug. Omkopen en ruil was een dagelijks terugkerend gebeuren in deze jaren. Om het bedrijf aan de gang te houden was het

Telefoonverkeer was minimaal óf

electriciteitsvoorziening was

waren voorzien van carbidverlichting, die regelmatig uitviel. Dit ging gepaard met enorme knallen.

ontbrak geheel. Alsof de oorlogsellende nog niet voldoende was, stegen de spanningen tussen de firmanten, de ge-

broeders Van Schagen. Uiteindelijk leidde dit tot een breuk in de bedrijfsuitvoering en scheidden zich de wegen. Deze voor het familiebedrijf dramatische ontwikkeling onder meer nodig dat de paarden werd doorkruist door een ernstige voorzien werden van voer. Oude ziekte van Lord van Schagen die relaties met de boeren van de begin 1945 overleed. PaardenliefHaarlemmermeer werden ver- hebber pur sang, werd de heer F.P. stevigd of opnieuw aangeknoopt, van Schagen ten grave gereden waarbij wederzijdse belangen mede met' zijn eigen paarden voor de een rol speelde. lijkkoets tijdens een hevige sneeuwVoor trouwen en begrafenis ver- val en op Valkenburg ter aarde bezorgde Van Schagen weer het ver- steld. Terugziende op de oorvoer. De nota die werd aan- logsjaren is het welhaast onbegrijgeboden, werd omgezet in natura. pelijk hoe men deze periode is Als de passagiers teruggereden doorgekomen. waren naar de Meer, werden de koetsen beladen met voerbieten, Derde generatie en wederopbouw. Berooid en beroofd kwam Nederhaver en dergelijke. Een spannend moment tijdens deze ritten was de land de oorlog uit. De herkregen vrijheid gaf een ieder weer de controle bij de Cruquiusbrug door moed om aan de slag te gaan. de gehate controlediensten van de Moed was zeker nodig wanneer bezetter. Het laatste oorlogsjaar blijkt dat bij Van Schagen het was in alle opzichten de meest nijgoede materiaal en de paarden pende periode. Men leefde per door de bezetter geconfisceerd dag. Plannen waren nauwelijks te maken. Mevrouw F. van Schagen waren terwijl vergoedingen uitbleven. wist met veel takt en vindingrijkheid aan voer en voedsel te komen. Na de breuk in de bedrijfsvoering 20

en het overlijden van F.P. van

het dealerschap met Simca, dat zijn

Schagen stond mevrouw van Scha-

verdere uitbreiding kreeg met de bouw van de showroom in 1966. Enkele jaren daarvoor waren er

gen-van Ophem alleen voor de taak de wederopbouw van het bedrijf ter hand te nemen. Haar zoon J.C.M, van Schagen, de huidige ei-

genaar, zou zijn moeder al spoedig bijstaan in het bedrijf. De periode 1945-1950 mag als de opbouw-' periode gezien worden. J.C.M, van Schagen werkte zich allengs meer in het bedrijf, dat een andere wen-

ding kreeg na de overgang van stalhouderij tot autobedrijf. Toen het gemotoriseerde verkeer toenam werden de stallen aanvankelijk gebruikt om er auto's te stallen en een begin te maken met onderhoud en

reparatie. In 1950 werd de belangrijke beslissing genomen om de stalhouderij te beëindigen en over

te schakelen op autobedrijf. Na zestig jaar gingen de paarden voorgoed op stal, uitgezonderd twee paarden voor privégebruik die nog weieens ingespannen werden door Van Schagen om een rijtoertje te maken, een activiteit die in 1974 eindigde. Het viel de heer Van

Schagen en zijn compagnon L. Bader moeilijk om afscheid van de

persoonlijke veranderingen opge treden binnen de bedrijfsvoering.

Mevrouw F. van Schagen had zich geleidelijk teruggetrokken uit het

bedrijf. Zij was overleden op 12 augustus 1963. Een vrouw die een duidelijk stempel achterliet op het florerende bedrijf, opgebouwd

vanaf de naoorlogse jaren tesamen met haar zoon J.C.M, van Schagen. Met de komst van de heer L TH. M. Bader in 1964 werd een compagnonschap aangegaan voor een periode die tot heden voortduurt. Vanaf midden zestiger jaren maakte het bedrijf een stormachtige ontwikkeling door. In 1966 werd tijdens een ingrijpende verbouwing een gedurfd initiatief uitgevoerd onder architectuur van de inmiddels beroemde Kees Dam, bouwer

van onder andere de Stopera te Amsterdam, om in het bestaande koetshuis een doorloop te maken. Hierdoor hebben wandelaars een veilig heenkomen en kunnen te-

vens een blik in de showroom slaan. Zo ontstond een acceptabel comAutobedrijf Van Schagen promis van behoud van het oorvan 1890 spronkelijk koetshuis en het aanIn 1954 kwam er een contract tot zien van het totaalbeeld van de opstand met Shell Nederland voor de stalling uit omstreeks 1750. Bewederverkoop van benzine en olie- houdens de afbraak van de keuken producten en werd een Koni hef- in 1968 heeft het gehele pand zijn brug aangeschaft. Daarna volgde oorspronkelijke contouren behouviervoeters te nemen.

21

den. In datzelfde jaar verliet de

Reeds in de twintiger jaren namen

heer Van Schagen het oorspronkelijke familiewoonhuis en nam zijn intrek in het woonhuis gelegen

twee tantes van Van Schagen deel

de occasions en in 1978 de aankoop van het perceel Wilhelrnina-

bevrijding in een optocht mee met

aan een bloemencorso met een fraai versierde tweewieler met een naast het bedrijfspand op het voorzorgvuldig geroskamd paard ermalige paardenveldje. In 1974 voor. Van Schagen zelf reed in volgde de bouw van een hal voor 1965 ter gelegenheid van 20 jaar

plein 10 bekend als de winkel van de firma Van Wirdum. Met de daarachter liggende gronden ontstond een aaneengesloten perceel grond achter het bedrijfspand. De uitbrei-

ding van de bedrijfsruimte paste goed bij de expansie in 1980 onder invloed van de fusie tussen Peugeot en Simca Crysler, waardoor Van Schagen als volwaardig Peugeot Talbot dealer kon opereren. In 1985 en 1986 werd geducht geïnvesteerd met de bouw van een nieuwe werkplaats en showroom. Naar buiten treden als 100-jarig bedrijf. Ondanks de vergaande technisering van het autobedrijf ademt het bedrijf nog de sfeer van weleer en koesteren de firmanten de oude locatie. Daardoor treden zij op dusdanige wijze naar voren dat de suggestie gewekt wordt dat men langs een streekmuseum komt. Wanneer de argeloze passant de doorloop neemt zal deze in eerste instantie niet vermoeden dat achter de uitstalling een modern autobedrijf schuil gaat. Het naar buiten treden van de firma heeft altijd de presentatie van het oude vak gehad. 22

een tweespan bestaande uit goudvossen met de mooie namen Amir

en Baronie. De tuigen die de paarden droegen en de zweep die Van Schagen hanteerde zijn thans in de tentoonstellingsruimte, die de sfeer van een museum ademt, aanwezig.

Het pronkstuk, de zweep die grootvader Van Schagen gebruikte, hangt nu in de voormalige woonkamer, thans ontvangstruimte voor de

clientèle. Museum

In het museum van Van Schagen staat een Deense Wagonette te glimmen uit omstreeks 1890. Verder een arreslede uit omstreeks 1800 en een vierwielig rijtuig waar men ruggelings in plaatsneemt en om die reden een dos a dos rijtuig wordt genoemd. Voorts een personenauto, een Citroen Sedan uit 1929 en een in restauratie zijnde Peugeot 177 B type Torpedo uit

1926. De oudere en de nieuwe tijd zijn daar verenigd. De wanden van de ruimte zijn gesierd met paardentuigen en een foto-expositie die de geschiedenis van het 100-jarig bedrijf weergeeft. De combinatie en representatie

van het oude ambachtelijke bedrijf, in een aangepaste doch verantwoorde architectuur van de oorspronkelijke stalhouderij heeft een zeer karakteristieke locatie nabij het oude dorpscentrum doen behouden. Het motto van het bedrijf: "Aan Ruiter en Koetsier en Paard, een Pleisterplaats en Stalling Waard",

verdient de aanvulling "en Kijkje Waard". In de periode van 3 tot 8 september zal dit wellicht mogelijk zijn aangezien Van Schagen van 1890 dan, om precies te zijn op 4 september 1990, de oprichting van 100 jaar geleden herdenkt. Cees Peper

Drie generaties Van Schagen gehuwd 8-1890

Jacobus Cornelius

Elisabeth Maria Twisk Cornelis Jacobus

augustus 1857 augustus 1905 l september 1864 -27 september 1931 20 mei 1892 - 31 januari 1953 2 augustus 1893 - 17 januari 1945

Floris Petrus (Lord) Catharina Maria 28 gehuwd Wilhelmina Hendrika 22 13- 8-1929 Francisca van Ophen 27 Jacobus Cornelis Maria 19 gehuwd Anna Maria Elisabeth 10 5-11-1966 Maria Martha C. Kuhfmann l twee dochters uit dit huwelijk Petronella Francisca Maria Francisca Maria

maart 1896

-

mei 1898 januari 1895 mei 1930

- 28 juni 1964 -12 augustus 1963

3 december 1969

december 1932 november 1938

Namen van de koetsiers die in de loop der tijd bij Van Schagen in dienst waren:

Jasper van Haasteren G ijs Teeuwen Simon van der Heuvel Jan van Poecke

Klaas Vijzelaar

Jan Renierse Bart de Klerk G ijs Meijer Jantje Stroosma Ab Jansen 23

Hervormde Kerk van Bennebroek Een grote opknapbeurt Nadat in de afgelopen jaren aan de buitenzijde van deze ruim 300 jaar oude kerk, dwz. aan de muren, het dak en de goten, herstelwerkzaamheden waren verricht,, was enkele

kundige reparatie- en opknapbeurt. Evenzo de kaarsenkandelaars op de'galerij, die daarbij tegelijk op het electrische net werden

maanden geleden de beurt aan de binnenzijde. De muren en. het pla-

Veel tijd en geld was met e.e.a. ge-

fond (tongewelf) waren vlekkerig en er was sprake van afbladdering van de pleisterlaag. In de maanden november en december vorig jaar vond de grote interne opknapbeurt plaats. Omdat daarvoor tot boven in de kerk steigerwerk moest worden geplaatst, was er tevens een goede gelegenheid om de oude plafondklok te restaureren. Een decoratieschilder heeft er voor gezorgd, dat deze mooie uuraanwijzer weer in volle glorie, bijna 13 meter boven de kerkvloer, te zien is. Met een spiegel in de hand kan men van beneden uit nu weer duidelijker de juiste tijd aflezen. Ook de koperen lichtkronen in de kerk en in de daarachter gelegen consistoriekamer kregen een des-

24

aangesloten. moeid. Het is het echter zeker waard geweest. De kerk is een historisch monument. De eerste Ambachtsheer van Bennebroek, Adriaan Pauw Jr., was de bouwheer. Nadat reeds in 1664 de fundamenten werden gelegd en de grafkelder werd gebouwd, begon in 1679 de opbouw van de kerk zelf. De plechtige inwijding was op zondag 24 mei 1682. De bekende bouwmeester Pieter Post was de ontwerper; hij maakte de tekeningen. Aan de hand daarvan werd de kerk gebouwd onder leiding van Adriaan Dorsman, in die tijd ook een bekend architect; Pieter Post was voor de aanvang van de bouw overleden.

april 1990

M. Verkaik

Plechtige Stenen in Bennebroek

In een vorige Nieuwsbrief schreef ik over de gedenksteen in de villa Bosch en Duinzicht aan de Rijksstraatweg. Naast deze villa zien we de Ger. kerk van Bennebroek. Over de gedenkstenen in deze kerk en over de "eerste steen" van de Herv. kerk aan de Binnenweg wil ik nu iets vertellen.

Bij de bouw van de Ger. kerk was indertijd de (laatste) Ambachtsvrouwe van Bennebroek, Mej. Albertine Leonie Willink, zeer nauw betrokken. Zo had zij het bouwterrein, groot 3750 m2, voor een symbolisch bedrag van een gulden voor de kerk beschikbaar gesteld. Het ligt dus voor de hand, dat zij de hoofdpersoon was bij de plechtige steenlegging op 15 juli 1939. De bouw was toen al een eindweegs gevorderd. Het was dan ook geen eerste steen, die ingemetseld werd, maar een gedenksteen ter gelegenheid van de bouw. Op de hierbij geplaatste foto zien we de freule, zoals zij in Bennebroek genoemd werd, met de troffel in de hand. Het inmetselen had, zo te zien, daar-

voor reeds plaatsgevonden. Op de steen was de volgende tekst ingebeiteld:

CHRISTUS DE LEVENDE STEEN l Petrus 2:4-5

OP VERZOEK VAN DEN KERKERAAD IS DEZE GEDENKSTAAN GEPLAATST DOOR A.L WILLINK AMBACHTSVROUWE VAN BENNEBROEK 15 JUNI 1939

In vroeger jaren was er soms wel sprake van echte eerste-steenlegging, dwz. in de eerste steenlaag op de fundering werd dan op plechtige wijze een steen gemetseld door iemand, die daarvoor was aangezocht. (Zie hierna over Herv. kerk). In die steen werd dan veelal door middel van een inscriptie op een of andere wijze aangegeven door wie en wanneer de steen werd gelegd. Soms werd bovendien later nog een gedenksteen geplaatst.

Een goed gebruik was en is nog steeds, dat de eerste steenlegger de troffel, veelal met inscriptie, cadeau

kreeg. Helaas heeft het archief van de Ger. kerk hierover (tot nu toe) nog geen informatie kunnen verstrekken. De freule zal de troffel wel hebben meegekregen. Waar deze uiteindelijk gebleven is, is echter niet bekend. 25

De in 1939 gebouwde Ger. kerk is in 1981 door brand verwoest. De hiervoor beschreven gedenksteen is gelukkig behouden gebleven. Deze is in 1983 in de ontmoetingsruimte van de toen herbouwde kerk ingemetseld. De nieuwe kerk heeft een eigen gedenksteen, rechts voor de ingang op ooghoogte ingemetseld. De tekst op deze steen (zie foto) luidt:

De beide troffels, die toen door de "metselaars" gehanteerd zijn, heb-

ben als inscriptie "Gereformeerde kerk Bennebroek 23 april 1983". Deze troffels zijn gelukkig bewaard gebleven.

Gaan we nu meer dan drie eeuwen terug naar de bouw van de Herv. kerk van Bennebroek. Tot voor

DEZE GEDENKSTEEN WERD GELEGD OP 23 APRIL 1983

kort was over een eerste steenlegging van deze kerk niets bekend. Het ordenen en het inventariseren van enkele Bennebroekse archie-

DOOR PIETER DE JONG, geb. 11 mei 1899, en

ven heeft hierover inmiddels wel

HYON SOOKOUDHEUSDEN, geb. 5 mei 1971

wat nieuws opgeleverd. Er is in en rond de kerk (tot nu toe)

"EN DEZEN STEEN, DIEN IK TOT

GESTELD HEB, ZAL EEN HUIS

geen gedenksteen of aanduiding van een eerste steenlegging gevon-

GODS WEZEN". Gen. 28:22a

den. Toch heeft zo'n steenlegging

EEN OPGERICHTEN STEEN

wel plaatsgevonden. In Heemstede is in de Herv. kerk, ook een (eerdere) kerk van de familie Pauw, elke bijzondere gebeurtenis betreffende bouw en uitbreiding op de balken in de kerk weergegeven. Wie weet, vinden we in de kerk van

Bennebroek, bv. achter of onder de banken, als die eens worden weggehaald, ooit ook nog eens .enige

aanduiding. De eerste steenlegging van de Herv. kerk van Bennebroek vond plaats op 11 augustus 1664, 's morgens tussen 11 en 12 uur, en wel door Adriaan Pauw Jr., eerste Ambachtsleer van het zelfstandig geworden Bennebroek, en "daartoe

speciaal verzocht geassisteerd door 26

zijn oudste dochter Clara Cornelia Pauw, als vervangende deszelfs moeder Cornelia Pauw, als Vrouwe van Bennebroek". In 1664 werd het fundament van de kerk gelegd; ook de grafkelder van de familie Pauw in de kerk werd toen gebouwd. De opbouw van de kerk zelf begon eerst in 1679, 15 jaar later dus. De eerste steen is dus een steen in of op het fundament, misschien wel beneden het niveau van de kerkvloer, geweest. Een echte eerste steen dus en, voorzover we nu weten, zonder gedenksteen of enige andere aanduiding. Het vorenstaande roept wel wat

vragen op. Zeker in vroeger eeuwen was het heel gebruikelijk, dat kinderen de eerste steen legden. In Heemstede was het, in 1623, Nico-

laas Pauw, oudste zoon van Adriaan Pauw Sr., die de eerste steen van de Herv. kerk legde. In Bennebroek dus de oudste dochter van Adriaan Pauw Jr. (zoons had hij niet), samen met haar vader. Waarom er zo nadrukkelijk bij staat "als vervangende deszelfs moeder" is niet geheel duidelijk. Over festiviteiten, toespraken e.d. is helaas tot nu toe niets bekend. Mogelijk zal het voortgaande onderzoek t.z.t. ook daarover meer gegevens opleveren. Op het spoor zijn we al interessante gegevens over het eerste orgel {omstreeks 1690 aangeschaft) in de Herv. kerk en over de eerste gebrandschilderde glazen. Daarover in een volgend artikel. april 1990

M. Verkaik

Het verhaal van één der twee nog in leven zijnde personen uit de verzetsgroep ECH/3 rond broeder Joseph Klingen: ADRIANUS A. VAN AMERONGEN (87) Op grond van door het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie

den (!}. Dat is waarschijnlijk de

Duitse gevangenschap is overle-

ding heeft de heer Van Amerongen

reden dat hij zelf nimmer door een verstrekte informatie staat in diver- journalist of historicus is gehoord. se publikaties ten onrechte ver- Na ernstige teleurstelling over de meld dat A.A, van Amerongen in gang van zaken direct na de bevrij-

27

nimmer de publiciteit gezocht en zich gewijd aan het werk en zijn gezin. Zijn ouders waren afkomstig uit de Oude Wetering en begonnen in Heemstede een slagerij aan de Binnenweg, op de plaats waar zich thans het Kristalhuys bevindt. Ge-

tingen. Rond Kerstmis 1940 is door de Duitse bezetters verordonneerd dat de distributie van radio naar de PTT overging en Van Amerongen is daarmee, zij het met enige tegenzin, ambtenaar geworden. Via de Radiocentrale kwam Van Amerongen in kontakt met boren op 15 juli 1902 is de familie - Henk Schoenmaker, een electrouiteindelijk met 11 kinderen - in monteur die in de Soendastraat 1910 verhuisd naar de Raadhuis- woonde en om zijn belangstelling straat, in het pand waar nu café 't voor radiozenders en -ontvangers Okshoofd is gevestigd. De jonge de meest nauwe medewerker werd Adriaan volgde de katholieke la- van broeder Joseph Klingen (2). gere school van mijnheer Pronk Laatstgenoemde was onderwijzer aan de Herenweg. De straten wa- aan de lagere school en ULO en ren in die tijd bij slecht weer nog woonde in het thans afgebroken modderwegen. Hij heeft de oude Broederhuis Jean Baptiste de la dorpspomp nog meegemaakt en Salie aan de Herenweg. Zijn grote later de stoomtram die voorbij het passie was het knutselen aan oude ouderlijk huis denderde. Het radio's, ontvangst- en zendappara"Vereenigingshuis" op de Heren- tuur en om die reden regelmatig bij weg nam vroeger een centrale Van Amerongen te vinden die hem plaats in in het katholieke sociale hielp met onderdelen en broeder leven van Heemstede. In 1934 is Joseph ook geld gaf. Zelf nam Van door zijn jongere broer Theo de Amerongen feitelijk niet direct deel zaak gestart voor radio en fotogra- in de verzetsgroep rond broeder fie, die na enkele verhuizingen, al- Joseph die plannen ontwikkelde weer vele jaren te vinden is op het inlichtingen uit Zuid-Kennemerland over te seinen naar de Nederlandse adres Raadhuisstraat 26. Na de electrotechnische school in regering in Engeland en later ook is Haarlem te hebben doorlopen is genoemd naar de codenaam van A.A. van Amerongen begonnen de zender ECH/3. met wat voluit heette: de N.V. Verschillende van de informanten Heemsteedsche Radio Centrale en die broeder Joseph aantrok heeft Technisch Bureau, in een huis in- Van Amerongen nooit gekend. Als gericht, Havenstraat nummer 8. Hij zodanig was hij hooguit een man hield zich voornamelijk bezig met op de achtergrond die de groep, de distributie van radiomuziek en dat wil zeggen broeder Joseph, telde tot 1940 ruim 1.000 aanslui- technisch en financieel onder28

hebben de oorlog niet overleefd; Bernardus Zegger bezweek één week voor de Bevrijding. Van Amerongen had broeder Joen informanten) zou hebben be- seph nadrukkelijk verzocht nimstaan: broeder Joseph Klingen mer zijn naam te zullen noemen. (Heemstede), H. Bierhuys (Haar- De collaborateur Antonius van der lem), C.A. Boom (Haarlem), B. Zeg- Waals (1912-1950) is in 1934 lid ger (Amsterdam), prof. ir. R.L.A. van de NSB geworden en trad van Schoemaker (Delft), A.A. van mei 1941 tot februari 1945 op als Amerongen (Heemstede), Henk V(ertrouwens)man van de Duitse Schoenmaker (Heemstede), W. Ziet- Sicherheitspolizei. In die judasrol se (Badhoevedorp), C.L.J. van Lent zaaide hij dood en verderf binnen (Heemstede), J.(3. Tillema (Voge- de Nederlandse illegaliteit. Door lenzang), E. Spreeuw (Hillegom), technisch goed onderlegd te zijn en L Schoonderbeek (Hillegom), T. zich voor te doen als de vanuit EnPreijde (Heemstede), Van Aggelen geland gedropte geheime agent (Haarlem), H. Klaver (Heemstede), Anton de Wilde wist hij het vollePijnenburg en Greidanus. Acht dige vertrouwen te wekken van personen uit deze verzetsgroep broeder Joseph, welke laatste alle steunde. Uit naoorlogse geschriften is bekend geworden dat de spionagegroep direct of indirect uit de volgende 17 personen (technici

Het voormalige Broederhuis De la Salie, Herenweg 103 A. 29

namen van zijn medewerkers in goed vertrouwen aan Van der Waals heeft doorgegeven. Nog

voordat één bericht naar Engeland is geseind is op maandag 26 mei 1941 het Broederhuis omsingeld door een tiental auto's en minstens dertig Gestapo's onder leiding van de chef der Sicherheitspolizei te 's Gravenhage, Kriminalrat en SS-

leeftijd in de gevangenis van Remscheid-Lüttringhausen. De Heemstedenaren Henk Schoenmaker en broeder Joseph Klingen die als leiders van de groep beschouwd wer-

den kregen de doodstraf wegens spionage. Een verzoek om gratie ingediend bij Christiaansen in Den Haag, gesteund door meer dan

Schoenmaker en zijn vriend Willem Zietse, een vroegere marine officier, door een list van.Van der Waals op weg naar Engeland om de geheime code over te brengen in de val gelokt en in hun auto door de "Grüne Polizei" vastgenomcn. J.G. Tillema, oud-gemeentesecretaris van Bennebroek, werd veroordeeld tot twaalf jaar tuchthuis en overleed op 23 april 1944 tijdens

3.500 handtekeningen van Heemsteedse ingezetenen, mocht niet baten. Ze zijn op 24 januari 1942 te Scheveningen terechtgesteld. Klingen werd 28, Schoenmaker 27 jaar. De Duitse legeraalmoezenier die het droeve bericht nog dezelfde dag in het Broederhuis overbracht verklaarde dat de gevangenisdirecteur verbaasd had gestaan over de kalme, fiere houding, die de twee ter dood veroordeelden in het aangezicht van de dood bewaarden. In de afscheidsbrief aan zijn familie schreef broeder Joseph iedereen te bedanken die iets voor zijn gratieverzoek had gedaan en alle bekenden in Heemstede te groeten "en zeg hun dat ik als een kerel de dood in ga". Van der Waals Ontying

een bombardement in Düsseldorf. De Haarlemse student, die overigens een Duitser in de Spaarnestad

later begiftigd met een hoge Duitse onderscheiding.

Sturmbahnführer Joseph Schreieder. Op een boekenplank in de bibliotheek is de miniatuurzender gevonden en toen broeder Joseph uit de nabijgelegen ULO thuiskwam is hij gearresteerd en niet meer teruggekeerd. Drie weken eerder waren marconist Henk

een premie van 5.000 gulden en is

heeft doodgeschoten, is in 1941 in Scheveningen gefusilleerd. Profes-

sor Schoemaker die de geheime code had ontwikkeld vond de dood in 1942 in het kamp Sachsenhausen. Plaatsgenoot Cees van Lent werd veroordeeld tot tien jaar tuchthuis en overleed op 23-jarige 30

Opsporing. Drie dagen na de arrestatie van

broeder Joseph, op 29 mei 1941, arriveerde een auto met vier personen in de Zomerlaan en belde men bij Van Amerongen aan. Daarbij de

Duitse agenten van de Sicher-

heitspolizei Flemich en Otto Haubrock, een Hollandse rechercheur en Van der Waals. Men kwam hem

verhoren en arresteren. Van Amerongen vroeg of hij boven nog even

afscheid mocht nemen van zijn kinderen, hetgeen werd toegestaan. Boven gekomen is hij via het balcon en de goot naar beneden ge-

gleden en in de zandbak terecht gekomen. Daarna zette hij het op een hollen. Hij zag kans LUC Schoonderbeek in Hillegom telefonisch te waarschuwen die net op tijd kon ontvluchten. Dezelfde dag is wél E. Spreeuw gearresteerd. Deze is op het politiebureau in Hillegom gevangen gezet, maar kon nog dezelfde dag ontsnappen, omdat de dienstdoende agent zijn celdeur opzettelijk niet had afgesloten ("De vogel is gevlogen" zei men toen in Hillegom}. Toen was gebleken dat Van Amerongen zijn belagers had verschalkt verlieten de ongenode gasten woedend de woning, maar zij zouden het er niet bij laten zitten. Een opsporingsactie werd op touw gezet, uitgezonden via de radio, gepubliceerd in kranten en in het "Buitengewoon Politieblad" van 31 mei 1941. Voorts zijn affiches met opsporingsbevelen naar alle Nederlandse politiebureaus verzonden onder de kop "500 gulden belooning" (3). Van Amerongen: "In Heemstede werd dit opsporingsbiljet met foto herhaaldelijk door illegale werkers

van het aanplakbord verwijderd. Zulks begon de hoofdinspecteur gruwelijk te vervelen en daarom

werd op zijn last tegenover het politie-bureau bij de heer F.L. Vosse in diens voorkamer, Raad-

huisstraat 22, de agent De Greef met diens politiehond op wacht gezet, om te trachten de daders hiervan te arresteren". De letterlijke tekst van het opsporingsbevel luidde: "Namens den Officier van Justitie te 's Gravenhage verzoekt de Burgemeester van Hillegom opsporing, aanhouding en voorgeleiding van: 1. Embertus Spreeuw (....), 2. Lukas Schoonderbeek (....), 3. Adrianus Antonius van Amerongen. Geb. te Heemstede 15 juli 1902, directeur der N.V. Heemsteedsche Radiocentrale, wonende aldaar, Zomerlaan 25. Signalement: lang ong. 1,77 m, eenigszins gezet postuur, donker uiterlijk, donker achterovergekamd haar, kijkt stroef, mist een stukje uit rechteroorlel; gekleed met blauwe winterjas, grijs kostuum en lage zwarte schoenen; draagt bril met donker montuur en verbandje om linkermiddenvinger, blootshoofds. Hij is in het bezit van een donkerbruine aktentasch, inhoudende eenig ondergoed, en heeft ong. ƒ 8 a ƒ 10 bij zich. Genoemde personen worden verdacht van diefstal van auto's en motorrijwielen en van valsheid in geschrifte". 31

Ondertekend door jhr. O. van Nispen,

burgemeester van Hillegom

(ter voorkoming van misverstanden: welke persoon als burgemeester in oorlogstijd in Hillegom zich als een goed Nederlander heeft gedragen). Van Amerongen: "In Heemstede deed de politie actief mee aan mijn opsporing, nochtansizgnder resul-

taat. Ook de heer Qif. Eggers, al-

maanden in het Kleverpark in Haarlem te zijn ondergedoken, werd ik verraden door de NSB-er Mantz (5), wonende Brouwers-

gracht 92. Ik werd gearresteerd door vier Haarlemse rechercheurs en afgeleverd aan het politiebureau in de Smedestraat. Opgevangen door twee politieagenten die mij alles afnamen en verder behandelden als een crimineel door mij zonder eten op te sluiten

hier een bekend staand en zeer gevaarlijk N.S.NAP. lid - één van de drie landverraders, die onmiddel-

permanent bewaakt door twee

lijk na de Bevrijding in Vught, is

agenten. De volgende ochtend

doodgeschoten - probeerde achter

werd ik begeleid naar het was-

mijn verblijfsplaats te komen" (4).

lokaal en klaar gemaakt voor transport door wederom twee politieagenten. Ik vroeg aan een dienstdoende functionaris; "Ben ik hier in

Arrestatie. Van Amerongen: "Na ruim drie

in een politiecel. In de nachtdienst

een Duits kantoor terechtgekomen?". Deze ambtenaar maakte zich over deze vraag zeer kwaad en vroeg mij wat minder brutaal te willen zijn. Mijn antwoord was: "Ik hoop jullie na de oorlog nog eens

tegen te komen". Nu werd ik afgeleverd aan twee rijkspolitie agen-

A.A. van Amerongen op ongeueer 35-jarige leeftijd 32

ten die mij in een celwagen als een crimineel naar het Weteringplantsoen brachten. Nadat de portier de grote poorten had geopend en mij bij de directeur had afgeleverd bracht die mij naar de Duitse afdeling. Alzo werd aan mijn arrestatie door niet minder dan 16 Nederlanders hun medewerking verleend. Deze ergernis ben ik nimmer te boven gekomen". Intussen had Van der Waals zich

ingewerkt in de ID-verzetsgroep van Jan Kwak. Eén van diens medewerkers was P.J. van der Smit, welke op 27 juni 1941 door Hau-

venslang. Dat vonnis vond plaats uitgerekend op de dag dat zijn broer Theo in het huwelijk trad

brock is gearresteerd en naar de cellenbarakken te Scheveningen overgebracht. F. Visser in diens uit-

ben levenslang gekregen"....).

voerige boek over Antonius van der Waals (500 bladzijden) schrijft

vervolgens Duitsland geïnterneerd geweest, maar het grootste deel van de oorlogstijd in het huis van

op pagina 59: "Celgenoten van Van der Smit waren leden van de

groep Broeder Joseph, w.o. Zietse, Spreeuw en A. van Amerongen; deze laatste kon Van der Smit vrij nauwkeurig vertellen wat het aandeel van Van der Waals in de arres-

(waarop men grapte: "beiden heb-

Van Amerongen is op verschil-

lende plaatsen in Nederland en

bewaring in Lüttringhausen, sedert 1929 gemeente Remscheid. Daar kwam hij ook zijn plaatsgenoten T.

Preijde en C. van Lent tegen, van wie laatstgenoemde in 1942 in de

taties was geweest, waarna Piet van

gevangenis aan de gevolgen van een longontsteking is overleden.

der Smit een briefje naar zijn vrouw

A.P. Preijde (geb. 22-9-1918), uit

wist te smokkelen met de mededeling "Van der Waals is de verrader" in de hoop dat de verrader kon worden geliquideerd. Van der Smit werd ter dood veroordeeld, kreeg gratie en zat tot zijn bevrijding in een Duits tuchthuis".

het geslacht van bloembollenkwekers, had een baan bij Philips en nam toen hij het ouderlijk huis verliet in Heemstede materiaal voor broeder Joseph mee. Via zijn Eindhovense werkgever kon hij gemakkelijk aan lampen voor zenders komen. Hij maakte de seintoestellen, samen met Van Aggelen

"Levenslang". Door het Kriegsgericht in Utrecht is Van Amerongen veroordeeld. Voor zijn verdediging kreeg hij van de Duitsers advocaat jhr. Schorer uit de Domstad aangewezen (6). De rechtspleging had plaats in de

Duitse taal en ontging hem grotendeels. Zelf mocht hij niets zeggen. De Duitse aanklager achtte Van Amerongen schuldig aan "Feindseligkeit" en eiste daarom de doodstraf. De uitspraak van de Duitse rechter was milder, namelijk le-

(welke laatste kort na de oorlog bij een vliegtuigongeval is om-

gekomen). Omdat zijn aandeel voor het Kriegsgericht zoveel mogelijk is geminimaliseerd kwam Ton Preijde er vanaf met "slechts" drie jaar tuchthuis. Uiteindelijk

heeft hij bijna even lang vastgezeten als degenen die "levenslang"

waren gevonnist. De heer Preijde woont thans in Hilversum en is drager van het ve r z ets herdenkingskruis. 33

Na drie maanden in Essenhausen (niet ver van Hamelen) in een steengroeve te hebben gewerkt is de heer Van Amerongen door de Amerikanen bevrijd, naar Maastricht gebracht en op 2 juni 1945 in Heemstede teruggekeerd.

telde Van Amerongen o.a. aan A. Verspoor over de actieve bemoeiingen van de toenmalige politieleiding om hem tijdens zijn onderduik-periode op te sporen, welke daarover zeer verbaasd was en hem aanraadde een brief met con-

crete gegevens te sturen naar de Na de Bevrijding. In Heemstede is het verzet voor

zover mogelijk na 1943 gecoördineerd in de Raad van Illegaliteit,

Zuiverings-commissie van de Poli-

tie te Heemstede. Omdat dit schrij-

ven zonder enig gevolg bleef stuurde hij voorts op 31 december 1945 bestaande uit 11 mannen en l een request naar de minister van vrouw, te weten: C. Kuiper, mr. B. justitie. Door de Procureur-GeneStomps, J. Paternostre, M. Min- raal dr. mr. J.A. van Thiel uit Amnema, C. Scharpf, A. Berendsen, sterdam is toen een onderzoek geH.C. Canton, M. Mauve, H. Mos, H. last, hetgeen nauwgezet plaatsvond v.d. Briel, A. Verspoor en mevrouw door rijkspolitie A. van Neuren. E. Schreuder-Zegwaard. In 1943 Vervolgens is de zaak ter verdere toen hoofdinspecteur van politie behandeling doorgegeven aan de A.J. Berendsen door de Duitsers in Heemstede woonachtige proonvoldoende loyaal werd geacht is cureur-fiscaal bij het Amsterdams hij in Heemstede ontslagen en ver- Bijzonder Gerechtshof mr. N.J. Sikkel. Die belastte op zijn beurt de vangen door een NSB-er als korpschef. De heer Berendsen was ver- inspecteur van politie C.J. Schön volgens plaatselijke commandant uit Hilversum met een nieuw onvan de Bewakingstroepen en werkderzoek, hetgeen volgens Van te nauw samen met de comman- Amerongen ertoe leidde dat diens dant van het Strijdend Gedeelte aanklacht zodanig werd verdraaid van de Binnenlandse Strijdkrachdat het strafbaar element verten, de heer J. Paternostre. Bij de dween. Verbitterd stuurde Van bevrijding zijn door de Binnen- Amerongen op 6 februari opnieuw landse Strijdkrachten en Politie een brief aan de minister van justiHeemstede arrestatieteams sa- tie en een afschrift aan dr. Van mengesteld die niet minder dan Thiel om zich over de gang van 900 personen in deze gemeente zaken te beklagen. Dat was de (NSB-ers en collaborateurs) voor laatste actie die hij heeft onderenige tijd hebben aangehouden nomen. Een reactie werd nimmer en verhoord: ontvangen. De rode draad van Van Teruggekeerd in Heemstede ver- Amerongens persoonlijke ervarin34

gen in oorlogstijd is dat Nederlandse politiemensen gevaarlijker waren dan NSB'ers (7). Eerstgenoemde kategorie was gerechtigd

Verzetsherdenkingskruis. Op vrijdag 11 februari 1983 aan vier plaatsgenoten en op 2 december 1983 zijn door de burgemees-

invallen en huiszoekingen te doen, kon arrestaties verrichten en beschikte over wapens. Hij heeft zijn mening hieromtrent bevestigd gevonden in het standaardwerk over

ter van Heemstede, jhr. mr. O.R

de Tweede Wereldoorlog van dr. L de Jong. Bij dit alles dient aangetekend te worden dat de Nederlandse politie als wellicht geen andere organisatie in ons land zo zwaar onder Duitse druk is gezet.

Eén van de verdachten in de zogeheten Velser-affaire mr. J.P. Engels schreef op 30 juni 1951 in een kort exposé een afsluitende apologie, waaruit naar voren komt dat een oordeel niet te gauw geveld mag worden: "Voeg daarbij dat bij een haarfijn uitkammen van iemands verleden vooral in de bezettingstijd van letterlijk iedereen wel fouten kunnen worden gevonden, voeg daarbij tevens dat zeker iedere politieman zich in bezettingstijd heeft moeten aanpassen aan totaal gewijzigde omstandigheden en heeft moeten wennen aan obstructie tegen overheidsmaatregelen in stede van daaraan mede te werken, en het zal duidelijk zijn, dat ook ikzelf geenszins van mening ben, dat mijn politiewerk en mijn illegale activiteit volkomen foutloos zijn verlopen" (8),

van den Bosch, in een geheel bezette Burgerzaal van het Raadhuis 13 verzetherdenkingskruisen uitgereikt (vijf posthuum), o.a. aan wijlen Herman van der Linde en echtgenote mevrouw J.M. van der Linde-van Vugt, welke familie zich zeer verdienstelijk heeft gemaakt voor (joodse) onderduikers. Toen was mij overigens al opgevallen dat ingezetenen als J. Kruiderink, M. van Ravenstein en A.A. van Amerongen ontbraken. In het in boekvorm uitgegeven register van dragers van het verzetsherdenkingskruis kwam ik echter tot mijn verbazing de volgende vermelding tegen: "Amerongen, Adriaan A. van 15-07-1902". Hem hiernaar gevraagd luidt het droge kommentaar: "Op een dag toen mijn vrouw en ik thuis kwamen vonden we een enveloppe met inhoud op onze deurmat". Achteraf blijkt dat de aanvraag door een ander is gedaan en er iets mts is gegaan bij het voorafgaand verzoek van gewenste uitreiking. Dat schoonheidsfoutje was hij alweer haast vergeten, maar het feit dat Nederlanders de oorzaak zijn geweest dat hij 3Vè jaar in nazigevangenschap heeft doorgebracht heeft hem óók na bijna een halve eeuw rationeel én emotioneel niet losgelaten. ,, „ , Hans Krol 35

Noten: (1) Zie o.a.: F. Visser. De zaak Antonius van der Waals, blz. 496-497 en F. Out. Hillegom '40-'45, blz. 106. (2) Het is zeer betreurenswaardig dat dr. L. de Jong in zijn onvolprezen standaardwerk: "Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog", in deel 5, blz. 840-841, de Delftse hoogleraar ir. R. Schoemaker en de Heemsteedse marconist H. Schoenmaker met elkaar heeft verward, hetgeen overigens in meer publicaties is geschied. (3) L. Schoonderbeek heeft zijn ondergrondse activiteiten voortgezet en is in 1942 alsnog met hulp van A. van der Waals gearresteerd en waarschijnlijk eind januari 1945 bezweken bij evacuatie uit Auschwitz. E. Spreeuw is door iemand aangegeven en op 4 oktober 1941 opnieuw in hechtenis genomen. Hij overleefde de oorlog en was in 1948 één van de getuigen tegen aartsverrader Van der Waals. F. Out meldt nog dat de SP/SS in november 1941 van de gemeente Hillegom de vijfhonderd gulden terugvorderde die was uitgeloofd. Kortgeleden is een origineel exemplaar van het opsporingsaffiche (Spreeuw, Schoonderbeek, Van Amerongen) opgespoord in het gemeentearchief van Leeuwarden en een kopie hiervan bevindt zich thans in de local-historycollection van de Heemsteedse Bibliotheek. (4) Naast dr. E.H. van Rappard was de Heemstedenaar oud-majoor C-J-A. Kruyt fdie vlakbij het Broederhuis van de la Salie aan de herenweg woonde) leider van de Nationaal-Socialistische Nederlandsche Arbeiderspartij (N.S.N.A.P.). Deze partij is later op last van de Duitsers opgegaan in de grotere NSB. Informatie over deze fascistische partij is o.a. te vinden in de boeken van dr. L. de Jong en in het vierdelige werk: "Onderdrukking en Verzet; Nederland in bezettingstijd". (5) Frank Visser schrijft: "(....) Druijf kwam daarop met de mededeling, dat Mantz inmiddels als echte verrader was opgetreden: hij had de heer Van Amerongen, een medewerker van de door Van der Waals opgerolde groep van Broeder Joseph, aan de SD verraden voor vijfhonderd gulden". Vanwege het feit dat Mantz gelden uit inlichtingen van de illegaliteit niet aan de SD afdroeg, maar ten eigen bate aanwendde is hij later door de SD gearresteerd en op 26 oktober 1942 gefusilleerd. (Hoofdstuk XII, blz. 134 vv.) (6) Na de oorlog stuurde deze advocaat een declaratie voor verleende diensten, welke rekening door de familie Van Amerongen per kerende post is geretourneerd. (7) De rol van de politie in oorlogstijd verschilde van gemeente tot gemeente. In Hillegom behoorden de agenten geheel tot de ondergrondse en ook Hoofddorp had een goede naam. Daarentegen waren in Haarlem beruchte rechercheurs werkzaam als Smit, Faber, Bruinsma, Willemsen en Fake Krist, welke laatste door het verzet is doodgeschoten. Dat lot overkwam ook de Heemsteedse politie en SS-man J. van Duijn, toen deze op 6 oktober 1943 in de Haarlemmermeer op weg was naar een boerderij waar joodse kinderen verborgen waren. De collega's van Van Duijn namen de benen. Nog dezelfde 36

dag verschenen tussen de 300 en 400 man, Duitse militairen, Sicherheitspolizei uit Amsterdam en Nederlandse politie, die uiteindelijk 34 onder-

duikers, onder wie 30 joden, hebben gevonden, welke met uitzondering van dochter Agie Bogaard niet meer terug zijn gezien. Van Heemstede was bekend dat naast uitermate goede agenten (zie o.a. het boek van de joodse schrijfster Leesha Rose) helaas ook notoir onbetrouwbare personen op het politiebureau aan de Raadhuisstraat werkzaam waren. Zie o.a. het boek van C. van Stam coördinator in de jaren 1940-1945 van het verzet in de Haarlemmermeer- uit 1986: "Wacht binnen de dijken; verzet in en om de Haarlemmermeer", blz, 164. Laatstgenoemde prijst expliciet de Heemsteedse verzetsmensen J. Paternostre en M. Minnema en noemt ook de plaatselijke LO-leider M. Vaumont, die zoals bekend na een overval op het politiebureau om gevangen onderduikers te bevrijden op de vlucht door een "goede" Heemsteedse politieagent is doodgeschoten. Eén dag voor de Bevrijding van Heemstede toen de Duitsers via de Raadhuisstraat richting Haarlem afmarcheerden is nog een "foute" agent (die óók goed werk gedaan heeft door bij voorgenomen razzia's de mensen te waarschuwen) doodgeschoten door een Duitse soldaat die zich bedreigd voelde. Ook in de Velser affaire komt Heemstede enige malen ter sprake. Ton Kors in zijn boek over Hannie Schaft (1976) beschrijft de zaak van een joodse vrouw die in Amsterdam werd beroofd en vervolgens vermoord. "Het lijk, in stukken gehakt, verdween in het Haarlemse Spaarne. In februari 1945 werd de ambtenaar J. Hogenkamp van de Crisis Controle Dienst in Velsen doodgeschoten en in een sloot gegooid. Eén van de drie daders, De Kruyf, werd in eenzelfde spel, zoals gespeeld werd met de Van der Haas-groep, opgepakt en overgebracht naar een Heemsteeds politiebureau. Daar zou hij bevrijd worden door de Velsense illegaliteit, maar toen de man later in zijn cel zijn "bevrijders" tegemoet liep kreeg hij een kogel door zijn hoofd" (blz.

145). Mede omdat intussen enkele agenten zijn overleden, die veel wisten maar ondanks pogingen hun verhaal te vertellen bewust hun mond hebben gehouden, bovendien al kort na de oorlog sommige dossiers verdwenen waren - in Bennebroek is zelfs het gehele plaatselijk archief de Tweede Wereldoorlog betreffende naar algemeen wordt aangenomen vernietigd - is het onwaarschijnlijk dat een betrouwbaar onderzoek naar het reilen en zeilen van de politie in de periode 1940-1945 thans nog mogelijk is. (8) Papieren Engels, doos 436 l, Exposé inzake de Velser-Affaire, d.d. 30 juni 1951, p.2. Overgenomen in het onderzoekrapport Menten. Bibliografie Voor achtergrondinformatie over de verzetsgroep rond broeder Joseph is gebruik gemaakt van de volgende publikaties: - ECH/3. In: Katholieke Illustratie, 3 juni 1948, nummer 12.

37

- F. Visser. De zaak Antonius van der Waals. Den Haag, Forum Boekerij, 1974. - J. Rep. Englandspiel; spionagetragedie in bezet Nederland 1942-1944. Eussum, Van Holkema en Warendorf. - Heemsteedse verzetslieden door verraad de dood in. In: Heemsteedse Koerier, 20 januari 1982. - Broeder Willibrordus Gehling. De geschiedenis van het Broederhuis aan de Herenweg. 1987. - F. Out, m.m.v. M. Bultink. Hillegom '40-'45. Hillegom, Stevens, 1987 (Hoofdstuk 15, Spionage en verraad). - W. Helversteijn. Het Engelandspiel en het drama van Broeder Josef in Heemstede. In: Haarlems Dagblad, 19 januari 1979. - Joseph Schreieder. "Broeder Josef'. In: Ons Vrije Nederland, 29 oktober

1949.

Excursie naar Buren op

zaterdag 25 augustus 1990 Het rivierengebied heeft een karakteristiek Nederlands landschap. Brede meanderende rivieren stromen door een laagland, dat beschermd wordt door de dijken. Het gebied dankt zijn vruchtbaarheid

aan het water, maar draagt ook de littekens van de voortdurende strijd tegen het water. In het hart van dit gebied -tussen Culemborg en Tiel- ligt de .gemeente Buren. Het bestuurscentrum is gevestigd in het oude stadje van 1395 aan de Korne dat op grond van de oorspronkelijke verbondenheid met de Oranjes, brede bekendheid geniet.

De achtkantige kerktoren van Paqualini, afgebouwd door Pieter 38

Post in 1665 bekroond de kerk waarin op 18 juli 1551 Gravin Anna van Buren en Prins Willem van Oranje trouwden. Hun dochter Anna stichtte in 1612 het weeshuis dat nu het Marechaussee museum huisvest. Maar laten wij U nu nog niet alles over het historie zo rijke Buren verklappen.

Wij willen op 25 augustus een dagtocht per bus naar Buren organiseren waarbij een rondwandeling door het stadje wordt omlijst door een bezoek aan het museum Buren en de Oranjes en het Marechaussee-museum.

Voor degenen die zich lezend willen voorbereiden op deze histori-

sche plaats kunnen wij het boek "Buren, Egmond en Oranje" van Thera Coppens uitgegeven door "De Fontein" te Baarn, van harte

In de volgende nieuwsbrief volgen nadere berichten over vertrektijden, prijs en inschrijving.

aanbevelen.

Drie aanwinsten archief Via aankoop en schenking is de VOHB in het bezit gekomen van drie voor de historie van Heemstede belangwekkende aanwinsten. Allereerst een pentekening van dekunstenaar Arnoldus Johannes Eijmer, met daarop een voorstelling van de Vredesbrug bij het Oude Slot, waarschijnlijk omstreeks 1860 vervaardigd. A. J. Eijmer, in 1803 in Amsterdam geboren, vestigde zich begin 1840 in Haarlem en is aldaar op 21 januari 1863 overleden. Hij schilderde, aquarelleerde en lithografeerde vooral landschappen, o.a. een landschap bij Heemstede, thans in de collectie van Teylers Stichting. De verworven pentekening (26 x 21,5 cm.) is afkomstig uit familiebezit en

op 28-2-1989 bij Christie's geveild Aangekocht door een Amsterdamse collectionneur is deze tekening via de heer H. Hamming voor een vriendenprijs aan de VOHB aangeboden. Voorts is via antiquariaat M. de Vries in Haarlem een handge-

maakte kaart (160x68 cm.) aan-

gekocht, voorstellende een plattegrond van de Schouwbroekerpolder, kadastrale sectie A, gedateerd

omstreeks 1925. De schaalmaat is l : 2.500 en van de toenmalige landerijen zijn de namen ingetekend, evenals alle opstallen, zodat deze kaart belangrijke topografische informatie bevat.' De rol is bewaard in een loden koker en afkomstig van een vroegere poldermeester, de heer Eldering (destijds

bekend van modelboerderij "De Bronstee"). Volgens een geraadpleegde kartograaf is sprake van een landmeetkundig goede kwaliteit. Globaal liepen de grenzen van de Schouwbroekerpolder via de Herenzandvaart, Kanaalweg, Spaarne, Crayenestersingel, Bronsteevaart, Binnenweg en het oppervlak bedroeg 103 (135) hectare. Ten tijde van Adriaan Pauw is de Schouwbroekerpolder bedijkt geworden, namelijk in 1623. De ambachtsheren committeerden de molen- en poldermeesters. De voormalige Schouwbroekerpolder was een waterschap en is per l januari 39

1972 opgeheven. Een derde aanwinst betreft een schilderij in olieverf (44x62 cm.) met als afbeelding een Frans stadsgezicht, vervaardigd door Heemstedenaar Siem Leuven. Laatstgenoemde is in 1912 geboren, was aannemer van beroep en woont sedert ongeveer 35 jaar in Pretoria (Zuid-Afrika). Geboren aan de Cloosterweg is hij een

40

zoon van Piet Leuven, meestertimmerman, en Johanna v.d. Linden, dochtervan een transportaannemer te Hillegom. Het schilderij is geschonken door de heer P.J. Leuven, een oom van de schilder. De drie beschreven aanwinsten kunnen op verzoek worden gezien in de gemeentelijke openbare bibliotheek Heemstede.

Interieur Hervormde Kerk te Bennebroek

Oud-Heemstede-Bennebroek

Nieuwsbrief no. 65 Augustus 1990

Bestuur:

G. Schuitemaker, voorzitter IJssellaan 7,

2105 VA HEEMSTEDE tel. 023-288916

Mevr. LM. 't Hooft-van der Linden, Wilhelminaplein l, 2103 GS HEEMSTEDE tel. 023-292631

W. Verspoor, secretaris Franz Leharlaan 77 2102 GJ HEEMSTEDE tel. 023-283068

J.L.P.M. Krol, archivaris Joh. Verhulstlaan 26,

K. de Raadt, penningmeester

Mevr. H. Nierhoff-Bax Lage Duin 2, 2121 CG BENNEBROEK tel. 02502-8014

Kerklaan 49 b, 2101 HL HEEMSTEDE tel. 023-280641

2102 XT HEEMSTEDE tel. 023-282977

A.J. Olthaar, ledenadministratie

Glipperdreef 82, 2104 WL HEEMSTEDE tel. 023-292824

Contributie minimaai f. 15,Giro 27.35.06 t.n.v. de Penningmeester v.d. Vereniging Oud-Heemstede Bennebroek te Heemstede.

Foto's omslag: Vic Klep

Jaarvergadering stond in het teken van Eikenrode De Vereniging Oud Heemstede-

Bennebroek hield op 29 mei jl 's avonds in de bovenzaal van de Bibliotheek te Heemstede haar Jaarvergadering. Deze vergadering was matig bezocht. De voorzitter de heer G. Schuitemaker heette de aanwezigen harte-

stuur van VOHB maakte bezwaren tegen de voorgenomen plannen m.b.t. de goothoogte en het volume

van de voorgenomen bouw. Deze

bezwaren werden in een hoorzitting toegelicht. Na de bezetting door de krakers kregen een aantal architecten de gelegenheid Eikenrode van binnen lijk welkom. Bijzonder werden verwelkomd de heer en mevr. Koning te zien. Met name architect Jenkins zag mogelijkheden om binnen de te Lisse, die na de pauze een inleiding zullen houden over stinze- bestaande gevels appartementen te bouwen. planten. Het Bestuur van VOHB ging er Bij de mededelingen werd door het steeds van uit, dat Eikenrode op de Bestuur een toelichtende verkla- monumentenlijst zou staan, maar ring gegeven over haar standpunt later bleek, dat alleen het park was beschermd. Daarom werd het verm.b.t. de ontwikkelingen van het zoek ingediend Eikenrode alsnog landgoed Eikenrode. De secretaris de heer W. Verspoor op de Monumentenlijst te zetten. gaf in een chronologisch overzicht Door dreigementen van Witkamp de bestuursactiviteiten over het BV heeft het Bestuur gemeend dit landgoed Eikenrode aan de leden verzoek te moeten intrekken. weer. Daarna heeft de oudheidkundige In januari 1989 maakte de pers vereniging Haerlem een dergelijk reeds melding van de voor- verzoek ingediend. genomen sloop en de bouw van een nieuw appartementen- Twee leden hebben gemeend in complex. In mei van het vorig jaar verband met het ingenomen besloot de gemeente Heemstede een stuursstandpunt te moeten bedancontract met projectontwikkelaar ken als lid. Witkamp BV te Bussum. Een copie Hierna volgden enkele vragen door van dit raadsbesluit werd aan de de aanwezigen. vereniging toegezonden. Het Be- Mevr. L. Visser was verbaasd over

deze gang van zaken; zij was in de De penningmeester werd décharge veronderstelling dat zij deel uit- verleend en het financiële beleid maakte van de Commissie Karak- werd goedgekeurd. In plaats van

terbehoud.

de heer Lagendijk werd de heer E.

De voorzitter deelt mede dat het Bestuur de samenstelling van deze

v.d. Zwaag tot lid van de Kascommissie benoemd.Als reservelid werd aangewezen de heer J. de Bruijn. Bij de bestuursverkiezing werden respectievelijk de heren K. de

adviescommissie nader zal bezien. De heer B. van Tongeren pleit er voor om als Bestuur een goed onderbouwde lijst van monumenten

Raadt en A.J. Olthaar bij acclamatie herkozen.

te maken. De heer Verspoor zegt dat deze in de vorm van de Rijksen Provinciale monumentenlijst

Tijdens de rondvraag vraagt de

aanwezig is. In een speciale Nieuwsbrief zal daar aandacht aan worden

pand van de wasserij Peeperkoorn. De heer Hamming pleit er voor om

geschonken.

aan het Bestuur een redactielid toe

heer J. Bomans aandacht voor het

De heer Hamming pleit ervoor het

te voegen.

Bestuur te versterken met een jurist(e). De heer J. de Bruijn, oudraadslid en lid Cie. Volkshuisvesting, wijst er op dat destijds het pand de Dorstige Kuil met sloop werd bedreigd en op verzoek van

Verder wordt geadviseerd om de boeken "Adriaen Pauw" en de "Hartekamp" te herdrukken. Mevr. A van Dijk zou een gidsje met wandelroutes voor bezoekers in Heemstede op prijs stellen. De heer J. de

VÖHB op de monumentenlijst is

Groot zou Bennebroek hierbij graag betrekken. Ook wordt gevraagd of al reacties zijn ontvangen over de bel van de

geplaatst. De geschiedenis lijkt zich te herhalen.

Hierna volgen de Jaarverslagen

woning van de familie Fontani.

van secretaris en penningmeester. De secretaris behandelt ook het verslag van de penningmeester, aangezien deze in Australië verblijft. De heer Lagendijk, lid van de Kascommissie, had een brief geschreven, waarin melding werd gemaakt van een begrotingsoverschrijding van bijna ƒ 8000,-- Dit is vooral het gevolg van de dure Jaarpremie in 1989.

Meegedeeld wordt dat enkele reacties zijn binnengekomen; in één van de volgende Nieuwsbrieven zal daar aandacht aan worden geschonken. Lenie 't Hooft wekt de aanwezigen op voor de busexcursie op 25 augustus a.s. naar Buren. Er zijn al veel aanmeldingen ontvangen. Na de pauze volgt een interessante dialezing, gepresenteerd door de heer Koning te Lisse over de stin-

zeplanten op de bekende bui- De heer Koning wist zijn gehoor tenplaatsen van Heemstede en zeer te boeien door woord en beeld over deze zeldzame planten. Bennebroek. Een stinze is van oudsher een grote boerderij in Hij kreeg een welverdiend applaus Friesland. Het is van belang dat stinzeplanten zich zonder ingrijpen van de mensen kunnen handhaven. Als gevolg van de wateronttrekking van de duinen verdwijnen een

en een prachtige plant, al was het

dan geen stinzeplant, uit handen van Lenie van 't Hooft. (Jan Olthaar)

aantal van deze zeldzame planten.

Excursie naar Buren op zaterdag 25 augustus 1990 Zoals U in de Nieuwsbrief van mei

1990 nr. 64 hebt kunnen lezen, vindt op 25 aug. 1990 de excursie naar Buren plaats. Het oude stadje van 1395 ligt tussen Culemborg en Tiel en is de moeite van het bekijken waard. Wij zullen ontvangen worden door de heer Veerman de streekarchivaris in de Ned. Herv. Kerk, waar Gravin Anna van Buren en Prins Willem van Oranje zijn getrouwd. Ook het museum "Buren en Oranje" en het "Marechaussee-museum" zullen in de rondwandeling worden aangedaan. Gelet op de grote belangstelling én om een juiste indruk van het aantal deelnemers te verkrijgen, ver-

zoeken wij belangstellenden én degenen die zich al opgegeven heb-

ben vóór I6augustus 1990 een bedrag van ƒ 35,- per persoon over

te maken op girorekening 27.35.06 t.n.v. de penningmeester van de

V.O.H.B. met omschrijving "Excursie Buren". De volgorde van betaling is bepalend voor de inschrijving voor

deze excursie. In de prijs is inbegrepen: de bus, koffie, entree museum "Buren en Oranje", entree Marechausseemuseum en de lunch in restaurant "De Swaen" in Buren. Bij voldoende deelname zullen wij met twee bussen de excursie maken.

Mocht U nog vragen hebben dan

kunt U bellen met Mevr. LM. 't Hooft tel. 023-292631.

zijn. Wilt U zorgen op tijd aanwezig te zijn?

Wij vertrekken op 25 augustus om 9 uur van het raadhuis te Heemstede en zullen om 17.00 uur terug

Tot ziens op 25 augustus Lenie 't Hooft

Ir. J.A.G. van der Steur als eminent vertolker van de aristocratische bouwaard

HISTORIE VAN HET LANDGOED EIKENRODE Hartekamp van de ondergang gespaard gebleven. Na het overlijden afbraak de Hartekamp verhinderd van toenmalig eigenaar Johan Christian Meijer (1765-1809) - die In de arme Franse Tijd, toen ons tijdens zijn leven twee naast elkaar land schatplichtig was aan het gelegen buitenplaatsen in HeemFranse keizerrijk, zijn veel bui- stede van zijn vader had geërfd: tenplaatsen, kastelen en andere "Valkenburg" en "Duin-en-Dorp", architectonische monumenten af- deze liet slopen en de grond met gebroken. In Heemstede o.a. het winst verkocht - heeft zijn weduwe door verzakking en nalatig onder- de Hartekamp medio 1809 verhoud bouwvallig geworden Oude kocht aan de Beverwijkse makeSlot, waarvoor vergunningen van laar en grondspeculant Christiaan "geen bezwaar" door zowel de ge- Stumphius voor ƒ 42.354,-. De meenteraad als de ministervan Fi- Hartekamp is toen handelsobject nanciën zijn verleend aan toenma- geworden. Al direkt zijn ruim 10 lig eigenaar schout Jan Dölleman. morgen aan landerijen, gelegen op Een begin 1810 door koning Lode- grondgebied van Bennebroek, doorwijk Napoleon uitgevaardigde wet verkocht. 24 Augustus volgde een die het slopen van historische pan- stuk land aan Archibald Hope, eiden moest voorkomen, heeft de af- genaar van het buiten Waterland in braak niet meer kunnen voor- Velsen, die al eerder in het bezit komen. Het heeft weinig gescheeld was gekomen van weilanden in of in hetzelfde jaar zou ook het bui- Bennebroek. Het hoofdgebouw tenhuis de Hartekamp zijn ge- van de Hartekamp, intusen meer sloopt, waarvoor de municipaliteit dan een eeuw oud, beschouwde van Heemstede al goedkeuring Stumphius als "uit de tijd" en wilde had verleend. Enkel dankzij alert de exploitant slopen, teneinde op

1809/1810: Oude Slot gesloopt;

reagerende omwonenden, die in een request aan de Landdrost het historisch erfgoed als argument

te bouwen. De vroedschap van

voor behoud aanvoerden, is de

doch de Landdrost van Amstelland

dezelfde grond een modern pand Heemstede ging hiermee accoord,

verordonneerde dat het gemeentebestuur moest verhinderen dat de Hartekamp zou worden afgebroken. Hierop ging Stumphius verder met de verkoop van stukken land, o.a. aan de herbergier Jan

Janse Duijn van "de Geleerde Man", en op 6 april 1810 aan de

Bennebroekers Carel Luderhas, smid en Jan van Es, wagenmaker. Het restant van het door Linnaeus internationale bekendheid gekregen buiten is tenslotte op 8 september van dat jaar verkocht voor ƒ 28.000,- aan Daniel Ruysch uit Amsterdam, o.a. oud-burgermeester van Arnhem. Berekend is dat de bruto-winst op alle transacties van makelaar Stumphius in ongeveer 1,5 jaar ƒ 669,- heeft bedragen (1).

Holland. Ik citeer: "Doch laat ons niet voorbijzien, dat

ook Holland meer dan één Tempe heeft. Deze heuvelen met hun bosch, vormen een trotsch geheel, maar ik zag bij Leiduin, bij Jagtlust,

bij Bergen en Schoorl even zoo fiere stammen op een even zoo golvenden grond; en heeft dit beekje liefelijke oevers, ik stel de waterpartijen om Watervliet niet minder op prijs. Watervliet! Die naam deed mij pijnlijk aan want hoe meer ik het schoon waardeer dat onze landouwen oog en hart aanbieden, des te meer betreur ik het, dat het geschapen staat alsof dat heerlijke landgoed onder de handen van sloopers het lot zal volgen van Bronsteê, van Middelloo, van Oosterduin, van Spaarnhove".

1863: bouwen en slopen 1989/1990: Gedurende de hele 19e eeuw en begin 20e eeuw zijn veel buitenplaatsen gesloopt en door weiden of bollenvelden vervangen, maar ook zijn nieuwe huizen en villa's gebouwd. Of all names P.H. Witkamp (2), in een artikeltje over 't Keukenduin

(= Dennenheuvel) dat dankzij toenmalig eigenaar Paul van Vlissingen, die "Soeka Brenti" had laten bouwen en tuinarchitect Zocher "een sieraad belooft te worden in Heemsteê's lustwarande", beklaagde zich in 1863 over de voortdurende sloop van fraaie buitenhuizen in de prachtige Duinzoom van Noord-

de dreigende teloorgang van villa Eikenrode

Het Haarlems Dagblad berichtte op zaterdag 3 juni 1989 onder de kop: "Verontrusting over sloop landhuizen": "Steeds meer landhuizen en andere oudere gebouwen in de regio worden afgebroken, veelal om plaats te maken voor appartementenbouw. Het Kareol in Aerdenhout, Linden-

heuvel in Bloemendaal, De Nagtegaal in Overveen en Beukenhaghe in Vogelenzang zijn er niet meer. Op de nominatie om te verdwijnen staat in Heemstede het landgoed

Do gearceerde terreinen waren begin 1902 nog eigendom van de "Binnenlandsche".

"Eikenrode", een "stijlbloempje"

van weleer (3)." De VHOB had kunnen weten dat in de zeventiger jaren nog geen bouwwerken van na 1850 op de lijst van beschermde monumenten door het Rijk werden opgenomen. Pas in een zeer laat stadium, name-

lijk in 1990, bemerkte het bestuur

van de vereniging dat sedert 1971 wél -delen van? - het terrein van Eikenrode, nochtans niet de twee

opstallen (villa en voormalig koetshuis) in de monumentenregistratie voorkwamen, ook al deed het rapport "Landgoederen van Zuid-Kennemerland", april 1984 verschenen

in opdracht van de Stichting Contact-

commissie Monumentenbescher-

noemd, in plaats van ir. J.A.G. van

ming, geheel anders vermoeden,

der Steur. De kritische lezer kan bovendien konstateren dat in de

waarin letterlijk staat op bladzijde 58: "Bescherming op grond van de Monumentenwet genieten niet alleen een aantal gebouwen op de landgoederen, maar ook enkele terreinen. Dat zijn: Beeckestein (...) en de overplaats van de Hartekamp, waartoe Eikenrode, Her-

tenduin en Hagenduin behoren". In een onder auspiciën van de VOHB omstreeks 1980 samengestelde lijst van Rijks- en Gemeentelijke Monumenten en Beeldbepalende bouwwerken in de gemeente Heemstede zijn 111 panden geïnventariseerd, inklusief: Hertenduin (nr. 109), Eikenrode (nr. 110), en Dennenheuvel (nr. 111), alledrie als Rijksmonument. De enige toelichting die is opgenomen in het register van beschermde monumenten (nr. 21128) ingevolge artikel 6 van de Monumentenwet 1988 betreft de volgende omschrijving onder Eikenrode (kadastrale aanduiding: sectie C, nummer 3779): "Delen van 18e eeuws park aanwezig", hetgeen in historisch opzicht volstrekte onzin is. Archieven en literatuur zijn op dit punt eenduidig: dit terrein was in genoemde periode kaal duingebied waar de konijnen vrij spel hadden (4). In een notitie van de gemeente Heemstede, gedateerd 22 februari 1989, wordt als architect van de villa A.C. Steur ge8

bijlage van voornoemde nota "Een korte schets van de ontwikkeling en aanleg van de buitenplaatsen in Heemstede" welhaast in enkele alinea een fout voorkomt, enerzijds omdat de samensteller vermoedelijk verouderde literatuur heeft gehanteerd, anderzijds omdat men

vanachter een bureau met pc de dingen soms anders waarneemt, dan wanneer men ter plaatse de si-

tuatie in ogenschouw neemt (5). Ernstiger is: op enkele situatieschetsen van de gemeente Heemstede wordt de over te dragen oppervlakte door de Dienst der Domeinen aan de gemeente ca. 3,7 ha. genoemd, hetgeen 6236 vierkante meter meer is dan de feitelijkheid (= 3,0764 hectare). Kortom, reden genoeg voor een geschiedkundig overzicht van het landgoed Eikenrode, waarin zeer beknopt zowel aan de tuin, het hoofd- en bijgebouw, de architect en de bewoners/gebruikers aandacht zal worden besteed. Overplaats van de Hartekamp Komende vanuit Zuid-Holland (bollenroute) en Bennebroek kan Heemstede via de Herenweg bogen op een entree met grote landschappelijke en cultuurhistorische betekenis. Van de voornoemde ontwerplijst gemaakt voor een -ove-

rigens in 1982 door de gemeenteraad niet aangenomen -gemeentelijke monumenten-verordening

zijn van de 111 geregistreerde objecten er niet minder dan 19 gele-

gen aan de Herenweg. Aan de Westelijke zijde hebben vijf oude hofstedes de tand des tijds doorstaan: De Hartekamp (dankzij gevelverlichting thans dag en nacht voor de passant zichtbaar), Huize te Manpad, Ipenrode, Berkenrode (voorheen Westerduin) en OudBerkenrode. Direkt voorbij de gemeentegrens (tot 1927 behorend tot Heemstede) ligt bovendien het buiten Eindenhout. Oostelijk van de Herenweg liggen een aantal nieuwe creaties uit de 19e en begin 20e eeuw. Tot de overplaats van de Hartekamp behoorden Linnaeushof, Hertenduin en Eikenrode (evenals Hagenduin en het bos in eigendom van Staatsbosbeheer). Noordelijk hiervan, schuin tegenover Manpad, tussen Kadijk en Prinsenlaan ligt Dennenheuvel. Omstreeks 1800 was het een uithoek van Meerenberg en in eigen-

dom van Abraham Jacob Van Lennep. De landschappelijke aanleg is in 1794 ontworpen door J.D. Zocher sr. Sedert ongeveer het midden van de vorige eeuw een zelfstandig landgoed, waar de Amsterdamse

industrieel door J.D. Zocher jr. een classicistische villa liet bouwen, welke in 1888 is afgebroken en vervangen door een villa die na langdurige verwaarlozing in 1985

is gesloopt om plaats te maken voor het huidige appartementengebouw. Als overplaats van Berkenrode kunnen tenslotte Kennemeroord, (Overbos) en Kennemerduin genoemd worden.

In 1976 heeft de gemeenteraad één bestemmingsplan van al deze (en andere) landgoederen "Natuurgebieden" aangenomen - op 12 december 1983 gedeeltelijk goedgekeurd door de Kroon - dat met name tegen grond- en huisspeculanten bescherming moet bieden

op grond van landschappelijke, cultuurhistorische en natuurwetenschappelijke waarden (6). Uit 1988 dateert voorts het aanvullende bestemmingsplan "Buitenplaatsen". In "Natuurgebieden" staat Eikenrode geregistreerd als "woonhuis"

met een oppervlakte van 410 vierkante meter en maximaal toegestane omvang van 450 m2; voor het voormalige koetshuis ("niet voor bewoning bestemd gebouw") respectievelijk 135 en 150 vierkante meter. Via een artikel 19 procedure van de Wet op de Ruimtelijke Ordening kan het bestemingsplan worden gewijzigd.

De landgoederen in deze regio zijn in trek vanwege de "nieuwe" woonvorm die wel wordt aangeduid met termen als "villavervangend" ofwel "residence" wonen, een chique woord voort luxe appartementen bouw, waarvan in Heemstede "Dennenheuvel", "Gliphove" en "Beuken-

Tuinontwerp Eifcenrode (1901/ 1902) door Leonard Springer (Uit:

Bibl Landbouwuniversiteit Wageningen)

rode" (naast het historische Ipenrode) voorbeelden zijn (7).

senlaan (in 1658 gegraven en beplant) en Herenweg waren beplant

Zijn de Hartekamp en andere oude

met gedeeltelijk één, ten dele twee rijen bomen (linden). Op het terrein, thans Eikenrode geheten, zijn kale duinen ingetekend en daarachter de droogbergen van Clipper en Bennebroeker blekers (zoals

buitenplaatsen aan de Herenweg gebouwd op de strandvlakte (een ondergrond bestaande uit veen met duinzand onderstoven), aan de overzijde van de Herenweg ligt de zogeheten strandwal, vroeger

duingebied, nadat in de Middeleeuwen ontbossing had plaatsgehad. Uit een landmeterskaart van Ch.

Gebhard, vervaardigd voor George Clifford in 1731, blijkt dat de Prin10

van Gerrit Bossu, Cornelis de Beer en juffrouw Bernard) (8). Nabij de Prinsenlaan, waar thans het bijgebouw van Eikenrode staat, stonden enkele eiken, die in 1902 op advies van Springer zijn gerooid

om het koetshuis te bouwen, vandaar de naamgeving "Eikenrode", in navolging van bijvoorbeeld Ipenrode en Berkenrode. In de eerste

helft van de 19e eeuw zijn in de overtuin van de Hartekamp slingerpaden aangelegd in de vorm

van de Engelse landschapsstijl. Waar thans het grasveld ligt werden aardappels geteeld en ongeveer ter hoogte van het tennisveld is een tuinmanswoning gebouwd, die in het begin van deze eeuw is gesloopt. Op het terrein waar thans Eikenrode ligt, bevonden zich vooral eiken en beuken en

aan de Herenweg lindebomen. Rond 1900 bestond het landgoed uit drie delen: 1) de buitenplaats met stallingen, bijgebouwen, oranjerie enz. tussen

de Herenweg en de Leidse Trekvaart; 2) de Overplaats met hertenkampen, koepel, bos- en teelland tussen de Herenweg en de (Bennebroekse) Binnenweg; 3) de boerderij Rusthof met weilanden (20 ha.) nabij de Ringvaart der Haarlemmermeer, waar "paardenbaron" Van Verschuer de paarden van zijn

stoeterij liet lopen, evenals op uitgestrekte weidegebieden in de Haarlemmermeer. Na het overlijden van baron Barthold van Verschuer op 3 januari 1901 en zijn echtgenote op 11 maart van dat jaar besloten de in Oostenrijk levende kleinkinderen als enige erfgenamen het complex van ruim 76 hectare te laten veilen, met uit-

zondering van het stukje grond waar zich thans het hofje Van Verschuer-Brants bevindt. De publieke veiling die grote belangstelling trok, had plaats in hotel Scholten in de Haarlemmerhout.

De angst dat het buiten in delen zou moeten worden verkocht bleek

(vooralsnog) onterecht en er ging een gejuich in de zaal op toen de notarissen Boerlage en Eikendal

de Hartekamp als geheel konden afmijnen voor een bedrag van ƒ 263.590,-. Nieuwe eigenaar werd niet een particulier, doch de n.v.

Binnenlandsche Exploïtatie Maatschappij voor Onroerende Goederen te Haarlem. Deze n.v. was in 1895 opgericht door zes personen, onder wie architect A. van der Steur en zijn zoon J.A.G. van der

Steur en had als doel "verkrijging, vervreemding en exploitatie van onroerende goederen en handel in

roerende zaken" (9). Nog in hetzelfde jaar is een deel van de overtuin tussen de Prinsenlaan, Gliphoeve, Glipperweg, voorste deel van het hertenkamp (Hertenduin) en Herenweg verkocht aan de heer N. Vas Visser. Het res-

tant van de overplaats, circa 20 hectare, kocht jonkheer H. Texeira de Mattos uit Vogelenzang in

1902 (10). Voorts is op l september 1902 ruim 13 hectare van de eigenlijke buitenplaats aangekocht door mr. W. de Ridder, directeur van de Haagsche Bank. Buiten die koop 11

streek, dat via de houthandel en papierfabricage fortuin heeft gemaakt. Zijn vader was Vasterd Vas Visser (11), geboren te Wormerplannen zijn ontwikkeld een nieuw veer in 1811, die in 1844 overleed buitenhuis te bouwen, welke uit- op zijn buiten "Vredenhof" in eindelijk geen doorgang vonden, Heemstede, gelegen naast "Einomdat dit gebied werd aangekocht denhout", nalatende zijn weduwe door ir. D.J. Van Lennep van Huis en zes minderjarige kinderen, onder te Manpad die het in 1905 door- wie de ruim twee maanden oude verkocht aan de nieuwe eigenaar Nicolaas. Met de niet geringe erfevan de Hartekamp. nis van zijn vader werd deze van beroep "landeigenaar" en huwde Bouwheer N. Vas Visser op 4 december 1879 met jonkvrouwe L.C.E. Tindal uit een beIn 1902 schreef de toenmaals be- kend Bloemendaals geslacht. Nicokende auteur van mooie plekjes in laas Vas Visser was al in 1867 Nederland J. Craandijk: "De wensch koper van het herenhuis "Elsder Exploitatie-Maatschappij is in broek" met omgeving in Hiflegom, zoover vervuld, dat het schoone welke trotse huis in 1870 werd gevan de Hartenkamp voor verwoessloopt, evenals van andere percelen in Hillegom, zoals de boerderij ting is bewaard, al kan hij niet als geheel behouden blijven. Een ge- en woningen genaamd Welgeledeelte van de overplaats, tusschen gen, Schoonzicht, Overvaart, Spoorden voorsten hertenkamp en de en Duinzigt, Maryland, Betsyhof en buitenplaats Dennenheuvel (vroe- Nelia's hoeve. Hij was ook eigenaar ger Soeka Brenti), vond reeds van de zogeheten Lokhorsterduispoedig een kooper in den heer nen (waar thans de psychiatrische Vas Visscher te Haarlem, die er een inrichting Vogelenzang ligt) en had landhuis stichtte en een fraaie lust- sedert 1869 van de Commissaris des Konings vergunning "schadeplaats aanlegde, veel meer een aanwinst dan een schade voor dit lijk wild te mogen afschieten". Hij was een man van onbesproken gedeel van den straatweg". Eikenrode omvatte toen tevens het bos- drag, woonde in de villa Florapark terrein dat thans wordt "beheerd" 33 te Haarlem en behoorde blijkens een opgave uit 1884 tot de door Staatsbosbeheer en momenhoogstaangeslagenen in de grondteel op een restant lijkt der "Wilbelasting van de provincie Noorddernisse". Holland met percelen in Haarlem, Nicolaas Vas Visser sproot uit een voornaam geslacht in de Zaan- Beemster, Haarlemmermeer, Purbleef een ongeveer evengroot terrein met bos en weiden tegenover Dennenheuvel tussen Huis te Manpad en de Hartenkamp, waarvoor

12

merend, Wijk aan Zee en Duin, Bennebroek, Wijde Wormer, Bloemendaal, Nieuwe Niedorp en Winkel.

Gecharmeerd door de villa voor mevrouw H. de Petit in het Florapark, gebouwd naar een ontwerp van ir. J.A.G. van der Steur, gaf hij deze architect opdracht het landhuis voor Eikenrode te bouwen en voor het park werd landschapsarchitect Leonard Springer (18551940) aangetrokken. De schets van het tuinontwerp is bewaard gebleven en toont aan dat Springer weinig hoefde toe te voegen dan wel te wijzigen aan de oorspronkelijke tuinaanleg van Zocher jr. met boomgroepen, bos en slingerpaden (12). Karakteristiek, óók na bijna 90 jaar, is de harmonie tussen koetshuis, villa én parkaanleg, met een gazon voor het herenhuis zicht op de Herenweg - en daaromheen bomen en sierplanten. De in Heemstede unieke villa, in neo-Renaissance stijl, waarin ook motieven uit de laat-Gotiek zijn verwerkt, is gebouwd op een heuvel (circa 3 meter boven het maaiveld), waarbij het zand uit de enorme kelder is gebruikt voor de verhoging en mogelijk het grasveld enigszins

gedeelte. In overeenstemming met de tuin zijn het torentje, de loggia's, oriels, polygonale uitbouw e.d. gesitueerd aan de West- en Zuidzijde van het huis. Het bekende torentje met de steile spits is ook gerealiseerd in verschillende andere door Van der Steur ontworpen villa's, o.a. in het kleiner en soberder huis "Stella Duce", Herenweg 143. Door het gebruik van baksteen, afgewisseld met natuursteen, erkers en klassieke zuilen heeft de villa een neo-Hollands Renaissance uiterlijk, in combinatie met invloeden van de Engelse landhuisbouw en italianiserende stijlontleningen. Eenvoudig is de Noordzijde met twee frontons (driehoekige bekroning van de gevel), daarentegen de Oost- en Zuidgevel rijk aan detailleringen. Enkele kamers hebben dubbele tuindeuren die uitkomen op de verschillende veranda's. De goothoogte is 8 meter, de nokhoogte van het dak 13 meter twintig, waarboven het torentje nog ongeveer twee meter uitsteekt. De loggia aan de zijde van de Herenweg geeft aan de villa een weldadige ruimte werking. Aan het begin van de Prinsenlaan, nabij de Herenweg, is een stal en koetshuis in

is verdiept. De plattegrond van het bouwwerk is onregelmatig onder een samenspel van schild- en zadeldaken. Aan de Noord-Oostzijde

één pand gebouwd. De bouwtekeningen van de villa, óók van de

bevindt zich een lage aanbouw

Technisch Bedrijf. De hoofdingang

voor de dienstvertrekken, die aldus

bevindt zich aan de Noordzijde met een hal/vestibule en trappen-

gescheiden zijn van het woon-

gevels, zijn bewaard gebleven in het archief van het Gemeentelijk

13

Eikenrode (zuidzijde) in 1907, bewoond door weduwe Vas VisserTindat. (archief Bibi-Heemstede) huis, links toiletten en poetskamer, en rechts een spreekkamer. Aan de

de salon een grote slaapkamer met balkon en nog vier slaapkamers

zijde van de Herenweg: boudoir

(drie daarvan gelegen aan een bal-

van mevrouw Vas Visser en een

kon) en verder een kleedkamer,

werkkamer voor mijnheer met terras (loggia). Aan de Zuidkant ligt de

boudoir, twee toiletten, veel kast-

grote salon met serre en een eetkamer. Voorts in een aanbouw aan de Noordoostkant een dessertkamer en dienstvertrekken zoals een keuken, eetkamer voor personeel, spoelkeuken e.d., alsmede een aparte dienstingang. Van de brandkluis is een afzonderlijke

doorsnede getekend, evenals van de binnen- en buitenmuren. Op de verdieping zijn gesitueerd: boven 14

ruimte en een badkamer. Tenslotte een zolder als woonruimte voor het dienstpersoneel en ondergronds een kelderplan ( met brandstoffenbergplaats, wijnkelder en twee provisieruimten). De beschikking van het college van Burgermeester en Wethouders is

gedateerd 29 maart 1902 en reeds binnen enkele maanden (!) is de zeer solide villa met zware buitenmuren en gebruik van eerste-klas

materialen gebouwd door . aannemer Beccari. De heer Vas Visser was zeer tevreden over het resultaat en is in de herfst van dat jaar met zijn echtgenote, twee kinderen, koetsier en dienstpersoneel vanuit het Florapark in HaarlemZuid naar Eikenrode verhuisd. Bouwmeester ir. J.A.G. van der Steur

Ofschoon professor ir. J.A.G. van der Steur (1865-1945) in de Nederlandse architectuurgeschiedenis niet wordt gerekend tot de grote vernieuwers, zoals Cuypers, Ber-

lage en Gratama, wordt hij algemeen gerekend tot de betere en bouwtechnisch knappe architecten, die uitgaande van eclectisme en historisme een eigen stijl ontwikkelde. Blijvende roem heeft van der Steur zich verworven als coarchitect van de Carnegie-Stichting bij de bouw van het Vredes-

paleis in Den Haag (tussen 1907 en 1913 tot stand gekomen). Hij verbeterde de schetsontwerpen van de Fransman LM. Cordonnier en de uitwerking en uitvoering van het gehele project, evenals de ontwerpen voor het interieur en latere uitbreiding van de bibliotheekvleugel staan feitelijk op zijn conto. Ook op diverse andere terreinen was hij aktief, o.a. als mede-oprichter van de E(eerste) N(ederlandsche) E(lectrische) T(ramverbinding), voorzitter van de Rijkscommissie voor de

Monumentenzorg, hoogleraar aan de Technische Hogeschool Delft (tussen 1914 en 1931) en samensteller van het standaardwerk "Oude Gebouwen te Haarlem" (1907). Reeds in 1907 verscheen een uitgebreide karakterschets, maar nog

altijd ontbreekt een moderne monografie van zijn veelomvattend werk, dat vooral in en om zijn

woonplaatsen Haarlem (18891907), Den Haag (1907-1917) en Delft (1918-1931) tot stand kwam (13). Voor een hoogleraarschap te Santiago in Chili bedankte hij, evenals

voor bouwopdrachten in het buitenland. Wél verzorgde hij diverse Nederlandse ambassades, onder andere in Turkije. Na zijn studie als bouwkundig ingenieur in Delft en enkele studiereizen naar o.a. Engeland en Italië werkte hij aanvan-

kelijk (tussen 1889 en 1902) samen met zijn vader, de Haarlemse architect Adrianus van der Steur. Laatstgenoemde bouwde talrijke huizen

in de Spaarnestad, ontwierp Bethesda, onder zijn leiding nam een

grote restauratie van de Grote of Bavokerk een aanvang en met C. Ulrich was hij betrokken bij de bouw van het "Nieuwe Museum"

van Teyler's Stichting (1877-1885). In samenwerking met zijn vader ontwierp hij het familiehotel Scholten (later de Hout geheten) met balkons voor alle vensters, dat werd afgebroken om plaats te 15

maken voor de Nutsspaarbank.

Voorts in 1892 het herenhuis Herenweg 143, vroeger bewoond

In 1902 liet de nieuwe eigenaar

van de Hartekamp zijvleugels aan het buiten bouwen door van der dooro.a. de heer A. Teves(in 1925 Steur, met aan de rechterzijde een naar Locarno verhuisd) en later de dienstingang - in 1921 uitgebreid familie Van Oppen (14). door de Amsterdamse architect Het eerste zelfstandige ontwerp H.C. Berchtenbreiter - en in hetbetrof de villa Florapark te Haar- zelfde jaar kwam Eikenrode tot lem, tamelijk overdadig, doch qua stand (16), welk ontwerp de archibouwkunst representatief voor de tect weliswaar niet als zijn fraaiste bebouwing van het Florapark. Of- villa beschouwde, nochtans hem schoon het omvangrijkste huis het zeer dierbaar was in relatie tot de laatste was dat daar werd gebouwd landschappelijke parkaanleg en is het anno 1990 het enige dat is af- ligging aa n de oude hoofdweg tusgebroken, om in 1939 plaats te sen Haarlem en Leiden. In 1903 maken voor de huidige Haarlem- maakte hij bestek en tekeningen merhoutschool, naar een ontwerp van de Christelijke School (Willinkvan G. Friedhoff. Nadien volgden school) in Bennebroek, die op vertalrijke woonhuizen, winkels en fa-r zoek van de schoolopziener twee brieken. Hij bouwde de Prote- maal door hem zijn gewijstantse kerk te Schagen, het raad- zigd,waarna de bouw in 1904 een huis van Bergen, het grootste deel aanvang nam en na vier maanden van hotel "Duin en DaaP'in Bloe- werd opgeleverd. In diezelfde pemendaal en in Haarlem o.a. de riode (1900-1905) ontwierp van weeshuizen van de Lutherse en der Steur zes villa's en één koetsNederlands Hervormde Gemeen- huis voor het villapark Duin en te, het Brongebouw (samen met Daal te Bloemendaal. Deze staan D.E.L van den Arend) (15), de beschreven in het boek "VillaOosterkerk en werkte aan de res- parken in Nederland", waarin de tauratie van de Grote Bavokerk. auteur Jannes de Haan het werk Verder in Den Haag en Schevenin- van architect als volgt karaktiseert gen verschillende villa's, in Leiden (blz. 143): "Engelse stijlinvloeden het kantoor van de Nederlandse en bouwkundige elementen, met Bank en in Delft de afdeling Bouw- name uit het Old English, waren kunde van de Technische Hoge- zeer duidelijk in het uitgebreide school. Zijn latere ontwerpen zijn oevre van J.G.A. van der Steur. Hij minder gedetailleerd van opzet en combineerde Engelse elementen zuiverder van stijl, bijvoorbeeld de {oriels, "bay-windows", overstestadsschouwburg in Haarlem (1915- kende zolderverdiepingen, vakwerk) met Berlagiaans aandoende 1918). 16

detailleringen (gekoppelde rondbogen, ongepleisterde strekken) en een gevarieerd kappenbestand. Zijn verschillende villa's, maar ook veel van zijn middenstandswonin-

gen in Haarlem, vertoonden een mengeling van Engelse en Nederlandse schilderachtige elementen met als resultaat een zeer herkenbare, eigen stijl". Over deze en zijn andere villa's werd al in 1907 geschreven: "Bij aandachtige beschouwing zult ge moeten toegeven, dat deze zich goed aanslui-

ten bij de plaatsen waar ze staan, dat er rekening is gehouden met hun omgeving en dat er gedacht is aan het eigenaardig mooi van het Hollandsche landschap, uit welk milieu ze niet mogen vallen. (...) Pittoresk is 't ook, door groepeering der verschillende onderdeelen, pit-

toresk, wanneer 't mogelijk is, ook door de plaatsing in het landschap. En dat pittoreske wordt verkregen zonder in een imitatie van den Engelschen cottage-stijl te vervallen, die bovendien voor den Hollandschen aard, het Hollandsen landschap en de Hollandsche eischen niet blindelings over te nemen zijn". JAG. van der Steur stond tijdens zijn leven bekend als een harde werker met een grote scheppingskracht en ontving enkele hoge onderscheidingen. Na de oorlog spoedig in vergetelheid geraakt vindt allengs een herwaardering van zijn bouwkundig werk plaats, wellicht

mede omdat het post-modernisme - via verwerking van allerlei bouwstijlen (eclecticisme) -in feite hetzelfde doet. Ofschoon over de villa's van van der Steur in het algemeen en Eikenrpde in dit speciale geval verschillend geoor-

deeld wordt, hebben bouwkunstdeskundigen zich veelal enthousiast uitgelaten. Al in 1917 schreef architect jonkheer J.A. Graafland: "Gedurende zijn architectonischen loopbaan heeft van der Steur zich op velerlei gebied bewogen, doch uit zijn arbeid blijkt overal, dat deze steunde op een degelijke academische opleiding. In tegenstelling met onze hedendaagsche bouwmeesters heeft hij op enkele uitzonderingen na, een sterk naar voren tre-

dende voorliefde voor de opvattingen der Renaissance en hij is daarin dan ook een van de beste vertolkers van ons land. Echter werd de Renaissance nooit slaafs gevolgd, veeleer mag men daar in zien een weloverwogen toepassing

van hare beginselen, steunende op moderne opvattingen". J.A. de Haan acht diens schilderachtige landhuizen zowel van architectonisch als beeldbepalend belang. Mevrouw H. Pronk noteerde op een inventarisatieformulier, gedateerd juli 1985, ten aanzien van Eikenrode: goed en gaaf voorbeeld van villa/landhuisbouw, in een goede bouwkundige staat. Drs. C. van Steynen, voorzitter van

de vereniging Haerlem, wijst er op 17

dat veel van de door van der Steur

overleden en evenals zijn broer

gebouwde winkels en woonhuizen

Gerrit in Heemstede begraven. In

intussen reeds diverse malen zijn verbouwd en Eikenrode juist een

de "Gids voor Heemstede en Bennebroek" uit 1907 lezen we ondermeer op bladzijden 17/18: "De zuidgrens van Heemstede gaat voor een groot deel door de buitenplaats "de Hartekamp" een der

vrijwel onaangetast voorbeeld is van deze rond 1900 toonaangevende bouwmeester. De Kring Kennemerland van de Koninklijke Maatschappij ter Bevordering der Bouwkunst van de Nederlandse Architecten acht de villa een mooi voorbeeld uit het oeuvre van Van der Steur en wijst

uitgestrekste

landgoederen

van

Heemstede en Bennebroek. Het gedeelte, dat zich bevindt achter Dennenheuvel, een bezitting van

op de landschappelijke eenheid

Mevrouw weduwe Lucassen, vormt thans een afzonderlijk buiten

met de omgeving. De Bond Heemschut betreurt het dat dit pand niet op de monumentenlijst staat. Architectuurpublicist Ids Haagsma (medewerker van de Volkskrant) vond Eikenrode na een bezoek ter

"Eikenrode" geheeten, dat bewoond wordt door Mevrouw weduwe Vas Visser, Het groote nieuw gebouwde huis is door zijne hooge ligging aan alle zijden zichtbaar en bekoort het oog door zijn fraaien

plaatse een treffend voorbeeld van

bouw". Ten aanzien van het nabijgelegen bezit van jhr. Texeira de

de statige eclectische stijl van rond de eeuwwisseling, bijna de laatste stuiptrekking van "het grote leven" en daarom alleszins waard om als erfgoed behouden te blijven. Hij beschouwt deze zeer goede archi-

tectuur uit de fin-de-siècle jaren anno 1990 de meest bedreigde architectuurperiode en acht het van groot belang nu steeds meer villa's van rond 1900 worden afgebroken dat het casco van Eikenrode overeind blijft. Wethouder jhr. A. van de Poll, 36 jaar bewoner van Eikenrode Nicolaas Vas Visser is op 27 fe-

bruari 1906 op huize Eikenrode 18

Mattos wordt vermeld dat men nog steeds in afwachting is van "eene heerenhuizing". Na het overlijden van douairière N. Vas Visser op 24

april 1908 is het landgoed overgegaan naar de twee kinderen Ernst (geboren in 1880) en Mary Vas Visser (geboren 1882). Eerstgenoemde, evenals zijn vader van beroep landeigenaar is vanuit Eikenrode in Bloemendaal gaan wonen en na zijn huwelijk in 1923 met Mary Wilson uit Bennebroek naar Brussel en vervolgens Argentinië verhuisd. Mary Vas Visser huwde met Hendrik Smidt van Gelder, zoon van papierfabrikant Pieter Smidt van Gelder, die met

zijn gezin van 1904 tot 1921 de Hartekamp bewoonde. Het huwelijk met Hendrik Smidt van Gelder was reden Eikenrode te verkopen en vanaf l september

korte tijd bleven en voornamelijk afkomstig waren uit Bloemendaal en Heemstede, in de vooroorlogse jaren ook een aantal uit Duitsland. Op 65-jarige leeftijd toen het huis

1914 is Eikenrode bewoond door

voor hem te groot was geworden is

jonkheer André van de Poll en zijn

hij met zijn huisgenoot J.C. Hofland naar Noordwijkerhout verhuisd, waar jhr. Van de Poll op 23 mei 1966 overleed. Hij gold binnen de Heemsteedse gemeenschap als een bekende persoonlijkheid die van 1919 tot 1949 wethouder is geweest van de gemeente Heemstede, waarbij met name financiën, woningbouw en sport zijn aandacht hadden. Tevens trad hij op als locoburgemeester. Jhr. Van de Poll was o.a. voorzitter van de woningbouwvereniging "Haemstede" en van 1932 tot na de oorlog voorzitter van de Stichting Heemsteedse Sportparken. In sportkringen was hij een bekende figuur, onder meer als hockeyer, tennisser en schaatser. Éénmaal speelde hij als lid van de Musschen Haarlem Combinatie in het Nederlands hockey-elftal. Ook als tennisser blonk hij uit en liet achter Eikenrode een tennisbaan aanleggen. Het Haarlems Dagblad schreef 2

gezin. Hij was een zoon van jhr.

C.F. van de Poll, directeur van de Haarlemsche Katoenmaatschappij en van 1915-1919 eigenaar van het nabijgelegen buiten Bosbeek. Behalve enkele gedurende korte

tijd inwonende personen zijn in totaal enige tientallen dienstbodes als inwonend op Eikenrode geregistreerd geweest, die veelal slechts

juni 1925 bijv. naar aanleiding van gedurende de Pinksterdagen gehouden tenniskampioenschappen

van Haarlem, waarbij hij voor de derde maal in successie kampioen

enkelspel werd en voor de eerste keer het dubbelkampioenschap 19

met mr. Bijleveld won: "Van de Poll is nog steeds de sterkste enkelspeler van Haarlem. Zijn slagen

van Eikenrode betreft tamelijk duister. Bij gebrek aan openbare infor-

matie doen de meest wilde verha-

scheerden, voor het merendeel ge-

len de ronde. De omwonenden

kapt, over het net tot diep in de hoeken. De gevarieerde lengte van zijn slagen maakte het zijn tegenstanders juist zo moeilijk, om in een doodlopende inval tegen te zetten. Hij die Van de Poll wil verslaan, moet behalve tactisch manouvreren, over een uitstekende smash beschikken, want de lob is een van de meest constante slagen in Van de Poli's verdediging". In bedoeld toernooi versloeg hij in de finale D Mac Neill met 6-4 en 8-6. In tegenstelling tot bijvoorbeeld Dennenheuvel bleef Eikenrode gedurende de oorlogsjaren bespaard van vordering en bezetting door de Duitsers. De journalist A.J. Kramer herinnert zich dat menig Heemstedenaar in de hongerwintervan 1944 toen er geen brandstof meer was, dankzij de medewerking van jonkheer Van de Poll, die Eikenrode openstelde voor het omkappen van bomen, de kachel brandende heeft weten te houden. Na de verhuizing eind juli 1950 naar Noordwijkerhout stond het pand bijna tien jaar leeg en werd het park bijgehouden door zijn vroegere tuinman en chauffeur de heer Van Lunteren.

weten niet veel meer dan dat op Eikenrode werkzame personen somtijds in het park tennis speel-

Militair Object De meest recente drie decennia zijn voor wat het gemaakte gebruik 20

den of op kleiduiven schoten (17). De veiligheid van het solide bouw-

werk wordt overigens nog eens kunstzunnig bevestigd door de publicatie onlangs van een afbeelding van Hans van der Horst die de toegangsdeur tekende met als onderschrift: "Een degelijke entree, waarachter je je veilig kunt voelen". Na gebruik door het Provinciaal Militair Commando is de bestemming sedert eind 1980 filmdistributiebureau van de Krijgsmacht tot oktober 1987, toen Defensie in stilte het landgoed verliet na privatisering van deze dienst. Aan de Noord-Oostzijde van het pand (de vroegere dienstvertrekken) hadden in 1980 enkele kleine wijziginggen plaats (binnenmuur, schoorsteen e.d., gesloopt) in verband met een verbouwing tot kantoor en ontvangstruimte. Aan de Oostzijde is een filmkabine aangebouwd. Huis en park zijn in deze periode redelijk goed onderhouden. Blijkens aanwezige documentatie in de Heemsteedse bibliotheek is "Eikenrode" tussen 1980 en 1987 maar twee maal - uiteraard ongewild - in de openbaarheid gekomen. Éénmaal toen feministisch georiënteerde vrouwen het landgoed be-

zetten, om aldus te protesteren

tegen het aanschaffen en distribueren van vermeende soft-pornofilms voor de Nederlandse militairen. Het gevolg van deze bezetting is

geweest een grondige bescherming van het landgoed met een ongeveer twee meter hoog hek omheind, een dubbel hek bij de toegang, installatie van camera's e.d. De tweede maal in de begintijd

nadat de antimilitaristische aktiegroep Onkruit op 22 mei 1980 een inval deed in het gebouw van het Provinciaal Militair Commando (PMC) in Amsterdam en uiterst geheim materiaal werd gestolen, over

hoge hek, spreekt in dit verband boekdelen (18). De trotse schepping van Van der Steur werd overigens niet belangwekkend genoeg geacht een plaats te verwerven als beschermd monument, in tegen-

stelling tot bijvoorbeeld de watertoren, twee grenspalen, vier bruggen, alsmede het schaftlokaal en regulateurhuisjes voorfiltraat en regulateurhuisjes nafiltraat van de Gemeente Waterleidingduinen Amsterdam.

o.a. militaire operaties in Neder-

land tegen krakers en anarchisten, waaronder plattegronden van Eikenrode in Heemstede. Een deel van de zogeheten "PMC-papers" is in januari 1981 in beslag genomen bij de Amsterdamse boekhandels Athenaeum en Van Gennep, hetgeen tot arrestatie leidde van de bedrijfsleiders Guus Schut en Rob Van Gennep, waartegen door boekhandels- en uitgeversorganisaties bij justitie scherp werd geprotesteerd. Óók in de tijd van het schijnbaar onschuldige filmbureau was Eikenrode voor belangstellende buitenstaanders een onneembare vesting. Het feit dat in het concept-register Heemstede van de Provinciale Monumenten in Noord-Holland {1987} een foto van Eikenrode is verschenen, ge-

nomen met telelens vanachter het

Luxueus appartementengebouw en l hectare openbaar wandelbos De recente ontwikkelingen rond het landgoed hebben min of meer uitvoerig in de regionale pers aan-

21

dacht gekregen. De exploitatiemaatschappij Witkamp Beheer b.v. is intussen door aankoop van ongeveer 8,5 ton van de gemeente (die eerder Eikenrode van Domei-

nen had gekocht) economisch eigenaar van Eikenrode en deze heeft door het architectenbureau Alma + Dirks + Partners in Amsterdam een appartementenflat ter

hoogte van 13,5 meter in vier lagen (acht stuks) laten ontwerpen, welke

voor ruim acht ton per woning verkocht zullen worden. In een ultieme poging Eikenrode van de ondergang te redden is het landgoed op 25 maart 1990 door krakers bezet (19). Enkele personen en instanties hebben intussen verzocht het pand alsnog als rijksmonument aan te wijzen, o.a. de Vereniging Haerlem, en VOHB -lid ing. F.M.M. Roosen (zélf medebewoner van "Hertenduin") die met het historisch aspect voorop

vanaf het begin alert heeft gereageerd. Negatief advies is intussen

uitgebracht door de gemeente

Heemstede, alsmede de provincie Noord-Holland ("Gezien het feit dat het pand op provinciaal niveau niet van monumentale waarde

wordt geacht, zal het zeker niet van nationale betekenis zijn"). In een eerste advies heeft de Rijksdienst voor de Monumentenzorg in Zeist zich wél positief uitgelaten en wordt de cultuurhistorische waarde door deze instantie redelijk hoog ingeschat. ("Stilistisch is het pand puntgaaf. Ook de situering is prachtig"). Binnen afzien-

bare tijd zal door de minister van WVC een besluit worden genomen. Tot die tijd geniet het totale

landgoed Eikenrode, dat in eendrachtige samenwerking tussen N. Vas Visser, L. Springer en J.A.G.

van der Steur in 1902 tot stand kwam, tijdelijk bescherming als monument.

Istanbui, 12 juli 1990 Hans Krol

NOTEN (1) Zie: I. van Thiel-Stroman, Het landgoed De Hartekamp in Heemstede. VOHB, 1982, blz. 27. Zie ook: G. van Duinen, Heemstede in de Franse Tijd. VOHB, 1956, blz. 55 - 56. (2) P.H. Witkamp, "Soeka Brenti bij Heemstede". In: Nederlandsen Magazijn, nr.

30, 1863, blz. 233-234. (3) In genoemd artikel geeft de bekende makelaar Swen uit Bloemendaal als zijn mening dat gemeenten veel slagvaardiger kunnen reageren bij het behoud van monumentale panden. "Gemeenten nemen in dit opzicht veel te weinig initiatief. Er is gewoon een markt voor villa-vervangende appartementen. Als een projectontwikkelaar de kans krijgt om ze ergens neer te zetten, dan grijpt hij die. Dat is zijn vak. Je kunt de schuld dus niet op het bordje van de project-

22

(4)

(5)

(6)

(7)

(8)

(9)

ontwikkelaar schuiven. De gemeente is verantwoordelijk voor het behoud van beeldbepalende monumentale panden binnen haar grenzen". Het Amsterdams gemeentearchief beschikt over een kaart van de overplaats uit 1731 waar bij de plaats van Eikenrode duinen zijn weergegeven. Een latere afbeelding uit dezelfde eeuw in krijt en penseel in kleur, aanwezig in het Gemeentearchief van Haarlem, toont: "De duinen van de overplaats van de Hartekamp, ziende naar het noordoosten". Berichten van tijdgenoten bevestigen dit beeld. Ter staving van deze bewering enkele voorbeelden van gesignaleerde onjuistheden: - De buitens op het hoge terrein, de oude standwal of binnenduinen, verschenen eerst in de 19e en 20e eeuw. In tegenstelling tot wat staat beschreven was juist het lage gedeelte, de standvlakte westelijk van de Herenweg, vanouds het meest in trek; - J.D. Zocher jr. verzorgde niet het ontwerp van Meer en Berg, maar zijn vader J.D. Zocher sr.; - Leonard Springer heeft niet het tuinontwerp gemaakt van Kennemeroord; - De mening klopt niet dat bijv. "Hertenduin" vanaf de Herenweg wél zichtbaar is en "Dennenheuvel" niet; - De koepel die voorheen bij de Hartekamp hoorde en waarvan sprake, is tot de fundamenten afgebroken, zoals bericht in Heemstede Centraal, 22 maart 1989; - Het terrein van de Hartekamp is wél openbaar toegankelijk; "Hertenduin" is niet tegelijk met Eikenrode gebouwd, doch pas in 1930; Van de vroegere overplaats is wél een deel openbaar toegankelijk, namelijk het provinciaal bos op grondgebied van Heemstede en - na betaling van entreegeld - "Europa's grootste speeltuin" de Linnaeushof in Bennebroek. De verwikkelingen rond o.a. Ipenrode en Beerents Vastgoed b.v., Hertenduin en J.M. Bakker b.v., alsmede Meerzicht (door krakers bezet en geschikt gemaakt voor jongerenhuisvesting door het pand op te delen in appartementen) liggen nog vers in het geheugen. Niet ontkend kan worden dat de gemeente Heemstede, inspelend op een reële behoefte, op dit punt een voortvarend beleid heeft gevoerd. Nochtans is het een taak van een historische vereniging de waarde van monumentaal erfgoed zoveel mogelijk te verdedigen, ook al is de VOHB realistisch genoeg niet elk antiek pand overeind te willen houden. Tegen sloop van de eens zo glorieuze villa "Dennenheuvel" is daarom geen verzet aangetekend, omdat na bezetting door de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog - de familie Rhodius verhuisde noodgedwongen naar het oorspronkelijk als gastenhuis gebouwde "Bloemenoord" - deze na meer dan veertig jaar nalatig onderhoud in een vervallen en vermolmde staat verkeerde. Bekend zijn ook de blekerij van Van der Eist in Bennebroek, die vroeger aan George Clifford en tot 1809 tot de Hartekamp behoorde, alsmede "Bleeklust", na 1811 omgezet in een buitenplaats "Bleeklust", vervolgens "De Gliphoeve" geheten. De "Binnenlandsche" was veruit de belangrijkste exploitatiemaatschappij binnen de gemeente Bloemendaal. Ze ontwikkelde villaparken in alle delen 23

(10)

(11)

(12)

(13)

24

van de gemeente en in Aerdenhout was ze naast enkele particuliere grondeigenaren zelfs de enige ontwikkelaar van villaparken (zie: J. de Haan, Villaparken in Nederland, 1986 en G.C. Venema-Wildeboer, Van buitenplaats tot forensengemeente; de ruimtelijke ontwikkeling van Bloemendaal tussen 1870 en 1940, 1982). Blijkens in 1902 door een J. Craandijk beschreven boekje: "Kijkjes in de bezittingen der Binnenlandsche Exploitatie-Maatschappij van Onroerende Goederen", met talrijke lichtdrukken geïllustreerd, omvatte het bezit toen Duin en Daal (Bloemendaal), het Kleverpark (Bloemendaal), 't Klooster (Schoten), de Zwitsersche boerderij in Haarlem-Noord, villapark Aerdenhout en (delen van de Hartekamp op de grens van Heemstede en Bennebroek. Het zou nog tot 1930 duren voordat hier op kosten en aanwijzingen van Alfred Rhodius een landhuis verscheen, met Engelse stijlelementen en een vlinderplattegrond, ontworpen februari / maart 1929 door architect H.C. Berchtenbreiter. Informatie over de familie Vas Visser o.a. uit: G.J. Honing, Stamboek Familie Smit, 1935. Met dank aan A.G. van der Steur te Haarlem en E. Vas Visser in Aalsmeer. Voor nadere informatie hierover wordt verwezen naar een historische schets, gedateerd 23 november 1989, vervaardigd door dr. Lucia Albers. Het in 1989 op verzoek van de gemeente Heemstede door de Haarlemse tuinarchitect Victor van Boven vervaardigde ontwerp voor het nieuwe Eikenrode sluit aan op de in het terrein aanwezige gegevens. Een anonieme karakterschets (vermoedelijk van zijn eigen hand) verscheen in: "De Hollandsche Revue", Haarlem, 1907, blz. 257 - 269. Tien jaar later publiceerde J.A. Graafland de fotouitgave: "J.A.G. van der Steur, architect te 's Gravenhage, uitgevoerde gebouwen, projecten enz." Bussum, 1917. Een necrologie verscheen o.a. in jaarboek Haerlem 1944-1945, 1946. Bureau Monumentenzorg in Haarlem beschikt over een lijst van meer dan 40 in Haarlem ontworpen of verbouwde panden, terwijl Jannes de Haan de door Van der Steur in Bloemendaal gebouwde villa's inventariseerde ten behoeve van een plaatselijke monumentenlijst. Opmerkelijk is dat in de literatuur bouwontwerpen van de architectenfamilie Van der Steur (J.A.G., diens vader Adrianus en drie zonen Adrianus, Albert Johan en Johan Adrianus Gerard) meer dan eens door elkaar worden gehaald, o.a. in een beeld reportage van Haarlem, verschenen in het maandblad "De Architect" van september 1982. De oudste zoon Adrianus van der Steur was gemeentearchitect van Rotterdam en bouwde aldaar museum Boymans; verder in Haarlem de uitbreiding van het Stadhuis tussen 1938 en 1940. De tweede zoon A.J. van der Steur was voorzitter van de Bond van Nederlandse Architecten (B.N.A.); bouwde o.a. landhuizen, kerken en scholen en verbouwde paleis Soestdijkin samenwerking met ir. J. de Bie Leuveling Tjeenk. De derde zoon, óók ingenieur en genoemd naar zijn grootvader was werkzaam bij een bureau in Nijmegen en

Voormalig Koetshuis Eikenrode (foto Vic Klep)

(14)

(15)

{16}

(17)

is het minst bekend gebleven, omdat hij vooral "ondergronds" werkte aan rioleringen. Sedert 1983 in het bezit van de heer F.J.M. Suykerbuyk en mevrouw M.H.J. Duivenvoorden. Het pand heet - met uitzondering van de oorlogsperiode "Stella Duce". Het gigantische "Brongebouw" in neo-renaissancïstische stijl ontworpen, is op 14 september 1894 aanbesteed voor ruim ƒ 100.000,- en reeds op 20 juni 1895 in gebruik genomen. De belangstelling bleek nochtans niet in overeenstemming met de hooggespannen verwachtingen en al na veertig jaar is het gebouw gesloopt om plaats te maken voor het huidige Sportfondsenbad. Afbeeldingen van de villa zijn verschenen in o.a. "Bouwwereld", 12 augustus 1908. blz. 263 en "De Hollandsche Revue", blz. 266 (Noordzijde). Het is mij niet bekend of na de bouw van Eikenrode een artikel of bericht verscheen in een vakblad. In het bouwarchief van de gemeente Heemstede bevindt zich een tekening over de omzetting van een woonhuis in bureau van de Territoriale Commandant van Noord-Holland uit 1959. Volgens een provinciale bron zou Eikenrode in 1966 door het Rijk zijn gekocht en in dat jaar had een wijziging van de begane grond van het koetshuis plaats in kantoorruimte. Algemeen is bekend dat het Provinciaal Militair Commando op het landgoed gevestigd is geweest. 25

Er zouden o.a. binnenlandse aktiviteiten van het leger zijn voorbereid. Geregistreerd als hoofdbewoners in het bevolkingsregister staan afwisselend enkele onbekende personen vermeld, waaronder Petrus Gelens van november 1971 tot 13 maart 1979 (verhuisd naar Zevenbergen). Was hij huismeester/ conciërge? Voor opheldering geïnformeerd bij het kantoor van Domeinen in Haarlem, die naar een deskundige bij Defensie in Amsterdam verwees. Na eerst naar de doelstelling van mijn vraag te hebben geïnformeerd moet deze persoon eerst zijn directeur raadplegen en vervolgens tot zijn spijt mededelen dat het archief in de kelder ligt, zodat een bezoek aan het Kadaster sneller werkt... De tijd ontbrak voor een onderzoek ter plaatse. Zeker is in ieder geval wél dat Eikenrode per november 1980 in Heemstede is onttrokken aan de woningvoorraad om plaats te maken als kantoor en ontvangstruimte van het filmbureau van de Landmacht. (18) De architect T. Jongh Visscher, wonende in "De Gliphoeve" en buurman van Eikenrode was door alle in omloop zijnde verhalen in de veronderstelling dat het pand slooprijp was. Eerst nadat de krakers hem toegang verschafte heeft hij zijn mening moeten herzien. Zelf heb ik in de zomer van 1985 een vergeefse poging ondernomen het landhuis van binnen te mogen zien, bij welke gelegenheid ik mij ten overstaan van de wachtcommandant de opmerking veroorloofde: "Het lijkt wel dat hier kernbommen liggen opgeslagen in plaats van pornofilms". Persoonlijk heb ik me er over verwonderd hoe na 90 jaar de zolder - waar in de loop der jaren l gouvernante, vier dienstknechten en 54 dienstmeiden domicilie hadden - de betimmering nog zo puntgaaf kan zijn. Hier moeten werklui met een groot ambachtelijk vakmanschap aan gearbeid hebben! Het is te betreuren dat tijdens de leegstand met grof geweld vernielingen zijn aangebracht aan de fraaie groene plavuizen, de schouwen e.d. (19) Hun argumenten zijn weergegeven in het blad "Omslag", nummer 45 (april) en nummer 46 (mei 1990). Dat bij hen andere motieven meespelen dan historische belangstelling voor een architectonisch pand laat zich raden.

26

Gebrandschilderd glas in kerkramen Heru. kerk Bennebroek Tot voor kort waren er geen bijzonderheden bekend over de oorspronkelijke gebrandschilderde ra-

men van de meer dan 300 jaar oude Herv. kerk van Bennebroek. Zelfs stond niet vast, dat ze drie eeuwen geleden er inderdaad ook geweest zijn. De huidige kleurrijke ramen zijn in de vier grote vensters geplaatst in 1894; bijna 100 jaar geleden dus.

Die ramen waren een geschenk van de Ambachtsvrouwe van Bennebroek, Mevr. E.A. Nutges-Willink We kunnen dit lezen op een van de ramen aan de noordzijde van de kerk. Volgens overlevering was er voordien in de ramen helder glas.

Zekerheid is daarover tot nu toe uit archiefstukken niet verkregen. We

kunnen daarvan echter zeker wel

aantekening, gedateerd 18 augustus 1690 is daaruit:

"Van Nickelen ..... omtrent twee jaren geleden schilderende de

glasen van de kerck te Bennebroek daar van Romeyn de Hooghe de ordonnantie gemaekt hadde ....." In de archieven van de kerk en van de Ambachtsheerlijkheid Bennebroek is hierover tot nu toe niets gebleken. Wel echter heeft het archief van het Ambacht Bennebroek (het Gemeente-archief dus),

dat in de afgelopen jaren werd geordend en geïnventariseerd, een belangrijke aanwijzing in die richting

gegeven. Uit dat archief blijken betalingen uit die tijd, door kerkmeesters gedaan voor het ontwerpen en

schilderen van glazen door resp. Romeyn de Hooghe en Johannes van Nickelen. Deze betalingen waren:

in 1690: aan Jan van Nickelen (voor het schilderen van

uitgaan.

Drie eeuwen terug

de glasen van de kerck)

Het is verrassend, dat vrij kort na elkaar uit verschillende bronnen duidelijk is geworden, dat er ook in de begintijd van de kerk gebrandschilderde ramen geweest moeten zijn. Als eerste is dit gebleken uit het Notarieel archief (Gemeentearchief Haarlem)11. De volgende

in 1693: aan Romeyn de Hooghe (hierbij alleen de aanduiding "volgens kwitantie") ƒ 119.14.Tenslotte1' vertelt Pieter de Graeff

ƒ 37.16.-

(1638-1707), een persoonlijk vriend van Romeyn de Hooghe, op 20 oc-

tober 1688 in zijn dagboek (familie27

archief in het Gemeente-archief Amsterdam), dat Romeyn de

Hooghe met zijn vrouw, nadat zij bij hem thuis op de hofstede aan de Leidse vaart (welke hofstede?) hadden gegeten, vóór terugkeer

naar Haarlem eerst naar Bennebroek zijn gereden om de glazen die daar door een zekere Nickels op nieuwe manier zijn beschilderd,

te gaan bekijken. Ontdekkingen belangrijk

Bijna overbodig te zeggen, dat dit belangwekkende ontdekkingen zijn. Niet alleen geeft dit een nog duidelijker beeld van het omvangrijke werk van Romeyn de Hooghe, doch zeker is het ook van groot belang voor het onderzoek naar de bouwgeschiedenis van de Hervormde kerk van Bennebroek.

Romeyn de Hooghe Wie was Romeyn de Hooghe? Hij werd in 1645 in Amsterdam geboren. Had een veelbewogen leven, waarin hij geweldig veel presteerde. Was rechtsgeleerde, schrijver en dichter, maar in het bijzonder tekenaar, etser en schilder. Hij

semi-allegorische wijze bracht hij deze gebeurtenissen en later ook veld- en zeeslagen in beeld. Gedu-

rende 20 jaar had hij regelmatig contacten met de Poolse Adel. De Poolse koning verhief hem in 1675 in de adelstand. In 1687 vestigde hij zich in Haarlem. Twee jaar later werd hij doctor in de rechtsgeleerdheid (Univ. van Harderwijk). Hij had een zeer goede relatie met koning-stadhouder Willem III, deed veel voor hem, bv. in de zgn. pamflettenstrijd; was dan ook erg Oranjegezind. Hij kreeg ook veel opdrachten van stadsbesturen. Hij overleed op 63jarige leeftijd. Op 15 juni 1708 werd hij in de Grote of St. Bavokerk in Haarlem begraven.

Wie gaf de opdracht? Waarom deze nogal uitgebreide uiteenzetting over de ontwerper van de eerste gebrandschilderde kerkramen van Bennebroek? Om daarmee aan te geven, dat een groot kunstenaar bereid bleek in een klein dorp de beschildering van de kerkramen te ontwerpen. Er

is (tot nu toe) niet bekend wie hem het verzoek hiertoe heeft gedaan. trouwde in 1673 met Maria Lans- Was dit de Ambachtsheer van Benman, dochter van Ds. Andreas nebroek Adriaan Pauw Jr? Dat ligt Lansman. In 1672 maakte hij o.a. bijna voor de hand. We zouden

Ook van de moord op de gebr. De

ook kunnen veronderstellen, dat de vader van zijn vrouw, Ds. Lansman, een goede vriend was van Ds.

Wit maakte hij tekeningen. Op

Feyten, de Herv. predikant van

13 prenten over de dramatische gebeurtenissen in dat rampjaar.

28

Bennebroek, en dat het verzoek via die weg bij Romeyn de Hooghe is gekomen. Wie weet zal nader onderzoek op deze vragen alsnog een antwoord opleveren.

11

Drs. Jeanine Otten maakte mij hierop attent

Beschildering

uit de kerkekas betaald; een ontvangen gift daar tegenover, zoals later in 1894 wel het geval was, blijkt niet. Vergelijken we dit met de Herv. kerk van Heemstede, ook een Pauwkerk, dan zien we, dat de oorspronkelijke glazen daar werden geschonken door hooggeplaatsten en door gemeenten en provincies.

Johan van Nickelen

Het is jammer, dat ook niet bekend is wat de beschildering voorstelde. Er is naar wij thans weten geen enkel bewijs daarvan bewaard gebleven. Werden Bijbelse taferelen

Van Johan van Nickelen, geboren te Haarlem in 1656, is bekend, dat hij als glasschilder (glasschrijver), schilder en etser lid was van het

op de ramen uitgebeeld? Of viel de

de het vak van zijn vader, Isaac van Nickelen , o.a. schilder van kerkinterieurs. Johan van Nickelen had zijn atelier in Haarlem. Over de wijze waarop hij de beschildering uitvoerde vinden we niets beschreven. Opvallend is, dat De Graeff in zijn dagboek schrijft, dat de beschildering op een "nieuwe manier" plaats vond. Dit zou er op kunnen wijzen, dat hij emailverven heeft gebruikt. Het inbranden hiervan was in de 17e eeuw steeds meer gebruikelijk geworden.

nadruk op allegorische voorstellingen en heraldische motieven? De oorspronkelijke gebrandschilderde glazen van de Herv. kerk van Heemstede (ook 17e eeuws) waren o.a. versierd met de wapens van de schenkers. In de Bennebroekse ramen zullen zeker ook wel de wapens van de familie Pauw zijn ingebrand. Mogelijk ook wel het wapen

van de ontwerper. In ramen van de Oostzijderkerk van Zaandam, die in 1701 eveneens naar een ontwerp van Romeyn de Hooghe werden vervaardigd, prijkt tussen de familiewapens ook die van hemzelf. Er zijn geen aanwijzingen, dat de Bennebroekse ramen door derden zijn geschonken; dit was in die tijd wel erg gebruikelijk. De kosten zijn

Haarlemse St. Lucasgilde. Hij leer-

Vernieuwing glazen Wanneer het geweest is, staat niet vast, doch .in de loop van de twee eeuwen die volgden op het plaatsen van de oorspronkelijke glazen, zijn de gebrandschilderde glazen 29

Restanten uan de oorspronkelijke gebrandschilderde glazen van de Hem kerk te Heemstede, bijeengebracht in de ramen naast de preekstoel

foto drs E. Sneller vervangen door helder glas. Het is

niet verwonderlijk, dat na geruime tijd reparatie, ja zelfs vervanging nodig bleek. De invloed van het weer, in het bijzonder sterke zonverwarming en strenge kou, op gebrandschilderde glazen is bekend. Dat men toen niet opnieuw geschilderde glazen heeft laten aanbrengen kan een financiële reden gehad hebben. Helaas is er in die eeuwen

door het kerkbestuur en door de predikanten zeer weinig aan verslaglegging gedaan. Als gevolg

daarvan kunnen we er niets over lezen. Het is ook mogelijk, dat de 30

opvattingen in de tijd van de vervanging van de glazen zijn beïnvloed door de "verlichting". In de

18e eeuw en ook later was men van mening, dat niet alleen de mensen, maar ook de kerkruimten "verlicht" moesten worden. Licht en duidelijkheid moesten heersen, de mystiek van de donkere ruimten in de kerk moest verbannen worden. Van belang kan ook nog geweest zijn de leuze in de Franse tijd: vrijheid, gelijkheid en broederschap. Geen verering van hooggeplaatsten meer. Dus weg met de adellijke wapens in gebrandschil-

derde ramen. Dergelijke opvattingen hebben er aan mee gewerkt, dat de glasschilderkunst in de 18e eeuw op de achtergrond raakte. Eerst in de loop van de 19e eeuw kwam deze weer wat op.

Herv. kerk Heemstede De oorspronkelijke gebrandschilderde glazen in de ramen van de Herv. kerk van Heemstede zijn eveneens verloren gegaan. Van

Een eeuw geleden Tegen het einde van de 19e eeuw

waren de kerkramen in Bennebroek blijkbaar weer in een zo

slechte staat, dat grote reparatie of vervanging dringend nodig was. Ze waren niet meer winddicht; de grote kachel met de lange pijp in de dooptuin kon de kerk niet rneer verwarmen. Bovendien was er het

gevaar voor neervallen van glas. Het kerkbestuur sprak over deze situatie met de Ambachtsvrouwe, Mevr. E.A. Willink-Nutges. Als opperkerkvoogdes wist zij ook wel, dat dit niet zo kon blijven. Zij tastte in haar beurs en schonk ƒ 1000. Daarmee moesten de ramen dan volledig worden vernieuwd, en niet meer met helder glas, maar beschilderd. De glazeniers Van Diesen en Kerrebijn uit Haarlem namen het werk

aan voor ƒ 800. De kerk hield dus geld over, men kon daarmee de bijkomende kosten, waaronder het honorarium van de architect, betalen. Als architect was aangezocht de heer J. Wolbers uit Haarlem. Er zijn geen offerten, werktekeningen, rekeningen en beschrijvingen van de toegepaste techniek bewaard

gebleven. Jammer.

Een van de huidige gebrandschilderde ramen in de Herv. kerk te Bennebroek. foto Marco Verkaik. 31

Lennep schrijft in 1922 in zijn boekje over die kerk, dat de restanten tenslotte, zonder enige samenhang, in één venster werden bij-

het vorenstaande blijkt, nog veel onduidelijkheden overgebleven. Dit geldt niet alleen voor de ramen van de kerk in Bennebroek, maar ook met betrekking tot het eerste orgel in die kerk. Daarover in een volgend artikel.

eengebracht, totdat ook dit venster eind vorige eeuw vernieuwd moest worden. De brokstukken zijn toen in een kistje bewaard totdat enkele jaren geleden op initiatief van Ds. juni 1990 E. Sneller deze stukken door glazeM. Verkaik nier Bogtman uit Haarlem weer zijn bijeengebracht in de beide ramen naast de preekstoel en in Bronnen o.a.: het raam boven de graftombe in de kerk. In een van de ramen lezen Nederlandsche glasschiiders door W. Bogtman (1944) we: "Aangeboden door Ds E. Sneller Schets der Geschiedenis van de kerk bij zijn afscheid op l dec. 1985" der Nederduitse Hervormde Ge-

Meer onderzoek nodig Ofschoon onderzoekingen van de laatste tijd belangrijke gegevens hebben opgeleverd zijn er, zoals uit

32

meente van Heemstede door Jhr. Mr. D.E. van Lennep (1922) Hervormde kerk van Bennebroek 300 jaar door M. Verkaik (1980) Biografie van Romeyn de Hooghe (en waardevolle aanvullende informatie) door Drs. Jeanine Otten (1988)

Nieuwe leden vanaf l april 1990 HEEMSTEDE

BENNEBROEK

mevr. P.M. Rozendaal-Dam mevr. M. Mous E.A. Boonstra J. van Wijngaarden mevr. R. van Hees-Hage mevr. A. van Dijk mevr. RW. van Dijk-Dekker mevr. H. Jongsma-Venema W.J. Pollé

mevr. L. Heitink prof. dr. A.E.F.H. Meijer

HILVERSUM A.P. Preyde

AGENDA 25 8 15 21

augustus 1990 Busexcursie september Monumentendag september Historische dag Haarlem november Uitreiking jaarpremie

Oud-Heemstede-Bennebroek

Nieuwsbrief no. 66

November 1990 HEI

Bestuur: G. Schuitemaker, voorzitter IJssellaan 7,

2105 VA HEEMSTEDE tel 023-288916 W. Verspoor, secretaris Franz Leharlaan 77

2102 GJ HEEMSTEDE tel. 023-283068

K. de Raadt, penningmeester Kerklaan 49 b. 2101 HL HEEMSTEDE te!. 023-280641

Mevr. LM. 't Hooft-van der Linden, Wilhelminaplein l, 2103 GS HEEMSTEDE tel. 023-292631 J.LP.M. Krol, archivaris

Joh. Verhulstlaan 26, 2102 XT HEEMSTEDE tel. 023-282977 Mevr. H. Nierhoff-Bax

Lage Duin 2, 2121 CG BENNEBROEK tel. 02502-48014

A.J. Olthaar. ledenadministratie Glipperdreef 82,

2104 WL HEEMSTEDE tel. 023-292824

Contributie minimaal f. 15.Giro 27.35.06 tn.v. de Penningmeester v.d. Vereniging Oud-Heemstede Bennebroek te Heemstede.

Van de redaktie Dit nummer van de Nieuwsbrief heeft een grote diversiteit aan bijdragen. Het is verheugend om steeds meer medewerkers te kunnen verwelkomen. Edoch we hebben niet alles kunnen opnemen, wat aangeboden werd. En dat geldt vooral wat betreft de foto's.

De heer Vic Klep kwam met foto's over de Open Monumentendag, waarvan ook enkele in dit nummer

staan. Het was een bijzonder geslaagde dag. Wij danken de vele medewerkers, die zich belangeloos hebben ingezet om de bezoekers van de verschillende evenementen te ontvangen.

Van mevr. A. Schef f er-Oosterhoorn ontvingen wij leuke foto's, waarvan er enkele bij het artikeltje over de tocht naar Buren geplaatst zijn. De foto op de omslag toont een groep van onze leden.

W.V.

Paapsche Roem in 1754 Het is 5 april1754. De predikant van de Nederlands Hervormde kerk te Heemstede maakt zich zorgen. Er wordt gefluisterd in het dorp en gegniffeld. Op de jaarlijkse huisbezoeken rond Pasen samen met ouderling Veldthuijsen hoort hij er ook van: er zou een paapse school bestaan aan de Aerdenhoutselaan, waar de Roomsche Willemijntje van der Hulst en Lijsje Pap, haar dochter, les geven. Er schijnen ook verscheidene gereformeerde kinderen school te gaan. Hij

heeft het al bij de schout aangegeven. Maar er is meer- Met ouderling van Grieken op huisbezoek bij de schoolmeester, beklaagt deze zich erover, dat hem de leverantie van boeken aan Paapsche kinderen door de Heer van Heemstede ontnomen is en is gegund aan de Roomsche priester van Berkerode, die ze goedkoper kan leveren. Redenen te over om vandaag een extra ordinaire Kerkeraad bijeen te roepen. Immers de Kerkeraad zal zich voor de boekenkwestie zonodig moeten verantwoorden bij een lokale visitatie van de gedeputeerde van de Classis. Ook de schoolmeester wordt ontboden. Deze zegt, dat de order, die hem gegeven is, zich niet alleen uitstrekt tot schriften, maar ook tot lesboeken, al-

hoewel in de praktijk deze laatste nog niet geleverd zijn. Verder blijken op de school van Willemijntje en Lijsje wel 22 of 23 kinderen te zitten of gezeten te hebben. Het is wel eens verboden, maar onder het mom van een naaiwinkel ontvangen zij daar kinderen vanaf 3 a 4 jaar, die zeker nog niet kunnen naaien. Voor de lessen wordt ƒ.1 ,= per kwartaal betaald. Er zijn daar ook jongens op de werf gezien, die de leeftijd al hebben om bij de schoolmeester te zitten en er gaan berichten dat er al kinderen aan het schrijven toe zijn. Het kind van Hermina Scholten, lidmaat van de Gereformeerde Kerk en tuinvrouw bij de heer burgemeester Hop, is er drie Jaar op school geweest. Zo ook een kind van de buitenplaats van de heer Visser. De Kerkeraad beklaagt zich erover dat hun dit niet eerder ter ore gekomen Is. Nu gaat er nog een kind school van Elisabeth van Dieren, lidmaat, hospita in de Dorstige Kuil, en twee kinderen van Jacobus Vink en Maria Rostark, beide Gereformeerd, van de buitenplaats van de Heer Lu blink. Alle drie beklagen zij zich erover dat er geen gelegenheid bestaat hun kinderen dichterbij op school te doen en graag zouden zien dat een gereformeerde schoolmeesteres op de

Herenweg of in die omgeving zou worden aangesteld.

De Kerkeraad besluit het volgende: 1. Belde zaken zullen aan de Heer van Heemstede worden doorgegeven, tesamen met het oordeel van de Kerkeraad.

ken door de priester naar voren te brengen. Gesteld wordt, dat de winst die op de schoolboeken gemaakt wordt tot de emolumenten van de schoolmeester behoort en hem door de Heer van Heemstede zelf is toegezegd.

de schoolmeester hier te grote winst op zou maken, hetgeen 2. Broeder Veldthuijsen, ouderling, en de Kerkeraad echter niet bekend is, zou broeder Drocan, diaken, die ook sche- het dan niet stichtelijker zijn na te gaan penen zijn, zullen bij de schout en an- wat een billijke winst voor de schooldere schepenen lobbyen, dat de meester is en een prijs vast te stellen, priester van Berkenrode van de leverandan de leverantie tot verwondering van tie van boeken, die zoveel verwondevelen en roem van het Pausdom aan ring bij de Gereformeerden en roem bij een Roomsche priester, nog wel behode Papisten veroorzaakt, verstoken mag blijven, vooral van gedrukte les- rende tot een andere heerlijkheid, te gunnen. Verder wordt de Heer van boeken. Heemstede van de besluiten van de 3. De schoolmeester wordt aangezegd, Kerkeraad op de hoogte gebracht. dat hij geen Roomsche of anderzins ongepermiteerde boeken toe mag laten en DS Kerkeraad stemt in met het condat hij voortaan van alle boeken, die via cept. de priester op school verschijnen, aanHet vervolg gifte zal doen bij de predikant of de Ker7a n keraad. De predikant zal In zijn functie OP P '. het is zondag, berichten de broeders Veldthuijsen en Drocan dat en uit naam van de Kerkeraad de hun pogingen bij schout en schepenen school meer bezoeken. in zoverre succes hebben gehad, dat De predikant leest een concept-brief de schout de Roomsche school zal veraan de Heer van Heemstede voor. hinderen. Ten opzichte van de leveranHierin wordt verhaald van de gebeurte- tie van boeken kan hij niets doen. Dit is nissen rond de school aan de Aerden- een zaak van de Heer van Heemstede. houtse weg en wordt om maatregelen Hoe deze op de brief gereageerd heeft tegen de school gevraagd en het aan- is niet bekend. stellen van een gereformeerde schoolmeesteres aanbevolen. Bewerking van: Heemstede, invulnum-

Van de gelegenheid wordt gebruikt gemaakt om de leverantie van boe-

mer 6B, blz. 163 e.v. in Rijksarchief N oord-H olland. Jan Hein Beelen.

Over Zwanendrift en Pluimgraven in Heemstede Tot de voorrechten van zowel de Heerlijkheid Heemstede als het in 1466 afgescheiden Berkenrode behoorde het recht van zwanendrift. De zwaan- of zwanendrift (zwaanderij) was in vroeger eeuwen het privilege van sommige steden en ambachtsheren om tamme zwanen te houden. Officieel in de Franse Tijd (1798) afgeschaft, bleef tot in het midden van de 19e eeuw het 'Register der Zwanen-driften en Jagten' gehandhaafd. Van alle zwemvogels zijn de zwanen het grootst. Van de zeven soorten zijn er vijf wit. Vooral de knobbelzwaan heeft reeds Sang burgerrechten in ons land. Bij afgravingen van terpen in Groningen en Friesland zijn fluiten gevonden, vervaardigd uit beenderen van de knobbelzwaan, de bekende 'parkzwaan', met oranjerode snavel en zwarte knobbel. Het woord 'zwaan' komt incidenteel voor in plaatsnamen (vgl. Zwaanshoek), evenals op wapens van families en gemeenten, zoals in Heemstede de heraldische merletten, die veel gelijkenis met eenden vertonen. In de middeleeuwen is de knobbelzwaan gedomesticeerd, ook al neemt deze bij gevaar snel een agressieve houding aan. Het hou-

den van zwanen was een status-

symbool, aanvankelijk voorbehouden aan vorsten. Het recht is in Vlaanderen en Holland als een grafelijk privilege enkel aan belangrijke steden en landsadel toegestaan, waartoe het adellijk geslacht Van Heemstede gerekend kon worden. Ooievaars, duiven en zwanen golden in de middeleeuwen als beschermde vogels en op het zonder consent doden hiervan stond veelal een zware boete. Op 11 februari 1401 verleende hertog Aelbrecht aan Jan van Heemstede als dank voor bewezen diensten de rechten om konijnen te vangen binnen het ambacht en de visserij in het Spaarne nabij het Huis te Heemstede. Aangenomen wordt dat al zijn vader Gerrit van Heemstede, die als zegelaar deel uitmaakte van de Grafelijke Raad, reeds het voorrecht van de zwanendrift ontvangen heeft. De oudste overgeleverde acte, waarin expliciet sprake is van het recht om zwanen te houden, dateert van 15 februari 1450. De toenmalige ridder Jan, heer van Heemstede, tevens van Benthuizen (nabij Hazerswoude), beleende Willem Gerritszoon van Schoten met de poel met aangewassen en

zwaandrift tussen de vrijheid van Haarlem en het Spaarnewouder veer. Omdat heer Jan zelf geen

zegel bezat, zegelde zijn neef Lodewijk van Montfoort, heer van

Hazerswoude. Financieel in de problemen gekomen is een deel van Heemstede, Berkenrode genaamd, door Jan van Heemstede in 1466 beleend aan Gerrit van Berckenrode, burgemeester van Haarlem (en het zou tot 13 juni 1857 duren totdat de gemeenten Heemstede en Berkenrode wederom zijn verenigd onder de naam Heemstede). In de overdrachtsacte van 18 augustus 1466 wordt omstandig gesproken over de drift van twee paar oude zwanen, welk voorrecht de nieuwe ambachtsheer verkreeg. Ik citeer: "(,..)die hij voir hem ende zynen erven aldaer sal mogen houden in derselver bepaling boven verclaert. Ende van welken zwaendrifte ie den voirnoemde Geryt (=vader van Jan van Heemstede. H.K.) tanderen tijden consent gedaen ende mijn brieven gegeven hebbe, welke

stadhouder van Holland, Zeeland en Friesland. Op 3 juli 1473 kocht Lodewijk van Willem van Schoten de zwanendrift terug, dat een onversterfelijk was van de hofstede van Heemstede, waar tegenover stond een rode (=jonge) sperwer-te gebruiken ten behoeve van de valkenjacht- of een stoop wijn.

Op 13 april 1559 is een plakkaat (wet of verordening) uitgegeven tegen het schieten van duiven en zwanen, van welke een handgeschreven afschrift zich bevindt in het Heemsteedse gemeentearchief. Adriaan Pauw benoemt pluimgraaf

Naast het houden van zwanen en duiven behoorde de visserij in het Spaarne achter het Huis te Heemstede toe aan de ambachtsheren, welk laatste privilege regelmatig tot conflicten leidde met de vroedschap Haarlem, die pas op 17 oc-

tober 1476 het recht der Heren van Heemstede officieel erkende.

ambachtheerlicheyt thienden ende

Op 2 november 1622 verhuurde

zwaendrift die selve Geryt hebbe,

de nieuwe Heer ridder Adriaan

behouden, gebruycken en de besitten sat tot alsulken rechte ende lene als ie die van mijnen voirs. Ge-

Pauw de visserijen en vogelarijen voor vijfentwintig gulden per jaar. Om het vangen van vogels tegen te gaan gold een ordonnantie en de huurder mocht bekeuren en een

nadigen Heere te lene houden hebbe"(l). In 1472 is het ambacht Heemstede beleend aan de vermogende Lodewijk van Gruuthuize uit Brugge, graaf van Winchester, toenmalig

boete innen, indien de geldende regels ter bescherming van vogels

werden overtreden.

In die periode bleken de zwanen behorende tot het Huis van Heemstede ten dele gestorven, ten dele verdreven en weggeraakt. Omdat de resterende knobbelzwanen on-

gepaard waren, schonken de Burgemeesters en Regeerders van

geheten pluimgraven aangesteld, inde zin van ambtenaren of hofdie-

naren belast met toezicht op de pluimdieren; vergelijk 'dijkgraaf. Amsterdam, Leiden en Haarlem (2) kenden het ambt van pluimgraaf, vaak lid van het plaatselijk

Amsterdam als een huldebetoon

bestuur, in de 17e eeuw waren de

aan pensionaris Adriaan Pauw 'een paer schone zwanen'; het mannetje omtrent 7 jaar en de vrouwelijke zwemvogel ongeveer 5 jaar oud. De dienaar van de pluimgraaf kerfde op de snavel een kruis en óók de poten zijn gekenmerkt. Teneinde de zwanendrift in Heemstede te kunnen voortzetten en verbeteren is het paar op 3 april

burggraven van Leiden en later de

1625 naar Heemstede vervoerd. Helaas kon het wijfje in de nieuwe

omgeving niet wennen en is a! begin juni van dat jaar gestorven, doch reeds op 13 juni vervangen door 'een ander schoon wijfken',

dat ook al korte tijd later overleed. De "zwaanderij" kwam onder druk te staan, maar Adriaan Pauw wist zoals in de politiek- niet van wijken

en hij gaf schout Johan van As (intussen benoemd tot pluimgraaf) opdracht een nieuw koppel naar de slotgracht over te brengen, hetgeen op 16 october geschiedde. De zwaan van het mannelijk geslacht was tussen de 5 en 6 jaar en het vrouwtje omstreeks 4 jaar oud. Om het toezicht te houden over de watervogels, inzonderheid de zwa-

nen, zijn al in de middeleeuwen zo-

heren van Wassenaar pluimgraven van Rijnland. De historicus Wagenaar bericht dat het pluimgraafschap ofwel oppertoezicht over de stadszwanen in Amsterdam gemeenlijk door een burgemeester werd waargenomen, hetgeen ook

in Heemstede het geval is geweest Adriaan Pauw die als weinig an-

dere bestuurders uit Heemstede in het verleden in veel opzichten zijn tijd ver vooruit was, benoemde schout Johan van Asch op 10 juli 1625 tot stadhouder der lenen, houtvester particulier over de duinen en wildernissen, alsmede tot 'pluymgraaf van zijn zwanen en zwaandriften in het Spaarne en de Meer. De eerste pluimgraaf legde de eed af en behalve de charter met ondertekening en opgedrukt zegel is ook het persoonlijk door Pauw geschreven concept bewaard gebleven in het Heerlijkheidsarchief. Op dezelfde dag is Jacob Pieterszoon, woonachtig aan de Molenwerf, gecommitteerd door de Heer van Heemstede tot dienaar van de pluimgraaf. In dezelfde maand gaf de stad Haarlem een keur uit aangaande

de Swaanderij en Vogelarije (opnieuw verschenen in 1627). De

van Haarlem een jonge zwaan die

pluimgraaf van Haarlem verzocht op grond hiervan aan zijn Heemsteedse kollega of die mede wilde

toebehoorde aan het Huis te Heemstede in het Spaarne doodgeschoten. Het gerucht verspreidde zich als een lopend vuur door Heem-

letten en toezicht houden op de

stede en Adriaan Pauw moet in

woede ontstoken zijn toen hij van de misdaad kennis nam. Voornamelijk om genoegdoening van de stad Haarlem te eisen liet de ambachtsheer verklaringen afleggen die het voorgevallene moesten bevestigen. Hiertoe werden ingeschakeld schout/pluimgraaf Johan pluimgraaf leren we in de Heem- van Asch, de schepenen, voorts steedse archieven verder nog op Hendrik de Goyer, rentmeester een andere wijze kennen. Van de van het Huis, alsmede schout en ambachtsheer kreeg Jacob Pie- schepenen van Nieuwerkerk (een terszoon toestemming nabij zijn Heerlijkheid in bezit van Pauw), huis tijdens het jaarfeest een stang welke laatsten op 21 december een met papegaaien te plaatsen die uitgebreide verklaring opstelden door liefhebbers tegen betaling af- door twee oog- en oorgetuigen afgeschoten mochten worden. De gelegd. Claes Cornelisse en zijn voorwaarden, prijzen e.d. dienden maat die analfabeet was en daarom Haarlemse zwanen, omdat zoals spoedig zou blijken de zwanen gemeentegrenzen overschreden en in eikaars water terecht kwamen. De Haarlemse keur liet toe dat Jacob Pieterszoon een provisie ontving. De dienaar van de Heemsteedse

vooraf aan de schout te worden gemeld en uiteraard ontving de Heer-

lijkheid (lees Adriaan Pauw) voor deze vergunning een deel van de opbrengst. Na eerdere plakkaten uit o.a. 1559

en 1595 bleek het in 1637 noodzakelijk dat de baljuw van Rijnland een nieuwe verordening uitbracht ter bescherming van vogels, met name duiven en zwanen.

Geschil met Haarlem

Op 7 december 1642 heeft omtrent het middaguur de pluimgraaf 8

met een groot kruis signeerde, had-

den op 7 december via 't Spaarne op weg naar huis drie schoten gehoord. Deze waren volgens hen afkomstig uit geweer van Dirk Janszoon, herbergier in Haarlem en pluimgraaf van de stad. Tussen 8 en31 december zijn nog vier belastende verklaringen jegens de Haarlemse pluimgraaf op schrift gesteld, o.a. door vader en zoon Willem en Jan Janssen, respectievelijk circa

50 en circa 30 jaar oud. Dirk Janssen zou met een roer in

de hand en in aanwezigheid van een hond op èèn van de drie jonge

zwanen "die nog niet geheel wit was" geschoten hebben. De stervende zwaan viel dood op 't ijs, hetgeen plaatsvond aan de westzijde van 't Spaarne ter hoogte van de Duivenpoort bij het kasteel. Bovendien werd verklaard dat hij de zwaan op zijn schouders nam en in de Spaarnestad voor negen stuivers had verkocht. Pluimgraaf Dirk verdedigde zich door te zeggen dat het zwaantje in Haarlem was uitgebroed. Uit de Heemsteedse archieven kan niet worden opgemaakt welk gevolg deze zaak voor hem heeft gehad. Het liefst zal Adriaan de Haarlemse pluimgraaf op de schandpaal ofwel Kaeck tegenover het Schoutenhuis (het latere 'Wapen van Heemstede') voor het publiek te kijk hebben gesteld, maar het lijkt onwaarschijnlijk dat het zover is gekomen. De staatsman-ambachtsheer heeft talrijke malen geschillen gehad met de Haarlemse magistratuur (evenals met de baljuw van Kennemerland), maar ging uit een oogpunt van "suyvere naerbuijrschap" en als excellent diplomaat nimmer zover de zaak op de spits te drijven. In 1651 is Adriaan Pauw voor de tweede maal tot Raadpensionaris van Holland benoemd en bleef weinig tijd over om zich persoonlijk met Heemsteedse aangelegenheden te bemoeien en op 21 februari 1653 is hij na een korte ziekte in

Den Haag overleden. Eerst zijn zoon en opvolger als ambachtsheer van Heemstede ridder Gerard Pauw sloot op l april 1655 een overeenkomst met de burgemeesters van Haarlem, waarin is geregeld dat zwanen uit Haarlem en Heemstede onbelemmerd in elkaars wateren mochten vertoeven. In Heemstede is het ambt van pluimgraaf sedert 1625 steeds verbonden geweest met de functie van schout/burgemeester, die aldus ook belast was met het toezicht op de lokale zwanendrift en vogelarije in het algemeen. De laatste pluimgraaf als zodanig benoemd in het Ancien Régime was Jan Dollernan in 1793 (overleden in 1810). Toen in 1793 de ambachtsheerlijkheid (inclusief het Slot) door Leonardus Pauw geboren Hoeufft voor ƒ 125.000,- is verkocht waren tevens "de zwaanendrift en visscherij in het Spaarne" als privileges in de verkoopvoorwaarden opgenomen, van welke de revenuen overigens gering waren. In 1798 breidde Vrouwe J.M. Dutry haar bezit uit met een stuk land tussen de Gasthuislaan en Jan Lottenlaan "met de drift van 2 paar oude zwanen, leenroerig aan den leenhove van Holland". Na Jan Dolleman is geen nieuwe pluimgraaf aangesteld, doch het recht van zwanendrift bleef nog wel gecontinueerd en is bijvoorbeeld op 2 augustus 1807 door de kapitein-generaal der Jacht in Den

Haag verleend aan ambachtsvrouw J.M. Dutry en voor de laatste maal l juli 1849 voor vijf jaar aan

de heer M.A. Beels. Volières, uinkenbanen en

eendenkooien Niet zozeer voor commerciële doeleinden, maar ten genoege van de eigenaren zijn zwanen, evenals

hoenders, eenden, ganzen en kalkoenen óók gehouden op een aantal buitenplaatsen. Menagerieën of volières (veelal bestaande uit hoender- en duivenhokken) zijn o.a. te vinden geweest op de volgende hofstedes: de Hartekamp, Huize te Manpad, Valkenburg, Sparenhout, Kennemeroord en Meer en Bosch, ünnaeus schreef in de opdracht

van zijn boek "Hortus Cliffortianus" naar aanleiding van zijn eerste bezoek op 13 augustus 1735 aan

zame vogels, tot wier verzorging pluimgraaf Koert was belast die het huis 'De Kapel' nabij de Manpadsbrug bewoonde. In één jaar bedroeg het vogelzaad zelfs ƒ 1.200,-en omdat de tijdsomstandigheden ongunstig werden, besloot men zich te beperken tot

duiven, eenden en kippen. Voorts was er een vinkenbaan (gelegen op

Leiduin), zoals in Heemstede ook op Dennenheuvel en nabij Boekenrode. De oppasser van het gevogelte op een buitengoed was bij verkorting soms ook 'pluim' geheten. Bennebroek, tengevolge van familieomstandigheden in 1653 van

Heemstede afgescheiden,

heeft

nimmer het recht van zwanendrift

ontvangen. De gemeente heeft wél een vergunning tot het hebben van een vogelkooi in 1676 verkregen

van de Rekenkamer der Domeinen de Hartekamp over "{.-.) Ame- van de Staten van Holland en

rikaanse valken, verschillende soorten van papegaaien, fazanten, pauwen, parelhoenders, Amerikaanse

West-Friesland. Deze is aangelegd

korhoenders, Indische hoenders, zwanen, snippen, Amerikaanse kruisbekken, mussen in verschillende soorten, tortelduiven en andere duiven, benevens vele andere vogelsoorten, van wier kreten de tuin weergalmde". Het holvormig gebouwde menageriehuis van Cornelis van Lennep, gelegen aan de zijde van de Manpadslaan, bevatte een rijke verzameling van fraaie en zeld-

het Haarlemmermeer, genaamd het Rottegat, en is met onderbrekingen tot het begin van de 19e eeuw in gebruik geweest om in het wild levende eendachtigen voor consumptiedoeleinden te vangen. Ook aan de oostoever aan het Spaarne nabij Vijfhuizen lag een vogelkooi die eigendom was van

10

op een stuk grond ter grootte van

circa 3,5 hectare aan de zijde van

Adriaan Pauw. Zoals de manager van cultureel centrum 't Oude Slot somtijds slot-

Vogelmarkt (circa 1640) in de tuin van het Huis te Heemstede. Penseel over zwart krijt, de voorgrond met de pen in bruin omgewerkt. Uit verzameling: mevrouw Van Houten, Den Haag. (c. Frequin-photos). In dezelfde periode had jaarlijks op 25 juni ook een paardenmarkt in Heemstede plaats. Tekening door Jan Martsen de Jonge (geboren 1609 in Haarlem). Dezelfde schilder, tekenaar en etser, die o.a. in Amsterdam en Delft werkzaam was, maaakte ook een tekening van de ontvangst der Franse koningin-moeder Maria de Medicis in september 1638 op het Huis te Heemstede.

voogd wordt genoemd, zou men

de beheerder van de kinderboerderij in het wandelbos Groenendaal met evenveel recht met pluimgraaf kunnen aanduiden, welke

laatstbedoelde

mededeelde dat

hedentendage enkele koppels zwanen in Heemstede verkeren in het Spaarne en nabij Hageveld, de Groenendaalkade en omgevende vaarten en in de Leidsevaart In tegenstelling tot wat in de 19e eeuw

gebruikelijk was, ontbreekt thans een exacte telling van deze sierlijke en betekenisvolle watervogels in

de gemeentelijke statistieken. Tot besluit:als bijlage is een lijst van de Heemsteedse pluimgraven opgenomen, zoals overgeleverd dankzij kronikeur Willem Dolleman

(Van Doorninck nr. 469) (3). Hans Krol

11

NOTEN (1) Geciteerd uit: J. van Duinen, De geschiedenis van de heerlijkheid Berkenrode. 1957, blz.ll. Toen het slot van Berkenrode in de nacht van 4 op 5 mei 1747 uitbrandde, vervaardigde de kunstschilder J. ten Compe een schilderij van de ruïne (thans in het Rijksmuseum) met twee fiere zwanen in de siotgracht. (2) Over de pluimgraaf in de stad Haarlem is het volgende medegedeeld in: Ach lieve tijd, deel 13, 1984, blz. 301: "Behalve de vele viswateren rond de stad verkreeg Haarlem in 1608 ook van Josina van Groeneven-van Dorp een poel in eigendom met het recht van zwanendrift. Het recht zwanen te houden was een oud grafelijk recht dat in het verleden aan sommige steden en edelen geschonken was. In de vijftiende en zestiende eeuw bezaten de Van Berckenrode's de zwanendrift in het Spaarne, in 'de Poel' en in de Liede. In 1528 vertelde Witlem Pieterszoon, een vroegere huisknecht van Gerrit van Berckenrode, dat "deselve Gerijt van Berckenrode ende zijn vader die jonge zwaen aldaer hebben doen dalen ende gegeten als hem beliefde". Het eten van zwaan was een statussymbool. Alleen aan bevoorrechten was het toegestaan zwanen te houden en alleen zij konden dus bij bijzondere gelegenheden op een zilveren schaal een gebraden zwaan laten opdienen. Sinds 1593 had de stad Haarlem de zwanendrift in Hofambacht, Spaarnwoude, Spaarndam en Spaarneland -het land ten westen van Spaarndam- in pacht gekregen voor een periode van zes jaar tegen een bedrag van acht schellingen per jaar. De Haarlemse burgers trokken zich weinig aan van het gebod dat "niemant naar eenighe swaenen, jonghe ofte oude, goyen, slaen ofte eenigh quaedt en doet opde verbeurte van het opperste kleet ofte twintigh stuyvers in gelde". Op het stadhuis kwamen geregeld klachten dat burgers op zondag de stadspoorten verlieten en er met een geweer over de schouder op uit trokken om zwanen te gaan schieten in de buurt van Spaarndam. Jaarlijks werd daarom de verordening die de vogels moest beschermen op de pui van het stadhuis aangeplakt. In 1625 benoemde de stad een pluimgraaf, die toezicht op de stadszwanen moest houden. Omstreeks 1850 kwam er een einde aan het recht van zwanendrift en daarmee raakte de pluimgraaf zijn baantje kwijt". (3) Bovenstaand artikeltje is geschreven naar aanleiding van een vraag van mevrouw B.L. de Haze Winkelman-Hoes over de historie van pluimgraven in Heemstede. Als bronnen zijn voornamelijk archivalia uit het gemeentearchief aangewend (Inv. Van Doorninck nrs. 129, 130, 295, 297), alsmede literatuur aanwezig in de Bibliotheek (documentatiemap zwaandrift/pluimgraaf).

12

BIJLAGE: Naamen van de Pluymgraeven van de Swaenen en Swaendriften te

Heemstede.

1625, 10 July 1643, 30 November 1653, 20 November

Johan van Asch en tot sijn dienaer Jacob Pietersz. Hendrik de Goyer Barthelomeus van Hove by avancement van Hendrik de

Goyer 1677, 20 april Johannes van Hove 1691, 4 September Johan van der Poel 1713, l February Tamis de Jongh 1727, l Mey 1747, 23 December 1755, 26 December

Cornelis de Jongh - bij overlijden van Tamis de Jongh mr. Jan Reeland - bij overlijden van Cornelis de Jongh Cornelis van Mekeren - bij overlijden van mr. Jan Reeland, Willem Dolleman tot substituut

1767, 20 Juny

Willem Dolleman - bij depositie van Cornelis van Mekeren

1793,

Jan Dolleman - bij vrijwillige afstand van Willem Dolleman

10 July

Ver. 'Oud Heemstede-Bennebroek' met 'Dubbeldekker' naar Buren Op zaterdagmorgen 25 augustus 1990 stond een prachtige dubbeldeksbus te wachten op de deelnemers aan de VOHB-excursie naar Buren.

Voor 72 belangstellenden was één bus te klein. Lenie 't Hooft organisatrice van deze dag, was blij

genomen, zodat op tijd naar Buren kon worden afgereisd.

In de bus werden de deelnemers door voorzitter Gerard Schuitemaker verwelkomd. Hij lichtte al een stukje van de sluier van Buren

op. De parel van de Betuwe heeft 6

schikbaar had. Om kwart voor

dorpskernen en telt ruim 10.000 inwoners. Wat de historie betreft, wordt Buren al in 772 voor het eerst in de Amsterdamse boeken

negen was vrijwel elk plaatsje al in-

genoemd. In 1125 wordt melding

dat de busmaatschappij een dubbeldekker met 75 zitplaatsen be-

13

gemaakt van het kasteel van Buren.

Dit kasteel wordt evenals het Huis te Heemstede in 1800 weer afgebroken. Buren krijgt in 1325 stadsrechten.

Buren wordt vooral bekend doordat gravin Anna van Buren, doch-

ter van Maximiliaan van Egmond, in 1551 trouwt met prins Willem van Oranje. Dit huwelijk werd in de Lambertuskerk ingezegend. In deze 15e eeuwse kerk kregen we eerst een kopje koffie als welkom. De heer Van der Linden, loco-burgemeester, heette ons namens het gemeentebestuur van harte welkom. Hij vertelde over de rijke historie van Buren. Vervolgens gaf mevrouw Steyaert van de VVV een toelichting op de geschiedenis van deze mooie Lambertuskerk. De toren van deze kerk (die jammer genoeg in de steigers stond) is ontworpen door de Nederlandse architect Pieter Post. Deze architect heeft ook de Hervormde kerk in Bennebroek ontworpen. Dus toch nog een relatie met HeemstedeBennebroek! Van 1975 tot 1980 werd deze kerk met medewerking van de gehele bevolking gerestaureerd. De gasten genieten van de vele bezienswaardigheden in deze prachtige kerk.

Daarna maakt het gezelschap, begunstigd door prachtig weer, een stadswandeling langs vele histori14

sche gebouwen en oude gevels. Via de oude vestingwallen werden ook het kanon en de korenmolen "de Prins van Oranje" bezichtigd.

De wandeling werd begeleid door deskundige vrijwilligers van de WV te Buren. Opvallend waren de zogenaamde "muurhuizen" met een kleine synagoge. De huizen werden zo genoemd, omdat de achterkant tegen de stadsmuur waren aangebouwd, dat scheelde een muur en was dus goedkoper in die tijd. Na deze wandeling werd een bezoek gebracht aan het vroegere stadhuis, waarin een permanente tentoonstelling van "Buren en Oranje" is gevestigd. Hierna was het tijd voor een goede

lunch in de bovenzaal van de Bibliotheek, verzorgd door restaurant "De Swaen". Na de inwendige mens te hebben versterkt ging het gezelschap naar het Weeshuis, in 1612 gebouwd in opdracht van prinses Maria van Oranje. Prinses Maria was de oudste dochter van Anna van Buren en Willem van Oranje. Het gebouw is een voorbeeld van zuiver Hollandse Renaissancestijl. In het Weeshuis, dat tot 1953 als zodanig is gebruikt, is -nu het Museum van de Koninklijke Marechaussee gehuisvest. Alle aspecten van de Marechaussee, zoals de leefregels en de verschillende uniformen, werden bezichtigd. Het gezelschap wandelde in drie groepen onder leiding van deskundige gidsen dit interessante en leerzame museum door. Eén spreuk uit dit museum is mij bijgebleven, namelijk: "Traditie betekent niet dat de levenden dood zijn, maar dat de doden leven!"

Eén van de deelnemers, mevrouw Van de Weyde, kwam tijdens de rondwandeling ongelukkig ten val. Gelukkig kon zij weer met de bus naar Heemstede terugkeren. (Jan Olthaar)

Op de afgesproken tijd -17.00 uurarriveerden de deelnemers weer op de bekende stek -voor het oude Raadhuis- in Heemstede terug, verrijkt met vele indrukken uit het historische stadje Buren.

Literatuur: 'Buren, Egmond en Oranje', door Thea Coppens (prijs ƒ 34,90) "Filips Willem", door Johan Brouwer.

15

1940-1945: Over verzet gesproken: Herinnering aan Ir. Hermannus van Tongeren De in Nieuwsbrief nr. 64 geplaatste rapportage over de oorlog bracht mij tot het besluit een herinnering aan de verzetsman H. van Tongeren op te schrijven. De man die in september 1944 -vlak na Dolle Dinsdag- in zijn woning aan de Herfstlaan werd verhoord door de

inderhaast uit de Euterpestraat in Amsterdam opgeroepen SD. En die daarop werd meegenomen en zonder enige vorm van proces

neergeschoten in de Haarlemmer Hout ter hoogte van het Huis met de Beelden. Een man ook die door

de journalistiek in de naoorlogse jaren nauwelijks zal worden ge-

noemd omdat hij -mijns inziens terecht- dacht veilig te kunnen

opereren buiten de ganiseerde illegaliteit.

geor-

Wie was die Ir. van Tongeren, die in de 30-er jaren aan de Herfstlaan was gaan wonen en wiens gezin in de oorlogsjaren bestond uit zijn vrouw en hun 5 kinderen? Van Tongeren moet een zeer sociaal bewogen mens zijn geweest en in de ogen van het vooroorlogse conservatieve Heemstede wellicht excentriek. Zijn leven heeft hij gewijd aan een schone lucht; nu zouden wij het milieukunde noemen. Bijzonder was hij zeker! Want welke Nederlander van omstreeks 40-jarige leeftijd trok destijds 's zomers zijn knickerbockers uit om bij mooi weer in korte broek te gaan lopen? En wie ging langlaufen in Groenendaal zodra het sneeuwdek zich daarvoor leende? Hij moet ook een knap ingenieur zijn geweest, getuige zijn tientallen patenten op milieu-gebied in Europa, Amerika en Australië. De uitvindingen beperkten zich niet alleen tot zijn vakgebied, de aero-dynamica

16

{cyclonen als vliegasvangers) en

luchtfilters (zifters), die hem ruim voor de tweede wereldoorlog al grote bekendheid bezorgden. In 1940 begon hij ook aan de ontwikkeling van een houtgas-generator die autorijden zonder het gebruik van benzine mogelijk maakte. Zijn vondst op het gebied van het verzet was echter zowel geniaal als ongebruikelijk: honderden onderduikers uit de periode 1942-1945 hebben nooit geweten dat zij in

leven zijn gebleven door zijn grote inzet!

Dankzij zijn goede vooroorlogse contacten met de Duitse industrie en ondanks het feit dat zijn in Sachsenhausen omgekomen vader bij de SD in Amsterdam nog niet vergeten kon zijn, benaderde hij de Ortskommandant van Haarlem en zijn technische staf met een uniek voorstel.

Dat behelsde het verder ontwikkelen van de h o utgas-generatoren die bij de Wehrmacht het wagenpark mobiel moesten houden!! Zijn kennis van zaken stond buiten elke twijfel. En voor dat doel zou de Ortskommandant uiteraard een Wehrmacht-truck ter beschikking moeten stellen... Achteraf blijven nog vele vragen: Was het niet vreselijk riskant het hol van de leeuw op te zoeken? Was de kans op succes niet te gering? Enz.,enz. Maar een feit is dat

de truck inderdaad ter beschikking kwam! Met alle benodigde

vergunningen en stempels van de Ortskommandatur kon binnen Nederland onbeperkt gereden worden, zelfs''s nachts in Sperrtijd. De prognoses m.b.t. rendementsverbetering vergroting van de actieradius zullen de doorslag hebben gegeven bij die beslissing. Daarmee was het pad geëffend naar de boeren in Zeeland en andere provincies en begonnen de aardappel-, suikerbieten-, bonenen andere ritten ten behoeve van onderduikers, die tot dusverre hun gastgezinnen voor grote voedselproblemen hadden gesteld. Met zekerheid kan gesteld worden, dat deze hulp voor vele onderduikers levensreddend is geweest! In de herfst van 1943 werd mij gevraagd mee te gaan bij transporten die door Van Tongeren waren georganiseerd. Van twee op Apeldoorn geconcentreerde reizen herinner ik me dat de voor verhuizing in aanmerking komende onderduikers elk apart in de avond van hun onderduikadressen naar het centrale vertrekpunt van de truck moesten worden begeleid. De wagen kwam voorrijden als elke passagier bij het vertrekpunt (café)

aanwezig was. De eerste reis betrof Joodse onderduikers, de tweede tocht waren het

Russische vluchtelingen. Na aankomst in Heemstede werd op verschillende adressen overnacht, 17

broer in september 1944. Hermante voet de beloodsing volgde naar nus had op zijn sterfbed in Elisabeth de permanente adressen. In ver- Gasthuis te Haarlem verteld dat hij band met zijn redelijke beheersing Barbie had herkend. Door de divan de Russische taal werd tijdens verse verhoren door Klaus Barbie de tweede reis de heer Kemeling, tijdens zijn bezoeken aan zijn destijds eveneens wonend aan de vader in het Huis van Bewaring te Herfstlaan, als tweede begeleider Amsterdam heeft hij Barbie ook meegenomen. Bij de diverse con- wel degelijk kunnen herkennen! troles onderweg, zowel heen als te- Het lijkt verre van denkbeeldig dat rug, bleken de papieren met stem- Barbie met een komende nederpels en handtekeningen vol- laag van het 'grootduitse rijk' voor doende autoriteit te suggereren. ogen, in Van Tongeren een bedreiging heeft gezien. En 'toevallig' was Dan, begin september 1944, wordt hij, van Lyon komend, even in Van Tongeren gearresteerd en in Nederland na wat tot in lengte van een auto weggevoerd. De aanlei- dagen de 'Dolle Dinsdag' zal wording voor de arrestatie is onbekend den genoemd. De dag die voor ons gebleven. Ging de overval uit van zo mooi was en voor Nazi's zo de Ortskommandant, de SD of mis- onheilspellend! Bij Van Tongeren werden op de schien van Barbie, van wie bekend is dat hij juist in deze periode enige Herfstlaan illegale papieren gevonden, waar zelfs zijn vrouw niets van dagen in ons land was? Bij de eerste en tweede mo- wist. Na zijn arrestatie werd het gelijkheid zou aanleiding kunnen huis direct gevorderd en moest de zijn het oneigenlijke gebruik van familie -nog voor de vader was begraven- intrekken bij de buren. houtgas-generatoren. Van verzetsdaden door solitair De derde mogelijkheid, die door de werkende mensen als Van Tonin 1983 door de Nederlandse pers geren is dan heel moeilijk de toegefrequenteerde 81-jarige zuster dracht te achterhalen, als zij het zelf van het slachtoffer zonder aarze- niet kunnen navertellen. ling als feit was aangenomen, lijkt mij verre van een hersenschim. Me- Doordat niet alleen de plaatselijke, vrouw C.J. (Lot) van Tongeren maar ook de landelijke pers zich heeft altijd Barbie, door wiens toe- enige tijd bezig hield met de arresdoen haar vader in 1941 in het tatie van Barbie, kreeg de moord concentratiekamp Sachsenhausen op de Heemstedenaar Ir. Herman* het leven verloor, in direct verband nus van Tongeren tijdelijk enige gebracht met de moord op haar publiciteit. Maar omdat er geen bewaarna de volgende dag per fiets of

18

wijs viel te leveren voor de uitgesproken overtuiging van zijn zuster Lot, liet de pers de zaak vallen. En zo rest ons slechts de naam Van Tongeren op de plaat van het door

Mari Andriessen gemaakte verzetsmonument aan de Vrijheidsdreef.... J.V.

Gebouw REHOBOTH een klein monument? Aandacht schenken aan kleine monumenten, aan gevel- en gedenkstenen. Dat was een idee, een wens van de redactie van de VOHBNieuwsbrief. Met dat in gedachten is het hierna volgende geschreven.

Op de vraag wat als een monument mag worden beschouwd zal verschillend worden geantwoord. Weinig verschil van mening zullen we in dit opzicht echter hebben over het in 1984 afgebroken Verenigingsgebouw "REHOBOTH" in de Schoollaan in Bennebroek. Architectonisch was het in mijn (leken)ogen onbetekenend. Vooral ook door een aantal verbouwingen en uitbreidingen, waarbij niet al te nadrukkelijk op de schoonheid lijkt te zijn gelet, is het gebouw er in de

Op de plaats waar het gebouw stond {in een deel van de vroegere Hervormde pastorie) zien we nu nieuwe woonhuizen. Vele Bennebroekers zullen zich niet meer of nog slechts vaag herinneren, dat tot 1984 daar Rehoboth heeft gestaan. Voor een aantal oudere Bennebroekers heeft het gebouw, voor wat betreft de activiteiten, die daarin plaatsvonden, wel veel betekend. In hun leven heeft het zo kan men stellen, een monumentale waarde gehad Laten we enkele van die activiteiten noemen: kleuterschool, zondagsschool, jeugdclubs, zangrepetities en -uitvoeringen, kerkelijke activiteiten, velerlei vergaderingen en bijeenkomsten. Over dit aspect van de historie van

niet mooier op geworden. Wat dat

het gebouw willen we het nu niet hebben. Meer zal het gaan over de

betreft niet getreurd, dat het verdwenen is.

-gelukkig bewaard gebleven- gedenkstenen in en aan het gebouw.

bijna 100 jaar van z'n bestaan ook

19

Tijdens en na de afbraak van het gebouw is de gevelsteen helaas niet ongeschonden gebleven. Het komt mij voor, dat het interessant en voor de plaatselijke historie van belang is daarover alsnog iets zwart op wit te stellen. GEVELSTEEN In de voorgevel, boven de raampartij, was een grote steen ingemetseld, waarop de naam Rehoboth in gele letters was weergegeven (zie foto). Over de betekenis van deze naam kan men lezen in hoofdstuk 26 van het eerste Bijbelboek (er is daar spraken van ruzie over waterputten). In Bennebroek is het ge-

van het bestuur van de Vereniging Rehoboth en van andere "hoge" functionarissen van het dorp werd

deze steen gelegd door het drie jaar oude zoontje van de stichter van het gebouw, Dr. J.H. Gunning J.Hzn.(1858-1940). Dr. Gunning was van 1884 tot 1887 Hervormd predikant in Bennebroek. Spoedig na zijn komst van Wilhelminadorp naar Benne-

broek, hij was toen nog maar 26 jaar, nam hij zich voor "iets nuttigs en heilzaams voor geheel Bennebroek te stichten". Zo nam hij het

initiatief tot het stichten van het

bouw Rehoboth ook niet zonder

verenigingsgebouw en werkte de

ruzie-achtige problemen tot stand gekomen.

plannen uit. Nam, zoals hij later

EERSTE STEEN Eveneens aan de voorzijde, op minder dan een meter boven straatniveau, werd op l april 1886 een "eerste steen" gelegd. In het bijzijn 20

schreef, "met vreugde de bedelnap (tot ver buiten Bennebroek) ter hand" om de financiering rond te

krijgen. Voor "geheel Bennebroek" betekende voor hem, dat alle bevolkingsgroepen van het gebouw gebruik zouden moeten kun-

nen maken. De door hem in het-

De tekst op dit kleine steentje luidt: DE EERSTE STEEN VAN REHOBOTH IS GELEGD DOOR J. H. G U N N I N G

oud 3 jaar, den l sten april 1886. zelfde jaar opgerichte kleuterschool, die in Rehoboth gehuisvest werd, was naar zijn uitdrukkelijke wens dan ook bedoeld voor kinderen van ouders van alle gezindten.

droeg, doch ook nog een soort opperdominee wilde zijn. Hoe het zij, het was, zoals in die tijd gebruikelijk, èèn van de kinderen van de stichter van het gebouw, die

De problemen bij de stichting van het gebouw betroffen in het bijzonder de -mild gezegd- niet zo vlotte medewerking van de Ambachtsvrouwe van Bennebroek, mevrouw

de eerste steen mocht leggen.

GEDENKSTEEN De derde steen in dit verhaal werd

EA. Willink-Nutges. De strubbelingen hielden verband met de niet zo goede verstandhouding tussen Dr. Gunning en mevrouw Willink. De jonge enthousiaste dominee kon het niet zo goed verdragen, dat de Ambachtsvrouwe zich niet alleen

geplaatst in het gebouw en wel in november 1920. Deze steen kreeg een wat verborgen plaats, te weten onder een opklapbaar trapje naar

als een opperkerkvoogdes ge-

te waren. Slechts bij het "nemen

de toneelzaal. Geen wonder dat vele bezoekers van het bestaan van deze gedenksteen niet op de hoog-

21

De nog geheel gave gedenksteen van de C.J.V. "Het Mosterdzaad" van een duik" in de bergplaats

wordt niet aangegeven. Evenmin

onder het toneel passeerde men de steen. In 1920 was de Chr. Jongelingsvereniging van Bennebroek, genaamd "Het Mosterdzaad" (voor

wordt gesproken over de maker en

betekenis raadplege men b.v. hoofdstuk 13 van het Bijbelboek Lucas) in een bloeiperiode. Men wenste meer ruimte voor vergaderingen en andere activiteiten. Daartoe kwam men met de Vereniging Rehoboth overeen, dat voor rekening van de Jongelingsvereniging een aanbouw aan de achterzijde van Rehoboth zou plaatsvinden. Dat deel van het gebouw zou dan eigendom van die vereniging zijn. Deze uitbreiding van het gebouw bleek voldoende aanleiding tot het plaatsen van een gedenksteen.

In het bewaard gebleven archief van de C.J.V. blijkt niet van veel ophef bij het plaatsen van de steen. Of er een "inmetselaar" is geweest 22

over de kosten. Sober dus, evenals de tekst op de steen. In de vergadering, die op 26 november 1920 ter gelegenheid van de opening van de eigen ruimte in het gebouw Rehoboth werd gehouden, kreeg wel de overhandiging van een nieuwe voorzitters-

stoel uitbundig aandacht. Alle eer aan de gewaardeerde voorzitter? Daar lijkt het op.

De drie hiervoor beschreven gedenkstenen hebben in de afgelopen zes jaar een wat los bestaan geleid. Ze zijn van hot naar her gegaan omdat er geen duidelijk beeld was waar deze stenen een goede vaste plaats zouden kunnen krijgen. Voorstellen werden wel uitgewerkt, doch tot een beslissing daarover is het tot nu toe niet gekomen. Bennebroek, juli 1990 M. Verkaik

Het nieuwe tegeltableau op de villa "Bosch en Duinzicht" in Bennebroek. P.S. In de Nieuwsbrief no. 63 van februari dit jaar schreef ik over de villa "Bosch en Duinzicht"; sprak daarbij de hoop uit, dat deze naam nog weer eens op de voorgevel van de villa te zien zou zijn. Tot m'n

vreugde hebben de huidige bewoners moeite en kosten er voor over gehad om een tegeltableau aan de voorgevel te laten aanbrengen, waarop in mooie letters "Bosch en Duinzicht" weer staat aangegeven.

23

Geboren en getogen in Heemstede Een gesprek met de heer Piet van der Horst.

Er zullen maar weinigen zijn die de heer Piet van der Horst van gezicht niet kennen. Hij was van 1955 tot 1981 besteller bijde PTT in Aerdenhout en Heemstede. Gedurende vele jaren was hij aktief als voetballer, scheidsrechter en werkzaam in tal van commissie-functies bij 'HBC. Hij is op 18 oktober 1916 geboren in de Meerweg in het huis nummer drie. Zijn vader, naar wie Piet is genoemd, is ook in Heemstede geboren, aan de Molenwerf. Zijn moeder, mevrouw Annemarie Hendrikse, woonde als echte Heemsteedse in de Stappersteeg. Meer Heemsteeds is bijna ondenkbaar. De Meerweg vormde vroeger, zoals de naam doet vermoeden, de verbinding tussen Heemstede en de in 1852 drooggevallen Haarlemmermeer, nu de Haarlemmermeerpolder. De weg was toen langer als vandaag. Vanaf de Achterweg liep hij naar de draaibrug over de Ringvaart, welke lag ter hoogte van het woonwagenkamp. Vanuit de Haarlemmermeer gaf de Oude Kruisweg toegang tot de brug. Ter hoogte van de huidige kruising met de Javalaan, leidde de weg eerst naar rechts om vervolgens bij de huidige Ringvaartlaan 24

naar links, richting Ringvaart af te buigen. Voor het landhoofd van de brug ging hij een nog een beetje naar links en dan haaks naar rechts. Vermoedelijk om de gehaaste koetsiers en snelle chauffeurs vaart te doen minderen! Piet van der Horst kan zich de laan en zijn bewoners nog herinneren als de dag van gisteren. Links van de familie Van der Horst, op nummer een, woonde de weduwe Verhuis en rechts de weduwe Ravensberg. Dan was er een dubbele poort tussen het eerste en het tweede blok waar op nummer zeven Haageman woonde. In het houten schuurtje achter het huis nummer zeven was de voorraad opgeslagen van een petroleumventer. "Dat mocht in die tijd allemaal"., aldus Van der Horst op nummer negen de weduwe Riezon met drie gehandicapte kinderen en Kramer de schoenmaker op 11. Op nummer 13 Neeskens, die bij de gemeente in dienst was. Piet herinnert zich dat Neeskens een echte levensgenieter was. De huizen hadden vanaf de bouw al een deur aan de straatzijde. Van der Horst vertelde, dat direct achter de voordeur een waterkraan was. Ze zat aan de muur op een zodanige hoogte dat er een emmer onder kon worden

gezet. Een fonteintje of putje was er niet. Dat kwam omdat de waterleiding later was aangelegd. Achter het blokje huizen genummerd een tot met drie was een waterpomp en achter de percelen zeven tot en met... stond een waterput. Leidingwater werd alleen gebruikt om te drinken en het eten te bereiden. Voor schoonmaken en wassen werd het pomp- en putwater nog in ere gehouden. Wanneer het 's zomers mooi weer was verzamelden de vrouwen zich 's avonds op de bank bij de put om de nieuwtjes uit te wisselen en bij te praten. Bij toerbeurt zorgde een van hen voor koffie. Met mooi weer werden overdag stoelen aan de weg gezet en genoten de vrouwen tussen de zorg voor de kinderen en het huishouden door van het zonnetje. Op zondag waren de mannen en de reeds

werkende kinderen daar ook te vinden. Vanaf de Meerweg hadden de bewoners een prachtig uitzicht over de groentevelden van 'Meer en Bosch' op de Glipperdreef. Het terrein van 'Meer en Bosch' was toen nog niet bebouwd en slechts afgescheiden van de Meerweg door een lindenhaag. Iets verderop aan de Meerweg treffen we de huizen

werd zwaar beproefd omdat alle dochters het leven lieten aan de gevreesde longziekte TBC. Op de plaats waar' nu de Soendastraat aansluit op de Meerweg stond een boerderij. Aanvankelijk boerde daar ene Korringa en later Jan de Jong. Een broer van de legendarische dorpsfiguur en vrachtrijder met paarde ntractie, Harke de Jong. Vanaf de boerderij lag langs de weg een slootje. Een bruggetje wat verder op, gaf toegang tot de kwekerij Van Dort, het bekende hoveniersbedrijf. Achter de huizen aan de Meerweg lagen zeer diepe terreinen en dat verklaart de aanwezigheid van een boerderij en de kwekerij van een hovenier. Aan het einde van de huidige Meerweg boog de weg naar rechts. Iets voor dit punt leidde aan de linkerkant een laantje naar het 'Oude Slot'. Van der Horst: "Hier stond vroeger een bos, dat volgens mij tot het 'Oude Slot' behoorde". Op het stukje Meerweg tussen de twee bochten woonde de heer Vedder, (nu Javalaan nummer 55). Hij was een man die opviel, omdat hij een

klompvoet had en met een aangepaste schoen door het leven moest. Hij stond in de buurt in

aan met de voortuintjes. In het

hoog aanzien omdat hij ambtenaar

eerste dubbele huis, nu genummerd 19 woonde de drukker Nie-

was op de secretarie van de ge-

zink, die op nummer 21 een druk-

meente Heemstede. De aanleg en opkomst van het Heemsteedse

kerij exploiteerde. Hij en zijn vrouw

Sportpark heeft Piet Van der Horst

hadden 8 of 10 dochters en een zoon, Willem genaamd. De familie

van nabij meegemaakt. Van der Horst: "Mijn vader was grounds25

man bij de voetbalclub 'Racing Club Haarlem', (RCH), welke in 1932 van de Middenweg in Haar-

het glimmende koper maar op de grote rieten korf, die onder de woonwagen van zijn vriendje hing.

lem verhuisde naar het Sportpark."

Daar zaten zes krielkippen en een

Van der Horst Sr. solliciteerde toen bij de gemeente Heemstede en kwam met RCH over. Voetballen deden de kinderen van de Meerweg op een veldje dat gelegen was naast het huidige sportveld van 'Meer en Bosch', waar onlangs in het kader van de herindeling van

haantje in. De vader van het zigeu-

nerkind vroeg aan Piet: "Zou je ook graag wat krielkipjes en een haan hebben?", waarop Piet bevestigend antwoordde. Bij het volgende bezoek van de familie aan het Heemsteedse woonwagenkamp kreeg

Piet zowaar wat krielkippen en een kin- haantje. Toen hij daarmee thuis derspeelplaatsje is ingericht. Omkwam mocht hij van zijn ouders

de

Indische

wijk

een

dat vader Van der Horst de beschikking had over afgekeurde wedstrijdballen van 'RCH', was voetballen op de Meerweg zeer in trek. Van der Horst:"Nabij de brug over de Ringvaart was toen al het woonwagenkamp. Thuis was ons voorgehouden, dat we niet met de

kinderen uit het kamp mochten omgaan. Toen op een goede dag een zigeunerjongetje op een meisjesfietsje bij ons kwam en vroeg of hij mee mocht spelen", antwoorde ik: "Nee". Het jongetje overdonderde mij met zijn opmerking: "Zeker omdat ik zigeuner ben.", en vervolgde"Als je mij mee laat doen, mag jij op mijn fiets". Van der Horst kreeg die middag zijn eerste fietsles. Later ging hij ook stiekem mee naar het kamp. De zigeuners hadden prachtige woon-, eigenlijk salonwagens met fraaie interieurs vol koperen beslag, olielampen en andere huishoudelijke voorwerpen. Maar het oog van Pietje viel niet op 26

een kippenren timmeren. Vermoe-

delijk omdat ze best gratis eitjes op prijs stelden.

Het sportveld aan de Meerweg, dat van huidige het huidige sportveld

van 'Meer en Bosch' tot aan de Javalaan liep, moet het restant zijn

geweest van het particuliere sportcomplex van de familie DollemanThierry de Bije. Hierover maakt Hans Krol gewag in zijn boek 'Heemsteedse gemeentepolitiek in de jaren om-

streeks 1750 en 1900'. Piet van der Horst kan zich ook de drafrenbaan herinneren, die daar heeft gelegen, (ongeveer halverwege de huidige Meerweg en Meer en Boschlaan). "Het was een grasbaan van vier- tot vijfhonderdmeter lang, welke was omgeven door een aarden wal begroeid met gras. (Voor

alle duidelijkheid, het betreft hier niet de houten wielerbaan die later op het complex van het Sportpark, tussen het clubhuis van de hockey-

club 'Alliancc' en de gebouwen van het Recreatiecentrum 'Groenen-

daal' heeft gestaan). Er werd zowel met paarden met sulkeys gedraafd als met motoren geraced. Een bekende pikeur uit die dagen was de heer Enzing, die zijn paard op de dag voor de draverij bij Stalhouderij Van Staveren aan de Achterweg stalde. Uit de Haarlemmermeer gaf een pikeur van naam, de heer De Vlieger, regelmatig acte de presence. Van de motorcoureurs weet Van der Horst zich Johan van Kooten nog goed te herinneren. Die was met zijn Harley Davidson destijds onverslaanbaar. Deze 'motorman', zoals ze toen werden genoemd was de eigenaar van de bekende motorenhandel 'Van Kooten', welke destijds was gevestigd op de punt van de Grote Houtstraat en de Gierstraat in Haarlem. Wie in de Meerweg woonde, speelde natuurlijk ook op het Wilhelminaplein, de Molenwerf en in de Camplaan. Heel vroeger stond de jaarlijkse kermis op de Molenwerf, nu een deel van de huidige Molenwerfslaan. De Cruquiusweg is aangelegd in 1934 en ligt op een deel van de toenmalige Molenwerf, die voorheen tot aan de loswal bij het Spaarne liep. Later werd de kermis op het Wilhelminapleintje gehouden. De heer Hoes, de eigenaar van café 't Wapen van de Haarlemmermeer', fungeerde destijds min of meer als contactpersoon tussen de gemeente en de kermisexploitanten. Hoes had namelijk zelf een

stoomcarroussel en onderhield vriendschappelijke en zakelijke contacten met tal van eigenaren van kermisvermaken en had kennis van de pachtprijzen. Zijn café was gevestigd in het pand

dat nu nog staat op de hoek van de Camplaan en de Cloosterweg. 'Het Wapen van de Haarlemmermeer' is na Hoes nog enige tijd in bezit geweest van ene heer Van Zeil, die later naar Hillegom is gegaan. Niet zonder trots weten tal van inwoners te melden dat de bekende CDA-politicus, voormalige staatssecretaris en huidige burgemeester van Heerlen P.H. van Zeil een zoon van hem is. Wandelen met de heer Piet van der Horst door Heemstede en daarbij praten over ons dorp van weleer is een genoegen. Hij kan veel feiten en zaken met een fotografische duidelijkheid oproepen, hoewel hij wel wat moeite heeft met de voornamen. Wat opvalt is, dat hij meestal alleen de bijnaam van iemand weet Veel mensen In ons dorp hadden vroeger een bijnaam, en die waren niet altijd even fraai. Lieden die van het rechte pad afweken kregen bijnamen die aan duidelijkheid niets te raden lieten. Van der Horst zelf is van onbesproken gedrag geweest. Zijn bijnaam luidde: 'Erdal', een bekend schoensmeermiddel. Die had hij te danken aan zijn mooie glanzende zwarte haardos.

Vic Klep Oktober 1990 27

De Premie Presentatie De premiepresentatie zal dit jaar op 21 november plaats vinden in

Bennebroek en wel des avonds om acht uur in "Het Trefpunt". (Dat is de zaal van de Gereformeerde Kerk aan de Rijksstraatweg 85.

Parkeren is mogelijk aan de achterzijde van de kerk aan de Akoniekenlaan.

De premie zal bestaan uit een zestal fotografische reproducties van prenten over Heemstede en Bennebroe k. Voord at de premie wordt uitgereikt zal onze voorzitter een diapresentatie geven over een wan-

deling welke gaat door Bennebroek en de Glip. Karakteristieke en monumentale panden zullen worden getoond.

Correctie In het verhaal over de verzetsgroep rond broeder Joseph Klingen, gepubliceerd in Nieuwsbrief nr. 64, wordt in een citaat op bladzijde 32 gesproken over de heer Chr. Eggers, ter plaatse bekend als een landverrader die kort na de bevrijding in Vught is doodgeschoten. Blijkens een mededeling, gepubliceerd in o.a. Haarlems Dagblad van 26 juni en de Patriot van 27 juni 1945 is niet Chr. Eggers (van beroep electriciën, destijds woonachtig in de Bosboom Toussaintlaan) bedoeld, doch H.M. Eggers, een radiotechnicus die in de Jan van den Bergstraat woonde. Het door Sectie XI van het Militair Gezag uitgegeven bericht luidde: "De Krijgsraad te velde van het Militair Gezag heeft de Nederlanders V. Salomons, V. Paques en H.M. Eggers, wegens hulpverlening aan den vijand, ter dood veroordeeld. Zij waren in dienst getreden van de "Waffen SS" en hadden zich boven-

dien schuldig gemaakt aan spionnage. Deze doodvonnissen zijn thans door de kogel voltrokken". Het doodvonnis van de heer H.E. Eggers, die zich onder invloed van NSNAP-leider oud-majoor Kruyt had ontwikkeld tot een fel antisemiet, is overigens reeds op 3 mei 1945 in Vught ten uitvoer gebracht.

28

Drie verschillende momenten van de open monumentendag.

29

Nieuwe leden vanaf l juli 1990 HEEMSTEDE C Bakker

H Schol B. Silvis mevr. B. Koomen J.A. van Assema H. Sie Ing Hoat mevr. H. Hannema-Tau mevr. G. van Greevenhoek J. Apeldoorn F. Dukkers J.A. Wuhl

BENNEBROEK P. Wurkum R. Hinse J. Bieling

HAARLEM mevr. R. van Rossum VOGELENZANG J.C.Th. Rosenhart HILLEGOM

D. K. Tensen J.P.A. van Tatenhove

mevr. J. Groenewegen-Goelema

mevr. M. Snijders-Friedeman Stichting Vrienden van Oud

Hillegom

BERGEN (NH) mevr. A. Fransen

BREUGEL (N-Br.) mevr. I. Netto-Vos ZEIST Bibliotheek Rijksdienst van de Monumentenzorg

BLARICUM Historische Kring Blaricum

30

Foto achterzijde:

Curiositeit of nostalgie? Nabij de verleden jaar verplaatste ingang van het wandelbos 'Groenendaal\ aan de Glipper Dreef (bij het kruispunt met Bosbeek- en Belle van Zuylenlaan), staat tussen het groen wat verloren een oude prullebak. De gietijzeren bak met de initialen 'GH', een afkorting van 'Gemeente Heemstede', is helaas niet meer compleet. De gietijzeren of plaatstalen binnenemmer waaraan een overstekende rand zat ontbreekt. De bak is getuige een vermelding op de voet geleverd, gemaakt of ontworpen door Hillen de Lelie uit Amsterdam. In Heemstede hebben meer van deze afval- of prullebakken gestaan. Gelet op de pijl en de letters EMM die met schoolkrijt zijn aangebracht is de bak vlak voordat de foto werd gemaakt,

gebruikt als startpunt voor spoorzoekers. Het is niet uitgesloten, dat in plaatsen waarvan de naam ook met de letter 'h' begint dergelijke bakken hebben gestaan. In Heemstede is het de laatste die is aangetroffen. Maar wie weet? (foto Vic Klep)

31