oktober dnb magazine nr. 5, 2010 dnb magazine Vincent Icke over de verre toekomst Dossier: Nederland in 2040

oktober

dnb magazine nr. 5, 2010

dnb magazine Vincent Icke over de verre toekomst Dossier: Nederland in 2040

02 / dnb magazine nr. 5, 2010

In dit nummer…

Vragen over de euro, pensioenen, banken of verzekeraars? Bel of mail de informatiedesk: t 0800 - 020 1068 (gratis) e [email protected] Neem eens een kijkje op www.dnb.nl

artikelen

rubrieken

04 / Banktueel 10 / De mensen van het Frederiksplein: Rudi Kleijwegt 11 / De wereld in cijfers: ‘Van vin naar Wein’ 27 / Podium: ‘Is het verlagen van de pensioenuitkeringen onontkoombaar?’ 35 / Va Banque: ‘Oud-Grieks doof ’ 38 / Profiel: Chili 40 / Kunstpodium: Form follows Fashion 06/ Kleine kans op dubbele dip VS

42 / Seminars 44 / In Beeld

16/ Winnaar Christiaan Huygensprijs 2010: ’s Lands wijs, ’s lands consument

28/ Interview met DNB-president Wellink

32/ Economische wetenschap in onzekere tijden


De nieuwe economie Een nieuw kabinet, een nieuwe economie. Bij het beëindigen van zijn werkzaamheden

als

voorzitter

van

het

Innovatieplatform (IP) gaf demissionair minister-president Balkende aan dat zijn opvolger de nieuwe economie verder klank en kleur moet geven. Die opvolger is inmiddels bekend, onbekend is nog welke positie innovatie zal innemen op de kabinetsagenda.

12/Essay: De toekomst is nu ‘We hebben het bijna-eeuwige leven voor ons liggen. Tenzij we het nu al voor onszelf verpesten’, aldus astrofysicus en publicist Vincent Icke.

Innovatief is de wijze waarop in het afgelopen decennium invulling is gegeven aan het begrip nieuwe economie. Rond de laatste eeuwwisseling was het de verzamelnaam van vooral telecom- en internetgerelateerde

ontwikkelingen.

Later

kreeg de nieuwe economie allerlei betekenissen toegekend, variërend van een netwerkeconomie, waarin vooral zzp’ers in wisselende onderlinge verbanden hun werk doen, tot een duurzame economie. Na de kredietcrisis wordt het begrip voorzien van een moreel label: hebzucht bracht de economie aan de rand van de afgrond en het is tijd voor een moreel reveil. Alle invullingen hebben evenveel recht van spreken. Toch ontbreekt er nog één: de nieuwe economie als de economie van de coach. Een willekeurig uurtje tv stuurt moeiteloos de opvoedcoach, beautycoach, huishoudcoach en relatiecoach langs, en dan hebben we er ongetwijfeld nog een paar gemist. In het bedrijfsleven is de mental of personal coach helemaal

20/ Dossier: Nederland in 2040 Toekomstkunde moet een nieuw schoolvak worden. Want we moeten leren vooruit te denken, om straks te kunnen scoren.

bon ton. Iedereen heeft recht op een persoonlijke coach. Niets mis mee, totdat we zonder de begeleiding van een coach tot niets meer in staat zijn. Dan wordt het tijd voor een ‘Coachinnovatieplatform’.

De redactie

banktueel


Wat je echt wilt weten Wervelende start Culturele Dagen

DNB-website voor BES-eilanden

Cartoon: Nederland in 2040 (pag. 20)

Hare Koninklijke Hoogheid Prinses

ligt op jong talent. Naast dans, dat een

Margriet was 20 oktober aanwezig bij een

zeer nadrukkelijke plaats inneemt, ko-

optreden van het Nationale Ballet in de

men klassieke muziek, toneel, literatuur,

Alte Oper te Frankfurt, hoogtepunt van

design en architectuur aan bod in vele

de openingsceremonie van de Culturele

exposities, theatervoorstellingen, concer-

Dagen. Het inmiddels traditionele festi-

ten, een filmfestival en literatuuravonden.

val, initiatief van de Europese Centrale

Een greep uit het aanbod: de strijk- en

Bank, beleeft dit jaar zijn achtste editie

blaasensembles van het Koninklijk

en vindt plaats van 20 oktober tot en

Concertgebouworkest, toneelgroep Mug

met 15 november. De Nederlandsche

met de gouden tand, architect Cees Dam,

Bank is dit keer medeverantwoordelijk

literatoren Arnon Grunberg en Adriaan

voor het programma, waarbij de nadruk

van Dis.

De Nederlandsche Bank heeft voor haar

verkeer over van de Bank Nederlandse

werk op de drie BES-eilanden – Bonaire,

Antillen. De drie eilanden hebben met

Sint Eustatius en Saba– een aparte web-

Nederland afgesproken dat vanaf 1

site gelanceerd. De eilanden hebben

januari 2011 de Amerikaanse dollar de

sinds 10 oktober de status van bijzondere

munteenheid wordt. Een keuze voor de

Nederlandse gemeente. Daarom vervult

euro lag minder voor de hand, omdat 65

DNB een aantal taken op de BES-

procent van de betalingen nu al in dollars

eilanden. Zo heeft de bank samen met de

plaatsheeft. De eilanden worden jaarlijks

Autoriteit Financiële Markten de verant-

door veel Amerikaanse toeristen bezocht.

woordelijkheid voor het toezicht op de

DNB monitort de omwisseling van de

financiële markten. En DNB neemt de

Antilliaanse gulden naar de dollar.

verantwoordelijkheid voor het betalings-

Meer informatie op www.bes.dnb.nl

banktueel


Week van het Geld: ‘Het is goed als kinderen fouten maken’

uit Amsterdam. De themaweek is een initiatief van DNB, het Nibud, Teleac SchoolTV en ‘Wijzer in geldzaken’. Bij de opening stelde DNB-directeur Joanne Kellermann dat kinderen fouten mogen maken met hun zakgeld. En dat dit goed is, want daar leren ze van. Zo blijkt ook uit een DNB-onderzoek onder schoolkinderen. HKH Prinses Maxima, erevoorzitter van CentiQ , Wijzer in geld-

Fraude op de 50PlusBeurs

DNB in de klas

De Week van het Geld voor kinderen

zaken, betoogde dat het belangrijk is dat

van vier tot twaalf jaar werd maandag 13

kinderen al jong leren omgaan met geld.

september feestelijk geopend door HKH

En dat het heel goed voor ze is om thuis

Prinses Máxima, in gezelschap van hon-

met hun ouders te onderhandelen over

derden kinderen van basisschool ASVO

hoeveel zakgeld ze krijgen.

Ruim 20.000 bezoekers van de 50Plus-

waren elke dag medewerkers van de AFM

Beus bezochten tussen 15 en 19 september

aanwezig in de DNB-stand om vragen

de stand van de Nederlandsche Bank.

te beantwoorden. Zoals altijd konden

Hier kregen zij informatie over de taken

bezoekers ook dit jaar weer mee doen

van DNB, met speciale aandacht voor

aan de traditionele prijsvraag. Ruim

het onderwerp ‘beleggingsfraude’. DNB

10.000 50-plussers probeerden het juiste

werkt met ondermeer de Autoriteit

antwoord te geven op de vraag: ‘Wat

Financiële Markten (AFM) en andere

is de geschatte jaarlijkse omvang van

partners in het Financieel Expertise

beleggingsfraude in Nederland’? Het ant-

Centrum (FEC) intensief samen in de

woord is ‘meer dan vijfhonderd miljoen

aanpak van beleggingsfraude. Vanwege

euro’. De prijswinnaars hebben inmid-

deze gezamenlijke verantwoordelijkheid

dels bericht gehad.

Sinds kort geeft DNB digitale

werkblad worden als pdf aangeboden

lesbrieven uit over actuele economi-

via de website www.dnb.nl onder het

sche thema’s: DNB Reports. Deze

kopje ‘onderwijs’. Op de website is

nieuwsflitsen zijn bestemd voor eco-

ook meer informatie te vinden over

nomiedocenten Tweede Fase. Maar

het andere lesmateriaal van DNB,

ook docenten die lesgeven aan andere

zoals de lesbrief ‘Van kredietcrisis tot

niveaus kunnen gebruik maken van de

schuldencrisis’. In november verschijnt

aangeboden achtergrondinformatie.

bovendien het laatste deel in de Billy

De eerste reports gaan over het bonus-

Bankbiljet-trilogie. Deze opvolger van

beleid bij banken, de aankoop van

de strips ‘Het boeiende leven van Billy

staatsobligaties door de ECB contante

Bankbiljet’ en ‘Billy Bankbiljet en de

betalingen en over de Amerikaanse

pijnlijke prijsstijging’ gaat over het

dubbele dip. Een docentenblad en

toezicht op financiële instellingen.



Kleine kans op dubbele dip VS Het herstel van de Amerikaanse economie verliest aan kracht. Maar de vrees voor een dubbele dip lijkt ongegrond. door Gerbert Hebbink en Jeroen Hessel

De VS zitten normaal altijd in de economische voorhoede.

kans op een dubbele dip klein. Enkele belangrijke kwetsbaar-

Echter, ook al is de recessie officieel al een jaar voorbij, de groei

heden die het herstel van de Amerikaanse economie na de cri-

van de Amerikaanse economie houdt niet over. De eerste kwar-

sis belemmerden, zijn immers duidelijk afgenomen. Zo heb-

talen na de recessie waren zeer hoopgevend. De resultaten vie-

ben Amerikaanse banken al een groot deel van hun verliezen

len mee, mede vanwege tijdelijke stimulerende factoren als de

genomen. Volgens het IMF is ruim 80% afgeschreven van de

opbouw van nieuwe voorraden en het stimuleringspakket van

geschatte verliezen van 880 miljard dollar. De banken hebben

de Amerikaanse overheid. Wellicht zijn door die eerste veelbe-

inmiddels ook extra kapitaal aangetrokken. Tegelijkertijd daalt

lovende groeisignalen de verwachtingen wat te ver doorgescho-

de schuld van huishoudens sneller dan gedacht. Zo zijn huis-

ten. Zeker als je bedenkt dat de opleving na een financiële crisis

houdens sinds het begin van de crisis veel meer gaan sparen

doorgaans zeer traag verloopt.

om hun hoge schulden af te lossen.

Het is vooral de laatste maanden dat het herstel van de Amerikaanse economie aan kracht lijkt te verliezen. De

De prille economische groei heeft tot nog toe niet geleid tot

Amerikaanse centrale bank liet in september weten dat ze

meer werkgelegenheid: er is sprake van een baanloze groei,

weer bereid is om extra stimuleringsmaatregelen te nemen als

zoals die zich ook voordeed in de twee herstelperioden van

dat nodig mocht zijn. Verwachting van DNB is dat de komende

1992 en 2002. De hardnekkig hoge werkloosheid zet omgekeerd

kwartalen de economische groei zal blijven tegenvallen. De bin-

een sterke rem op het economische herstel. Op dit moment

nenlandse vraag van consumenten is nog onvoldoende sterk

is volgens de officiële cijfers bijna een op de tien Amerikanen

om het stokje over te nemen en de economische motor in een

werkloos: 9,6% van de beroepsbevolking in september. Echter,

hogere versnelling te zetten. Het is echter de vraag of we moeten

in de praktijk zitten nog veel meer mensen zonder fulltime

vrezen voor een dubbele dip: het verschijnsel dat na een korte

werk: mensen die zich tijdelijk hebben teruggetrokken uit de

opleving uit de eerste recessie een zware terugval volgt, waar-

arbeidsmarkt en mensen die noodgedwongen parttime zijn

door we belanden in een volgende recessie.

gaan werken. De echte onderbenutting van de beroepsbevolking wordt geraamd op 17,1%. Daarbij is de werkloosheidsduur

Baanloze groei

gestegen: 43% van de werklozen zit meer dan een half jaar zon-

In de praktijk komt een dubbele dip maar zelden voor in de

der werk. Dat verslechtert hun kansen op de arbeidsmarkt,

VS. Van de 33 recessies die optraden sinds 1854 zijn er slechts

omdat langdurig werklozen meer moeite hebben om een

drie die direct volgden op een vorige recessie. Ook nu lijkt de

nieuwe baan te krijgen. Voeg daarbij dat veel mensen hun


een

‘Bijna op de tien

Amerikanen is werkloos’


baan verloren in de bouw, onroerendgoedsector of financiële

Een tegenvallende groei van de VS zal van invloed zijn op

sector – sectoren die zwaar geraakt zijn door de crisis – en nu

het economische herstel van ons land. Het betekent min-

dus aan de slag moeten in geheel andere sectoren. Daarbij wordt

der vraag vanuit Amerika naar goederen en diensten van

de arbeidsmobiliteit belemmerd van de elf miljoen Amerikanen

Nederland. Het directe effect daarvan is overigens vrij

die een hypotheek hebben boven de waarde van hun huis: zij

beperkt, omdat slechts 5% van de Nederlandse uitvoer naar

kunnen niet gemakkelijk verkassen voor een baan.

de VS gaat. Echter, er zijn ook meer indirecte kanalen waarlangs Amerikaanse groei en stagnatie van invloed zijn op

Honderd miljard

ons land. Immers als de groei van de VS afzwakt, zullen ook

Behalve de hoge werkloosheid, zet ook de nog steeds fra-

andere landen minder uitvoeren naar de VS en daardoor

giele woningmarkt een rem op het economische herstel. Sinds

minder inkomsten krijgen – en dat is slecht nieuws voor

de kredietcrisis zijn de huizenprijzen met 30% gedaald, en

de Nederlandse export naar die landen. Bovendien kun-

op dit moment lijkt het ergste achter de rug. Maar dat is nog

nen Nederlandse bedrijven minder inkomen (winst) halen

zeer onzeker. Het aantal verkopen is de laatste maanden weer

uit hun activiteiten in de VS. De waarde van die activitei-

gedaald, nadat de tijdelijke belastingaftrek voor starters op de

ten is groot. Topjaar was 2001 toen voor een bedrag van hon-

woningmarkt in juli is uitgefaseerd. Al met al blijft het aan-

derd miljard euro was geïnvesteerd in de VS, een bedrag ter

tal verkopen zeer laag, mede door de hoge werkloosheid en de

grootte van 23% van ons nationale inkomen (bbp). In 2009

grote onzekerheid. Tegelijk is de voorraad onverkochte wonin-

was dit nog ‘slechts’ 14% van het bbp (81 miljard euro).

gen zeer hoog, vooral door het grote aantal gedwongen verko-

Tegelijkertijd zijn de internationale financiële markten veel

pen van de laatste jaren. Nu de arbeidsmarkt zwak blijft en veel

sterker met elkaar verweven geraakt. Beleggers op de AEX

huishoudens achter lopen met hun hypotheekbetalingen, is er

reageren sterk op ontwikkelingen in de VS en zijn perma-

grote kans dat nog veel meer gedwongen verkopen zullen vol-

nent alert op de laatste ontwikkelingen van de Dow Jones.

gen. Consumenten, waarvan de hypotheekschuld groter is dan

Ook het vertrouwen van Nederlandse consumenten en pro-

de waarde van hun huis, kunnen ook bewust aansturen op een

ducenten kan verslechteren als de Amerikaanse economie

gedwongen verkoop. In veel delen van de VS kunnen zij dan

weer in de problemen raakt. Kortom, hoewel het directe

niet aangesproken worden voor de restschuld. Het Amerikaanse

verband tussen de economie van de VS en Nederland

programma om de hypotheek van mensen in problemen te her-

beperkt is, kan een groeivertraging in de VS via indirecte

zien lijkt weinig succesvol: de helft van de herziene hypotheken

kanalen toch een significant negatief effect hebben op de

eindigt later alsnog in een gedwongen verkoop.

Nederlandse economie. •

de mensen van het frederiksplein

10 / dnb magazine nr.5, 2010

Interventieteam Medewerkers in de schijnwerpers. Deze keer: Rudi Kleijwegt, wegbereider van de nieuwe toezichtdivisie voor interventies, intern risicomanagement en expertisecentra. door Marijke Hoogendoorn

Je moet in een paar maanden tijd een

intern risicomanagement: die houdt

Wat is de les eruit voor je toezicht?

nieuwe divisie uit de grond stampen!

werkprocessen en methoden en het

‘Kijk, voor de crisis bestond breed het

‘We gaan per 1 januari aan de slag. Met

gebruik ervan kritisch tegen het licht en

gevoel dat we een hele stabiele financiële

deze divisie geven we verdere invul-

doet verbeteringsvoorstellen. Pluspunt

sector hadden, die ook steeds stabieler

ling aan het plan van aanpak cultuur-

is dat de toezichtcollega’s nu voor bij-

werd. Als je dat gelooft, geloof je ook dat

verandering dat DNB bij de Tweede

scholing terecht kunnen bij de nieuwe

het effect van het handelen van toezicht

Kamer heeft ingediend en onze Visie op

Toezichtacademie.’

niet zo heel belangrijk is. Nou, we heb-

Toezicht 2010-2014. Interventie, intern

ben geleerd dat het stelsel zeer instabiel

risicomanagement, expertisecentra, een

Wat heb jij zelf geleerd uit de crisis?

is. En dat het optreden van autoriteiten

thematische aanpak, verder kijken dan de

‘Dit is de ergste crisis in de twintig

van groot belang is. We moeten ons goed

individuele instellingen: dat alles komt in

jaar dat ik werk in het bankentoezicht.

realiseren dat goede kaders, hogere buf-

de nieuwe divisie samen. Om samen met

Allerlei risico’s en gevaren die ik the-

fers, indringend en vasthoudend optre-

de bestaande toezichtdivisies te komen

oretisch kende en waar ik toezicht op

den van de toezichthouder, nodig zijn

tot een daadkrachtiger toezicht.’

hield, heb ik nu echt gevoeld. Ik heb

om het financiële stelsel te beheersen.

ervaren wat de vernietigende kracht is

Om de schade die de financiële sector

Interventie is een nieuwe taak?

van het liquiditeitsrisico, hoe financiële

potentieel kan doen aan de maatschap-

‘Klopt. Er komt een interventieteam,

markten de financiële instellingen ten

pij te beperken. Zo niet, dan zie je wat

een onafhankelijke club die de regie

onder kunnen doen gaan, hoe financiële

de gevolgen kunnen zijn. Dat zag je in

gaat voeren als er hardnekkige proble-

instellingen hele landen in de financiële

IJsland en dat dreigt ook in andere lan-

men zijn. Nieuw is ook de afdeling voor

problemen kunnen brengen.’

den te gebeuren.’ •

wereld in cijfers


Van vin naar Wein

Nederlanders zetten steeds vaker een fles

eeuwwisseling bestond de Nederlandse

Duitse wijnen zijn aan een flinke opmars

wijn op tafel. In 2009 dronken we per per-

wijninvoer voor bijna de helft uit Franse

bezig: Duitse wijnboeren zijn verant-

soon gemiddeld 21,7 liter wijn per jaar. De

wijn. Sindsdien is dit aandeel vrijwel jaar-

woordelijk voor bijna een vijfde van alle

kans dat deze liters vanuit het ‘traditionele

lijks teruggelopen, al blijft Frankrijk met

wijn die Nederland binnenkomt. •

wijnland’ Frankrijk ons land binnenstro-

een aandeel van ruim 28 procent in 2009

men, wordt elk jaar kleiner. Vlak voor de

nog steeds onze belangrijkste leverancier.

Bron: CBS


essay


Nog eens vijf miljard De weg naar de toekomst voert langs wetenschappelijke sensaties en briljante toepassingen. Helaas is voor Nederland een marginale rol weggelegd, vreest astrofysicus en publicist Vincent Icke. door Vincent Icke

De toekomst is morgen, de volgende verjaardag van je kind, je

De ‘crisis’ is de gewone menselijke hebzucht die door de zake-

pensioen. Dichtbij dus: hooguit Nederland in 2040. Ons besef

lijke graaiers miljardvoudig is vergroot via computertechniek,

van de toekomst is primitief omdat er zo ontzaglijk veel van is.

afschaffen van regels en privatisering, daarbij vlijtig gehol-

In het jaar 2040 hebben we iets minder dan een tweehonderd-

pen door sommige politici en ambtenaren die ‘de markt’ aan-

miljoenste gehad van de tijd die onze Zon nog zal bestaan. Een

bidden. Dat die niet werkt volgens Adam Smith’s ‘onzichtbare

rustgevend kosmisch vooruitzicht, dat helaas geen rol speelt

hand’ maar wel met de zeer zichtbare haaienbek van de com-

voor de mensheid die druk bezig is zichzelf en haar planeet

merciële roofdieren heeft tot nu toe weinig kiezers op het idee

naar de bliksem te helpen op een tijdschaal van een halve eeuw.

gebracht eens een pietsje linkser te gaan stemmen, en dus blijven

Daar ligt ‘de’ toekomst, ergens tussen vijf en vijftig jaar. In die

de meesten prooi. De financiële farizeeërs zijn erin geslaagd hun

periode raakt de olie op en zal gas alleen nog te winnen zijn

fantasieproducten te verkopen voor echt geld, een wisseltruc

door het op reusachtige schaal vermalen van aardlagen, of door

met het weinig verrassende resultaat dat het geboefte nu het geld

het chemisch kraken van steenkool. Ook andere grondstof-

bezit en de maatschappij de gebakken peren. Het medicijn tegen

fen en ertsen zullen extreem schaars geworden zijn. Slimme en

deze aandoening is eenvoudig, goedkoop en direct leverbaar:

spaarzame technieken, geholpen door hergebruik, zullen uit-

wetten maken zoals die tegen andere vormen van diefstal en

komst moeten bieden. Het is dus zaak om nu reeds de nodige

fraude reeds bestaan, en het geboefte in kwestie, plus hun advi-

ingenieurs op te leiden, uiteraard op kosten van de gemeen-

seurs, laten opdraaien voor de door hen veroorzaakte verwoes-

schap: studeren is niet ‘investeren in jezelf ’ maar meewerken

tingen middels boetes, vorderingen en gevangenisstraf waar dat

aan de toekomst van de hele wereld.

kan, en door oneervol ontslag waar de wet het nog laat afweten.

Financiële farizeeërs

Energieverf

Tussen nu en 2040 zullen wij ook ‘de’ economische crisis heb-

Tot zover de korte termijn. Nu over wat echt belangrijk is, name-

ben overleefd, omdat crises zo gewoon zijn. Het is als met onze

lijk de diepe toekomst. Die duurt honderd miljoen maal langer

atmosfeer: de droogtes en donderbuien van het weer kunnen wij

dan er olie, gas en kolen zijn voor onze energievraatzucht. In

niet verder dan ongeveer een week vooruit voorspellen, maar

fossiele brandstoffen zit de energie van de Zon gevangen. Onze

met het klimaat (het langetermijngemiddelde van het weer) gaat

ster levert die nu al bijna vijf miljard jaar en zal dat, zo leren wij

dat aanzienlijk beter. Je kunt niet voorspellen wat er bij de vol-

uit de astrofysica, nog eens vijf miljard jaar blijven doen. Door

gende worp van een dobbelsteen boven zal komen, maar weet

elke vierkante meter hier op Aarde gaat ruwweg een kilowatt aan

wel zeker dat het gemiddeld 3,5 is. Het ‘doorrekenen’ van poli-

zonneschijn. Een bushalte vangt zodoende per jaar vierduizend

tieke of economische plannen door het CPB is dan ook een

kWh op, ook in Nederland waar het vaak plenst. Want als er

vorm van bezwering, een soort voodoo. Als dat echt zou kun-

hier niet genoeg zonne-energie was zag het er niet zo groen uit.

nen, ging iemand met die kennis triljoenen verdienen.

Tot het ogenblik dat deze eenvoudige astronomische waarheid

essay


‘De ster die ons het leven schonk zal ons het bijna-eeuwige leven schenken’

tot ons is doorgedrongen blijven de energiefabrieken hun ver-

steenkool of aardolie wordt. Het getal 137 ligt in het uiterst

pestende kooldioxide uitbraken, ook ten behoeve van de elek-

boeiende tussen-tafellaken-en-servet gebied dat kenmerkend is

trische auto’s, peperdure hebbedingetjes voor mensen die zich

voor alle moleculen die een hoofdrol spelen in levende mate-

niet afvragen waar de elektriciteit vandaan komt. En totdat we

rie. Chlorofyl is veel groter dan een atoom, en kan dus zeer

eindelijk onze dakpannen hebben vervangen door zonnecel-

rijk gedrag vertonen, maar is toch veel kleiner dan een zand-

len en onze muren hebben bedekt met de nog uit te vinden

korrel die alleen al door zijn grote afmetingen veel saaier en

energieverf moeten wij rap kerncentrales bouwen. Deze piep-

voorspelbaarder is.

kleine installaties zijn door jarenlange toegepaste wetenschap

Werk in die halverwege-wereld heet ‘nano-onderzoek’, een van

voortreffelijk getest en veilig, genoeg om Nederland van ener-

de wetenschappelijke sensaties van onze tijd, en in 2040 zullen

gie te voorzien, gegarandeerd klimaatneutraal en zij leveren

er al veel toepassingen van zijn. Het is een voortzetting van

gezamenlijk per jaar maar één kubieke meter afval dat, als we

de quantummechanica van losse atomen, een vondst die de

slimme versplijtingstechnieken gebruiken, niet veel langer dan

grondslag vormde voor lasers en computerchips. Zo’n vondst

een paar honderd jaar opgeborgen hoeft te worden.

kun je niet bestellen want bijna altijd ligt het gevondene in een volstrekt onverwachte hoek. Maar de schaduwen van moge-

Nano-onderzoek

lijke toepassingen zijn nu reeds te zien: het lijkt mij waarschijn-

Kernenergie is een tussenoplossing want ook het uraniumerts

lijk dat nano-onderzoekers er tussen 2040 en 2100 in geslaagd

raakt op. Kijk dus omhoog naar de Zon. De ster die ons het

zullen zijn om de expressie van DNA tot in detail te besturen.

leven schonk zal ons het bijna-eeuwige leven schenken, mits

Dan zal orgaantransplantatie behoren tot een heldhaftig ver-

we die geweldige gave willen aanvaarden door wat mooi inge-

leden, want waarom zou je een zieke lever door een transplan-

nieurswerk te doen, bijvoorbeeld het maken van energieverf.

taat vervangen wanneer de instructies om een gezonde lever te

Dat is een deklaag die je met de roller kunt opbrengen en die

maken in het lichaam aanwezig zijn?

zo’n tien procent van het zonlicht in bruikbare energie omzet. Planten doen het al door middel van chlorofyl, een molecuul

Bureaucratische kurk

van 137 atomen: 72 waterstof, 55 koolstof, 5 zuurstof, 4 stikstof

Misschien zal de nano-kennis ons in staat stellen om super-

en een enkel magnesium-atoom in het midden. Samen vangen

chlorofyl te maken. Niet door het biologische molecuul na

die zonlicht op. Met die energie kunnen planten andere stof-

te bouwen (dat kunnen we al maar het dient tot niets) maar

fen opbouwen, het eigenlijke begin van wat na miljoenen jaren

door zelf een nano-mechaniekje in elkaar te sleutelen dat de

essay

15 / dnb magazine nr. 5, 2010 Vincent Icke (1946) is hoogleraar theoretische astrofysica, beeldend kunstenaar en publicist. Zijn meest recente boeken zijn ‘De ruimte van Christiaan Huygens’ en ‘Dat kan ik me niet voorstellen’ (2009).

zonne-energie kanaliseert zoals wij dat willen. In Nederland

tot een vijand zal zijn geworden die het hele zonnestelsel ver-

zal de onvoorziene vondst die aan super-chlorofyl en de daar-

nietigt. Dat zullen wij doen omdat de mens, het enige dier

van afgeleide energieverf ten grondslag ligt niet gedaan wor-

met toekomstbesef, niet alleen zijn persoonlijke leven zo lang

den. Want bij ons heerst de dictatuur van het nut op korte ter-

mogelijk wil rekken maar ook dat van onze biologische soort.

mijn, hooguit tot 2040 maar liefst nog veel korter wegens het ADHD-gedrag van beleggers en hun gewillige regeringen. Het

Wolk losse atomen

onderwijs is onherstelbaar verbeterd, het onderzoek wordt

Helaas zijn de meeste daarvoor aangedragen oplossingen

gefinancierd via het ooit door de communisten bedachte en

nogal dom: ruimteschepen met mini-Aarde kolonies, diepge-

onbruikbaar gebleken vijfjarenplan-model. De administratie

vroren gezinnen. Primitief werk, af komstig van onnozele die-

perfect op orde, alles tot in details kapotverantwoord zodat de

ren die hun toekomst door voortplanting verzorgen, en niet

geest klemvast in de fles zit onder de bureaucratische kurk.

bedacht door een redelijk wezen dat miljarden malen verder

De volgzame jongeren worden hierin gedrild en vervolgens

kijkt dan het geslachtsorgaan lang of diep is. Om het leven

speciaal op universiteiten benoemd om strikt planmatig (dus

van onze planeet te redden gaan wij uiteraard niet zelf op

zeer matig) te werken. De opstandige ouderen, die zich nog

reis, want waarom zou je per ruimtevaarder honderd kilo bal-

herinneren dat de relativiteitstheorie zonder vooropgezet plan

last naar de Grote Beer sturen als het DNA van alle levende

of doel werd bedacht, worden uitgerangeerd door een meedo-

wezens op Aarde maar een paar kilo weegt? Wij kunnen al

genloos systeem van leeftijdsdiscriminatie. Ambtelijke ‘ver-

deze genetische boodschappen honderdduizendvoudig ver-

slaglegging’ neemt de plaats in van het schrijven van weten-

sturen zodat er tenminste een paar aankomen op een planeet

schappelijk werk. Zo blijven Nederlanders hun traditionele

elders in de Melkweg waar dat DNA opnieuw voor zichzelf

windmolens bouwen, en die energieverf –gebaseerd op een

kan gaan zorgen, aangemoedigd door de hier achtergebleven

sensationele ontdekking in de nano-quantummechanica –

wolk losse atomen die ooit Robert Heinlein was: ‘Always

moeten zij in 2040 met hangende pootjes gaan kopen, ergens

listen to experts. They’ll tell you what can’t be done and

in Azië.

why. Then do it.’ Na nog eens vijf miljard jaar is het voor ons hier afgelopen.

Hoewel de Zon over vijf miljard jaar onverbiddelijk op is, geeft

Nu ja – we hebben het bijna-eeuwige leven voor ons liggen.

ons dat tenminste wat tijd om te bedenken hoe wij een goed

Tenzij we het nu reeds voor onszelf verpesten, want het is

heenkomen moeten zoeken voordat die vriendelijke lichtbron

afdoende bewezen dat wij daar heel goed in zijn.

•



Christiaan Huygensprijs 2010

’s Lands wijs, ’s lands consument

Vind je een Marsreep lekker? Als je het op de man af vraagt, krijg je van een Rus een ander antwoord dan van een Chinees of Ier. Zo blijkt uit promotieonderzoek van Martijn de Jong naar enquêteren in internationale markten, bekroond met de Christiaan Huygensprijs 2010.

Zijn er tussen landen grote verschillen in de beantwoording van enquêtevragen? ‘Ja. De verschillen sprongen er direct uit toen we de resultaten van de enquêtes onder 12.500 consumenten uit 28 landen binnenkregen. Zo zijn bijvoorbeeld de Russen zeer uitgesproken in hun mening, kiezen vrijwel altijd voor een antwoord als ‘helemaal mee eens’ of juist ‘helemaal mee oneens’. Maar in Thailand zie je mensen veel neutraler reageren. Dat kan natuurlijk voor een specifiek onderwerp gebeuren, maar we hadden vragen over heel veel verschillende onderwerpen, zoals geluk en de mate waarin mensen bereid zijn om nieuwe producten te kopen, dus dat wijst erop dat er duidelijk meer aan de hand was.’ Komt het geven van sociaal wenselijke antwoorden overal voor? ‘Als je de antwoorden bekijkt, dan lijken Chinezen bijna heiligen! Als je een Chinees vraagt of hij wel eens liegt, te veel wisselgeld heeft gekregen, of roddelt, dan is het antwoord altijd ontkennend. Daarentegen zijn de Engelsen en Ieren heel open en eerlijk over dit soort zaken. Een Engelsman zal je dus ronduit vertellen dat hij niet van Mars houdt, terwijl een Chinees altijd zal zeggen dat

door Marijke Hoogendoorn

hij een Mars heerlijk vindt omdat hij denkt dat je dat graag wilt horen, ook al houdt hij absoluut niet van chocolade. In het geven van sociaal wenselijke antwoorden, zitten Nederlanders ergens in de middenmoot. Overigens, neemt de neiging tot sociaal wenselijke antwoorden toe naarmate consumenten ouder zijn.


‘Chinezen lijken

bijna

heiligen’

Christiaan Huygensprijs Martijn G. de Jong (Dordrecht, 1980) is Associate Professor of Marketing aan de Rotterdam School of Management van de Erasmus Universiteit. Voor zijn dissertatie ontving hij de Christiaan Huygens wetenschapsprijs 2010 voor het vakgebied Economische wetenschappen. Keynote speakers bij de prijsuitreiking op 14 oktober waren HKH Prinses Máxima en Bankpresident Nout Wellink. Hoofdsponsor van het evenement was de Nederlandsche Bank. De prijs omvat een geldbedrag van EUR 10.000, een oorkonde en een bronzen beeld van Christiaan Huygens. De jury is samengesteld door de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW).

Ook zeer vriendelijke mensen, open en gewetensvolle mensen

tot persoon kan verschillen. Deze systematische component is

geven eerder een sociaal gewenste reactie.’

de responsstijl van een individu, bijvoorbeeld de neiging om altijd ja te zeggen of zeer uitgesproken antwoorden te geven.’

Het is dus lastig te achterhalen wat een Chinees echt wil en denkt?

Dit onderzoek deed je in 2006. Heb je vervolg aan dit onder-

‘Ja. Maar er zijn toch ook duidelijke trends. Zo vinden Chinezen

zoek gegeven?

het heel erg belangrijk dat ze een product kopen waarmee ze

‘Jazeker. De methode die ik had ontwikkeld in het promotie-

indruk kunnen maken op anderen. In marketingcampagnes

onderzoek is alleen geschikt om bij niet-gevoelige onderwerpen

kunnen bedrijven daar handig op inspelen. Op dit punt scoren

de antwoordneigingen te corrigeren. Daarna ben ik samen met

Nederlanders overigens het laagst: ze kopen iets omdat ze het

enkele collega-onderzoekers een methode gaan bedenken voor

graag willen hebben, en het maakt hen niet uit wat anderen

de gevoelige onderwerpen.

daarvan vinden.’

Deze methode is gebaseerd op de worp met een dobbelsteen. Het kernidee is dat mensen slechts bij bepaalde uitkomsten

Andere opvallende zaken?

hun werkelijke gedrag of mening hoeven te rapporteren, en in

‘Er zijn grote verschillen in self-enhancement, de neiging tot

andere gevallen moeten ze een verplicht antwoord geven dat

een grenzeloos zelfvertrouwen, zelfoverschatting. Vooral in

wordt bepaald door een tweede worp met de dobbelsteen. We

Hongarije en Spanje, en enigszins in de VS, zie je dat mensen

kunnen toch achterhalen welk percentage van de responden-

erg overtuigd zijn van zichzelf en denken dat ze nooit een

ten een bepaald gedrag of mening heeft, omdat we weten met

verkeerd oordeel hebben. Duitsers daarentegen hebben weer

welke frequentie de dobbelsteen bepaalde uitkomsten genereert

helemaal geen last van zelfoverschatting.’

als er maar genoeg worpen zijn. Deze methode bestond al een tijdje, maar wij hebben dit uitgebreid met meerdere gerelateerde

Je hebt een methode bedacht om consumentengegevens

vragen, zodat we ook op individueel niveau toch nog iets kun-

internationaal te vergelijken?

nen zeggen over een bepaalde tendens, ook al is de privacy op

‘Ja. Met psychometrische methoden is het antwoordproces te

het niveau van een specifieke vraag beschermd. Dit is een grote

modelleren. Daarbij splitsen we een antwoord op in een werke-

doorbraak, omdat mensen al vele jaren op zoek zijn naar een

lijke mening én een systematische component die van persoon

methode die de validiteit van de antwoorden verhoogt.’

•

dossier: nederland in

2040



2040


Blik op oneindig, verstand op nu Regeren is vooruitzien en dus poogt politiek Den Haag via allerlei bezuinigingsmaatregelen Nederland toekomstbestendig te maken. Een beleid dat deels is gestoeld op onzekerheden: hoe ziet de toekomst van ons land er werkelijk uit en wat betekent dit voor de beslissingen die beleidsmakers nú moeten maken? door Ellen Tolsma

Er wordt heel wat beleid ontwikkeld in Nederland. Van zieken-

dat je vanuit het verleden de toekomst kunt voorspellen. Dat

huizen tot OV-bedrijven en van provincies tot supermarktcon-

is niet zo. Kijk naar de PTT, nu KPN. In het verleden kon de

cerns: wie vooruit wil kan bijna niet zonder stuurgroepen en

PTT als staatsbedrijf alles bepalen, tot aan de kleur van je tele-

beleidsstukken. Altijd kan het heden anders en de toekomst

foontoestel aan toe. Wie van deze situatie uit was gegaan bij het

beter. Het geloof dat wij de toekomst kunnen beïnvloeden of

voorspellen van de toekomst, zou de plank behoorlijk hebben

op z’n minst in ons voordeel kunnen gebruiken is ijzersterk.

misgeslagen: de PTT werd eind jaren tachtig geprivatiseerd en

Toekomstscenario’s zijn dan ook onmisbare tools voor alle

moest een heel andere invulling geven aan zijn beleidsvrijheid.

plannenmakers, of iemand nu manager is bij een middelgrote

‘Wat als’- scenario’s kunnen je helpen om adequaat te reageren

firma of minister van milieu. Niemand weet in hoeverre deze

op veranderende omstandigheden als deze.’

scenario’s bewaarheid zullen worden. En dus wordt er volop beleid gebaseerd op onzekerheden. Is dit erg?

Geldmachine

Nee, meent (voormalig) macro-econoom Patrick van der

Toekomstscenario’s gaan volgens Van der Duin niet over het

Duin (TU Delft), die is gepromoveerd op de methodiek van

verleden, niet over de toekomst (‘want dé toekomst zullen we

toekomstonderzoek. Volgens hem is het goed om zicht op

nooit leren kennen’) maar zeggen daarentegen alles over het

onzekerheden te hebben: ‘Onzekerheid heeft ten onrechte een

heden: ‘Wat ga je op basis van de scenario’s nú anders doen.

negatieve bijklank. Een onzekere toekomst is juist een interes-

Welke projecten intensiveer je, welke laat je vallen.’ Dat betekent

sante toekomst, want deze biedt de ruimte om een en ander

dat een organisatie nu al keuzes moet maken op basis van onze-

zelf in te vullen. Door de onzekerheden in kaart te brengen,

kerheden, op basis van iets wat zou kúnnen gebeuren: ‘En dat

door te weten wat je niet weet, heb je hierbij een voorsprong.’

ligt moeilijk, hè. Daar scoor je niet mee in de directiekamer. Het

Via ‘wat als’- scenario’s kunnen organisaties zich volgens Van

is niet macho om te zeggen dat je iets niet weet. Wij vinden het

der Duin het beste voorbereiden op wat komen gaat. Waarbij

daadkrachtig als iemand zegt: dit gaan we doen, want dit wordt

in het verleden behaalde resultaten geen garanties vormen voor

dé toekomst. Maar ja, de toekomst is nu eenmaal niet maakbaar,

de toekomst: ‘Vaak zie je bij organisaties de cruciale aanname

je beleid is dit wel.’


2040



2040


‘De grote geldmachine bevindt zich straks in de steden, de kruimels in de gebieden er omheen’ Economen Bas ter Weel en Albert van der Horst van het

polen met meer dan tien miljoen inwoners in 2040 de dienst

Centraal Planbureau (CPB) hebben geprobeerd de beleidsma-

uitmaken. De kans is groot dat ons land dan de boot mist en

kers terzijde te staan via de studie ‘The Netherlands of 2040’.

zich ontwikkelt tot een soort achterland. ‘Dit beeld landt bij

Hierin schetsen ze vier scenario’s van ons polderland van de

beleidsmakers bijzonder moeilijk’, vertelt Van der Horst. ‘Het

toekomst, aan de hand van de onderzoeksvraag: ‘hoe verdienen

feit dat de maakbaarheid van Nederland kleiner is dan gedacht

we in 2040 ons geld’. Rode draad in alle scenario’s: de toekomst

vindt men moeilijk te verkroppen. We deinen nu eenmaal mee

van Nederland ligt in de stad. De manier waarop deze steden

met internationale winden.’ Ter Weel: ‘We kunnen niet kiezen

zich ontwikkelen verschilt per scenario; van een concentratie

uit wat ons het meest welgevallig is. De wereld zoals hij zich

van economische activiteiten in en rond middelgrote steden,

voordoet, die overkomt ons grotendeels. Dit betekent dat de

tot een sterke aanzuigende werking van een Randstad-plus.

beleidsruimte van de overheid kleiner is, maar de impact van

Maar hoe dan ook: ‘De grote geldmachine bevindt zich straks

haar keuzes uiteindelijk veel groter. Wat wij hebben gepro-

in de steden, de kruimels in de gebieden er omheen’, stelt Van

beerd is beleidsmakers een leidraad te geven. Conceptueel is

der Horst vast. Steden worden volgens de studie economische

er 25 procent kans dat één van de vier scenario’s uitkomt. Wie

knooppunten en nemen de rol van landen over als motor van

slim is probeert dan ook voor meer dan één scenario beleid

de economie. Zij wedijveren wereldwijd met elkaar om de ver-

te formuleren. Dat blijft lastig. Men wil het liefst dat je één

deling van taken binnen een productieproces. Kennis wordt

toekomstbeeld schetst dat je helemaal naar je eigen hand kan

Nederlands belangrijkste product en hoogopgeleide arbeids-

zetten, maar wij leven nu eenmaal niet in een SimCity (com-

krachten onontbeerlijk.

puterspel waarbij de speler een virtuele wereld zelf vorm kan geven – red)’

Belevingseconomie De ‘great migration’ richting urbane gebieden zal hoogst-

Wim de Ridder is hoogleraar Toekomstonderzoek aan de

waarschijnlijk leiden tot een toenemende ongelijkheid tussen

Universiteit Twente en directeur van ‘Futures Studies &

stedelijke gebieden en het platteland. Een sturende rol van

Management Consultancy’. Ook hij voorziet een grote toe-

de overheid om deze ontwikkeling tegen te gaan, geven de

komst voor stedelijke gebieden, maar dan vooral als exponent

onderzoekers van het CPB weinig kans van slagen. Het relatief

van wat hij de ‘belevingseconomie’ noemt: ‘We denken nog te

kleine Nederland moet hard werken op het wereldtoneel en is

veel in termen van vraag en aanbod. In mijn optiek ontstaat

deels een speelbal van internationale krachten. In één van de

er behoefte aan een autonome manier van werken, waarbij de

scenario’s wordt een beeld geschetst waarin zeer grote metro-

consument zijn eigen producent is. We gaan onze kleding en


2040



2040


‘In de toekomst is energie gratis’

ons huis zelf ontwerpen, zelf een boek schrijven. Hiertoe maken

externe baarmoeder. Straks kan zelfs een 60-jarige Limburgse

we gebruik van de diensten van andere mensen om deze produc-

vrouw nog met gemak een kind krijgen. Vergeet verder niet dat

ten te realiseren. In deze peer society is het handig om bij elkaar

bevolkingskrimp regionaal is. Wereldwijd groeit de bevolking

in de buurt gevestigd te zijn, namelijk in de grote stad. De nieu-

met netto zes miljoen mensen per maand. Als Limburg een

we manier van produceren heeft alles te maken met een enorme

bijzonder ondernemend en aantrekkelijk vestigingsgebied wordt

behoefte aan zelfexpressie. Je wilt zelf ervaren, zelf beleven, je

voor Indiërs, Chinezen of Brazilianen, is door migratie van jon-

manifesteren tijdens evenementen met gelijkgestemden.’

geren een enorme impuls mogelijk. Nu al zie je dat welgestelde

Als citymarketeers slim zijn, spelen ze volgens De Ridder nu al in

Chinezen zich inkopen in Londen, Canada en de Verenigde

op de belevingseconomie: ‘In evenementen, de media, cultuur:

Staten.’

dáár zit straks het geld. Amsterdam en Almere ontwikkelen zich

Grootste kansen voor Nederland ziet Bakas niet zozeer in de

samen tot Amsterdam Metropolitan Area, een gebied met 2,2

beleveniseconomie, maar meer in ons watermanagement en

miljoen inwoners. Daar kan bij uitstek een experience-gebied

in de agro-industrie: ‘Australië heeft de ruimte voor groot-

ontstaan. Maar ook in bijvoorbeeld Limburg, dat het moeilijk

schalige landbouw, maar heeft één groot probleem: het gebrek

heeft als gevolg van ontvolking en deïndustrialisatie, is ruimte

aan water. Wij hebben hier juist heel veel van. We kunnen

voor iets dergelijks. Maastricht alleen is te klein voor een rol

landbouw op zee verrichten en ons focussen op producten als

als culturele hoofdstad, maar kan prima verbintenissen aan-

zeekomkommers en zeewier. Daarnaast kunnen we in hoge

gaan met Heerlen en Aken. Zet ergens een museum neer en

flats – verticale designflats die relatief weinig ruimte innemen–

dit gebied zal zich verder ontwikkelen. Cruciaal is dat beleids-

tomaten en andere groenten kweken; de stapelbare kassen. Die

makers hier nu al hun modellen op bouwen. Wat betekent een

techniek is er nu al. Dit leidt tot industriële landbouw die prima

experience-gebied bijvoorbeeld voor je alcoholbeleid, voor de

in stedelijke knopen kan plaatsvinden. Het platteland kan je

sluitingstijden van de horeca? De nieuwe tijd is nu al begonnen,

dan teruggeven aan de natuur. Bossen aanplanten dus.’

je moet nu al nieuwe beslissingen nemen. Misschien lijkt 2040

Bakas verwacht veel van industriële landbouw in steden en is

nog heel ver weg, maar dat is geen excuus om op de oude voet

ook pleitbezorger van koeienflats: ‘De biogassen die koeien

verder te gaan.’

uitstoten vang je op via afzuigkappen. Leng dit aan met aardgas en het hele land kan op deze energie draaien. Hard nodig,

Koeienflats

want onze energiebehoefte is in 2040 twee keer zo groot als nu.

Trendwatcher Adjiedj Bakas zou het liefst van Limburg één

Gelukkig is dit helemaal niet erg, want prima op te vangen door

groot pretpark willen maken (‘het is daar een prachtig gebied

schone kernenergie en andere energiebronnen. Ik verwacht dat

voor’), al ziet hij het probleem van de vergrijzing en ontvol-

we binnen vijftien jaar op energiegebied onze zaakjes op orde

king niet zo somber in: ‘In België ontwikkelt een bioloog een

kunnen hebben. Met nieuwe mijntechnieken kunnen robots


2040


ondergronds van kolen gas maken. Dit aardgas kan je vervol-

moeten we het niet hebben. We zijn geen groot land, dus met

gens oppompen. Limburgse kolenmijnen kunnen straks weer

onze agrarische export alleen zullen we het ook niet redden.

open en Limburg wordt het nieuwe Slochteren. Eerste studies

Binnen de internationale economie kunnen we onze toppositie

van TNO en DSM onderstrepen mijn gelijk. Superbelegger

alleen maar behouden door in te zetten op innovatie en kennis.

Warren Buffett zet ook zijn kaarten op kolen: just follow the

Iedereen moet naar eigen vermogen zich hier op voorbereiden,

money. Zo brengt de toekomst ons een mix van nieuwe en fos-

door het eigen talent zoveel mogelijk te benutten.’ Iedereen?

siele brandstoffen. ’

Ontstaat er zo niet een tweedeling tussen de kenniswerkers en tussen de arbeidskrachten met minder intellectuele capaciteiten?

Toekomstkunde

Rinnooy Kan deelt deze vrees niet: ‘Niet iedereen hoeft kern-

Ook futuroloog Wim de Ridder verwacht een groene techno-

fysicus te worden. Je kunt ook op andere terreinen excelleren,

logische revolutie: ‘Of het in 2020 het geval zal zijn of in 2025,

bijvoorbeeld op sportgebied. Waar het om gaat is dat iedereen

weet ik niet. Maar zeker is dat energie in de toekomst gratis

terecht kan komen en kan blijven op een plek die het beste bij

is. Dankzij kernenergie, maar ook dankzij zonne-energie.’

hem of haar past. En daartoe is een leven lang leren van groot

Bedrijven die – niet zozeer vanuit een klimatologische ideo-

belang. Dat is geen straf, maar een voorrecht.’

logie, maar in de eerste plaats vanuit economisch oogpunt –

Rinnooy Kan hoopt dat de politiek ook in deze krappe tijden

meegaan met de ontwikkelingen op energiegebied hebben het

het onderwijs zoveel mogelijk zal ontzien: ‘Het is niet zo moei-

volgens De Ridder goed begrepen: ‘Er gebeurt zoveel prachtigs

lijk om voor deze principes de handen op elkaar te krijgen. Als

in Nederland. Kleine bedrijven die forse stappen maken op

puntje bij paaltje komt is het echter maar afwachten hoe het

het gebied van zonne-industrie en biomassa. Onze ingenieurs-

uitpakt. Ik hoop dat de nieuwe regering inziet hoezeer het nodig

bureaus die met baanbrekende oplossingen komen. Nu is het

is om in kennis te investeren. Voor iedereen als individu en voor

alleen nog aan bestuurlijke beleidsmakers om in te zien dat wij

de samenleving als geheel.’

zulke krachtige exportproducten in huis hebben. Dat besef lijkt nog te weinig door te dringen, met als gevolg dat we binnen de

Patrick van der Duin (TU Delft) heeft al meteen een idee voor

wetenschap nog altijd teren op de successen uit het verleden.’

een nieuw verplicht schoolvak: ‘Toekomstkunde. In deze samenleving denken we altijd aan wat er op de korte termijn nodig is.

Vooral die concurrentie op kennis en innovatie is iets waar

We houden van een overzichtelijk en concreet beeld, denken

Nederland volgens Alexander Rinnooy Kan (voorzitter van

de toekomst te kunnen afleiden uit het verleden. Maar helaas,

de Sociaal-Economische Raad (SER) en van de Kennis en

elke crisis is weer anders. Elke economische krapte vraagt om

Innovatie Agenda (KIA) - coalitie) in de toekomst op moet

een andere oplossing. We moeten leren te anticiperen, vooruit te

inzetten: ‘Wij hebben weinig keuze. Er is in Rotterdam natuur-

denken. Weten wat nu anders moet, om over een tijd te kunnen

lijk een mooie grote haven, maar van het concurreren op kosten

scoren. De toekomst is niet in 2040. De toekomst is nu.’

•


podium

Afstempelen In de rubriek voor lezersvragen Podium dit keer de vraag: is het verlagen van de pensioenuitkeringen onontkoombaar? door Marijke Hoogendoorn

‘Voor sommige fondsen lijkt het onont-

plan gemaakt en ingediend bij DNB.

het daarbij gaat, weten we nu nog niet.’

koombaar’, vertelt Margreet Schuit,

Daarin geven ze aan met welke maat-

Fondsen die overgaan tot korten, moeten

beleidsmedewerker pensioenen bij DNB.

regelen ze de dekkingsgraad in vijf jaar

aangeven hoe hoog de korting zal zijn

Eerst was het de kredietcrisis en de

tijd opschroeven naar de minimaal

en hoe ze de pijn over de verschillende

malaise op de beurzen waardoor de pen-

vereiste 105 procent. Bijvoorbeeld door

belanghebbenden verdelen. Daarover

sioenfondsen twintig procent van hun

premieverhoging, of een storting van

moeten ze alle betrokkenen duidelijk

vermogen verloren. Door het beursher-

de werkgever. Ook houden ze rekening

informeren. Het is een ultieme actie,

stel zijn de fondsen daarvan weer enigs-

met toekomstige verwachte rendemen-

maar je wilt de rekening niet doorschui-

zins bekomen. Maar nu kampen ze met

ten. Als zelfs dat onvoldoende effect

ven naar de toekomst.

de lage rente, waardoor ze meer geld in

sorteert, is korten de ultieme maatregel.

Wat vindt de toezichthouder? ‘Een fonds

kas moeten hebben. Een voorbeeld: een

Enkele fondsen hadden al een kortings-

dat het volle pond blijft uitbetalen terwijl

fonds berekent hoeveel vermogen nodig

maatregel opgenomen in hun herstel-

de dekkingsgraad nog geen 100 procent

is om aan de verplichtingen te voldoen.

plan: zij bepalen nu of ze per 1 januari

is, wentelt de risico’s onevenredig af op

Als de rente nul is en het fonds moet vol-

2011 daadwerkelijk tot korting moeten

jongere generaties. Zij betalen langere

gend jaar 1000 euro betalen, dan moet

overgaan. Andere fondsen bekijken

tijd een hogere premie, ontvangen langer

zij nu al 1000 euro in kas hebben; is de

straks hoe ze er voor staan aan de hand

geen indexatie en lopen een grotere kans

rente 5,5 procent dan volstaat een kleine

van de dekkingsgraad van ultimo 2010.

dat hun aanspraken in de toekomst extra

950 euro om aan dezelfde verplichting te

Als ze onvoldoende herstellen en ze

worden gekort. Dat ondermijnt de solida-

voldoen. Een hogere rente zou de fond-

geen aanvullende maatregelen kun-

riteit – de basis van het gehele pensioen-

sen goed uitkomen. Echter, niemand

nen nemen, moeten zij in 2011 alsnog

stelsel.’

weet wat de rente gaat doen.

beslissen tot korten. Indien de situatie

•

niet tussentijds wijzigt, moeten zij deze

Ook een keer met uw vraag in DNB

In 2009 hebben zo’n driehonderd pen-

voorgenomen korting uiterlijk 1 april

Magazine? Mail uw vraag naar:

sioenfondsen een kortetermijnherstel-

2012 doorvoeren. ‘Om hoeveel fondsen

[email protected].



Interview Nout Wellink

‘Geheimhoudingsplicht moet anders’

‘We zijn door de crisis inmiddels allemaal een stuk sadder geworden, maar ik hoop uiteindelijk ook een stuk wiser.’ Een interview met DNB-president Nout Wellink over de grootste reddingsoperaties ooit.

Twee jaar geleden stond de financiële sector in brand. De grootste reddingsoperatie uit de geschiedenis was nodig om een meltdown te voorkomen. Wereldwijd ging het om astronomische bedragen. Ook in Nederland was het voor het ministerie van Financiën en de Nederlandsche Bank alle hens aan dek. De commissie-de Wit bereidt zich voor op de parlementaire enquête over de reddingsacties, een vervolg op het parlementair onderzoek naar het ontstaan van de kredietcrisis van begin dit jaar. Tijdens de parlementaire enquête over de reddingsoperaties worden de genodigden onder ede verhoord. Maakt dat voor u een verschil, een onderzoek of enquête? ‘Nee hoor, dat maakt voor mij geen verschil. Voor mij had het van meet af aan om een enquête mogen gaan. Daarvoor zijn de kredietcrisis en de gevolgen daarvan voor de financiële sector

door Loek van Daalen

en uiteindelijk voor de belastingbetaler belangrijk genoeg. En het gaat erom dat we hier met elkaar lering uit kunnen trekken.’ Wat zijn de belangrijkste lessen die u uit de eerste fase van het parlementaire onderzoek heeft getrokken? ‘Om te beginnen vond ik het heel nuttig om ons verhaal te doen. Het is heilzaam om in rechtstreeks contact concrete


‘De adrenaline stroomde hier bijna letterlijk door de gang’

gevallen, met alle dilemma’s die daarbij horen, met de Kamer

gebeurt. Maar u slaat wel de spijker op zijn kop: het wordt een

te bespreken. Ik heb gemerkt dat er nog een aantal losse eindjes

hele klus om de geheimhoudingsbepaling zodanig te veran-

is waar we nog verder over kunnen praten. Hoe moeten we

deren dat we transparant zijn daar waar het verantwoord is en

bijvoorbeeld omgaan met de geheimhoudingsplicht? Want mis-

dat we de kiezen op elkaar houden daar waar het noodzake-

schien is dat wel de belangrijkste les: het huidige maatschap-

lijk is. Hoe daar vorm en inhoud aan moet worden gegeven,

pelijk klimaat, waarin verantwoording en transparantie terecht

weet ik nog niet. Europese bepalingen spelen hier ook een rol

hoog in het vaandel staan, verdraagt geen geheimhoudings-

bij. Misschien is het ook wel tijd om na te gaan denken over

plicht zoals we die nu kennen. Telkens wanneer wij daar een

verschillende regimes per sector. Enfin, het is niet eenvoudig,

beroep op moeten doen, zoals de wet ons voorschrijft, worden

maar duidelijk is dat er iets moet veranderen. Een open discus-

mensen toch achterdochtig en verwijten ons schimmig gedrag.

sie is nodig.’

Dat is noch goed voor het vertrouwen in de financiële sector, noch voor het vertrouwen in het toezicht daarop. En het verve-

U zei zojuist dat er best nog wel wat losse eindjes zijn. Kunt u

lende is dat wij straks ook tijdens de enquête weer een beroep

daar enkele van noemen?

op die geheimhoudingsplicht zullen moeten doen.’

‘Dat klopt, we hebben tijdens de verhoren natuurlijk niet alles kunnen bespreken. Terugkijkend op die hoorzittingen denk ik

Wilt u dan voortaan openlijk waarschuwen als een bank er

dat ik sommige dilemma’s onvoldoende voor het voetlicht heb

slecht voor staat?

weten te brengen. En dat levert juist die losse eindjes op. Als

‘Nee, zover zullen we uiteraard niet gaan, want dan gaan

toezichthouder die de Wft uitvoert, is het noodzakelijk dat we

we bankruns organiseren. Dat zou op hetzelfde neerkomen

exact weten wat er van ons wordt verwacht. We willen immers

als iedereen oproepen maar vast zijn geld bij een bank weg

leren van de kritiek. Eerlijk gezegd is het soms moeilijk een hel-

te halen – u kunt zelf wel invullen wat er dan met die bank

der onderscheid te krijgen of men kritiek op ons als instelling


heeft of op de reikwijdte van de wetgeving. Men kan ons wel

puttelijke hoeveelheid energie leken te beschikken om dag

verwijten dat wij de wet uitvoeren, maar wat is het alternatief?

en nacht door te werken. In die dagen werden de laatste

Dan zou de willekeur regeren en dat staat weer haaks op de

mails vaak om vier uur ’s nachts nog uitgewisseld en om zes

beginselen van de rechtstaat. Als burger moet je ervan uit

uur ’s ochtends begon het mailverkeer alweer. De adrenaline

kunnen gaan dat overheidsorganen zich aan de wet houden,

stroomde hier bijna letterlijk door de gang. Maar ik hoop

anders is het einde zoek. En toch heb ik soms de indruk dat

eerlijk gezegd dat niemand dit ooit nog hoeft mee te maken.

dat is wat mensen van ons vragen: ook al kan het juridisch

Dat is ook precies de inzet van het nieuwe kapitaalakkoord

niet, probeer het toch maar. Wat voor ons bijvoorbeeld na de

dat hopelijk in november door de G20 wordt goedgekeurd.

verhoren een beetje mistig is gebleven, is wat nu precies van

Bazel III komt er simpelweg op neer dat de banken hun buf-

ons wordt verlangd bij het al dan niet verlenen van een verkla-

fers moeten vergroten waardoor het weerstandsvermogen

ring van geen bezwaar voor fusies en overnames. Ook is ons

toeneemt. We hebben toen gedaan wat we konden. Het

niet geheel duidelijk hoe het staat met de concrete invulling

enige richtsnoer wat we hadden, is niet in dezelfde fout

van de aanwijzingsbevoegheid richting branches. Ik hoop van

te vervallen als de autoriteiten in de jaren dertig. Om een

harte dat deze punten terugkomen tijdens de komende parle-

Engelse uitdrukking te gebruiken: better safe than sorry, we

mentaire behandeling en ons meer duidelijkheid geven.’

moesten coûte que coûte voorkomen dat het hele Nederlandse financiële stelsel onderuit zou gaan. Het omvallen van een

Wat zijn uw herinneringen aan het najaar van 2008, de tijd van

grote systeembank zou dramatische gevolgen hebben gehad

de reddingsacties die straks onderwerp van de enquête zijn?

voor miljoenen Nederlanders. We zijn door de crisis inmid-

‘Het was professioneel de meest enerverende tijd uit mijn

dels allemaal een stuk ‘sadder’ geworden, maar ik hoop uit-

carrière. Het was indrukwekkend om te zien dat zowel op

eindelijk ook een stuk ‘wiser’.’

het departement als hier medewerkers over een haast onuit-

•



Economische wetenschap in onzekere tijden Economische wetenschap gaat over mensen en een economisch model zal dus nooit zo zeker zijn als E=MC2. Daarin ligt de tragiek van de econoom – maar ook de dynamiek, want het stimuleert tot nieuw onderzoek en inzichten, aldus Nout Wellink bij de uitreiking van de Christiaan Huygensprijs. door Jurriaan Eggelte

‘We leven momenteel in ongebruikelijk onzekere tijden’, aldus

dobbelspelletjes waren weliswaar onzeker, maar de kansverdeling

FED-voorzitter Ben Bernanke. En in deze ongebruikelijk on-

van die uitkomsten was bekend. In de financiële risicomodellen

zekere tijden is er veel werk aan de winkel voor risicomanagers

is daarentegen de kansverdeling nooit volledig bekend. En, zo

en macro-economen. Zij doen er alles aan om onzekerheden te

benadrukte de crisis nog eens, een model versimpelt de finan-

beperken en hun kennis te vergroten. Maar perfectie en volledige

ciële complexiteit tot een hapklaar pakketje. Dat pakketje kan

zekerheid zijn een utopie. Want de economie gaat over de samen-

natuurlijk nooit volledig recht doen aan alle dimensies van het

leving, over de mens, en dus over onzekerheid.

menselijk handelen. De kredietcrisis leert de risicomanager meer oog te hebben voor

Dobbelsteentjes

de mogelijke risico’s buiten de overzichtelijke modelwerkelijk-

Door de kredietcrisis hebben risicomodellen hun magie verloren.

heid. Door andere modellen te gebruiken, stressscenario’s door

Veelzeggend in dit opzicht is de klaagzang van een topman van

te rekenen, en te zoeken naar mogelijke parallellen met vroegere

een Amerikaanse zakenbank dat ‘zich prijsschokken voordeden

episodes uit de geschiedenis. En misschien ook wel door te

die volgens zijn model maar eens in de miljoen jaar konden voor-

fantaseren, te filosoferen over wat er in de toekomst zou kun-

komen. En dat niet op één dag, maar meerdere dagen achtereen!’

nen gebeuren. Risicomanagers moeten immers alert zijn op álle

Alsof een dobbelsteen er plotsklaps een onbekende zevende kant

financiële risico’s – dus liefst ook op de risico’s die nu nog onbe-

bij zou hebben gekregen.

kend zijn.

Christiaan Huygens was de eerste wetenschapper die het dob-

Ook voor macro-economen is de kredietcrisis een harde les. Zij

belspel serieus onder de loep nam. Hij boog zich over de ver-

hadden immers niets voorzien. Maar gelukkig konden zij wel

wachte financiële opbrengsten van kansspelletjes in zijn tractaat

nuttige adviezen geven omdat ze lessen hadden getrokken uit

‘Van Rekeningh in Spelen van Geluck’ en wordt dan ook gezien

hun onderzoek naar het ontstaan van de Grote Depressie en het

als een van de grondleggers van financieel risicomanagement

herstel daaruit. Daarom wisten beleidsmakers dat er grote risico’s

Uiteraard waren de kansspelen van Huygens heel wat overzichte-

waren als zij zich nu, net als destijds, afzijdig zouden opstellen.

lijker dan de huidige financiële markten. De uitkomsten van de

Of zouden kiezen voor het eigen belang, protectionisme. Om


Dit verhaal is een bewerking van de speech van Nout Wellink bij de uitreiking van de Christiaan Huygensprijs aan Martijn de Jong. De volledige tekst is te lezen op www.dnb.nl.

een meerjarige depressie te voorkomen, dienden zij zware me-

leven vroeger was, weet dat de mens zich niet zomaar bij risico’s

dicijnen toe aan het financiële stelsel en de economie. Met als

hoeft neer te leggen. Wat vroeger stomme pech leek of als straffe

resultaat dat de economische situatie in de meeste landen weer is

Gods werd gezien, blijkt met de huidige wetenschappelijk kennis

gestabiliseerd.

uitstekend te begrijpen en te verhelpen. Verdere wetenschappelijke vooruitgang vereist goed onderwijs om de wetenschappers

Beperkte houdbaarheidsdatum

van de toekomst op te leiden.

Sinds het uitbreken van de kredietcrisis is de toekomst niet meer wat hij in het verleden was. Er is een nieuwe situatie ontstaan,

Stoorzender

met uiterst hoge overheidstekorten, ongekend lage rentevoeten

Maar het is een utopie dat de wetenschap ooit alle onzekerheid

en een financiële sector die nog verder op orde moet komen.

uitsluit. Want onzekerheid is inherent aan onze markteconomie.

Economen moeten hun kennis van die nieuwe werkelijkheid snel

Het wezenskenmerk van die markteconomie is immers de vrije

op peil brengen: analyses maken van het herstel uit eerdere finan-

keuze en waar keuzevrijheid is, ontstaat automatisch ook onzeker-

ciële crises en nieuwe modellen ontwikkelen met een prominente

heid. Als mensen kunnen kiezen, valt niet met honderd procent

plek voor de financiële sector.

zekerheid in te schatten wat zij zullen doen.

In deze ongebruikelijk onzekere tijden kijken veel economen

Bijkomend probleem is dat economen een proeflaboratorium

met lichte jaloezie naar collega-wetenschappers die onderzoek

missen om experimenten te doen. Wel kunnen economen veel

doen naar een veel minder vergankelijke werkelijkheid. Wie een

leren van gebeurtenissen uit het verleden en op basis daarvan tot

natuurkundeboek openslaat, kan daarin nog altijd formules

uitspraken komen over de financieel-economische werkelijkheid.

voor slingers en botsingen aantreffen die rechtstreeks op het

Maar daarbij stuit de econoom op één grote stoorzender: de mens

pionierswerk van Christiaan Huygens, eeuwen eerder, zijn terug

die vaak wispelturig is, inventief… een stoorzender die al zijn uit-

te voeren. Of neem E=MC2, de befaamde formule van Einstein.

spraken in één klap om zeep kan helpen. Dat is de tragiek van de

Die stond en staat als een huis. Hoewel economen soms dezelfde

econoom. Maar tegelijk ook de dynamiek van de econoom. Want

wiskunde gebruiken als in de relativiteitstheorie, zeker als het

het stimuleert steeds weer tot nieuw onderzoek, nieuwe analyses,

om prijzen op de financiële markten gaat, hebben hun model-

nieuwe denkwijzen en inzichten.

len doorgaans een beperkte houdbaarheidsdatum. De zuivere werkelijkheid van de theoretische economen verschilt nauwelijks

Economen zullen altijd een voorbehoud moeten maken over

van die van wiskundigen. Maar zodra economen en andere we-

hun kennis, gegeven hoe die tot stand is gekomen. En zich steeds

tenschappers uit de veilige studeerkamer stappen, springen de

moeten inspannen om mee te gaan met de tijd. Dat betekent ook

verschillen direct in het oog.

dat economen herhaaldelijk van gedachten kunnen, moeten en

Het studieobject van economen is een samenleving die haar ei-

zullen veranderen. Dat is zeker geen zwaktebod, zoals vaak wordt

gen toekomst nog moet uitvinden. Met tal van risico’s, niet alleen

gedacht. Eerder dat de visie weer eens moest worden opgefrist.

ten aanzien van de financiële sector en de macro-economie, maar

Zoals Keynes al zei: ‘When the facts change, I change my mind.

ook van de natuur en het klimaat. Wie beseft hoe onzeker het

What do you do, sir?’.

•

va banque


Oud-Grieks doof door Robert Mosch, beleidsmedewerker bij de Nederlandsche Bank- Divisie Toezicht

Hoe het toezicht op financiële instel-

De uitdaging voor DNB is dan ook het

lingen er in 2040 uitziet, durf ik niet te

risicobewustzijn in de maatschappij op

zeggen. Voorspellen is lastig, zeker als

realistisch niveau te houden. Effectieve

het de toekomst betreft. In de loop van

communicatie speelt daarbij een belang-

de geschiedenis hebben slechts enkelen

rijke rol. Onlangs publiceerden kranten

op dit vlak een solide staat van dienst

een strenge brief van DNB aan een

weten op te bouwen. Eén van hen was

financiële instelling met problemen.

Cassandra. Deze zieneres uit de Griekse

Een vertrouwelijke brief hoort niet in

mythologie voorspelde onder andere de

de openbaarheid te komen en voor enig

vernietiging van Troje, de gevaren van

initiatief van DNB-zijde daartoe hoeft

houten paarden en de moord op haar

niemand te vrezen, maar stilletjes dacht

ontvoerder Agamemnon. Iets in haar

ik toch even bij mijzelf dat de brief wel

communicatiebeleid liep echter scheef,

hielp om de sector scherp te houden en

want haar gave ging gepaard met een

het publiek eraan te herinneren dat de

geringe effectiviteit. Niemand geloofde

financiële sector nooit vrij is van risico’s.

haar waarschuwingen, zodat zij telkens

Boodschap goed, middel fout dus. Er blij-

weer machteloos moest toezien hoe het

ven genoeg goede manieren over om een

door haar voorziene onheil zich voltrok.

consistente boodschap over financiële

Het gegeven dat mensen in tijden van

risico’s en beperkingen van het toezicht

voorspoed geen belangstelling hebben

te verspreiden.

voor slecht nieuws, staat tegenwoordig

Voor 2040 hoop ik dan ook op een per-

bekend als het Cassandra-syndroom.

manent realistischer financieel risicobe-

Dit is een relevant probleem voor het

wustzijn, ook als de bomen dan al weer

toezicht. Een goede toezichthouder

jaren tot in de hemel groeien. Om dat te

moet juist in goede tijden de teugels

bereiken gaat u de komende tijd meer van

aantrekken en waarschuwen voor te veel

ons horen. Of u dat nu wilt of niet.

optimisme, aldus het IMF*. Maar juist dan wil niemand luisteren en wordt de

* J. Viñals en J. Fiechter (2010), The

toezichthouder als een vervelende spel-

Making of Good Supervision: Learning

breker gezien.

to Say ‘No’, IMF Staff Position Note



Bronzen boom eert verzetsheld Het Frederiksplein in Amsterdam is een boom rijker: een monument voor verzetsheld Walraven van Hall. door Ellen Tolsma

DNB-directeur Henk Brouwer en burgemeester Eberhard van

brengst vloeide rechtstreeks in de kas van het NSF en maakte

der Laan van Amsterdam hebben 3 september een monument

onder meer de spoorwegstaking van september 1944 mogelijk.

onthuld ter ere van Walraven van Hall. ‘Wanneer is iemand

In de winter van 1945 werd Van Hall gearresteerd en gefusil-

een held?’, vroeg Brouwer zich in zijn toespraak af. ‘ Is het

leerd.

een kwestie van opofferingsgezindheid, van moed, van een allesoverheersend rechtvaardigheidsgevoel? Vaak is het niet een

Brug

kwestie van denken, maar van doen. In feite weet niemand

Ter herinnering aan hem en aan zijn collega-verzetsmen-

zeker of er een held in hem of haar schuilt. Of je in staat bent

sen is nu een monument verrezen op het Amsterdamse

om in extreme omstandigheden in stilte – of juist in de open-

Frederiksplein, vlakbij het gebouw van de Nederlandsche

baarheid – het juiste te doen’.

Bank. Het beeld – een bronzen, met kogels doorzeefde boom– symboliseert de geknakte, maar niet gebroken held. De loca-

Voor bankier Walraven van Hall (1906-1945) waren de extreme

tie, vlakbij de fontein, nodigt uit om elkaar te ontmoeten. Om

omstandigheden realiteit. Hij besloot actie te ondernemen

op te boom te zitten, of te spelen. De boom krijgt hiermee een

en was – samen met zijn broer en latere burgemeester van

tweede leven en fungeert als brug tussen heden en verleden.

Amsterdam Gijs van Hall– tijdens de Tweede Wereldoorlog

Het beeld is een initiatief van de Stichting Monument

een van de oprichters van het Nationaal Steunfonds (NSF),

Walraven van Hall, het Verzetsmuseum Amsterdam en de

de bank van het verzet. Met geld uit het Fonds werden tal-

Gemeente Amsterdam en is gemaakt door de Spaanse kunste-

loze verzetsactiviteiten gefinancierd, van illegale kranten tot

naar Fernando Sanchez Castillo. Gelijktijdig met de onthul-

de steun aan onderduikers. Van Hall was betrokken bij een

ling van de boom is een op jongeren gerichte website gelan-

grote bankroof: met toestemming van de Nederlandse rege-

ceerd: www.walravenvanhall.nl. Ook is in het Verzetsmuseum

ring in Engeland en de afgetreden Bankpresident Trip wist

Amsterdam nog tot en met 17 april 2011 een tentoonstelling

het Steunfonds voor 50 miljoen gulden aan staatspromessen

te zien over Van Hall. Voor meer informatie hierover kunt u

te ‘stelen’ uit de kluizen van de Nederlandsche Bank. De op-

terecht op www.verzetsmuseum.org.

•

profiel


Chili: de hemel is niet van koper, de aarde wel Koper is voor Chili een bron van grote rijkdom – en hevige emoties toen 33 kompels vastzaten in een kopermijn. Deel vijf in een serie over de giganten der aarde, geografisch en/of economisch gezien. door Marijke Hoogendoorn

Hoop en wanhoop: heel de wereld

vlak voor kerst gered zouden worden.

op een oude gammele motor samen met

leefde mee met de 33 mijnwerkers die

Het ging gelukkig sneller. Woensdag

boezemvriend Alberto Granado. Het zijn

op 700 meter onder de grond zaten

12 oktober konden de kompels bevrijd

de ontmoetingen met de mijnwerkers,

opgesloten, nadat op 5 augustus een deel

worden uit hun onderaardse isolement.

gevoegd bij de honderden gesprekken

van de San José-kopermijn instortte. Het

Daarmee kwam een happy end aan deze

met landlozen en andere armen die Che

duurde zeventien dagen voordat er con-

reallifesoap die ons twee maanden lang

diep beroeren. In zijn dagboek ‘The

tact met de mannen gelegd kon worden.

in de ban hield.

Motorcycle Diaries’ verwijst hij naar een

Het lot van de kompels lag vervolgens

gedicht van José Marti: ‘Ik wil mijn lot

in handen van de reddingswerkers van

The Motorcycle Diaries

verbinden aan dat van de armen van deze

het Chileense staatsbedrijf Codelco, een

Mijnbouw is van vitaal belang voor

wereld’, een zin die ook terugkomt in het

kopergigant die goed is voor 11 procent

Chili: die is goed voor 23 procent van

wereldberoemde liedje ‘Guantanamera’.

van de mondiale koperproductie. Zij

het bbp. Het land bezit 35 procent van

moesten een 700 meter diepe schacht

alle koperreserves wereldwijd, en is de

Appels

boren om de kompels te redden. Het

grootste koperproducent en exporteur

De Chileense economie is al jaren boo-

werd maandenlang huiveren en bidden.

ter wereld. Behalve koper worden ook

ming. Economische hervormingen, een

Ook al leek de hemel soms van koper te

ijzererts, goud, zilver, lithium en nitra-

gezond macro-economisch beleid en de

zijn, leek het dat God de schietgebedjes

ten gewonnen.

omarming van de vrijhandel, verklaren

van 700 meter onder de grond niet

Chili heeft een eeuwenlange traditie

het succes. In de handel zoekt Chili het

hoorde, toch bleven ze hoop houden,

in de mijnbouw. De arbeidsomstan-

in de breedte: het land heeft 57 interna-

de Chilenen – boven én onder de grond.

digheden zijn zwaar, ook al is er is veel

tionale handelsovereenkomsten, meer

Want terwijl hun 33 kompanen opgeslo-

verbeterd sinds Che Guevara in 1952

dan welk land dan ook, met onder ande-

ten waren, moesten elke dag weer 10.000

op bezoek ging bij de grootste open

re de EU, Mercosur, China, Zuid-Korea

mijnwerkers de grond in om erts te win-

kopermijn ter wereld, de Chuquicamata,

en Mexico. De laatste jaren zijn investe-

nen. De verwachting was dat de kompels

tijdens zijn Latijns-Amerikaanse rondreis

ringen en export de belangrijkste drijfve-


Chili Hoofdstad: Santiago del Chili Staatsvorm: Republiek Oppervlakte: 756.102 km2 Aantal inwoners: 17 miljoen Nationale taal: Spaans Munt: Chileense peso Import uit: VS, China, Argentinië, Brazilië Export naar: China, VS, Japan, Zuid-Korea

ren achter de economische groei. Naast

Ondanks de geweldige economische

en legden daarmee de basis voor de

de mijnbouw zijn financiële dienstverle-

vooruitgang is er nog steeds grote

grote sociale ongelijkheid in het land.

ning, landen bosbouw, communicatie-

armoede. Volgens officiële cijfers leeft

Na het kortstondige Chileense socialis-

apparatuur en -diensten veruit de meest

zo’n twintig procent van de bevolking

tische experiment van Salvador Allende

dynamische sectoren. Chili is de grootste

onder de armoedegrens. De kloof tus-

(1970-1973), ging het land zeventien jaar

fruitexporteur ter wereld: de Chileense

sen arm en rijk is diep: de rijkste tien

lang gebukt onder de dictatuur van

druiven, appels, peren en meloenen

procent van de bevolking bezit bijna de

Pinochet. Chili maakte als laatste land in

vinden ook in Nederland gretig aftrek.

helft van al het vermogen: de armste

Zuid-Amerika in 1990 de overstap naar

Tegelijk is Chili met haar uitgestrekte

tien procent bezit amper één procent

een parlementaire democratie.

kustlijn, hemelsbreed meer dan 4.200 km

van het vermogen.

Daarmee is het land ook weer in trek bij backpackers en andere toeristen. Populair

lang, het belangrijkste visserijland van Latijns-Amerika en de grootste vismeel-

Einde van de wereld

zijn de skigebieden rond Santiago, trips

exporteur ter wereld: het Nederlandse

Chili is het vierde grootste land van

naar Antartica, Valparaíso en het meren-

Nutreco is er marktleider.

Zuid-Amerika, na Brazilië, Argentinië

gebied. Door de zeer uiteenlopende land-

en Peru. Het langgerekte, smalle land

schap- en klimaatzones, kun je er ieder

Voor de komende jaren zijn de econo-

strekt zich uit langs de Stille Oceaan

seizoen terecht. Voor een strandvakantie,

mische vooruitzichten rooskleurig. Het

tot Vuurland in het uiterste zuiden. Dit

een klimtocht in de bergen of een trip

IMF raamt de economische groei op 4,7

eiland werd in 1520 ontdekt door ontdek-

naar Tierra del Fuego, ofwel het einde

procent voor 2011, en voorziet ook voor

kingsreiziger Fernão de Magalhães, die

van de wereld. En, voor wie nog onder-

de jaren daarna een flinke groei. Dit jaar

er vuren zag branden en het eiland daar-

gronds durft, een bezoekje aan de koper-

bedraagt het bbp rond US 196 miljard,

naar vernoemde. Het was de tijd van de

mijnen.

waarmee Chili nu de 45ste economie

bloei van het Incarijk, dat wreed beëin-

wereldwijd is en naar verwachting zal

digd werd door de Spaanse kolonisten.

Bronnen: CIA Factbook, UNDP,

opklimmen naar de 42 ste plek in 2015.

Zij introduceerden het grootgrondbezit,

Wikipedia, cheguevara.com

•

kunstpodium


Form Follows Fashion door Alexander Strengers Voorzitter Kunstcommissie

Is mode een vorm van kunst? Vaak wel,

dat het totaalbeeld versterkt. De collectie

uitdrukking in felle kleuren en in gedra-

zo bewijst de tentoonstelling ‘Form

van Natasja Admiraal laat zien wat er

peerde, soepel vallende stoffen. Tessa

Follows Fashion’, afgelopen september

gebeurt met textiel als iemand uit verve-

Wagenvoort werkt met het thema presti-

te zien in de expositieruimte van de

ling de stof heeft losgewerkt Hierdoor

gedrang: ‘To be a winner, all you have

Nederlandsche Bank, met werken van

ontstaan originele stof bewerkingen

to give is all you have’. Haar collectie

de jonge modeontwerpsters Natasja

die de collectie een bijzondere vorm

gaat over de drive om te willen winnen.

Admiraal, Amber Scholten en Tessa

geven. Amber Scholten laat haar erva-

‘Je voortijdig een winnares wanen, terwijl

Wagenvoort, die deze zomer afstudeer-

ring met heimwee zien in de collectie

de strijd nog niet is gestreden. De drang

den aan de Academie van Beeldende

‘Liebgewonnen’. De ontwerpster is gebo-

voelen om goed te presteren’, aldus de

Kunsten in Den Haag.

ren en opgegroeid in het Zwarte Woud

ontwerpster. Bij de drie designers komen

De drie ontwerpers werken met uiteenlo-

in Duitsland. De heimwee naar haar

hun persoonlijke verhalen tot uitdruk-

pende begrippen als verveling, heimwee

geboortestreek vertaalt ze in klassieke en

king in hun kleding. De vorm ontstaat

en prestigedrang. Door hun werk bij

geometrische vormen. Het ‘liebgewon-

bij hen vanuit de context: Form en fashion

elkaar te plaatsen, ontstaat een contrast

nene’, dierbare leven komt bij haar tot

volgen elkaar op.

•



seminars

Recente seminars

Inflatie VS onverwacht stabiel

30 augustus: The Behavior of Inflation During the Crisis, John Williams (Fed San Francisco)

Ondanks de crisis is de inflatie in de Verenigde Staten opmerkelijk stabiel. Dat stelt velen voor een raadsel. John Williams van de Fed in San Francisco doet een poging

31 augustus: Simple and Robust Rules for Monetary Policy, John Williams (Fed San Francisco), 14 september: Macroeconomic and Interest Rate Volatility under Alternative Monetary Operating Procedures, Petra GerlachKristen (BIS) 30 September: The Trade Effects of Endogenous Preferential Trade Agreement, Peter Egger (ETH Zürich)

dit raadsel te ontrafelen. door John Lewis

05 oktober: How Do Business and Financial Cycles Interact, Ayhan Kose (IMF) 12 oktober: Wolf Wagner (UvT) 24 oktober: Luc Laeven (IMF)

De VS hebben te maken met een afname van het bruto binnenlands product, een bovengemiddelde werk-

John Williams

loosheid, dalende huizenprijzen en een krimpend kredietvolume. In deze

op een ongewijzigd natuurlijk niveau

omstandigheden verwacht je een sterke

van werkloosheid, zouden daarom de

inflatiedaling of zelfs deflatie. Het is

werkelijke mate van reservecapaciteit in

dan ook een raadsel waarom hiervan in

de economie overdrijven.

de VS nu geen sprake is. Een van de hypotheses stelt dat de rela-

Een tweede verklaring is dat als gevolg

tie tussen inflatie en werkeloosheid, uit-

van de verhoogde geloofwaardigheid

gedrukt in de Philips-curve, is afgevlakt

van beleidsmakers, de inflatieverwach-

in de loop der tijd. Daartegenover is uit

tingen over de lange termijn minder ver-

recent empirisch onderzoek te conclude-

anderlijk zijn dan tijdens vorige recessies

ren dat de werkloosheid nog steeds een

en daardoor inflatie minder persistent

duidelijk effect heeft op het inflatiepeil.

is. Dit zou betekenen dat het inflatiepeil (en de verwachtingen daarover) na een

Een mogelijke oplossing van het raad-

recessie of andere schok sneller terug-

sel is dat het natuurlijke productie- en

keert naar zijn langetermijnwaarde dan

werkloosheidspeil door de crisis is

voorheen. En zolang de verwachtingen

gedaald. Conventionele ramingen van

niet veranderen, blijft het risico van

economische overcapaciteit, gebaseerd

deflatie laag.

•

Toekomstige seminars 09 november: Roel Mehlkopf (UvT) 30 november: Steven Ongena (UvT)

De seminars zijn een platform waar binnen- en buitenlandse wetenschappers hun onderzoekresultaten presenteren. Het actuele programma staat op www.dnb.nl. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Marijke Vogelezang, tel. 020-5243687, e-mail: [email protected]


Colofon

DNB PUBLICATIES

DNB Magazine is een tweemaandelijkse uitgave van de Nederlandsche Bank.

Onder meer de volgende uitgaven van de Nederlandsche Bank zijn verkrijgbaar:

handleiding

scoren met beleid over economische verbanden

Hoofdredactie: Loek van Daalen

Interactief on line lesprogramma met aparte versies voor: • tweede fase VWO en propedeuse HBO en WO economie • tweede fase HAVO

De Nederlandsche Bank Naamloos-1 1

Redactieadres: DNB Magazine Postbus 98, 1000 AB Amsterdam Westeinde 1, 1017 ZN Amsterdam t 020 524 5781 / 5753 f 020 524 2228 e [email protected] www.dnb.nl

08-04-2008 11:11:59

‘Scoren met beleid’

‘Waar voor je geld’

digitaal lesprogramma

praktische lesopdrachten

tweede fase havo/vwo

tweede fase havo/vwo

‘DNB in beeld’

Eindredactie: Marijke Hoogendoorn, Ellen Tolsma Aan dit nummer werkten mee: CBS, Jurriaan Eggelte, Gerbert Hebbink, Jeroen Hessel,Vincent Icke (Essay), John Lewis, Robert Mosch, Alexander Strengers Fotografie / Illustraties: ANP Photo, Rhonald Blommestijn (illustratie p. 6), Charlotte Lemmens (portret Vincent Icke cover), Rob Meulemans, Henk Rougoor, Marieke van der Velden (In Beeld)

‘Goud, Geld en Geheimen’

‘De geschiedenis

‘Echt of vals?’

publieksbrochure

van ons geld’

cd-rom met de echtheidskenmerken van de eurobiljetten

Periodiek verschijnen • Jaarverslag • Kwartaalbericht • Statistisch Bulletin • Overzicht Financiële Stabiliteit DNB publiceert ook over haar wetenschappelijk onderzoek • Working Papers • Occasional Studies Alle uitgaven zijn online beschikbaar. U vindt ze op www.dnb.nl. De uitgaven kunt u ook bestellen via onze website, per e-mail ([email protected]) of via een brief die u kunt richten aan: De Nederlandsche Bank Afdeling Facilitaire diensten / Postkamer Postbus 98, 1000 AB Amsterdam

Vormgeving en druk: Joh. Enschedé (vormgeving), Fd-Repro en Post (productie) Drukkerij De Bink (drukwerk) Abonnementen: Een abonnement op DNB Magazine is gratis en uitsluitend schriftelijk of per e-mail aan te vragen. Adreswijzigingen en opzeggingen eveneens schriftelijk opgeven. Abonnementenadministratie: DNB Magazine Antwoordnummer 2670 1000 PA Amsterdam e [email protected] Artikelen uit DNB Magazine mogen niet zonder toestemming van de redactie worden overgenomen.

in beeld


De toekomst van Nederland is een strijd tegen de natuurlijke stroom van het water. Fotograaf Marieke van der Velden legde dit beeld vast tijdens baggerwerkzaamheden in Domburg. Er wordt zand van de waterbodem gezogen en op het strand gespoten. Zou men dit niet doen, dan is Domburg binnen een paar jaar verdwenen en is bij Vrouwenpolder juist een stuk land aangeslibd. Alles stroomt en niets blijft. Behalve aan onze kustlijn.

oktober dnb magazine nr. 5, 2010 dnb magazine Vincent Icke over de verre toekomst Dossier: Nederland in 2040

Recommend Documents