Onderwijshervorming: minderingenieurs?

Magazinevoorslimmeoplossingen

Nr.3-september2012

Onderwijshervorming: minderingenieurs?

Tweemaandelijks tijdschrift van

■ Ingenieurs in de gezondheidszorg

■ Tips voor creativiteit

■ Het slimme reddingspak

■ Hightech misdaadonderzoek

Op zoek naar een stevige bonus?

Maak werk van duurzame innovatie met de OVAM-SIS-toolkit.

Wilt u duurzame innovatie een centrale plaats geven in uw bedrijf? Maar weet u niet meteen hoe u het duurzaamheidsprincipe concreet in uw bedrijfsvoering integreert? De OVAM heeft nu een nieuw instrument om u daarbij te ondersteunen: de OVAM-SIS-toolkit. Ga met dat creatieve instrument actief op zoek naar duurzame oplossingen voor uw bedrijfsvoering. Voor procesbegeleiding kunt u een beroep doen op professionele begeleiding. Zin om van duurzame innovatie een échte stevige bonus te maken voor uw bedrijf? Bestel meteen de OVAM-SIS-toolkit op www.ovam.be/ecodesignlink.

pleidooi voor de technologie-academie

‘‘ I

VOORWOORD

n de aanloop van het nieuwe school- en academiejaar organiseerde ie-net een enquête bij de ingenieurs over de aanpak die nodig is om voldoende ingenieurstalent klaar te stomen voor het universitair onderwijs.

De ingenieurs zijn duidelijk in hun antwoorden: driekwart is tevreden over het huidige secundair onderwijs. Nog eens driekwart vindt dat er vanaf het eerste jaar een sterke wiskundige, wetenschappelijke en technologische richting moet komen. Het voorstel om aso-tso-kso-bso af te schaffen is voor twee op de drie ingenieurs een verslechtering en 66% vindt dat er in het huidige systeem voldoende ruimte is om ingenieurstalent te ontdekken en te ontwikkelen. Meer en diepgaandere informatie vindt u in het artikel “Meer T in A, meer A in T”. Moet er dan wel iets veranderen?

Zeer zeker, en daarvoor wil ie-net, namens alle ingenieurs in Vlaanderen, alvast zijn beste beentje voor zetten. We staan voor twee grote uitdagingen: voldoende kwantiteit en topkwaliteit, niet alleen voor ingenieurs maar ook voor alle technici. Waarom? Willen we onze jongeren een gelukkige toekomst bezorgen, dan moeten we trajecten installeren die hun talenten maximaal ontwikkelen zodat ze tijdens hun loopbaan maatschappelijk relevant werk kunnen doen dat hen tot een persoonlijk gelukkig leven brengt. Dat is de uitdaging. Concreet betekent dit dat we actie moeten ondernemen om zoveel mogelijk ingenieurstalent te ontdekken bij kinderen en jongeren. Dit zijn de “grondstoffen” voor onze regio en voor de toekomst. We moeten dus onze kinderen zo snel mogelijk op het juiste spoor zetten. Zou het niet goed zijn om even in andere disciplines zoals woord, kunst, muziek en sport te gaan kijken hoe men toptalent opspoort en verder begeleidt tot toprealisaties?

Inderdaad, wie meent muzikale talenten te hebben, kan reeds op 7-jarige leeftijd terecht in een stedelijke muziekacademie. Dit niet tijdens de klassieke schooluren, maar ’s avonds, op woensdagmiddag en zaterdag. Muzikaal talent wordt naast het klassieke basis- en secundair onderwijs gekoesterd en ontwikkeld. Zouden we musici hebben die aan de Koningin Elisabethwedstrijd deelnemen mochten we alleen een richting muziek hebben in het secundair onderwijs? Met zekerheid kunnen we hierop een negatief antwoord geven. ie-net is er vast van overtuigd dat we door naast muziekacadamies ook technologieacademies te installeren meer technologietalent zouden ontdekken en kunnen begeleiden tot topresearchers , ingenieurs in productie- en dienstenbedrijven en techniekers in de meest diverse disciplines. Vraag maar even aan de klassieke ensembles, de bands, de gelegenheidsorkestjes allerhande wat die musici op 10 jaar deden?

Is het realistisch? Zeer zeker, in omzeggens iedere gemeente zijn er technische of beroepsscholen. Zij beschikken over basisinfrastructuur en kunnen dit jonge talent de eerste technologiestappen laten zetten. Zou daarmee het imago van de technische en beroepsschool serieus opgekrikt worden? En is dit nu net niet wat we willen? ie-net geeft graag een prijs aan de eerste gemeente die dit initiatief neemt. Hans Romaen Gedelegeerd Bestuurder

ILYA • september 2012

3

INHOUD

VISIE

ILYA

Meer T in A, meer A in T

Nr 3 september 2012 Adres van de redactie Desguinlei 214 - 2018 Antwerpen T 03 260 08 40 E-mail: [email protected]

Heeft de onderwijshervorming wel voldoende aandacht voor wiskundig talent?

6

DEOMDENkER

Verantwoordelijke uitgever Hans Romaen gedelegeerd bestuurder ie-net vzw

De ingenieur-kunstenaar is rolmodel

Hoofdredacteur Johan Op de Beeck

Ingenieur en kwaliteitskundige Willy Vandenbrande gelooft niet dat alle heil van groei komt

Eindredactie Peter Ooms

10

Redactie Christine Huyge, Luc Vander Elst, Peter Van Dijck, Wouter Peeters, Erwin Vanvuchelen, An Rekkers Fotograaf Ivan Mervillie

DOSSIER:GEZONDHEIDSZORG

Coördinatie en contact Karolien Van Wiele, ie-net [email protected] Tel. 03-260 08 58 Klankbordgroep Jos Vander Sloten, Bart Demol, co-voorzitters Jaak Blocken, Ivan Born, Roland Debruyne, Marjan De Mey, Paul de Schepper, Clement Noé, Hans Romaen, Guy Roymans, Luc Taerwe, Thérèse Van Bellinghen, Werner Van Cayseele, Karolien Van Wiele, Johan Vyncke

18

“Fibre to the home” in de gezondheidszorg

21

De integratie van nieuwe technologieën in functie van de mens

kNOwHOw

Druk Drukkerij Sleurs & Partners Astridlaan 215 - 3900 Overpelt T 011 80 90 90 www.drukkerijsleurs.be

Nieuws

22

Daders herkennen dankzij geavanceerde beeldtechnieken

24

Het slimme reddingspak

26

Leren met technologie

28

Technologische vindingen van Vlaamse bodem

Tablet Decom nv ‘t Hofveld 6c4 - 1702 Groot-Bijgaarden T 02-325 64 64 [email protected] - www.decom.be

Twee burgerlijk ingenieurs computerwetenschappen helpen het gerechtelijk onderzoek

Oplage en verspreiding ILYA verschijnt 6 keer per jaar. Het wordt gratis verstuurd naar alle leden. Abonnementen Niet-leden kunnen een jaarabonnement aanvragen door te mailen naar [email protected]. Prijs binnenland (excl. BTW): 60 EUR. Prijs buitenland (excl. BTW): 90 EUR.

COVERBEELD : © IMAGEGLOBE / BELGA / ANTHONY DEHEZ

Operatiekamer van de toekomst

Glasvezelkabels moeten communicatie tussen dokters en patiënten op afstand faciliteren

Productie Op de Beeck & Partners www.opdebeeck-partners.be [email protected]

Reclameregie trevi nv Leopold II laan 53 - 1080 Brussel T 02 428 30 90 [email protected]

4

14

Beter slapen in een actief bed: onderzoek aan de KU Leuven

Vormgeving Roland Van Campenhout [email protected]

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt dmv druk, fotokopie, internet of welke andere vorm dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Zonder zorgen naar de volgende morgen

Een betere veiligheid dankzij sensoren en communicatietechnologie in het brandweerpak Tegemoetkomen aan technologische verwachtingen van docenten en studenten

MENSEN

Lid van de Unie van de Uitgevers van de Periodieke Pers

Wanneer deed je laatst iets voor het eerst

30

Ingenieurs over hun hobby’s

33

Tips om de creativiteit te stimuleren in het dagelijks leven


6


© IMAGEGLOBE / BELGA / ANTHONY DEHEZ

VISIE

Onderwijshervorming en ingenieurs

MeerTinA,meerAinT Als we ons onderwijssysteem nu niet aanpassen, zijn we binnen tien jaar geen wereldtop meer, zegt Vlaams onderwijsminister Pascal Smet. Ingenieursvereniging ie-net deelt de zorg voor een kwaliteitsvol en democratisch onderwijs. De nakende hervorming is een uitgelezen kans om het wiskundig-wetenschappelijk talent bij leerlingen te stimuleren. Een moderne samenleving heeft immers grote nood aan afgestudeerden met profielen die hierop gebaseerd zijn, zoals ingenieurs, architecten en economen. Tekst:ChristineHuyge

J

ongeren voldoende uitdagen, ze aanspreken op het niveau dat hen het beste ligt, met vakken die zich binnen hun aanleg- en interessegebied bevinden: dat is niet alleen wat de jongeren wensen, het zijn ook vuistregels voor een efficiënt onderwijs. De vraag is of dat met het huidige voorstel voor een brede, grotendeels gemeenschappelijke eerste graad in het secundair onderwijs – waarbij de indeling tussen aso (algemeen secundair), tso (technisch), bso (beroeps) en kso (kunst) vervalt – haalbaar is. Voor de latere kandidaat-ingenieurs is een ruime interesse in en grondige kennis van de basiswetenschappen wiskunde, fysica, chemie en biologie in elk geval noodzakelijk. Wiskunde fungeert hierbij als hulpmiddel om verschijnselen te beschrijven, modellen af te leiden en deze modellen toe te passen op praktische problemen. Deze vaardigheid vereist dat jongeren op een vrij hoog abstractieniveau kunnen werken. Uiteraard heeft niet iedereen hier aanleg voor, maar als de aanleg er is, dient die tijdig te worden gedetecteerd en aangesproken. Vaak hebben leerkrachten op het einde van de lagere school hier al een goed zicht op.

Kwalitatieve instroom hoger onderwijs De vrees bestaat dan ook dat een gemeenschappelijke eerste graad voor alle leerlingen te lang duurt. Desinteresse en schoolmoeheid loeren om de


†

7

hoek. Sluimerend talent voor techniek en wetenschappen riskeert Technisch geletterd niet voldoende tot ontplooiing te komen. Het is immers niet duidelijk of de leerlingen die hier aanleg voor hebben ook de kans zullen krijOf het weghalen van de schotten tussen aso, tso, bso en kso nu al gen om met de nodige diepgang de leerstof in te oefenen. Dat is, zeker dan niet noodzakelijk is, meer interactie tussen ‘A’ en ‘T’ is zeker voor een opbouwvak als wiskunde, nodig om op het einde van het wenselijk. Als je het ‘algemeen’ onderwijs eerlijk wilt invullen en je secundair onderwijs een kwalitatieve instroom in onder meer een inrekening houdt met de manier waarop onze maatschappij evolueert, genieursrichting mogelijk te maken. Nivellering zou dus een verardan kan je niet anders dan studenten basisinzichten in de zogeming betekenen. We hebben een onderwijsvorm nodig waarbij we naamde STEM-domeinen (Science, Technology, Engineering, Makinderen van heel abstract tot heel concreet elk op hun niveau kunthematics) bij te brengen. Zoals iedereen een beetje Frans en Engels nen aanspreken. Het is onzeker of machtig moet zijn om zich in deze het geplande differentiatiepakket Zullen er ingenieursstudenten wereld uit de slag te trekken, zo in de eerste graad hiervoor volmoet iedereen zeker basisnoties vanuit het secundair onderwijs naar de doende garanties biedt. techniek hebben. Deze technische Bovendien lijken in het voorstel ‘geletterdheid’ is nodig om zowel universiteiten ? zoals dat nu op tafel ligt, slechts thuis als op het werk de alomtetwee van de zes voor de eerste graad voorgestelde belangstellingsgenwoordige systemen (computer, tv, domotica,…) te kunnen ingebieden te passen in een voorbereidingstraject voor ingenieursstalleren en gebruiken, maar ook om het belang te begrijpen van opleidingen: ‘techniek en wetenschappen’ en ‘natuur en het huidige debat inzake energie, mobiliteit, genetica, biotechnolowetenschappen’. Als je nagaat welke domeinen daar in de tweede gie, gsm-technologie, ... Onder meer het lezen van technisch-wetengraad op aansluiten, bereidt op een totaal van 21 domeinen enkel schappelijke artikels in de taalvakken kan de integratie van T in A ‘natuurwetenschappen en wiskunde’ voor op ingenieursstudies. in de hand werken. Hieruit moeten echter ook studenten voor wetenschappen, geneeskunde enz. worden gerekruteerd. Hoopgevend is wel dat een van Omgekeerd geldt hetzelfde: jongeren uit technische richtingen hebde tien gedefinieerde sleutelcompetenties wordt omschreven als ben nood aan wiskunde en talen. Shakespeare lezen hoeft niet met‘wiskundige competentie en basiscompetenties op het gebied van een, maar elke vakman moet, al was het voor zijn eigen veiligheid, exacte wetenschappen en technologie’. een instructie van een machine kunnen lezen. De tijd dat een timmerman enkel nagels klopte, is lang voorbij: hij moet van aanpakken weten, kunnen communiceren met zijn klanten. Net zoals Ingenieursoverdeonderwijshervorming ingenieurs vandaag ook veel meer dan enkel wiskundige vaardigIe-net organiseerde een enquête onder zijn leden om te polsen hoe heden nodig hebben om hun rol in de bedrijven te vervullen.

minder

doorstromen

zij staan tegenover de onderwijshervorming die in de steigers staat. Dit zijn de opmerkelijkste reacties.

1. Als een van de doelstellingen van het secundair onderwijs is om zoveel mogelijk jongeren overeenkomstig hun talenten op de juiste plaats terecht te laten komen op 18 jaar, in welke mate vindt u dan de huidige vorm van het secundair onderwijs (algemeen vormend, technisch en beroepsonderwijs) hierin slaagt? Zeer goed + goed

76%

2. Deze aanpak om de eerste twee jaar van het secundair onderwijs gemeenschappelijk te maken is volgens u in vergelijking met de huidige situatie een verslechtering: 66%

In welke mate gaat u akkoord met volgende stellingen:

A. Vanaf het eerste jaar van het secundair onderwijs moet er een richting uitgebouwd worden met een sterke wiskundige, wetenschappelijke en technologische invulling Volledig akkoord + akkoord

75%

B. In het secundair onderwijs in zijn huidige vorm is voldoende ruimte voor ingenieurstalent om aan de oppervlakte te komen en zich te ontwikkelen. Volledig akkoord + akkoord

8

61%

Cruciale rol voor leerkrachten De kwaliteit van ons onderwijs hangt niet enkel af van structuren. Welk onderwijsmodel ook ingang vindt, de rol van de leerkrachten, hun competenties, kunde en enthousiasme is cruciaal om elk onderwijsproject te doen slagen. Hun stem mag dus niet ontbreken in het debat. Misschien loont het ook om hen opnieuw meer vrijheid te geven en het dirigistisch karakter van de leerplannen, alsook de administratieve plichtplegingen, wat af te bouwen. Om in het hoger onderwijs meer jonge mensen in technische en ingenieursrichtingen te krijgen, is het vooral van belang om in het secundair onderwijs het basisinzicht in wiskunde, wetenschappen en techniek op een inspirerende manier te brengen, zodat de vlam kan overslaan.

Ultieme kruisbestuiving Met het oog op een betere aansluiting tussen onderwijs en bedrijfsleven zijn de laatste jaren heel wat initiatieven gelanceerd om leer-


VISIE

© IMAGEGLOBE / BELGA / ANTHONY DEHEZ

steeds vaker deze lesopdracht overnemen – zal leerlingen met een wiskundeknobbel eerder afremmen dan stimuleren. En het vak techniek in de eerste graad van het secundair onderwijs heeft enkel een positief effect op de motivatie van leerlingen indien je er ook de juiste personen voor opleidt. Dat betekent: niet kiezen voor de leraar Latijn omdat die toevallig nog een uur vrij heeft. Frans laat je toch ook niet door een bioloog geven? Het promoten van techniek en ingenieursstudies moet uiteraard niet enkel door de onderwijsinstellingen gebeuren. Het is belangrijk dat de verschillende actoren – verenigingen, federaties, overheid – liefst op een geïntegreerde manier, deze taak op zich nemen. Dat is te lang niet gebeurd.

Oriënteringsproef

krachten in contact te brengen met ondernemingen en met de ingenieurs die er werken. Die inspanningen blijven belangrijk. Daarnaast is het de droom van velen om meer ingenieurs als leerkracht in het secundair onderwijs in te zetten. Het grote tekort aan ingenieurs in de bedrijfswereld zal ervoor zorgen dat deze ultieme kruisbestuiving nog wel een tijd een droom zal blijven, al zijn er misschien wel andere oplossingen te bedenken. Waarom bijvoorbeeld, in het kader van het vergrijzingdebat, oudere ingenieurs geen nieuwe uitdaging in het onderwijs geven? Daar zouden ze hun talenten en ervaring kunnen inzetten om het jonge volkje te tonen dat veel maatschappelijk-economische vraagstukken aan de hand van wiskunde en wetenschap een oplossing krijgen. Het zou de passie van studenten voor ingenieursrichtingen een enorme boost geven.

Veelzijdig beroep ‘De juiste man of vrouw op de juiste plaats’ is een principe dat van groot belang is om in het onderwijs de interesse en passie voor wiskunde en wetenschappen aan te wakkeren. Het tekort aan leerkrachten wiskunde – waardoor collega’s van andere disciplines


Leerlingen van bij de start aanspreken op hun interesses en gepaste abstractieniveau zorgt er uiteindelijk voor dat de juiste jongeren in de ingenieursrichtingen terechtkomen. In het eerste jaar zitten nu te veel studenten – naar schatting twintig procent – die daar niet thuishoren. Bovendien is het onderscheid tussen een conceptueel en een toepassingsgericht ingenieur onvoldoende gekend. Deze ‘mismatch’ haalt het niveau van de opleiding naar beneden, verstoort de dynamiek ervan én demotiveert de betrokken studenten. Een van de redenen voor dit verschijnsel is dat nogal wat ouders hun kinderen in richtingen met veel wiskunde duwen. Dat heeft dan weer alles te maken met de totaal onterechte, negatieve perceptie die technische of beroepsrichtingen en -scholen nog steeds hebben. De hervormingen in het secundair onderwijs hebben tot doel die contraproductieve sociale stigmatisering op te heffen: een goede zaak. Daarnaast wordt in het hoger onderwijs een oriënteringsproef voor STEM-richtingen (Science, Technology, Engineering, Mathematics) voorbereid, met verplichte, maar niet-bindende adviezen. De bedoeling is geenszins kandidaten af te schrikken of drempels in te bouwen, wel om studenten bewuster te doen kiezen, ze gerichter te oriënteren naar wetenschappen, industrieel of burgerlijk ingenieur en hen bij twijfel een gepaste remediëring te bieden. Ondemocratisch is zo’n proef niet, wel integendeel: jongeren zonder advies een richting laten starten waarin ze zich niet kunnen ontplooien, dat werkt ongelijkheid pas in de hand. ■

Werkten mee aan dit artikel Rik Jaeken, voorzitter ie-net; Hans Romaen, gedelegeerd bestuurder ie-net; Luc Taerwe, decaan en gewoon hoogleraar faculteit Ingenieurswetenschappen en Architectuur UGent; Wim Dehaene, professor en docent faculteit Ingenieurswetenschappen KULeuven; Joos Vandewalle, professor en docent faculteit Ingenieurswetenschappen KULeuven; Marc Vanhaelst, departementshoofd Industriële Wetenschappen, Hogeschool Gent

Meer info op : www.ie-net.be/ilya201203

9

Deingenieur-kunstenaar alsrolmodel Zijn gave om statistische procescontrole te doceren wordt tot in Amerika en recent zelfs India opgemerkt, maar burgerlijk ingenieur en kwaliteitskundige Willy Vandenbrande is net zo goed een begenadigd schrijver. Op gedichtendag las Liesbeth Imbo op Radio 1 zijn kritische gedicht ‘Europa’ voor, zijn lezersbrieven halen regelmatig de opiniepagina’s van de kranten en onder de welsprekende titel ‘Vrouwen en 43 andere verhalen over kwaliteit’ bundelde hij de columns die hij al jarenlang schrijft voor het vakblad ‘De Kwaliteitskrant’. Ilya schotelt u in ‘Omdenker’ deze keer een ingenieur voor met een bijzonder observatievermogen, iemand die veel leest, graag reist en zich permanent vragen stelt bij fenomenen die iedereen evident lijkt te vinden. Humor en relativeringsvermogen zijn nooit ver weg. Tekst:ChristineHuyge-Foto’s:IvanMervillie

d

e belangrijkste dingen in het leven zijn niet te meten, en in een bedrijf geldt net hetzelfde”, zegt Willy Vandenbrande. Voor iemand die van meten en statistiek zijn beroep heeft gemaakt, is dat een eigenaardige stelling. “Ik treed hier de Amerikaanse statisticus W.E. Deming bij, wellicht de enige kwaliteitsgoeroe die ook buiten de kwaliteitswereld bekendheid verwierf, dankzij zijn beroemde ‘plan, do, check, act (PDCA)- of verbetercirkel. Natuurlijk heeft meten – vooral dan het meten van processen – zin, maar als management zou neerkomen op het maken van kostenbatenanalyses, dan kan je net zo goed een boekhouder aan het hoofd van een bedrijf zetten.” De obsessie voor cijfers en aantallen heeft op vele vlakken kwalijke gevolgen,

10

meent de ingenieur. “Zie hoe de publicatiedruk op wetenschappers leidt tot het verdraaien en vervalsen van resultaten!”

De groep als belangrijkste belanghebbende De Japanners, toch niet de minsten als het op kwaliteit aankomt, zien dat anders. “Uiteraard meten zij, maar ze hanteren ook een aantal algemene principes die iedereen kent en die je dus niet hoeft te bewijzen. Je moet er wél naar handelen. Orde en netheid is zoiets. Japanners hechten daar veel belang aan omdat ze weten dat een propere fabriek altijd beter zal zijn dan een vuile. Er zou een gigantische studie nodig zijn om dat ook cijfermatig aan te tonen, als het al aan te tonen is.” Ook typisch voor Japan: het grote belang dat aan het geheel wordt gehecht. “De groep


†

DE OMDENKER


11

DE OMDENKER

als belangrijkste belanghebbende. Wij geven te veel aandacht aan leiders en leiderschap. Sterke leiders hebben in de loop van de geschiedenis veel meer ellende veroorzaakt dan alle ziekten samen, dus zijn we maar beter voorzichtig met alle heil vanuit die hoek te verwachten. We zullen het zelf en met zijn allen voor elkaar moeten doen.” Misschien werpt het onderzoek van de Canadese psycholoog Robert Hare, auteur van ‘Snakes in Suits’, een juist licht op deze zaak, grapt Willy Vandenbrande. “Eén percent van de mensen “We geloven nog blijkt psychopaat, terwijl het percentage hogere managers met psychopathische trekjes vier keer zo hoog ligt. Dat is waarschijnlijk de reden waarom het zo moeilijk is om meer vrouwelijke topmanagers te krijgen: er zijn gewoon te weinig vrouwelijke psychopaten om CEO te worden! Terwijl ik er persoonlijk van overtuigd ben dat de wereld er beter zou uitzien met meer vrouwen aan het roer. Maar dan wel aardige vrouwen.”

Versmelten van rationaliteit en emotionaliteit De al te duidelijke scheidingslijn tussen efficiëntie enerzijds en schoonheid anderzijds is maar een van de uitingen van hokjesdenken, waar we ons als mensen o zo graag aan bezondigen. “Terwijl niet het ‘splitsen’, maar het ‘verenigen’ of ‘integreren’ toegevoegde waarde levert.” In de kwaliteitskunde is dit contrast op onnavolgbare wijze beschreven in het boek ‘Zen en de kunst van het motoronderhoud. Een onderzoek naar waarden’, van Robert M. Pirsig. “Haast veertig jaar oud, maar voor mij nog steeds een belangrijke bron van inspiratie en wijsheid. Zen is een waar cultboek geworden. Velen kennen de titel, weinigen hebben het gelezen. Het beschrijft een tocht per motorfiets door de Verenigde altijd dat alle heil Staten, maar de reis vormt slechts de kan komen.” achtergrond voor een filosofische zoektocht naar de betekenis van kwaliteit. De verrassende eindconclusie is dat kwaliteit niet kan worden gedefinieerd, wel aangevoeld en ervaren. Wat wij soms de ‘harde’ en ‘zachte’ aspecten van kwaliteit noemen, beschouwt Pirsig als twee onderdelen van een hogere waarde: kwaliteit als de versmelting van rationaliteit en emotionaliteit.” Dat klinkt allemaal nogal zweverig, maar in geen enkel ander werk, vindt Willy Vandenbrande, wordt de essentie van kwaliteit zo goed verwoord. En die is nog steeds actueel. “Met onze huidige, puur economische definitie – tegemoetkomen aan wat de klant vraagt, ‘fitness for use’ – staan we erg ver van wat mensen als ‘kwaliteitsvol’ beleven en aanvoelen. Succesvolle uitlachtelevisie of winstgevende hamburgerketens: is dat kwaliteit? Of toch niet? Of niet volledig? Speelt de intrinsieke waarde van het product, noem het schoonheid, echt geen rol? Misschien bevindt de kwaliteitswereld zich in een existentiële crisis en is het tijd om dat schitterende begrip ‘kwaliteit’ opnieuw in te vullen.” Als we dan toch aan het herdenken slaan en om terug te komen op die Japanse principes: “Wordt het niet hoog tijd dat we de mooie spreuk Voorkomen is beter dan genezen in ere herstellen? Het verbaast me steeds weer hoe weinig er in termen van preventie wordt gedacht. Neem nu de discussie over het huren van cellen in Nederland voor Belgische gevangenen. Alles komt aan bod: de huurprijs, de kwaliteit van het eten, het aantal cellen, het probleem met het bezoekrecht, enzovoort. Terwijl de enige echt relevante vraag nooit gesteld wordt: hoe komt het dat er in Nederland cellen leegstaan? Zijn de Nederlanders plots zoveel braver geworden dan de Belgen? Of hanteren onze noorderburen andere methodes en systemen in de strafuitvoering, zodat er niet zoveel mensen in de gevangenis moeten?”

alleen van groei

Pleidooi voor schoonheid Een van de belangrijkste nadelen van overmatig meten is dat het overmatig controleren in de hand werkt. “Terwijl echte vooruitgang wordt geboekt in omgevingen waar vrijheid heerst. Het is niet door mensen onder druk te zetten dat ze beter gaan presteren.” Eenzijdige aandacht voor meetbare fenomenen, vreest Willy Vandenbrande, houdt ons in het bedrijfsleven tegen om dingen te doen die voor de mens echt belangrijk en wezenlijk zijn. Neem de aandacht voor stijl en esthetiek. “In ons streven naar efficiëntie moeten we oppassen de schoonheid niet te verliezen. Een voorval bij een producent van landbouwvoertuigen, waar ik jaren geleden aan de slag was als consultant, is mij altijd bijgebleven. Toen het bedrijf overgenomen werd door een Italiaanse onderneming, kwam het hoofd van de Italiaanse ontwerpafdeling naar Vlaanderen om de machines te bekijken. De man maakte naar verluidt allerlei opmerkingen over het design van de cabines, hoe weinig esthetisch die waren. De Vlaamse ontwerpers konden daar met hun hoofd niet bij. Die machines worden gebruikt op de velden, die moeten perfect werken, maar toch niet mooi zijn? Een landbouwer ligt daar toch niet wakker van? In onze technische beleving zien we vaak niet in dat gevoel voor schoonheid belangrijk is en dat een esthetische omgeving en beleving belangrijke kwaliteitsparameters zijn. In Scandinavische landen is dat wel zo, daar worden zelfs de eenvoudigste gebruiksvoorwerpen als een mes en een kopje knap vormgegeven. Natuurlijk is het ontzettend belangrijk dat ingenieurs de dingen goed en efficiënt in elkaar steken, zeker in het licht van de huidige klimaat- en grondstofproblematiek. Maar dat is geen reden om, ook in de opleiding, esthetiek geen aandacht te geven. Leonardo da Vinci als perfect rolmodel: de ingenieur – kunstenaar.”

12

Naar een economie in dienst van de mens In zijn columns beschrijft Willy Vandenbrande niet enkel de wereld van het werk, hij becommentarieert ook vaak maatschappelijke ontwikkelingen. Hoewel zijn toon humoristisch is, voel je aan de basis een duidelijke bezorgdheid over de weg die we inslaan. “Ik denk inderdaad dat het huidige systeem op zijn einde loopt en dat


DE OMDENKER

wieiswillyVandenbrande? Willy Vandenbrande is burgerlijk ingenieur metaalkunde, afgestu-

we in een eindeloze crisis verzeild raken, tenzij we ons denken helemaal omslaan. We zijn met te veel en de planeet is te klein om nog veel groei toe te laten. Maar omdat we nog altijd geloven dat alle heil alleen van groei kan komen, plaatsen we de mens en de hele maatschappij in dienst van de macro-economie. In mijn naïviteit heb ik lang gedacht dat de economie in dienst moest staan van de mens, maar je ziet steeds meer het omgekeerde gebeuren. Neem Griekenland. Een van de hervormingen is het verlagen van het minimumloon, met andere woorden: de mensen die het minst krijgen voor hun arbeid zijn te rijk. Om competitief te zijn, moet een land haar armste burgers verarmen. Dat kan toch niet de bedoeling zijn? Door de tot immorele hoogte toegenomen inkomensongelijkheid zijn we de sociale cohesie van onze maatschappij compleet aan het verliezen. Ik raad iedereen aan om het boek ‘The Spirit Level’ te lezen waarin de auteurs Wilkinson en Pickett met feiten en cijfers ten overvloede aantonen dat een meer gelijke maatschappij ook een betere maatschappij is.” “Trouwens, de finaliteit van het leven moet toch meer zijn dan het ondersteunen van de economie? Zelfs het onderwijs wordt, als we niet opletten, een puur verlengstuk van de hr-diensten van bedrijven. De term ‘human resources’, die mensen degradeert tot het niveau van werktuig, zegt al genoeg”, vindt Willy Vandenbrande. Hij


deerd aan de RUG in 1978. Na een verblijf aan de universiteit als assistent, werd hij kwaliteitsmanager bij Clark-Hurth Components in Brugge, het huidige Spicer Off Highway Products. Daarna stapte hij in consulting op het vlak van verbetermethodieken. Hij is ‘fellow’ van de American Society for Quality (ASQ).

sluit zich graag aan bij het discours van de Amerikaanse filosofe en hoogleraar ethiek Martha Nussbaum, die stelt dat het onderwijs ernaar moet streven kritisch en genuanceerd denkende mensen af te leveren, burgers die voor zichzelf beslissingen kunnen nemen en zwartwitstellingen kunnen doorbreken. “Alleen zo slagen we er misschien in om de wereldomvattende problemen op te lossen. Het verdelen van de wereld in ‘wij’ en ‘zij’, de competitie tussen allerlei groepen in de samenleving – wat gepaard gaat met het innemen van strikte posities en stellingen – zullen ons niet helpen. Niet het splitsen, maar het verenigen is nodig. Dat inzicht komt ook wel. Het zal echter afhangen van de snelheid waarmee we tot dat besef komen of we de globale problemen opgelost krijgen en een leefbare planeet overhouden.” ■


13

Zonder zorgen naar devolgendemorgen

Omdat we onder steeds grotere tijdsdruk leven, brengen we minder uren in ons bed door. Het komt er bijgevolg op aan de kwaliteit van onze slaap te verbeteren. Ingenieurs van de KU Leuven onderzoeken hoe de slaapkamer van de toekomst er het best uit kan zien. Slapen is ook het thema van het symposium Sleep well - live well dat ienet mee organiseert op 5 oktober. Tekst : Peter Van Dyck 14


DOSSIER

c

entraal in het labo van de afdeling biomechanica van de KU Leuven staat een bed. Niet voor een siësta of powernap, maar voor het slaaponderzoek dat voor professor Bart Haex en zijn team serious business is. “Hoewel we er ongeveer een derde van ons leven in spenderen, is de slaapkamer van alle ruimtes in ons huis in het verleden het minst onderhevig geweest aan nieuwe ontwikkelingen”, merkt onderzoekster Dorien Van Deun op. Dat tij wil het team keren. Het bed in het labo draagt de naam DynaSleep. Het is een actief slaapsysteem. Dit wil zeggen dat men de matras en de bedbodem tijdens de slaap kan afstemmen op iemands lichaamscontouren en slaaphouding. De matras is in de lengterichting in acht zones ingedeeld, die elk apart aangepast kunnen worden. Dit maakt variaties in de stijfheid mogelijk. Afhankelijk van de mate waarin men de pocketveren aanspant, kan een zone harder of zachter gemaakt worden. “Doorgaans vraagt de schouder meer soepelheid, omdat die voldoende moet inzakken”, legt Dorien Van Deun uit.

“Uit ons onderzoek bleek dat mensen die op zo’n actief bed sliepen achteraf aangaven dat

ze beter geslapen hadden”

De gepersonaliseerde aanpak die hieruit kan voorspruiten, zou bijvoorbeeld perspectieven bieden voor mensen die snurken. Dorien Van Deun: “We weten dat mensen vooral beginnen snurken als ze op hun rug liggen. Merkt de actieve matras dat iemand op zijn rug ligt, dan wordt de zone aan de torso stijver, waardoor de borst omhoog komt en de luchtpijp meer vrij gemaakt wordt. Of dit effectief een oplossing kan zijn, moet verder onderzoek uitwijzen.”

Tape met straatlawaai

© LANE ERICKSON | DREAMSTIME.COM

De bedden van het labo werden onder meer gebruikt voor het Strategisch Basisonderzoek (SBO) dat de KU Leuven vijf jaar geleden startte in samenwerking met de VUB en het Slaapcentrum van het UZ Antwerpen. Het project hield diverse testen met proefpersonen in. Zo onderzocht men onder meer het effect op de slaap als ’s nachts op willekeurige tijdstippen het licht werd aangeknipt of een tape met straatlawaai werd afgespeeld. Het team van professor Haex concentreerde zich op de actieve sturing van het bed.


“Uit ons onderzoek bleek dat mensen die op zo’n actief bed sliepen achteraf aangaven dat ze die nacht beter geslapen hadden”, vertelt Dorien Van Deun. “We zagen ook duidelijk dat er een toename was van de diepe slaap, waar je fysiek van recupereert.” Een verklaring voor de eerste gunstige resultaten ziet de onderzoekster in de on-

15

†

DOSSIER

dersteuning die de DynaSleep biedt. “Bij een doorsnee mens die op een harde matras ligt, kunnen de schouders onvoldoende inzakken. Als je de rug in profiel zou bekijken, zie je in dat geval een lijn die omhoog gaat. Dat moeten we vermijden, omdat je lichaam dan niet genoeg kan recupereren. Je tussenwervelschijven werken als schokdempers, die overdag belast worden en daarbij vocht afgeven. Als de rug tijdens de nacht in een belastende positie blijft, neemt hij onvoldoende nieuw vocht op.”

Geen SF In de actieve matras zitten sensoren die verbonden zijn met een in het bed ingebouwde computer. Dit laat automatische bijsturing toe wanneer iemand tijdens de nacht van ligpositie verandert. Belangrijk, als je weet dat iedereen minstens 10 tot 15 keer per nacht van houding wisselt. “Een mogelijke reden voor het belang van beweging is dat als je te lang op je zij ligt, de druk op je lichaam de doorbloeding verstoort”, vertelt onderzoeker Tim Willemen. “Als we nu een geoptimaliseerde matras produceren, dan verminderen we de druk en is het lichaam minder geneigd om te vaak van positie te wisselen en zo de slaap te verstoren.” De knowhow die de vorsers verzamelen via de experimenten met de DynaSleep dienen om matrassen en bedbodems te verfijnen, maar het is geen science fiction om te denken dat zo’n intelligent bed een vaste plaats zal vinden in de slaapkamer van de toekomst. “Komen ze ooit op de markt, dan zullen deze matrassen in het begin wellicht minder zones bevatten”, meent Dorien Van Deun. “Vooral de schouderzone zal instelbaar zijn, omdat die het meest cruciaal is.” In dit innovatieproces nemen ingenieurs een unieke plaats in,

Bij een doorsnee mens die op een harde matras ligt, kunnen de schouders onvoldoende inzakken zoals op de bovenste figuur.

niet alleen omdat zij over specifieke kennis beschikken die nodig is om intelligente slaaptools te ontwikkelen, maar ook omdat ze van nature integratoren zijn: ze maken zich vertrouwd met vreemde omgevingen en werkwijzen om de noodzakelijke bouwstenen voor nieuwe ontwikkelingen te identificeren en samen te brengen.

Domotica in de slaapkamer Tijdens het SBO-project ging ook aandacht naar andere omgevingsfactoren, zoals de temperatuur in de slaapkamer en het bed. Wat bleek: voor een optimale slaap kan die temperatuur het eerste half uur van de nacht best iets lager zijn. Tim Willemen verklaart: “Wanneer we naar bed gaan, neemt onze lichaamstemperatuur met ongeveer een halve graad af omdat we in een passieve toestand terecht komen. Het lichaam wil zo snel mogelijk die temperatuur doen dalen. Om hitte af te voeren, verwijden onze bloedvaten aan de uiteinden van het lichaam. Als je het lichaam helpt om de temperatuur te doen zakken, zal je wellicht sneller en makkelijker in slaap vallen.” In de slaapkamer van de toekomst zal zeker domotica te vinden zijn. Willemen: “Een automatische temperatuurregeling, via de airco bijvoorbeeld, zorgt ervoor dat de temperatuur ideaal is tegen het uur dat je wil gaan slapen, en een kwartier voor je wil opstaan, zal het licht in de kamer geleidelijk aan beginnen te branden, om de opkomst van de zon te simuleren. Waar we naar moeten streven, is dat je op een rustgevende manier onder de wol kan kruipen. Zonder je zorgen te hoeven maken over een snurkende partner, een te koude of te warme kamer of te veel lawaai. Stress bemoeilijkt niet alleen het proces van inslapen, het heeft ook een negatief effect tijdens de slaap. Als je al die storende elementen kan elimineren, kan je effectief de slaap verbeteren.” ■

De sensoren meten de matrasindrukking, de temperatuur en vochtigheidsgraad in de matras.

16



Sleep Well - Live Well TECHNOLOGICAL CONTRIBUTIONS TO HEALTHY SLEEP meer info en inschrijven:

strategicsleepforum.be

BASS & ie-net Joint Autumn Meeting

October 5, 2012 Military Hospital Queen Astrid

Brussels (Neder-over-Heembeek) A . Kenan 2007

Comité des Ingénieurs Belges Belgisch IngenieursComité

© TIM PANNELL/CORBIS

Operatiekamer van de toekomst

18


DOSSIER

Een operatiekamer boezemt bij veel mensen angst in. Het is de plaats bij uitstek waar men volledig overgeleverd is aan anderen, aan machines en apparaten. Nochtans worden veel inspanningen gedaan om al deze nieuwe technologieën te integreren met elkaar én met de menselijke expertise om te komen tot een efficiënte en vooral veilige chirurgie. De operatiekamer van de toekomst moet dan ook een hightech omgeving worden, die zich echter soepel plooit omheen de expertise van de chirurg. Tekst: Jos Vander Sloten, KU Leuven

d

e technologische component van onze moderne geneeskunde wordt hoe langer hoe prominenter: weinig diagnoses en therapieën zijn nog mogelijk zonder de inzet van geavanceerde medische apparatuur. Deze trend is zichtbaar in het kabinet van de huisarts, maar meer nog natuurlijk in een ziekenhuisomgeving.

Het combineren van de hoogstaande ambachtelijke kennis van de arts met de nieuwe mogelijkheden die de technologie aanbrengt lijkt contradictorisch, maar het is de uitdaging waar de geneeskunde (en bij uitbreiding de ganse gezondheidszorg) voor staat. Zeker de operatiekamer is een plek geworden waar de technologie schijnt te overheersen. De patiënt is vaak maar moeilijk terug te vinden in de veelheid van apparaten die rond de operatietafel staan opgesteld. Nochtans zijn deze apparaten hoe langer hoe meer essentieel om een operatie efficiënt en veilig te laten verlopen. Meteen zijn twee kernwoorden genoemd van een chirurgische interventie. Efficiëntie, of leidt de operatie inderdaad tot een herstel van de kwaal bij de patiënt. Veiligheid, of is het risico dat elke operatie inhoudt te verantwoorden in het licht van de te verwachten genezing van de patiënt.

Recente technologie De chirurg wordt, in een moderne operatiekamer, geconfronteerd met een veelheid van informatie in een complexe fysische omgeving.


† 19

DOSSIER

patiënt. De Operating Room of the Future (ORF) van het Massachusetts General Hospital of het Interventional Centre van Rikshospitalet Oslo zijn voorbeelden van een operatiezaal waar integratie van de nieuwste technologieën toegepast en onderzocht wordt, en waar maximale aandacht wordt besteed aan gebruiksvriendelijke bediening en interactie met de medische staf. Medici en ingenieurs werken er efficiënt samen. © IMAGEGLOBE / SCIENCE - PLA

Deze informatie is deels beschikbaar op voorhand, bijvoorbeeld via medische beeldvorming of functioneel onderzoek van de patiënt, maar komt deels ook tijdens de operatie zelf bijkomend beschikbaar. De omgeving waarin de chirurg werkt houdt steeds meer het gebruik in van ingewikkelde chirurgische instrumenten, en ook de trend naar kijkoperaties of minimaal invasieve chirurgie draagt bij

De veelheid van informatie die vooraf beschikbaar is en ook tijdens de operatie nog aangroeit, biedt bijkomende mogelijkheden voor kwaliteitsverbetering van de chirurgie. Datamining vanuit beschikbare literatuurgegevens, of vanuit uitgebreide en continu aangevulde databanken met patiëntgegevens, kunnen op elk moment opgeroepen worden om de arts bijkomende informatie en evidentie te bezorgen over de meest optimale behandeling voor een welbepaalde patiënt.

De mens staat centraal

De veelheid aan informatie waarover de chirurg beschikt, biedt bijkomende mogelijkheden tot kwaliteitsverbetering.

De operatiekamer van de toekomst zal nog meer dan nu een complexe technologische omgeving worden, waarin de mens desondanks centraal moet staan. De mens als de patiënt, die dankzij de combinatie van menselijk vernuft en de inzet van technologie de best mogelijke behandeling verdient. Maar tegelijk is er de mens als chirurg, anesthesist of verpleegster. Ook voor hen moet de omgeving beheersbaar blijven. Het integreren van informatieverstrekking en van hulpmiddelen om de operatie uit te voeren in een ergonomische en intuïtieve gebruikersinterface is een technologische uitdaging waaraan veel onderzoeksinstellingen en bedrijven in de medisch-technologische sector werken.

tot de moeilijkheidsgraad en de complexiteit van de chirurgie. Een recente technologische evolutie in het kader van de minimaal invasieve chirurgie is de inzet van chirurgische robots. Het da Vinci sysOpleidingen tot biomedisch ingenieur bestaan tegenwoordig aan nateem van het Amerikaanse bedrijf genoeg alle onderwijsinstellinIntuitive Surgical is het meest begen. Deze ingenieur is ideaal Waarom zou een biomedisch ingenieur gevormd om nieuwe medische kende systeem, en behoort tot de tele-operatie systemen. De chirurg technologieën te ontwikkelen, regeen deel kunnen uitmaken van een manipuleert instrumenten aan een kening houdend met een optimeester-console, een controller male integratie in de medische stuurt deze inputcommando’s door workflow. Hij combineert de naar een slaafsysteem dat de chirurgische instrumenten in de paeigen kennis met kennis van gespecialiseerde collega-ingenieurs én tiënt nauwkeurig bedient. van de medici. Naast een evidente rol voor de ingenieur bij de ontwikkeling van de nieuwe medische technologieën moeten we misIn de operatiekamer van de toekomst wordt het een uitdaging om schien een stap verder durven denken. Waarom zou een biomedisch de alsmaar toenemende complexiteit onder controle te laten houingenieur geen deel kunnen uitmaken van een interdisciplinair meden door de chirurg. Het is essentieel dat de chirurg zijn focus kan disch team dat verantwoordelijkheid krijgt voor de behandeling van behouden op de medische kant van de interventie. De technologie een patiënt? In een hightech omgeving zoals de moderne geneesmoet informeren, begeleiden (of zelfs leiden) waar nodig en de chikunde wordt het nagenoeg onmogelijk dat één mens alle facetten rurgische handelingen ondersteunen. Een begrip zoals intuïtieve van het complexe probleem beheerst. Goed teamwerk is dan een technologie is hier op zijn plaats: technologie die eenvoudig in geevidente piste om te bewandelen. ■ bruik is, ondanks de complexiteit ervan, zodat de chirurg zich Meer info op : www.ie-net.be/ilya201203 maximaal kan concentreren op de medische interventie en op de

interdisciplinair medisch team?

20


DOSSIER

“Fibretothehome” in de gezondheidszorg

Lang leven staat niet noodzakelijk gelijk aan goed leven. In de glasvezelindustrie meent men een deel van de oplossing te hebben: glasvezelkabel tot in de privéwoningen brengen, de zogenaamde Fibre to the home (FTTH). ILYA vroeg aan de industrieorganisatie FTTH Council Europe om uitleg.

© CHIEN LEE | DREAMSTIME.COM

g

Tekst:HartwigTauber,FTTHCouncilEurope

ezondheidzorg goedkoper maken en toch de kwaliteit behouden. Het kan dankzij meer zorgverlening vanop afstand bij de patiënten thuis of via plaatselijke dokterspraktijken en minder voor een duurdere aanpak via ziekenhuizen. In de toekomst zal de glasvezeltechnologie cruciaal blijken voor deze diensten. Op verschillende plaatsen in Europa hebben ingenieurs inspanningen verricht in die zin. Er zijn bijvoorbeeld telegeneeskundesystemen ontwikkeld. Die stellen patiënten in staat om naar hun plaatselijke dokterspraktijk te gaan en er via supersnelle breedbandverbinding contact te hebben met een medisch adviseur om testresultaten, van bijvoorbeeld MRI scans, te bespreken. Patiënten die kinesitherapie volgen, kunnen thuis revalidatiesystemen gebruiken via supersnelle breedbandverbindingen. Bovendien zijn de patiënten niet de enigen die voordeel halen uit thuiszorg: ziekenhuizen kunnen honderden euro besparen als ze de patiënt niet moeten laten overnachten. Deze innovaties in medische zorgverlening vereisen geen investeringen in complexe apparatuur bij de klant thuis; voor veel diensten volstaan hoogkwalitatieve videoconferenties via televisietoestellen of computers. Dit vraagt echter wel om supersnelle, veerkrachtige en synchrone breedbandverbindingen met een heel lage latentie. Fibre to the home verbindt elke gebruiker met een vaste glasvezelkabel met een technologie die alle andere technologieën overtreft


door potentieel ongelimiteerde, synchrone bitsnelheden met extreem lage latentie te combineren. Bijgevolg zijn FTTH-netwerken essentieel voor een succesvol telegeneeskundeprogramma. In Zweden maakt het interactieve zorgkanaal van Nurse Gudrun gebruik van FTTH-netwerken om patiënten te voorzien van videoconsultaties via hun televisietoestellen of pc’s. Het dynamisch toegewezen IPTV kanaal verbindt de patiënten thuis rechtstreeks met een verpleegster in een plaatselijk ziekenhuis. Een consultatie bij de Nurse Gudrun-service kostte bij aanvang slechts een zestiende van de prijs van een ziekenhuisbezoek. Eveneens in Zweden testen gemeentebesturen de door de EU gesponsorde Giraff, een mobiele robot met afstandsbediening en voorzien van een camera en monitor. De robot staat in voor de opvolging van de gezondheid en veiligheid van bejaarden. De Giraff heeft een geïntegreerd videoconferentiesysteem en kan vanop afstand door de verschillende kamers van het huis gestuurd worden. Zo kunnen zorgverleners en familieleden de bejaarden in het oog houden, er een praatje mee slaan en hen gezelschap houden, net zoals bij een echt huisbezoek. Deze technologie zal ook getest worden in Italië en Spanje. Ook Portugal, dat FTTH-investeringen aanmoedigde, digitaliseert zijn gezondheidszorg om de kosten te verminderen. Zulke diensten verbeteren de zorg, maar ze kunnen alleen werken als minstens 20% van de bevolking thuis toegang heeft tot een glasvezelinfrastructuur. ■

21

iteit actual


Apen besturen met licht Onderzoekers van de KU Leuven, Harvard en MIT konden bij apen erg specifieke delen van de hersenen activeren door middel van licht. Op deze manier konden zij voor het eerst het gedrag van de dieren sturen. Op lange termijn kan men mogelijk dezelfde methode ook gebruiken voor therapeutische doeleinden bij de mens, bijvoorbeeld bij Parkinson-patiënten. De onderzoekers konden het gedrag van de apen sturen via optogenetica. Dit is een stateof-the-art methode om hersenactiviteit op een kunstmatige manier te veranderen om zo het gedrag te beïnvloeden. Met optogenetica maakt men hersencellen of neuronen gevoelig voor lichtimpulsen Hiervoor worden genen afkomstig van bepaalde microbiële organismen gebruikt die lichtgevoelige eiwitten kunnen aanmaken. Deze genen worden in specifieke neuronen tot expressie gebracht, waarop de neuronen met korte lichtimpulsen ‘bestuurd’ kunnen worden. Het voordeel hiervan is dat men zeer specifieke cellen kan activeren of inactiveren, zonder daarbij andere omliggende neuronen te beïnvloeden.

Groene energie uit groenteresten Bij Ardo komt er bij de verwerking van de groenten op jaarbasis zo’n 30.000 ton plantaardige nevenstromen vrij zoals schillen, snijafval, ... Tot voor kort werden deze nevenstromen extern vergist of omgezet in dierenvoeding. Daarmee werd echter ook de energie afgevoerd die deze restproducten nog bevatten. Daarom besliste Ardo, na het uitvoeren van een grondige studie, een vergistingsinstallatie te bouwen. Door de restproducten samen met energiemaïs te vergisten, komt biogas vrij. Dit gas wordt gevaloriseerd in een warmtekrachtkoppeling (WKK). De WKK bestaat uit een biogasmotor, die het biogas verbrandt en daarbij elektriciteit en warmte opwekt. De opgewekte groene energie wordt door Ardo op 2 manieren op de site zelf aangewend. De groene stroom wordt verbruikt bij het invriezen van diepvriesgroenten en uit de warmte van de rookgassen wordt groene stoom opgewekt die gebruikt wordt om de groenten te blancheren. Het restproduct (digestaat) dat na de vergisting overblijft, wordt omgezet in waardevolle meststof die kan gebruikt worden op de akkers.

Kersverse ingenieurs doen ervaring op in Afrika 3 pas afgestudeerde ingenieurs zijn vertrokken naar NGO projecten in Ghana en Egypte. Ze zetten hun technische expertise in om de bevolking te begeleiden bij locale projecten. Deze actie kadert in een groter initiatief om de kloof tussen het onderwijs en het bedrijfsleven te verkleinen: de Masterclass Business Skills. Ondanks het enthousiasme van bedrijven om jonge, afgestudeerde technici in te zetten, vinden ze vaak

geen schoolverlaters met de juiste professionele vaardigheden. Het gevolg is dat ze zich niet snel genoeg aanpassen aan een professionele omgeving. USG Innotiv leert technische experts liefst zo vroeg mogelijk in hun loopbaan kennen, bij voorkeur al op de schoolbanken. Masterclass Business Skills is een traject dat USG Innotiv voor de meest veelbelovende technische talenten heeft uitgewerkt. Op basis van hun resultaten en van hun competenties

Jolien Dohogne

22

krijgen 12 jongeren de kans zich klaar te stomen voor hun eerste loopbaanstap bij USG Innotiv. Op die manier verzekert USG Innotiv zich ervan dat ze competente jongeren op technische projecten kan inzetten, die onmiddellijk hun meerwaarde voor de eindklant laten zien. De avonturen van Lim, Jeroen en Jolien kunnen gevolgd worden op: Limadriaenssens.blogspot.be, Jeroenwitters.blogspot.be, Joliendohogne.blogspot.be

Lim Adriaenssens

Jeroen Witters


NIEUWS

Onbemande luchtvaartsector wil vliegen in België Onbemande luchtvaartuigen kunnen worden ingezet bij reddingsoperaties en kunnen ook de veiligheid verhogen in steden, bij evenementen en tijdens gevaarlijke installatieprojecten. Deze vliegtuigen kunnen ook kosten besparen voor landmeterbedrijven, filmbedrijven, federale politie en andere partijen. De technologie evolueert snel en creëert nieuwe markten in binnen- en buitenland. Vele Belgische bedrijven krijgen echter weinig opportuniteiten in eigen land wegens een niet-aangepaste wetgeving en rechtsonzekerheid. Momenteel worden operaties met deze luchtvaartuigen vergund via lange procedures waardoor bedrijven het moeilijk hebben om snel in te spelen op concrete opportuniteiten. BeUAS (Belgian Unmanned Aircraft Systems Association) wil de sector alle kansen geven door de veiligheid van deze operaties te vergroten door in overleg te treden met de bevoegde overheidsinstanties voor een aangepast wettelijk kader en in samenwerking met gelijkaardige organisaties binnen Europa.

Historische hangbrug terug open voor het publiek In Bazel nabij Kruibeke werd de historische hangbrug in het park rond kasteel Wissekerke opnieuw opengesteld voor het publiek. Om dit mogelijk te maken, werd een beroep gedaan op architecten van de Faculteit Ingenieurswetenschappen van de Vrije Universiteit Brussel. De smeedijzeren hangbrug uit 1824 is een van de oudste in haar soort in Europa en om haar unieke erfgoedwaarde te bewaren, opteerde de faculteit voor een ondersteunende constructie. De brug, die al meer dan 10 jaar niet meer voldeed aan de stabiliteitseisen en onveilig was geworden, werd intussen ingewandeld door talrijke inwoners.

Nederlands team ontwikkelt ‘eetbaar’ kantoorgebouw Een team van Nederlandse architecten en ingenieurs heeft een nieuw type gebouw ontwikkeld dat kantoorfuncties en stadslandbouw integreert. Het gebouw heeft een dubbele gevel die als kas functioneert. Daarin worden gewassen verbouwd. De kas zorgt ook voor alle verwarming, koeling en elektriciteit. Het concept combineert energiezuinigheid, duurzaamheid en gezond voedsel met de behoefte aan een natuurlijke, inspirerende werkomgeving. In het Kaskantoor kunnen diverse gewassen worden verbouwd, zoals groenten, fruit en kruiden. Behalve in de kas gebeurt dat ook op het dak. De gewassen maken het gebouw zowel letterlijk als figuurlijk groen. Er kan tussen de druiven worden vergaderd en collega’s kunnen zelf de zoete paprika’s plukken die in het bedrijfsrestaurant worden verwerkt.

Sla kweken met een kwart minder water Sla kan gekweekt worden met 25% minder water dan nu het geval is. Dit kan de teler een besparing tot 200 euro per hectare opleveren. Door minder water te gebruiken bij het sproeien, is de sla bovendien langer houdbaar. Dat blijkt uit onderzoek van Veg-i-Trade, een Europees consortium dat de impact onderzoekt van de klimaatverandering en globalisering op de voedselveiligheid van verse groenten en fruit.


23

Daders herkennen

© MATTHIAS STOLT / GETTY IMAGES

dankzij geavanceerde beeldtechieken

24

Diep in de wandelgangen het ziekenhuis Gasthuisberg in Leuven, vinden we het Medical Imaging Research Center (MIRC), een interdisciplinair onderzoekscentrum voor medische beeldvorming en beeldverwerking. Hier werken ingenieurs, fysici, artsen en biowetenschappers samen om de medische beeldvorming te optimaliseren. Medische beeldverwerking wordt er ook gelinkt aan forensisch onderzoek. Daaruit komen nieuwe technieken voort om gerechtelijk onderzoek te verbeteren. Tekst : Luc Vander Elst


KNOWHOW

i

n het MIRC werkt een klein team aan nieuwe perspectieven voor daderherkenning en slachtofferidentificatie. Ze staan onder de leiding van de professoren Paul Suetens en Dirk Vandermeulen, allebei burgerlijk ingenieur computerwetenschappen, optie toegepaste wiskunde, en gepassioneerd door beeldverwerking. Paul Suetens: “Wij gaan vooral na waarom een zaak niet opgelost geraakt. Daar proberen we dan een structurele oplossing voor te vinden. Zo reiken we telkens nieuwe onderzoeksmethoden aan en proberen we altijd een stapje verder te gaan.”

Gezichtsreconstructie Dirk Vandermeulen: “We zijn met forensisch onderzoek begonnen in onze vrije tijd, want we hadden daar geen mensen of middelen voor. Aanvankelijk ging het puur om beeldverbetering om personen te kunnen herkennen aan de hand van beelden.” Suetens: “Zowat acht jaar geleden zijn we beginnen te werken rond gezichtsreconstructie. Als er geen andere aanknopingspunten zijn, trachten we het gezicht in te schatten dat bij een bepaalde schedel hoort. Met die software kunnen we bijvoorbeeld naar gelijkenissen zoeken. We maken nu ook gebruik van driedimensionale beelden voor gezichtsherkenning. Bij foto’s of videosequenties van een overval of van een misdrijf zijn de gezichtspunten vaak niet dezelfde. Als je op basis van dat materiaal een 3D-beeld van een verdachte kunt maken, dan kun je de foto’s van de verdachte en van de dader vanuit exact dezelfde positie bekijken en vergelijken.”

Daders uitsluiten Suetens: “Daders uitsluiten is het makkelijkst. Als we op basis van onze 3D-beelden van de verdachte de verschillen met de beelden van de dader niet meer kunnen verklaren, dan kunnen we vaststellen dat het om verschillende personen gaat. Een volgende stap kan zijn dat we een waarschijnlijkheid toekennen aan de graad van gelijkenis.” Vandermeulen: “We werken ook nog aan andere technieken. Via bloedspatanalyse bijvoorbeeld kunnen we helpen om de scene of de actie zelf te reconstrueren: welke waren de inslag en de richting van de kogel? Nu doet men dat nog met draadjes. Wij virtualiseren dat door beelden geometrisch en offline te kalibreren. Zo reconstrueren we een schottraject en maken we de taak van de rechercheurs gemakkelijker, want onze informatie kan worden getoetst aan getuigenissen of andere informatie.” Suetens: “Er zijn nog meer mogelijkheden. We kunnen via eenvoudige camerabeelden de driedimensionale scene opnemen en reconstrueren. Voor de lengtebepaling kunnen we uit beelden vrij precies de lengte van een persoon reconstrueren door voorwerpen in de buurt op te meten. Om nummerplaten te herkennen kunnen we meerdere bewegende beelden precies op elkaar leggen door ze te vervormen met de computer. Daardoor verhoogt de leesbaarheid van de nummerplaat.”


“Als er geen andere aanknopingspunten zijn, trachten we het gezicht in te schatten dat bij een bepaalde schedel hoort.”

Tanden

Vandermeulen: “Om slachtoffers te identificeren worden nu radiografieën van tanden vergeleken voor en na de dood. Door post mortem een driedimensionaal beeld op te meten kan die vergelijking vereenvoudigd worden. Op basis van tanden proberen we nu ook leeftijdsbepaling in een juridische context beter meetbaar te maken. Als we daar meer steun zouden voor krijgen, dan zouden we bijvoorbeeld ook aan beetspooranalyse kunnen doen. We zouden kunnen aantonen van wie een beet afkomstig is door de 3Dvorm van de tanden op te meten.” Suetens: “In theorie is er met krachtige computers nog veel meer mogelijk, maar om daartoe te komen moeten we meer armslag krijgen. De koppeling van de vorm van het gezicht en de schedel aan DNA bijvoorbeeld. Of bij massabijeenkomsten automatisch gezichten van verdachten uit het publiek halen en herkennen. Of daders van kinderpornografie opsporen in beelden die circuleren op het internet.” “Ons werk is nog te weinig bekend en we krijgen er te weinig mensen of middelen voor. Voor een zaak moet een onderzoeksrechter al de reflex hebben om ons aan te stellen. Anderzijds denkt men soms dat wij met beeldverbetering alles kunnen, maar als we geen bruikbaar materiaal hebben, kunnen we daar ook niets uit halen. Zo vind je overal bewakingscamera’s, maar de kwaliteit is vaak erbarmelijk. Ze staan slecht opgesteld: te hoog, met tegenlicht, ... Ik pleit in de eerste plaats voor camera’s op ooghoogte en voor betere apparatuur.” Suetens: “Er is een voortdurende wisselwerking tussen medische en forensische wetenschappen. Medische beeldvorming kunnen we vaak ook forensisch gebruiken en omgekeerd. Daarom is het zo nuttig dat we de link tussen die twee blijven leggen. Technisch is er nog veel evolutie mogelijk. Ondanks de beperkte middelen die we krijgen blijven we toch doorzetten. Omdat wij weten wat we kunnen bereiken met ons onderzoek, maar de mogelijkheden worden op dit moment onderbenut.” ■ Meer info op : www.ie-net.be/ilya201203

25

KNOWHOW

Connectors

GPS-module

Textielantenne

Transceiver

Elektronische doos

Bovenkleding

Flexibele batterij

Onderkleding

Dit zijn nog alleen de communicatie- en energiecomponenten verwerkt in een pak voor een brandweerman. Daarnaast kunnen nog allerlei sensoren opgenomen worden om de hartslag te monitoren of toxische gassen te detecteren.

Het slimme reddingspak Voor professionele werknemers draagt kleding bij tot hun persoonlijke gezondheid, veiligheid en bescherming in de omgeving waarin zij opereren. Tekst: Wouter Peeters, met dank aan Lieva Van Langenhove, Vakgroep Textielkunde, UGent.

d

e voorbije decennia maakten persoonlijke beschermingsmiddelen PBM een ware revolutie door. Nieuwe materialen en systemen verbeterden de mate van comfort en bescherming. Desondanks lopen reddingswerkers, waaronder brandweerlui, nog steeds blessures op. Sommige daarvan zijn bijzonder moeilijk te vermijden zoals bij de instorting van een gebouw, maar andere kunnen voorkomen worden door slimme monitoring en early-warning-systems. ‘Smart textiles’ zijn een nieuwe generatie van textielproducten. Ze zijn in staat om de mens en zijn omgeving te controleren en om er adequaat op te reageren. Het zijn stand-alone-systemen waarbij sensoren, actuatoren, energieopwekking, communicatie- en gegevensverwerking worden geïntegreerd in het textiel. Daarbij verminderen zij het comfort niet en zorgen ze voor een proactieve bescherming van de reddingswerker. In het kader van het Europese project Proetex (Beschermend e-Textiel) werden enkele prototypes van intelligente pakken voor reddingswerkers ontwikkeld. Partners waren universiteiten, onder-

26

zoeksinstituten, het bedrijfsleven en organisaties uit acht verschillende landen, alle actief op het gebied van crisisbeheersing. Sensoren meten hartslag, ademhaling, temperatuur en dehydratatie van de reddingswerker, evenals zijn positie, activiteittemperatuur en toxische gassen. Het doel is om de drager, en een eventueel assisterende commandopost, te informeren over bedreigende situaties zodat de reddingswerker zich tijdig kan terugtrekken. Bovenvermelde Europese initiatieven waren alle toegespitst op het gebruik van geavanceerde materialen, functionele onderdelen en hun integratie in het slimme reddingspak. Alle spelers kozen voor een eigen, individuele aanpak, met de daaraan verbonden specifieke voordelen en beperkingen. Zo is de ICT-component in de meeste gevallen niet erg sterk. Een extra probleem vormt het feit dat alle gespecialiseerde onderdelen van de uitrusting (handschoenen, laarzen, jas, enz.) vervaardigd worden door verschillende onafhankelijke producenten die nooit samenwerken. Dit kan leiden tot problemen met de verantwoordelijkheid als het mis gaat. Tevens kunnen de onderlinge elementen niet perfect compatibel zijn, zoals handschoenen die niet perfect op de jasmouwen aansluiten, waardoor brandwonden mogelijk blijven. Pogingen werden ondernomen om uitwisseling en samenwerking te stimuleren, maar de reacties waren vrij slecht. Het ultieme slimme reddingspak kan zich onmogelijk uit één enkel project ontwikkelen. ■ Meer info op : www.ie-net.be/ilya201203


groei mee met Dana Spicer Off-Highway

#HRISTOPHEÒ4HOMASÒÒ BURGERLIJKÒINGENIEUR ÒÒJAAR ÒMANAGERÒ EMBEDDEDÒSOFTWAREÒANDÒFUNCTIONALÒSAFETY ÒÒ REEDSÒÒJAARÒBIJÒ$ANAÒ3PICERÒ/FF (IGHWAY “Ons Amerikaans moederbedrijf heeft resoluut gekozen voor het Technologische Wereldleiderschap in de sector van energiesystemen en aandrijflijnen voor voertuigen (zware voertuigen, personenwagens, bussen en vrachtwagens). En hiervan zijn wij in Brugge het vibrerende zenuwcenter. Onze sector is een groeisector dankzij de toenemende vraag naar energiebesparende oplossingen en innovatie. Je groeit als bedrijf alleen maar wanneer ook de medewerkers groeien. Dana draagt competentiemanagement dan ook hoog in het vaandel. De kaart van entrepreneurship en samenwerking in experten teams wordt voluit getrokken. Dana Brugge is een kweekvijver van pragmatici die elkaar wederzijds bevruchten en die labo tests verkiezen boven simulaties. Onze R&D afdeling is een proeftuin waarbij volgens de principes van “open innovatie” wordt samengewerkt met universiteiten, hogescholen en competentiepolen zoals FMTC, Flanders’ DRIVE, Flanders InShape…

Samen met Randstad Professionals en Insel kijkt Dana Spicer Off-Highway uit naar de volgende nieuwe krachten (m/v): Zo wordt bv. de samen opgebouwde kennis i.v.m. “functional safety” wereldwijd in de eigen organisatie uitgerold. De research wordt ook direct getoetst aan de praktijk. Deze korte lijn naar onze productie in Brugge en dus naar de markt maakt alles nog meer opwindend. Op die manier creëren we meerwaarde die ons competitief voordeel oplevert. Dit voordeel wordt ook behaald door de productie te organiseren volgens de principes van “lean manufacturing” of het “Toyota productie systeem”. Deze worden zowel toegepast op de productie van kritische componenten (geproduceerd via coreproductieprocessen) als op de assemblage van de producten. Met die mindset is het Technologisch Wereldleiderschap van Dana binnen handbereik en in die context werven we dan ook aan. Er is nog heel wat ruimte in ons bedrijf voor gedreven ingenieurs met een passie voor machines en voor de mens die er mee werkt “.

Bedrijven die gespecialiseerde ingenieurs of technici zoeken. Ingenieurs of technici die een uitdaging op niveau zoeken. Ze vinden elkaar met de hulp van Randstad Professionals en Insel, zowel voor projectwerk als voor aanwerving. Meer info? Bel naar 09 259 12 12, mail naar [email protected] of surf naar www.insel.be of www.randstadprofessionals.be.

539*%:56%$$%(

• controls embedded software development engineers • product engineer manager • lead engineer vehicle control systems • process & production engineering manager • design & test engineer hydraulic systems • vehicle control systems analysis engineer • functional safety engineer • software tooling engineer automotive • product engineer manager • HIL (hardware-in-the-loop) test engineer

KNOWHOW

Lerenmet technologie (1) In een auditorium anno 2012 is een prof zonder Powerpoint-presentatie een witte raaf. En studenten met een iPad zijn er dertien in een dozijn. Ook de uitrusting van auditoria, seminarieruimtes en laboratoria zelf moet aan hogere technologische eisen voldoen. We praten met Wim Van Petegem, sinds 1 september 2012 directeur van de nieuwe Directie Onderwijs en Leren van de KU Leuven, over de technologische verwachtingen van docenten en studenten. Tekst:AnRekkers Ditisheteersteartikelineenreeksvandrieoverhet toepassenvantechnologietijdensdeopleidingvaningenieurs.

h

et zal niet verbazen dat vooral binnen de ingenieursopleiding de eisen op vlak van technologische ondersteuning hoog zijn. Simulaties, robots en technische proeven zijn er immers dagelijkse kost. Wim Van Petegem: ‘De basisinfrastructuur stelt ons niet echt voor problemen, maar door de geïndividualiseerde leertrajecten vraagt de organisatie van labosessies meer denkwerk. Er is nood aan een slimme manier om de beschikbare geavanceerde apparatuur ter beschikking te stellen. Het is bijvoorbeeld economisch niet haalbaar om op alle campussen de modernste robots te hebben. We zijn

Wim Van Petegem: “Door de geïndividualiseerde leertrajecten vraagt de organisatie van labosessies meer denkwerk.”

daarom momenteel aan het bekijken hoe we virtuele labo’s kunnen organiseren waarbij studenten van op afstand met de robots kunnen werken en dat op het moment dat het voor hen het best past.’ Wim Van Petegem zag ondermeer aan de universiteit van Valencia (Spanje) al een dergelijk systeem waarbij studenten de robots altijd

Deze robot kan via het scherm op het internet (bovenaan) gebruikt worden door de ingenieursstudenten aan de universiteit van Valencia.

28

kunnen gebruiken op het moment van hun keuze. Ook hun proef kunnen ze op dezelfde manier afleggen. Wim Van Petegem is zelf een groot voorstander van gemengde systemen met een online voorbereidingstraject op een moment naar keuze, waarbij de student toch ook fysiek met de machine in contact moet komen om de proef uit te voeren. De rapportage achteraf kan dan eventueel opnieuw online gebeuren. Ook andere faculteiten maken vandaag gretig gebruik van technologische ondersteuning. Een hot item zijn de weblectures: opnames van colleges die achteraf online ter beschikking worden gesteld. Meerdere auditoria aan de KU Leuven zijn hiervoor al met de nodige opnameapparatuur uitgerust. De bedoeling van de weblectures is in eerste plaats om extra lesmateriaal aan te bieden. Ze worden gebruikt als introductie, om notities aan te vullen of om extra voorbeelden aan te reiken. Weblectures bieden ook de mogelijkheid aan werkstudenten of studenten met functiebeperkingen om toch dezelfde les te volgen. Volgens Wim Van Petegem ligt de grootste uitdaging in de keuzes die zowel de universiteit als de studenten vandaag moeten maken. Als onderwijsinstelling is het de kunst om telkens twee stappen voor te blijven op de nieuwe ontwikkelingen en de meest geschikte onderwijstechnologieën uit het brede marktaanbod te implementeren. De eerste les vandaag gaat over leren kiezen. En ze blijft van toepassing tijdens het levenlange leren. ■ Meer info op : www.ie-net.be/ilya201203


VITOŝƐĞĞŶƚŽŽŶĂĂŶŐĞǀĞŶĚƵƌŽƉĞĞƐ͕ŽŶĂĬĂŶŬĞůŝũŬŽŶĚĞƌǌŽĞŬƐͲĞŶĂĚǀŝĞƐĐĞŶƚƌƵŵ͕ĚĂƚŝŶŶŽǀĂƟĞǀĞƚĞĐŚŶŽůŽŐŝĞģŶĞŶ ǁĞƚĞŶƐĐŚĂƉƉĞůŝũŬĞŬĞŶŶŝƐƉƌĂŬƟƐĐŚƚŽĞƉĂƐďĂĂƌŵĂĂŬƚǀŽŽƌŽǀĞƌŚĞĚĞŶĞŶŝŶĚƵƐƚƌŝĞ͘ VITOŝƐĂĐƟĞĨŝŶŵŝůŝĞƵͲ͕ĞŶĞƌŐŝĞͲĞŶŵĂƚĞƌŝĂĂůƚĞĐŚŶŽůŽŐŝĞ͕ŝŶĚƵƐƚƌŝģůĞƉƌŽĚƵĐƟĞͲĞŶƉƌŽĐĞƐƚĞĐŚŶŽůŽŐŝĞģŶĞŶ ĂĂƌĚŽďƐĞƌǀĂƟĞ͘ VITOůĞǀĞƌƚŝŶƚĞůůŝŐĞŶƚĞĞŶŬǁĂůŝƚĂƟĞǀĞŽƉůŽƐƐŝŶŐĞŶǁĂĂƌŐƌŽƚĞĞŶŬůĞŝŶĞďĞĚƌŝũǀĞŶĐŽŶĐƵƌƌĞŶƟĞĞůǀŽŽƌĚĞĞů ƵŝƚŚĂůĞŶ͕ĞŶŽďũĞĐƟĞĨŽŶĚĞƌǌŽĞŬ͕ƐƚƵĚŝĞƐĞŶĂĚǀŝĞǌĞŶ͕ĚŝĞŝŶĚƵƐƚƌŝĞĞŶŽǀĞƌŚĞĚĞŶŝŶƐƚĂĂƚƐƚĞůůĞŶŚƵŶƚŽĞͲ ŬŽŵƐƚďĞůĞŝĚƚĞďĞƉĂůĞŶ͘ VITO͛Ɛ ŽŶĚĞƌǌŽĞŬ ǀŝŶĚƚ ǌŝũŶ ƚŽĞƉĂƐƐŝŶŐ ŝŶ ŶŝĞƵǁĞ͕ Ğĸ ĐŝģŶƚĞ ĞŶ ŐŽĞĚŬŽƉĞƌĞ ƉƌŽĚƵĐƟĞƚĞĐŚŶŽůŽŐŝĞģŶ͕ ǀĞƌͲ ŵŝŶĚĞƌĚĞŶĞƌŐŝĞǀĞƌďƌƵŝŬ͕ďŝŽŵĂƚĞƌŝĂůĞŶ͕ŐĞǌŽŶĚŚĞŝĚƐǌŽƌŐ͕ŵŝůŝĞƵǌŽƌŐĞŶǌ͕͘ĂůƐŽŽŬŚĞƚŝŶŬĂĂƌƚďƌĞŶŐĞŶĞŶ ŵŽŶŝƚŽƌĞŶǀĂŶĚĞĞīĞĐƚĞŶǀĂŶŬůŝŵĂĂƚƐǁŝũǌŝŐŝŶŐ͘,ŝĞƌďŝũǌŝũŶŚĞƚǀƌŝũǁĂƌĞŶǀĂŶŚĞƚůĞĞĨŵŝůŝĞƵĞŶŚĞƚ ĚƵƵƌǌĂĂŵŐĞďƌƵŝŬǀĂŶĞŶĞƌŐŝĞĞŶŐƌŽŶĚƐƚŽīĞŶƐƚĞĞĚƐƉƌŝŽƌŝƚĂŝƌ͘ VITO͛ƐŽŶĚĞƌǌŽĞŬƐĐĞŶƚƌƵŵŝƐŐĞǀĞƐƟŐĚŝŶDŽů͕ŵĞƚƐĂƚĞůůŝĞƚŬĂŶƚŽƌĞŶŝŶĞƌĐŚĞŵ͕'ĞŶŬ͕ 'ĞŶƚĞŶKŽƐƚĞŶĚĞ͘ VITO ƚĞůƚ ĐŝƌĐĂ ϲϬϬ ŚŽŽŐŐĞŬǁĂůŝĮĐĞĞƌĚĞ ŵĞĚĞǁĞƌŬĞƌƐ Ƶŝƚ ĚŝǀĞƌƐĞ ƐƉĞĐŝĂůŝƐŵĞŶ ĞŶ ǁĞƌŬƚ ƐĂŵĞŶ ŵĞƚ ƐĞĐƚŽƌĨĞĚĞƌĂƟĞƐ ĞŶ ŚƵŶ ŽŶĚĞƌǌŽĞŬƐͲĐĞŶƚƌĂ͕ ƵŶŝǀĞƌƐŝƚĞŝƚĞŶ ĞŶ ŚŽŐĞƐĐŚŽůĞŶ͕ƵƌŽƉĞƐĞŽŶĚĞƌǌŽĞŬƐŝŶƐƟƚƵƚĞŶ͘͘͘ VITO NV ŽĞƌĞƚĂŶŐϮϬϬͲϮϰϬϬDK> sŽŽƌŵĞĞƌŝŶĨŽƌŵĂƟĞ͕ŶĞĞŵ ǀƌŝũďůŝũǀĞŶĚĐŽŶƚĂĐƚŽƉŵĞƚ <ƌŝƐƟŶĞsĞƌŚĞǇĚĞŶ dĞů͘нϯϮϭϰϯϯϱϱϱϯ &ĂǆнϯϮϭϰϯϯϱϱϵϵ [email protected] – www.vito.be

Postacademische Opleidingen in Ingenieurswetenschappen Statistiek in het bedrijfsleven

Expertisetechnieken

Leer statistiek nuttig te gebruiken in uw bedrijf zonder te vervallen in formules en complexe resultaten. Start in oktober 2012

Voor alle technische professionals die in gerechtelijke en buitengerechtelijke procedures als deskundige (willen) worden aangesteld. Start in november 2012

Basisstatistiek voor onderzoekers

Lean (Green & Black Belt)

Maak kennis met alle tools om tot een geldige statistische analyse en een verantwoord besluit te komen. Start in oktober 2012

Een actie-gericht programma voor wie de invoering van LEAN in een bedrijf moet leiden en begeleiden. Start in november 2012

Brandbeveiliging van gebouwen: rook- en warmtebeheersing

Energy efficiency in industry

Voor installateurs en professionele ontwerpers van RWAsystemen en zij die deze ontwerpen moeten beoordelen. Start in oktober 2012

This advanced course will cover the possibilities for energy recovery and efficient energy use. In English via distance learning. Starts January 2013

www.ivpv.ugent.be Universiteit Gent | Instituut voor Permanente Vorming | Ingenieurswetenschappen & Architectuur en Bio-Ingenieurswetenschappen

Non-stop creativiteit

wanneerdeedjelaatst ietsvoorheteerst?

Onze werken leefomgeving verandert in een steeds sneller tempo. Je creatief vermogen aanscherpen is geen luxe, eerder een basisvaardigheid. Ook voor de ingenieur. Zie je op tegen een klassieke creativiteitssessie of is een brainstorm niets voor jou? Ook zonder veel extra tijd en middelen kan je je brein stimuleren. Richt je werk net iets anders in, verleg je focus, doorbreek je routines. Met de tips hieronder, verzameld bij diverse creativiteitsspecialisten, train je op elk moment van de dag en op om het even welke plaats je creatieve spier. Tekst : Christine Huyge

© MARIANNE VEN EGONI | DREAMSTIM E.COM

of, ie filoso iograf rijver, h c s is de b , r lu a P a . t n . r e n e t e kuns plosse intrig s een zou o die je Thuis je superheld. Kieman of -vrouw waar je mee zit, gen eëer aken ❑ Cr tenschapper, z hij of zij de vra ag. e e w . a f ho r per d hting alf uu aag je h r V n . e rde ric it e e u t e r k o e p of s omg weeg . oer in ❑ Be p je trainingst p je zintuigen ncyclopedie. o o e s o f ❑ L t de natuur lo ordenboek o a o a w . ❑ L sduin in een che. deren a of kin ❑ Gr g onder de dou van je partner t ❑ Zin s het tijdschrif er zijn hobby. talige zender. t. v Lee ark it ders ru o ❑ perm en an je buu che su s op e is w t u o Vraag x ie ❑ een e r het n luiste pen in ❑ Be e je boodschap creativiteit. r ❑ Do s een boek ove Lee . t s ❑ oor ru Zorg v

Onderweg

© ODYSSEI | DREAMSTIME.COM

❑ Neem een andere route. ❑ Met de tram of bus? Stap

30

een halte vroege r af, ga een stu voet en observee k te r wat er in de om geving gebeurt. ❑ Parkeer je auto op een an de ❑ Oefen freewriting op de tre re plaats. in: schrijf vijf min uten onafgebrok over een onderw en erp dat je wilt ex ploreren. Stel ze ❑ Bedenk twintig manieren lfkritiek uit. om de trein herin te richten of de op te lossen. M files aak je lijstje dan dubbel zo lang.

EAMSTIME.COM CALAHORRA | DR NIO SALAVERRÍA TO AN O DR PE ©

❑


© THAERJOSEP H | DREAMSTIM E.COM

MENSEN

er k Op het w er je op je doel.

er z e. wanombine e n en en c erbreken n oncentr ro C b je unt ond n k e lf ❑ K e . z is je n je ken zodat je genoeg ❑ Voed pauzes. bewust e werkt jf li B . n m e nbewust en. Je o ❑ Nee productief dagdrom te hebt. st ru s n n h rvolge ❑ Oefe een creatieve gedac een werk, laat het ve je rt r n ee etijd. Sta elkaar r. incubati elingen at is bete org voor Z lende afd re il t sulta ❑ h e c h rs r. en . r, e u e ro v rd voor kle in het g ga’s van eraan ve eur. Kies aar colle , banken ri k w e te o te in h im ie je en ru . f koff nder ❑ Vera r of vraag in je bedrijf e liotheekje, een zit- o nt. Begin een gesprek ib e e b k ë t n ❑ Cre eel ontmoeten: ee ega zitten die je nie te klaren coll de klus f n inform o e e n e st a r na p te ruim de refte ureau o agenda. aag je b ❑ Ga in werk af. d n a v taak in je m e o d is n k sl la a e vindt. P a B el werk? rboord. ❑M elangrijk je zelf b gt dit ve llast ove t a a a b ra i w V o . n o lt e te werk n uitste ❑G maande aan iets die je al k uit om e e w r e rp k. twee uu ❑ Trek samen, vraag feedbac Werk

❑

Tijdens een vergadering

❑ Vergader rechtstaand of organiseer een korte wandelvergadering. ❑ Nodig collega’s van andere afdelingen uit, of een ‘wild goose’: iemand uit een totaal andere sector of omgeving.

❑ Leid je de vergadering? Houd de tafelspringers in toom en stimuleer intro-

MSTIME.COM © PAVEL LOSEVSKY | DREA


© ANDRES RODRIGUEZ

| DREAMSTIME.COM

verte deelnemers.

❑ Belicht kansen in plaats van problemen: ‘ja en’ in plaats van ‘ja maar’. ❑ Ga voor een massa ideeën. Stel je oordeel uit tot de beslissing valt. ❑ Houd de sfeer positief. ❑ Maak korte, puntsgewijze verslagen. Integreer beelden of pictogrammen. ❑ Verspreid de afspraken: wie doet wat tegen wanneer?

Op een congres

❑ Maak mindmaps van de

presentaties. Zo leg je beter verbanden en onth oud je langer de essentie. ❑ Maak een verslag op maa t: noteer nieuwe ideeën, invallen, contacten en co ncrete plannen in een inzichten kan je nadien m boekje. Zo eteen aan de sla g. ❑ Kies een workshop die je aanspoort om je comfortzone te verlaten. ❑ Breid je netwerk uit. Hoev eel buitenlands e contacten heb je op LinkedIn? ❑ Deel je kennis, breng versl ag uit in je orga nisatie.

31

MENSEN

er ik. Note altijd n e andbere l h a n r e n e Ov oek bin

en en id je invall

ok it kan o e e ë n. D

ac ysteem e pt o f s

nisch elektro

hter de

,

vondst

co nc notab cht he t r je e n. ast. Tra ote. oud een en’ voo rr H rn e e v v E je nde tak t of ‘zett ia ❑ e a v n p w e ld lo g n e a e in je to’s v oploss n voor bijvoorb neem fo gelijke atiebro tjutten: drie mo ls inspir a a s a t n tr e s ark. te h s a in het p ❑ G tdekken. Gebruik t? Overweeg min bakker, e d n h ij c . o b , n ra te d daari e tram m of op t. tie op d . Volhard problee a a r a ch onversa te uiten c je n e m e li ❑ Een onderneemt. o a seerb r in re g ie t e n B ie a . n ne n ere m ls je ze actie sen ken e e n a nd , zelfs a we men . Of kies wensen ie f s o s a n p eer nieu e L m ❑ g over je n je dro een blo uten aa iek. ❑ Start ed elke dag vijf min r naar nieuwe muz te te ❑ Bes een andere taal, luis eer es, ga L ❑ t Libane skee, ee o m peel. n S e e ❑ bezoek reemd: nde ❑ Ga v rs op reis. afwijke hte van ic z p ande o nt ten s tolera t? ❑ Wee n en stromingen. het eers ts voor ie t ideeë ts a je la er deed Wanne

© IGOR MOJ ZES | DREAM ST

IME.COM

© HUPENG | DREAM STIME.COM

❑

rvan jf tips, waa oen. Kies vi d et o d deze t t. Breng ze Creativitei aanspreek t ie n t u n je lu va rzicht bij één je abso ou een ove H . ijk kt ra week in p . vorderingen niet op. f Oefen, gee

Nu ❑

❑

Werkten mee aan dit artikel: Dirk De Boe, Saskia Smet, Jos Corstjens en Martine Vanremoortele. Consulteer www.ie-net.be voor een lijstje naslagwerken over creatief denken en leven.


32


MENSEN

ijd vrije t Elektriciteit in de lucht Muziek zit Bart Preneel in de genen. Zijn grootmoeder was professioneel pianiste: ooit verzorgde ze nog de muzikale begeleiding van stomme films. Haar muzikaliteit werkte aanstekelijk. Op zijn elfde besloot Bart saxofoon te leren, omdat het de weg naar een plaatsje in de dorpsharmonie van Haasrode plaveide én omdat hij zo hield van de warme klank van het instrument. Vele jaren later leidt hij de Interfak Big Band van de KU Leuven. “We proberen het machosfeertje van sommige bigbands te vermijden”, zegt Bart. “In ons orkest zit iedereen op dezelfde golflengte: we zijn ambitieus en willen een uitstekend niveau halen, maar dat mag niet ten koste gaan van de sfeer.” Hoewel zijn onderzoek in cryptologie en informatiebeveiliging hem geregeld naar het buitenland lokt, probeert hij toch zo weinig mogelijk repetities te missen. Over de kick van het optreden: “Het maakt niet uit of je sfeer brengt op een receptie, een ernstig concert speelt in een grote concertzaal of ontspannende muziek brengt op het strand van Copacabana: als je goed bezig bent, ontstaat er een interactie met het publiek en voel je de elektriciteit in de lucht.”

Oorlog op de speeltafel Wargaming is de officiële term. Waar het op neerkomt: tinnen soldaatjes verzamelen en daarmee veldslagen nabootsen. Het is een spel dat in het begin van 20ste eeuw in Groot-Brittannië is ontstaan. Toen Philip Dutré op z’n vijftiende het spel ontdekte, was hij meteen verkocht. Het sluit aan bij zijn interesse in militaire geschiedenis, maar vraagt ook enige creativiteit (het schilderen van de figuurtjes, het nabouwen van een slagveld). “Met mijn sterk technologische digitale onderzoeksdomein – computer graphics -, zie ik deze hobby als een welkome afwisseling”, verklaart hij zijn begeestering. Soms bezoekt hij sites van historische veldslagen. “Door zelf het terrein te bewandelen, probeer je je in te beelden hoe de gevechten verlopen zijn.” Tweewekelijks speelt Philip met een vijfkoppige groep gelijkgezinden. “Het trekt vooral mannen aan, ja. Dat zal wel aan de charme van de speelgoedsoldaatjes liggen én aan het competitief element.”

Bijen voor een betere tuin

Toen Gaspard Lequeux nog een peuter was, hield zijn vader bijen. Lang nadat pa zijn hobby opgegeven had, bleef hij zich de goede smaak herinneren van de honing die hun tuin vroeger produceerde. “Die kon ik nergens meer terugvinden”, zegt Gaspard. Hij was ongeveer 16 toen iemand kwam aanbellen, die dacht dat zijn vader nog altijd imker was en vroeg of een zwerm bijen verwijderd kon worden. Gaspard vond er niet beter op dat ze zélf te vangen en in een oude kast te steken die nog op zolder stond. Hij nam contact met de imkersbond, volgde een cursus en was vertrokken… “Een tuin is voor mij niet volledig zonder bijen”, legt de bio-ingenieur uit. “Bijen zorgen niet alleen voor honing, ze laten je tuin ook beter functioneren. Sinds we bijen houden, hebben onze fruitbomen geen slechte jaren meer gekend.” De intensiefste periodes zijn die van het slingeren: het uit de raten centrifugeren van de honing. Daar is hij twee keer per jaar een volledig weekend zoet mee. Maar zelfs dan is zen blijven de boodschap. “Met bijen in de buurt moet je snelle bewegingen vermijden. Dat maakt je vanzelf rustig.”

De rijkdom die van druiven komt Vroeger was Danielle Baetens een overtuigde bierdrinker. Toen ze tien jaar geleden haar moeder naar een wijnclub bracht, moest ze in eerste instantie lachen om de beschrijvingen die de mensen daar gaven bij de proeverijen (uitspraken over ‘zeste van citroen en sinaasappel, nootmuskaat, peper, venkel, chocolade en koffie’). Tot ze zelf eens aan een glas met het edele vocht begon te ruiken en ontdekte dat er heel wat in het aroma van wijn kan schuilen. Het begon steeds meer te kriebelen en uiteindelijk schreef ze zich in voor een driejarige opleiding ‘sommelier de conseil’. Na een stage aan de Franse wijnuniversiteit van SuzeLa-Rousse haalde ze haar diploma. “Ondanks mijn vergaarde kennis blijft mijn fascinatie dezelfde als voorheen”, legt ze uit. “Hoe zijn al die verschillende smaken mogelijk? Alle wijnen komen van druiven en toch kunnen ze zoveel uiteenlopende ervaringen oproepen.” Danielle is nu vastbesloten om haar activiteiten als zelfstandig adviseur uit te breiden. “Naast het subsidieadvies dat ik aan bedrijven geef, wil ik in de toekomst ook horecamensen bijstaan om betaalbare kwaliteitswijnen te selecteren.”


33

ijd vrije t

MENSEN

ENQUETE

Sociale media zijn populair ienet peilt regelmatig naar het gedrag van de ingenieurs. Dit keer vroegen we naar het gebruik van het internet en de sociale media. wATDOETEENINGENIEUROPHETINTERNET?

98% - Administratieve geldzaken 96,6% - Bankzaken 75,3% - Aankopen 64% - Tax-on-Web 68% - Sociale netwerksites 75,7% - Linkedin 70,7% - Facebook 8,4% Twitter

Fred Le Roy heeft het aan zijn reputatie als techneut te danken dat hij bij het toneelgezelschap Kunst Adelt uit Nazareth terecht kwam. Hij was halfweg zijn ingenieursstudies toen de groep bij hem aanklopte om hun ‘klank & licht’team te versterken. Daar ging hij graag op in. Later zou hij in een achtVoorzitter Fred Le Roy als markies op het tal stukken als acteur te bewonderen zijn, al bleef jaarlijks ledenfeest van Kunst Adelt. zijn rol als technicus primeren. “Na verloop van tijd voelde ik dat ik de groep een betere dienst bewees met mijn trekkende rol achter de schermen”, zegt hij daarover. Hij werd actief in het bestuur en groeide door naar het voorzitterschap. Kunst Adelt speelt twee producties per jaar. Fred is er trots op dat zijn gezelschap veel afwisseling in zijn programmatie steekt: zowel komedies als drama’s, thrillers en musicals passeren de revue. In de nabije toekomst staan zelfs enkele zelf geschreven stukken gepland. Op professioneel niveau is Fred operations manager voor een aantal fabrieken van een Amerikaans multinational in de micro-elektronica. “Daar verwijs ik weleens naar het theater als ik het over teamwork wil hebben: collectief een doel nastreven, niet zoeken naar een schuldige als het misloopt, maar je verantwoordelijkheid opnemen en spontaan in de bres springen. Theater is een mooi voorbeeld van hoe je in groep heel actief naar een bepaald doel toewerkt. Tegen een deadline, de première, moet je een product afleveren dat letterlijk gezien mag worden.”

34

Vleermuizen blijven verrassen Vleermuizen zijn eigenaardige dieren: ze hangen ondersteboven en leven ’s nachts. “Dat ze geheimzinnig en apart zijn, maakt ze net zo fascinerend. Net als je denkt ze te kennen, verrassen ze je weer”, lacht natuurliefhebber Ben Van der Wijden, die al 20 jaar als vleermuizenteller actief is in zijn vrije tijd. Dat de mens techniek nodig heeft om het mysterie rond deze dieren te ontrafelen, maakt het voor Ben, als ingenieur, net zo boeiend. “Voor het akoestische onderzoek hebben we tegenwoordig batdetectors, waarmee je op basis van de geregistreerde geluiden kan achterhalen om welke soort het gaat en wat het beestje op dat eigenste moment aan het doen is. Naar die geluiden luisteren, is bijna als een ritueel: heel rustgevend. Daar tegenover staat de adrenalinekick die je krijgt als je hoog op een kerkzolder op zoek gaat naar vleermuizen of als je er ontdekt op een gekke plaats.” Vleermuizen tellen, is een mooie aanvulling op zijn dagtaak bij Leefmilieu Brussel. “Daar kom ik als natuurbeleidsmedewerker nauwelijks de vergaderzaal uit. En dan ben ik blij dat ik ’s nachts buiten kan komen en me met de vleermuizen kan uitleven.”

Vleermuizen vangen en manipuleren met minimale stress voor de dieren is een secuur specialistenwerk (hier met een gewone grootoorvleermuis).

FOTO: RALF GIJSELINGS

Theater als toonbeeld van groepswerk

FOTO: SVEN VERKEM

Het zal wellicht niemand verbazen: de ingenieur is heel actief online. Uit de leefwereldenquête van ie-net blijkt dat bijna 98 procent het internet gebruikt voor administratieve gezinszaken. Liefst 96,6 procent regelt via deze weg zijn bankzaken, 75,3 procent doet er aankopen, 64 procent gebruikt Tax On Web en 57,9 procent gaat digitaal voor de communicatie met overheidsdiensten. Een meerderheid, 68 procent om precies te zijn, bezoekt sociale netwerksites. De klassiekers doen het goed: 75,7 procent zit op LinkedIn en 70,7 procent op Facebook. Twitter moet het voorlopig met minder gebruikers stellen: slechts 8,4 procent. Andere sociale media, zoals Plaxo, Netlog en MySpace, trekken nog kleinere minderheden aan. Ook interessant om te weten: 67,3 procent gebruikt een eigen computer om zich op internet te begeven.

In de winter kruipen vleermuizen weg in de kleinste spleetjes; een spiegeltje is dan wel handig bij het zoeken (in deze spleet zaten 5 dieren van 2 verschillende soorten).


MEER DAN 80 VACATURES OPEN: SGS ZOEKT JOU! Werken bij SGS betekent werken bij een internationale onderneming in bijzondere vakgebieden en in een uitdagende omgeving. OVER SGS SGS telt 70.000 werknemers met hoofdkantoor in Geneve en is daarmee wereldleider op het gebied van inspectie, analyse, controle en certificering. Het Belgisch hoofdkantoor is gevestigd op de Noorderlaan in Antwerpen. Met 1.600 medewerkers wordt er ook nog vanuit een aantal andere vestiging gewerkt in o.a. Melsele, Mechelen, Bertem, Gent, Anderlecht, Luik en Bierges.

SGS BIEDT U t een plaats in een internationale groep met doorgroeimogelijkheden t een afwisselende en uitdagende functie die een grote mate van vrijheid en zelfstandigheid toelaat t gedegen opleidingsmogelijkheden en goede begeleiding t Interessante voorwaardenpakket Vind hiernaast een selectie van onze top vacatures en vindt meer informatie over onze andere vacatures op www.be.sgs.com/careers en solliciteer direct online, via de mail naar sgs.be.hrm@ sgs.com of per post (Noorderlaan 87, 2030 Antwerpen). Voor verdere vragen bel +32 (0) 3 545 45 88.

WWW.BE.SGS.COM

LEAD AUDITOR MEDICAL DEVICES

PROJECTLEADERS & ENGINEERS

De afdeling S&SC certificeert kwaliteits-, veiligheids - en milieusystemen, waaronder de meest gekende ISO normen zoals ISO 9001 (kwaliteitsnorm), ISO 14001 ( milieunorm), ISO 22000 (voedsel veiligheidsnorm),etc

De afdeling SGS Statutory Services Belgium vzw is actief in de sector van de statutaire inspecties, en dit voornamelijk in het domein van indienststellingen en keuringen van technische installaties waaronder hefwerktuigen, liften, elektrische installaties, etc

FUNCTIE t Je auditeert ISO13485 en CEmarkering voor medical devices t Je coördinateert onze certificatiediensten en je ondersteunt de verdere marktontwikkeling van onze diensten op het gebied van beoordeling van medical devicses en/ of arbeids-& milieuzorgsystemen t Je ontwikkelt en ondersteunt bij de implementatie van nieuwe richtlijnen en voorschriften

FUNCTIE

PROFIEL

PROFIEL

t Je bent industrieel of burgerlijk ingenieur ((Elektro)mechanica) t Je hebt enkele jaren ervaring medische- of paramedische sector of als veiligheids- & milieuverantwoordelijke t Je hebt kennis van de relevante wetgeving en systemen als ISO 13485 t Je hebt goede kennis van het Nederlands, Frans en Engels

t Je bezit een diploma burgerlijk of industrieel ingenieur (Elektro) mechanica of Elektriciteit (of gelijkwaardig door ervaring) t Je hebt werkervaring in één van bovenvermelde disciplines t Je houdt van zelfstandig werken, bezit een groot verantwoordelijkheidsgevoel en je bijt je graag vast in technische dossiers

t Je voert inspecties uit en je ontwikkelt je verder tot vakexpert t Je levert technisch advies naar onze klanten en bent op de hoogte van de actuele wetgeving t Je zorgt voor het up to date houden van keuringsmethoden t Je zorgt ervoor dat ervaringen en expertise binnen de afdeling correct worden uitgewisseld

Sterke

technologie

Sterke

ambities Wist je dat Total wereldwijd een van de grootste petroleum- en gasgroepen is en 96 000 medewerkers telt met activiteiten in 130 landen? Dat de mondiale hoofdzetel van RaffinageChemie zich in Brussel en Parijs bevindt? En dat er twee grote petrochemische sites zijn in België, een in Feluy en een in Antwerpen, gelegen naast de grootste raffinaderij van de Groep? Wist jij trouwens dat de zetel van Total Belgium, dat een netwerk heeft van 500 servicestations en zowel LPG, smeermiddelen, bitumen, stookolie als speciale vloeistoffen commercialiseert, eveneens gevestigd is in Brussel? Meer dan 4700 mensen werken voor Total in België. Waarom jij niet? Wil je meer weten over de carrièremogelijkheden, professionele doorgroeikansen en rekrutering? Dan kan je voor al je vragen terecht op www.careers.total.com

www.careers.total.com

Voor u is onze energie eindeloos

Onderwijshervorming: minderingenieurs?

Recommend Documents