NKA55SA

Pl? YgKill !B V4NsoR

B IEIR

1937

ruM&egMp Asa UTJOWN FEN

85/NKA55SA

By deselde deselde utjowers utjowers forskynt forskynt ek de By

FRIESCH-SA KSIS C HE BIBLIOTHEEK BIB'LlOT HEEK FRIESCH- SAKSISCHE UITGEGEVEN DOOR UITGEGEVEN

Prof. J. M. M. N. N. KAPTEYN Prof. Dr Dr J. Rijksuniversiteitte te Groningen Directeur Inltituut der Germanistisch Instituut der Rijkluniversiteit van het het Germanistisch Directeur van

Yn dizze dizze rige rige binne utkommen: binne al al zitkommen: Yn GYSBERT JAPICX, JAPICX, troch HET WERKWOORD troch Dr WERKWOORDBIJ BIJ GYSBERT HET W. W. L. L. Brandsma. foarkomme: earst yn in oersjuch Dit wirk bisprekt aile alle verba dy dy by by G. ]J.• foarkomme: op fen it Germaenske Germaenskc systeem, Aldfrysk alphabetisch. NijNij- en Aldfrysk systeem, dan dan alphabetisch. op groun fen Gysbert; fjirder fjirder jowt jowt de de skriuwer skriuwer de de wirde forgelike forgelike mei fen Gysbert; tael fen mei de de tael wirde bitsjutting fen de foarmen. foarmen. Omdet Omdet yn elke in verbum verbum foarkomt, elke sin sin wol wol in bitsjutting fen de „commentaar" op op it fynt de de brflker brOker hjir in wiidweidich wiidweidich "commentaar" it wirk wirk fen fen G.J. G.]. hjir in Elke dan ek ek kennis kennis nimme moatte scil dan lêzer fen fen de de greate greate Fryske Fryske dichter sell Elke lSzer 0 • fen dit boek. f 3.9 fen dit boek. f 3.9o.

HET bijdrage tot en de geschiedenis en Een bijdrage tot de de geschiedenis STADSFRIES. Een HET STADSFRIES. grammatica het dialect dialect van van Leeuwarden, Leeuwarden, troch troch D K. D rr K. van het grammatica van Fokkema. oer De skriuwer fen studzje yn Frysk skreaun skreaun oer wirk hie hie jerne in in stfidzje yn it Frysk dit wirk De skriuwer fen dit omstinnichheden lykwols sell it Ljouwerters. De Dochs scil bihinderen dit. dit. Dochs it Ljouwerters. De omstánnichheden lykwols blhinderen dit Gnderhildende wêze. Op underháldende tael ljeaf hat wolkom wSze. Fries dy dy 't syn taelljeaf dit boek boek eltse Fries wize wize jowt Dr. Dr. Fokkema Fokkemahjir hjirininoersjuch oersjuchfen fende deFryske Fryske politike politike en en hannelshannelsfierder itit skiednis Ljouwert fen 1400----1550, om om den den fierder skiednis fen fen Fryslin Fryslán en en Ljouwert fen 1400--a55o, forkringen skriftlik forkringenfen fenitit Frysk Frysk troch troch itit Nederlinsk Nederlánsknei neitoto gean gean yn pi itit skriftlik en foikear petear. Elts nasjonale kwesjes kwesjes fielt for dy dy nasjonale fielt en 't for forkearen en yn yn itit petear. Elts dy dy 't wirk keapje keapje en en lêze binammen nasjonale striid ISze dit wirk binammen for for de de Fryske Fryske nasjonale striid sci! scil dit moatte. Yn it twadde twadde diel diel bisprekt bisprekt de dialect sels en forliket forliket it it Yn it de skriuwer skriuwer itit dialect sels en lesre hieltiten Nederlinsk, sadet sadet men der hiel hwet ut tit leare hiel hwet men der mei itit Frysk en it Nederlánsk, hieltiten mei kin fen beide Ljouwert swier yn Ljouwert swier meiinoar meiinoar striden striden ha, ha, en men 't yn beide talen talen dy dy 't kin fen tael op tastin fen fen de de Nederlánske Nederlinske en de tastán en Fryske Fryske taelkomt mei mei de hichte komt 'e hichte op 'e wittenskip op dit dit stuit. -witenskpo Yn plattegroun fen fen Ljouwert Ljouwert tit ut 155o 1550 opnommen. opnommen. is in plattegroun boek is Yn itit boek Gjin forsomje dit lSzen. /3.9o. 13.90. wirk to to lêzen. dit wirk den ek ek forsomje mei den Gjin Fries Fries mei

HET RUDOLFSBOEK, troch H. S. S. E. E. Bos B 0 s --van van der de r HET RUDOLFSBOEK, troch Dr H. Heide. Nei gearfetsjend oersjuch skiedkindige de oerlevering, ynháld en en skiedkindige oerlevering, ynhild oer de Nei in gearfetsjend oersjuch oer eftergroun skriuwster in de skriuwster in opmerklike Aldfryske Aldfryskewirk, wirk, jout jout de dit opmerklike eftergrounfen fen dit wiidweidige biskriuwing fen klank- en en foarmlear fen fen de de trije Fryske redaksjes fen Rudolfsboek. Hjimei sk6ging oer lokalisearing oer datearing, datearing, lokalisearing fen it Rudolfsboek. Hjirnei folget folget in in skóging en bishit mei mei de de tifhinkelikensfen fende dehinskriften, hánskriften,enenititwirk wirk bislut onderlinge ofhinkelikens en Qnderlinge trije Aldfryske teksten hwerby in in folslein folslein kritysk krityskapparaet apparaetofprinte Sfprinteis.!3.90. is.t3.9o. teksten sels, hwerby

Oare Oare numers numers wirdt wirdt tarissing tarissing for for makke. To by: To krijenkrijen•by by de de boekhannel boekhannel en en by:

VAN GORCUM & DEN BRINK, BRINK, ASSEN ASSEN AAN DEN VAN GORCUM & COMP~ COMP. N.V!I N.V., AAN

Y:.~f937

Duok "leitkek1937 Linda, etiatpu kn.

1? Yymna en, ,.. sti. n/botuae4

Oprjuchte to Snit8 yn 1801

titiown

fzit

Van, gaitztun dc &trill. )2.12. - Awn,

^.acvuuiad It [ierboek 1937 ljoeht kommen Frysk Jierboek 1937 mei mei by it yn it ijocht kommen wol wol in It Frysk inkeld wird mei op reis mei op reis hawwe. inkeld wird Wy tiid waerd waerd for Wy mienden, mienden, det det it tied for in in utjefte utjefte as as dizze dizze orr! om sjen to litten, det det der der wirkers wirkers genóch genoch binne binne op op itit Fryske Fryske wittenskiplike wittenskiplike en letterkindige med, hja hwet hwet kinne. kinne. en letterkindige mêd. En En det hja Bliid slagge is, sa tige Bliid binne binnewy, wy, det det itit sa tige slagge is, en en wy wy tankje tankje us its meimei wirkers hertlik for hjar help. In tige bitankje hat ek de haer-wirkeshtlfojap.Inigebtkhadr E. Caspers Caspers fortsjinne, omslach fortsjinne, dy dy 't foartynienen re ré wier 't foartynienen wier om it omslach to to forsoargjen. f orsoargj en . Ljuwe hwet witte printsjen en utjaen, Lj uwe dy't fen printsjen en utj aen, scille scille grif dy't hwet witte fen mei its us sizze, boek net djur djur is. dit boek is. Dat sizze, det det dit Dat kin kin sa: sa: lieders lieders noch meimei wirkers fortsjinje hjir oan, sels wirde hja der op oanstien, ien-wirkesfotjnha,ewirdjopanste,i ef mear abonneminten nimmen. Wy binne binne mei utjowers in de utjowers abonnementen to nimmen. mei de ef mear omfang bogen oerien jown wirdt, 12 bogen oerien kommen; kommen; hwet hwet der mear jown omfang fen fen 12 kostet jild. In jier seille bisiikje, der for f unske for kostet jild. In oar oar jier scille wy wy den den ek ek bisiikje, dêr in ffmske to meitsjen, meitsjen, ef ef jildlike jildlike stipe stipe freegj freegje. e. Wy hiene jerne jerne mear opnommen, mar net: non al Wy hierie mear opnommen, mar dat nou al dat koe net: moasten wy oanstean op koarte bydragen en koene wy lange, moasten wy oanstean op koarte bydragen en koene wy - bg. opnimme.Dêrom Deromek ekha hawy wydizze dizze kear kear bg. for for toaniel, toaniel,-netnet opnimme. gjin oersjuch oersjueh fen fen doel wierne. Biweging jown, alhowol wy dat fen fen de de Biweging Nou roppe wy al al dyjingen dyjingen dy't dy'tmeiwirkj meiwirkjee wolle us wolle op, op, om is al roppe Nou al for Jierboek 1938 bydragen ta sa gau to sizzen sizzen en en sa 1938 hjar hjar bydragen Frysk Jierboek ta to for itit Frysk dwaenlik stjuren: de de wittenskiplike wittenskiplike oan letteroan de de earst, earst, de letterdwaenlik ta ta to stjuren: kindige twad underskreaune. underskreaune. kindige oan oan de twad En den dit boek de folie dit boek de wrald wráldyn yngean. gean.Det Det itit folIe En sa sa litte litte wy wy den lezers, stipers fine fine mei. folie f rfrjeonen, j e onen, folle folie stipers lêzers, folle P. SIPMA, Ljouwert, P. SIPMA, Ljouwert, Willem Willem Lodewykstr. Lodewykstr. 65.

J. H. BROU'WER, BROUWER, Hirdegaryp. J. H.



Y:.~f937 BERGICVIST, E., Die Etymologie von westfries. heks BarKE, J., Fryske plante-nomenklatuer BRANDSMA, W. L., Gysbert Japicx en Joachim Oudaen BROUWER, J. H., Rinse Posthumus en Joast Halbertsma CAMPBELL, A., New Frisian material in a Lambeth manuscript CRAIGIE, W. A., Old English undern and its compounds FOKKEMA, K., Trije Aldwestfryske wirden GOSSES, G., Gustaaf-Adolf-grêfskriften yn FryslAn en dérbfiten . HELLINGA, W. G., „Thérapeutique verbale" in het Fries KAPTEYN, J. M. N., Nu ist al god, nu heth abba sinn.e hod KNOP, G., Zur Lautlehre der westfriesischen Insel Ter Schelling, Beitrag zur u-ii Frage KOK, W., Forfryskingen KRAMER, C., Novelle en Roman LOOPSTRA, J. J., It forkringen fen it imperf. briek, ensf. troch de analogy foarm brits, ensf. yn it moderne Frysk LORENZEN, M., Noardfreesh literaturkunde MEULEN, P. V. D., Het gebruik van de pronomina „dou" en „jou" in het Stadfriesch OVERDIEP, G. S., Het belang van het Friesch voor de studie van het Nederlandsch POSTMA, 0., In pear „nomina topographica" SIPMA, P., De alde Snitser eedformules VRIES, W. DE, Iets over Friese persoonsnamen

Blz. 9 19 24 26 31 35 37 40 46 55 69 90 93 99 101 105 110 124 129 135

PAsocla VISSER-BAKKER, JANT, It eksamen BYLSMA, T., Persoan allin.ne BROLMA, R., De eker FABER, HEIN F., No cure no pay FOLKERTSMA, E. B., Oan hjar

153 161 176 181 187

•

189 Lêste bloei . . . . . . INGWERSEN, K A.THE, Von dat frasch Theaterspalen (Noardfrysk) . . 196 199 JAARSMA, D., De Bikentenis 203 JONG, S. D. DE, Aide Gepkeboer 208 KLOOSTERMAN, S., Erfgenamen 219 MOLLINGA, TH., Merten's ideael 226 POORTINGA, Y., Kalma jowt in Kou ROGGEN, D., Fjittién dêgen öër Synt Jan (Skylgersk) 230 236 SYBESMA, R. P., As de Goezzen Fleane TUININGA, J. E., Ut myn deiboek 247 TUINSTRA, B., Heechliet 249 ZANDSTRA, E., De brievegaerder 252 GALIËN, S. M. V. D., .

Y:.~f937 t

Twisken dyk en peallen 259 BROUWER, A., Maitiid 260 BROUWER, J. H., Vaganten 260 INGWERSEN, KITHE, Fraschl6njs Ni5tje (Noardfrysk) 261 JousmA, A., Jan Slauerhoff 263 — In dichter bin ik 263 264 KALMA, D., Leafwyn KIESTRA, D. H., It Prinsesse-Boask: De Flagge 268 It Keningsh as 268 It Lok 268 De Dream 269 De Kjeld 269 Keningsbern 269 De Nije Maitiid 270 KNOP, G., Yn 'e Schylger grongen in stomboat forgeet (Skylgersk) 270 (id.) . . 271 — De fri-je minsk (id.) . — De strAnjutter . 272 (id.) . — Net forgees . 273 MOLEN, S. J. VAN DER, Maeitiid 274 MUNGARD, JENS E., ,Min Sol' (Syltersk) 274 — On hualef-junken (id.) 275 — Dikjen-Dél-Man. . . . . . . . (id.) 276 — Nis de Bombel . . . . . . (id.) 277 ALTENA, W.,

-

MUNGARD, JENS E., Di ual Mern (Syltersk) .

278 279 — Gorig fan di Raatsborg . . . . (id.) PIEBENGA, J., Foarjier 280 281 POSTMA, 0., Fen it fryske 16.n RYPMA, G., Winnende dei 282 283 — Sinnerizen 284 RYPMA, J., Op in nij-wijde pryster — Foar de MonstrAns 285 SCHMIDT, H., Steken iip &Wring (Syltersk) 286 286 — Lengen ts15 SU 288 — Stil'ring Aard en Wijs — Wan ik tiis kum kent 289 — Taachten iip riimen 289 — Unk uas I 289 SCHOLTEN, A. R., Jonkheit 290 SCHURER, FEDDE, Lytse fersen 292 — Modern Krystfeest 294 TAMMINGA, D. A., Dynastike crisis 295 VISSER, G. N., Konfessy 296 — Nacht yn it tan 296 WIERSMA, J. P., Douns 297 SCHOLTEN, M. K., Bibliografysk karskift oer 1936

298

Diz etrudacjie uon, ataittias. PLek6 < nM. fex < aM, Ita9.a - uua

1)

Bekanntlich gilt der Hackle/frill als einer der Pldtze, wohin der Satan die Hexen zu Festen bestellt, die im Zeichen unziichtiger Buhlerei stehen. Wir wissen auch, dass hexe im Mhd. hechel heissen kann, dem mnl. hekel genau entspricht, ferner dass es einen Heckelberg gibt, den Franciscus Hildesaemius als `manibus, empusis, Folletis atque lemuribus clarus' bezeichnet, vgl. Leonh. Frisch, Teutsch.-Lat. Wtb. s. v. hexe. Daraus folgt, meine ich, dass man allen Grund hat, Verwandtschaft sowohl zwischen hechel und Hechel-berg, Hackle-Nil wie zwischen hexe und hechel zu vermuten, Tm Mhd. begegnen nun ausser hechel `Hexe' andere hechel: hachel, hechel `Flachshechel' und hechel `verschmitztes Weib, Kupplerin'. Das einzige Wort, woriiber wir uns schon jetzt mit einiger Bestimmtheit dussern kiinnen, ist hechel `verschmitztes Weib, Kupplerin', das nach Grimm und Lexer als Diminutivbildung zu mhd. hache `grober, krdftiger Mann' gehbrt. Dieses hache 1st genau dasselbe wie schwed. dial. hake `tapferer, mutiger Mann' in dem unten von mir zu behandelnden schwed. Sprichwort: hake riikeir make, emn Wort, das auf *hakan- neben den ablautenden Formen *heika- und *he3ka- `Ziegenbock' zuriickgeht (vgl. Verf., Zwei Wanderwbrter), wozu ich, der Untersuchung vorgreifend, bemerke, dass hake hier urspr. eine nicht zu erwartende Bedeutung gehabt hat. Die Suche nach anderwdrtigen Ankniipfungen schien eine Zeitlang hoffnungslos, als etwas Unerwartetes geschah. 1) Der folgende Aufsatz bildet einen sehr abgekiirzten Teil meines bald erscheinenden Werkes: Der Heklufjall au/ Island und der Lykdische Berg in

Arkadien.

10 Als ich ich in in der der heiligen heiligen Nacht 1934 mit Ebbinghaus, Ebbinghaus, Abriss Abriss Nacht 1934 Als der Psychologie, Psychologic, and und zwar zwar mit der der Frage Frage beschdftigt beschaftigt war, war, "wie „wie der das Vorhandensein der Vorstellungen wdhrend wahrend der der Zeit Zeit ihres ihres NichtNicht vorhandenseins im Bewusstsein eigentlich zu denken sei, namentlich-vorhandesimBwutneglichz wie es es zu zu denken innerhalb des des materiellen materiellen Organs Organs der der Seele, Seele, sei innerhalb denken sei wie meine Aufmerksamkeit Aufmerksamkeit durch durch des Gehirns" Gehirns" (S. 76 f.), wurde meine (S. 76 f.), wurde des folgende Erwagungen gefesselt: diesem AugenAugenin diesem folgende Erwdgungen gefesselt: "Ich „Ich betrachte betrachte in Die den den Eindruck Eindruck eine Ziege. Ziege. Die blick einen Hund, unmittelbar darauf eine vermittelnden Netzhaut des des Auges Auges vermittelnden zahlreichen zahlreichenElemente Elemente der der Netzhaut sind beide Male Male zum grossen dieselben; also werden auch ganz dieselben; also werden grossen Teil ganz die Erregungen Erregungen grossenteils grossenteils auf auf denselben denselben Bahnen Bahnen in in die die ZentralZentralorgane weitergeleitet und mithin teilweise teilweise den den gleichen gleichen Zellen Zellen organe weitergeleitet and mithin zugeftihrt." zugef iihrt." In demselben demselben Augenblick folgende Stelle Steile Augenblick erinnerte erinnerte ich ich mich an folgende bei `Ziegenbock': osk.-sab. osk.-sab. hirpus hirpus 'lupus', „hircus 'Ziegenbock': `lupus', LEWb.: .hircu« Walde, LEWb.: bei Walde, wovon der osk. osk. Volksstamm Volksstamm der Hirpini benannt benannt ist." wovon der der Hirpini Damit war der Schleier gehoben, womit womit sich sichdie die Hexe Hexeverh verhiillt " It hatte, und das Ratsel, das aller Erklarungsversuche der Erkldrungsversuche der Gelehrten das Ritsel, das aller hatte, and von gltickliche VerVer gelast. Die Die gliickliche Grimman an gespottet, gespottet, endlich endlich gelost. von J. J. Grimm bindung der beiden mir den-binduger Ebbinghaus und and Walde gab mix beiden Stellen Stellen bei bei Ebbinghaus Ariadne-Faden Hand. Denn Denn nach nach dem dem zu zuurteilen urteilen was was wir wir in die die Hand. Ariadne-Faden in der Tiere Tiere durch durch unsre unsre Vorfahren Vorfahren tiber fiber die die primitive primitive Namengebung der wissen 1), zu der der Annahme Annahme berechtigt, berechtigt, dass FaIle im Falle war ich ich zu dass wie wie im 1 ), war hircus jeu. Wz. Wz. *gher-, *gher-, *ghers*ghers- 'starren, `starren, `Bock :Wolf' Wolf' zur zur ieu, hircus :: hirpus hirpus 'Bock: struppig' Walde und *hóka-, Wanderwdrter) wg. wg. *hoka-, Verf., Zwei Zwei Wanderworter) and Verf., (s. Walde struppig' (s. z. B. *haka-, (in z. `scharf, spitz, spitz, rauh' rauh' (in *hók-, *hak*hák- 'scharf, zur Wz. Wz. *h6k-, *hóka-, *hakan*hakan- zur schwed. `Wolf' bezeichnen bezeichnen konne, kunne, als 'Wolf' haka 'Kinn') `Kinn') sowohl sowohl 'Bock' `Bock' als schwed. haka 1) Das Augenfalligste des z. B. B. die die erectio erectiopenis penis des Rolle, z. grosse Rolle, Augenfdlligstespielte spielte eine eine grosse 1 ) Das Zuchtstiers, wilden Schweins, das Schweins, das Hauer des des wilden bzw. die die Hauer stachelichte Rucken Ri cken bzw. Zuchtstiers, der der stachelichte struppige Fell des Bocks Bocks und and des Wolfs. Eine genauere scharfen Zdhne des bzw. die die scharjen Fell bzw. Differenzierung hvatr `Eber' zu zu is!. isl. hvatr nhd. dial. dial. Watz Watz 'Eber' z. B. B. nhd. Differenzierungtrat trat erst erst spater spdter ein: ein: z. 'das uberhaupt", Vgl. Liden, Armenische Armenische ferner Lidén, Vgl. ferner `das Mannchen Mdnnchenvon von den den Tieren überhaupt'. Studien S. S. 10 10 f.

11

umsomehr als in beiden Fallen der Wurzel emn sinnverwandter Begriff zu Grunde liegt: hircus : &rims 'Bock : Wolf', horridus `schrecklich', horrere `vor Frost zittern', ericius `Iger; *h6ka- : *hakan- 'Bock : Wolf', schwed. dial. /Wilzig `gefahrlich' 1), hukkra 2), westfries. heukerie `vor Frost zittern', e. (hedge-) hog `Igel'. Auf der Gleichung hircus = hirpus 'Bock = Wolf' beruht iibrigens, dass Snorri, SkOdskaparmAl c. 27 den Namen des Wolfs durch `Reiserbock' umschreiben konnte: Ok sci hair at Hdars vedri h6svan serk

hrisgrininis bar

von A. Uppstr6m (dem bekannten Herausgeber des Codex argenteus), Skáldskaparmála-Qi Snorra-Eddu S. 46 folgendermassen ins Schwedische iibersetzt: 'Och den mannen bar i Hars (Odens) vader (striden) risbockens (vargens) gra skjorta (skinn)'. Denn hair (----- 'Bock') heitir grimnir nach Snorri, a. a. 0. Anschliessend lenke ich die Aufmerksamkeit auf das oben erwahnte schwed. Sprichwort: hake rakar make 'emn tapferer, mutiger Mann findet seinen (ebenbiirtigen) Gegner' (also seinesgleichen), WO hake urspr. 'Wolf' ist entsprechend der alten Vorstellung, dass die Fylgje eines Helden emn Wolf sei, wofiir auch Namen wie Wol/gang (Lupambulus), Lyciscus etc. emn beredtes Zeugnis ablegen. Nach Grimm kann hache auch Fem. sein: „in Hessen, wie überhaupt in Mitteldeutschland, bedeutet hache `einen habsiichtigen, 1) Vgl. mul. (Kil.) ackelick 'horridus' neben ackelen • horrere' (Franckvan Wijk). 2) Fiir schwed. dial. hukkra wird in der Reichssprache nur huttra gesagt. Der trbergang kr > tr ist nicht unerh6rt, wie schwed. kran `Kran' neben schwed. trana `Kran-ich' beweist.

12 groben Menschen', zu diesem Masc. stellt sich ein selteneres Fern. hache, was soviel wie `Dime, grobes oder leichtfertiges Weib' bezeichnet". Vgl. oben: „Bekanntlich gilt der Mickle fjáll als einer der Pldtze, wohin der Satan die Hexen zu Festen bestellt, die im Zeichen unziichtiger Buhlerei stehen". Ein genaues Gegenstiick zu diesem hache `meretrix', urspr. `Wolfin', bieten lat. luila `Wolfin' and luila `meretrix', die also. trotz Walde identisch sind: „Identitdt mit luila `Wolfin' 1st nicht sicher wegen des ganz dunklen Bedeutungsverhdltnisses" 1 ) . Es kommt aber noch besser: Die Diminutivbildung mhd. hechel, urspr. `kleine Wo lfin', schweiz. háckel `verschmitztes Weib, Hexe', auch haggele als Name eines weiblichen Ungetums (Muller, Mittelhochdeutsches Wb.), deckt sich ebenfalls vollstdndig mit lat. lupula (Dim. von luila) `kleine Wolfin', ubertragen als Schimpfwort `Zauberin, Unholdin, Hexe' (s. Georges) . Das Ergebnis unserer bisherigen Untersuchung ist also, dass mhd. hechel `verschmitztes Weib, Kupplerin', mit mhd. hechel `Hexe' identisch, eigentlich `kleine Wolfin' bedeutet. Vgl. den analogen Fall im Lateinischen, wenn Properz (L. IV. Eleg. 5 In lenam v. 13 f.) einer Kupplerin folgende Worte nachsagt: A udax cantatae leges imponere Lunae Et sua nocturno fallere terga lupo.

Lat. „nocturno lupo" entspricht genau nord. Kveldulf. Auf diese interessante Frage hier naher einzugehen, verbietet mit der Raummangel, ich muss mich vorldufig damit begniigen, die Aufmerksamkeit auf die nachstehenden Reihen zu lenken: 1 ) Vgl. franz. la louve `Wiilfin'; `liederliches Frauenzimmer, femme très débauchée' and Hertz, Der Werwolf S. 42 Fussnote: „Die auffallendsten Eigenschaften der Wolfin sind Raubsucht and buhlerische Lfisternheit; daher benannte der Romer diejenige Gattung von menschlichen Weibern, welchen dieselben Eigenschaften als vorzfigliche Merkmale zukommen, mit dem Namen luila (davon lupanar, lupari) ". Náheres fiber diese Frage in meinem Hauptwerk.

13 Tier-(fell) Hure

Damonin

Zauberin

iupa

/upa

/upu/a

/upu/a

„nocturno lu/o"

hekla

hache 1) hággele

hechel

hechel

Kupplerin

Es fragt sich dann, wie das verbleibende hachel, hechel; ndl. westfries. hekel; me. hechele, hekele, e. heckle, hackle, hatchel; schwed. htickla, clan. hegle (got. *hakila, *hakula) `Flachshechel) zu beurteilen sei. Folgende Tabelle ist lehrreich: lat. lupus 'Wolf', lupus 'Haken', lupus 'Hecht' 2), /upu/a ‘Hexe', eig. 'kleine W61fin', lupata (frena) `Pferdegebiss' , eigenti. Wolfsgebiss', „a luinis dentibus" benannt 3). schwed. hake 'Wolf', hake 'Haken', ae. hacod 'Hecht', mhd. hechel 'llexe', eig. 'kleine W61fin', nhd. Heckel gini pecten'. Doss nhd. Hechel `lini pecten', urspr. 'kleine Wtilfin', so benannt wegen ihrer scharfen Spitzen in die germ. Reihe hineingehtirt (wie schwed. hake `Haken'), beruht auf einer gew6hnlichen Erscheinung in der sprachlichen Welt, auf der Animalisierung der Gegenstande, vgl. Kran, das mit Kran(ich) identisch ist, und die Beilkenningar mit isl. gift (Griindal, Clavis poetica 245 f.), eigenti. `gieriges, fressendes Wesen' (Neckel, Walhall S. 75). Aus dieser Tatsache erkldren sich nun folgende W6rter und Wendungen: franz. louveter `soumettre la laine au lout pour la briser', deutsch (die Wolle) wolf en zu Wolf Name von Maschinen; ae. wul/es camb 'wild teasel', wulfes tcesel ('wolf's) teasel' (s. Cl. Hall); teasel 1st 'Distel', wiirtlich „`teaser', from its use in teasing wool" (Skeat), dasselbe Wort wie mhd. zeisel 'Karde, Distel' und mit and. zussa clodix' verwandt, woriiber unten.

1) Vgl. mhd. hecheln 'coke' (Lexer): /upari ds. 2) Vgl. mhd. wa33er-wolf 'Hecht' (Lexer). 3) Vgl. irpex (zu (h)irpus 'Wolf') „genus rastrorum ferreorum, quod plures habet dentes ad exstirpandas herbas in agris", 'Egge'.

14 Die Animalisierung der Gegenstande ist zu gewohnlich, als dass nicht gerade im Rahmen unsrer Untersuchung viel mehr zu lukrieren ware. Fur diesmal muss ich mich leider auf den folgenden beziehungsvollen Fall beschranken: nhd. findet sich Hippe `sichelartiges Messer, wie es die Winzer gebrauchen', friiher auch Heppe neben Hippe, auch Heppe `Ziege' (s. Paul) . Allem Anschein nach handelt es sich hier urn eine Gleichung Ziege = Sichel. Dass der Schein in diesem Fall nicht trugt, daf iir liefert schwed. dial. Ris - Bit m. `Laubmesser, kleine Sichel zum Abschneiden des Laubs' neben schwed. dial. Ris -Bit m. jahresalter Bock' (s. Rietz s. v.) den schlagenden Beweis. Wir kunnen ferner getrost annehmen, dass der Bock das Primare, die Sichel das Sekundare ist, m. a. W. dass ein neues Beispiel der Animalisierung der Gegenstande vorliegt, denn neben Ris -Bit `Laubmesser' begegnet auch Ris -Hakk ds. Dieses Ris -Hakk ist selbstverstandlich mit hake `Haken', urspr. `Wolf', verwandt. Ein schoner Beweis fur die Gleichung Bock -=- Wolf , die darauf beruht, dass beide dem Walde gegeniiber gleich grosse Schd.dlinge (= Beisser) sind, der Bock in bezug auf die Borke (vgl. zur Bed. gr. Tpáyog `Bock' zu Tpyw `nagen, abfressen'), der Wolf als kenning fur den Wind in bezug auf die Wipfel der Blume, vgl. Snorri, Skáldskaparmál c. 27 vargr viciar `Wolf des Waldes'. Die Schweden an den Kusten Estlands and auf Runó nennen ihn skóbitare Waldbeisser' (s. Russwurm, Eibofolke II. S. 200) . Auf dieses tertium comparationis zwischen Bock and Wolf ist auch zuriickzuf iihren, dass Snorri den tabuierten Wolf durch 'Reiserbock' umschreibt (s. oben) . Es gibt wohl niemand, der nicht bereits erraten hitte, dass mhd. hechel 'Hexe' den Begriff `Werwolf umschreibe. Es handelt sich m. a. W. urn den bei fast allen europaischen Volkern verbreiteten Glauben an eine periodische Verwandlung in Wolfe bzw. die schauderhafte Erscheinung in der Geschichte der Menschheit, die mit einem wissenschaftlichen Ausdruck

15 Lykanthropie genannt wird, woriiber V. Rydberg, Medeltidens magi S. 141: „In der ddmonischen Fauna des Mittelalters spielt der Werwolf eine zu grosse Rolle, urn mit Stillschweigen iibergangen zu werden. Er war der Schrecken der Landbewohner. Werw6lfe sind Menschen, die sich eine Zeitlang in Witilfe verwandeln und dann auf der Suche nach Kindern umherirren. Der Glaube an Werws5lfe ist uralt; antike Dichter erwdhnen ihn als einen unter Szythen wie Hirten und Bauern der 6stlichen Provinzen gew6hnlichen Aberglauben". Rydberg verweist hier auf Herodot, L. IV. c. 105. Herangezogen wird auch Virgil, der Bucol. VIII, 95 f. seinen Hirten Alphesibtius singen ldsst: Has herbas atque haec Ponto mi/ii lecta venena Ise dedit Moeris, nascuntur plurima Ponto, His ego saepe lupum tieni et se condere silvis Moerin saepe animas imis excire sepulcris Atque satas alio vidi traducere messis. Rydberg fiihrt dann folgendes aus: „Damals wurde die Verwandlung angeblich mit Hilfe gewisser Krduter bewirkt, die in Pontus wachsen; im Mittelalter war es der Teufel, der die Hexe oder den Verhexten mit einem Wolfsfell umhiillte". Das Wort `Wolfsfell' ist es eben, worauf ich hinziele. Denn in and. haga-zussa ist das erste Glied *haga- 'Wolf : Bock' eine Wechselform mit g zu *hakan- wie 1) aisl. h5ggu- nétt : hiikun6tt `hiiknatt, midwinter-night', wiirtlich (Bocks- bzw. Wolfsnacht' und 2) and. heiko : hcigo, héiggo 'Haken', nach meinen obigen Ausfiihrungen genau dasselbe Wort! 1) das zweite and. zussa 1) Derselbe Wechsel von g: k begegnet in der zu unsrer Wz. *h6k-: *ecik'spitz, stachelig' geh6renden Variante *sk63- : *ska3-, vgl. schwed. skog 'Wald' und dan. Skagen Ortsname, eigenti. (etwas Emporstarrendes' bzw. 'Hervorragendes' neben *skak- in aisl. skekill `Landzunge' und schwed. skcikling 'Hain'.

16 `lodix, laena' (Graaff), mhd. zusse `grobes, zottiges Wollenzeug' (Lexer) neben a,e. tysse `coarse cloth' (Cl. Hall) . Die Etymologie von and. haga-zussa, ae. hcegtesse, mnl. haghetisse also Wolfspelt', bzw. `Ziegenfell', mit Entsprechnungen in anderen Sprachen, z. B. asl. vluko-dlaku Werwolf, eigenti. `Wolfspelz'. Vgl. zur Bildungsweise aisl. fil f -hedin `wolf's skin'; `a berserk wearing a wolf's skin' and ul f s-hams. „Die Fahigkeit von Leuten, die sich verwandeln kónnen, heisst `sich zu hauten', `die Hiille zu wechseln'," schreibt W. Golther, Handbuch der germ. Mythologie 1895, S. 100. Fur einen Menschen, der diese Fahigkeit besitzt, hat das mod. Russ. das Wort ocsobateH b, dem lat. versipellis entspricht, vgl. Petronii Cena Trimalchionis c. 63. 5: intellexi ilium versipellem esse, nec bostea cum illo panem gastare potui, on si me occidisses.

Hexe bedeutet also Werwolf wie mhd. hechel. Vgl. Waling Dijkstra, Friesch Woordenboek s. v. waer-41, warfile 2. Es ist eigentumlich, dass niemand auf den wahren Sinn des Wortes gekommen ist, deun in folgenden Fallen, die ich Hertz, der Werwolf entnehme, wird doch Hexe `Wolf' bzw. gleichgesetzt: „Eiast wurde ein Schafer von einem Wolf angefallen and hieb ihm mit dem Beil in die Hiiften, darauf fand er im nachsten Busch ein Weib aus dem Dorf, das ihm spinnenfeind war, wie sie eben mit Fetzen ihres Rocks eine starkblutende Wunde stillen wollte. Die Hexe wurde verbrannt" (S. 78). „Als schnelle Dienerinnen des Teufels erscheinen einige weibliche Werwolfe bei Rynauld (De la Lycanthropie, Paris 1615, p. 50) : Ein Bauer, der beim Dreschen durch die bestendigen Bitten seines Kindes um Wasser gestort wurde, rief endlich argerlich: „Le diable te beve !" Da bracken plotzlich f iinf Werwolf innen ein, raubten das Kind and brachten es dem Teufel, der ihm durch die grosse Zehe alles Blut im Leib aussaugte. Dann zerschnitten es die Hexen and sotten es in einem Kessel, theils um davon zu essen, theils um Salben zu bereiten. Dies geschah in Cressi bei Lausanne

17 im Jahre 1604. Alle fiinf wurden in Lausanne verbrannt" (S. 107). „Weiterhin wird der Werwolf dadurch entzaubert, dass Eisen oder Stahl iiber ihn geworfen wird. Dies heisst man in Westfalen den Wolf, die Hexe blank maken" (S. 85). Vgl. das Nebeneinander von strigas et fictos lupos in einem Taufsermon von Bonifacius (Hertz, a.a.0. S. 70). Ich Unnte die handgreiflichen Belege vervielfdltigen, aber folgende Fdlle, wo die Gleichung Hexe ---= Wolf erschlossen ist, mogen die Reihe beschliessen. masca eigenti. `Gesichtslarve' bedeutet im Piemontesischen `flexe' nach Giintert, Kalypso S. 123; vgl. leges Roth. 197, 379: striga quod est masca, striga quae dicitur masca. Eine Parallele bildet franz. /oup 'Wolf' neben /oup `Gesichtsmaske': „Demimasque de velours ou de satin noir que mettaient autrefois les dames lorsqu' elles sortaient, et qu' on met encore aujourd' hui au bal masqué, en temps de carnaval" (Larousse).

Nach Grimm, DM4 S. 954 nennen die Serbinnen einen ersehnten Sohn Vuk 'Wolf': dann kinnen ihn die Hexen nicht auffressen. So wird hombopathisch Gleiches durch Gleiches geheilt.

*** Was dann den Ursprung der Werwolfsage anbetrifft, verbietet mir der Raummangel, diesmal ndher darauf einzugehen. Soviel will ich aber verraten, dass es sich urspr. um die meteorologischen Erscheinungen, die steten Verdnderungen am Himmel bzw. den Wechsel der Jahreszeiten handelt. Unsren Vorfahren galt der Wolf als das Symbol des Winds (: Odins WOlfe) und die Ziege bzw. der Bock als das der Gewitterwolke (: Thors BOcke). Vgl. noch Gay íg ,Wetterwolke' (bei Aischylos), eigenti. `Ziegenfell' analog e. hag Tunken der elektrischen Katzenhaare', eigentl. `Hexe' < hogtesse `Ziegenfell'. Der Wolf ist aber zugleich das Symbol der Nacht, des Winters und des Todes wie der Bock das des Tages, des Sommers und des 2

18 Lebens. Daher kommt es, dass der Sturmeswolf and Todesgott Odin im blauen Gewande: hekla blá zum Vater des Gewitter- and Blitzgotts Thor wird, wie die Sturmeswdlfin and Todesgottin Leto im blauen Gewande: AriT& KuavóITETCXoq zur Mutter des Lichtgotts Apollo. Wie Odin and Thor urspr. nur Abspaltungen des einen Gottes Tyr = deus — Zeus sind, so begegnet dieselbe Duplizitdt bei dem griechischen Gottervater; heisst er doch als oberweltlicher Gott ZEDS at)/ ío(oq `Ziegenfelltrdger' (vgl. Hakelberend ds. !), wdhrend er nach seiner Verwandlung in einen chthonischen Gott (Juppiter se versipellem facit, quando lubet) zur Zeit, wo die Gluthitze die Vegetation ausdorrt and vernichtet, ZEOS XuKaioq `Wolfer' genannt wird. Es kann nach obigen Ausf iihrungen nicht auf f allen, wenn die irdischen Erben der Gutter and Gottinnen, ich meine die Zauberer and Zauberinnen, sich in die Felle beider Tiere hiillten. Man vergleiche folgende Stellen. Gregor von Tour berichtet in seinem Geschichtswerke IK, 6: Necromanticus habebat cucullum ac tunicam de eilis cagrarum, wdhrend La Tour d'Auvergne-Corret, Origines Gauloises, celles des plus anciens peuples de l'Europe, Paris an Vme de la Rép. Franc., p. 39 folgendes mitteilt: „Dans 1' opinion des Bretons ces mêmes hommes (les sorciers) se revêtent pendant la nuit de peaux de loops et en prennent quelque fois la forme, pour se trouver à des assemblés oil le démon est supposé présider". Zum Schluss: „Der Germane dachte sich den Geist als Lufthauch oder als Feuer. Er teilt die erstere Ansicht mit den meisten indogermanischen Volkern. Schon Kuhn machte darauf aufmerksam, dass fur die Begriffe Geist and Wind grosstenteils dieselben Wurzeln verwandt werden" (Mannhardt, Germ. Mythen S. 269) . Aus dem Gesagten ergibt sich folgender „mythologische Syllogismus": der Wind = der Wolf der Wind = der Geist, die Seele also die Seele = der Wolf, der Werwoif

19 Vgl. oben Hechelberg `manibus, empusis, Folletis atque lemuribus clarus', eigenti. Wolfberg', vgl. den Lykeiischen Berg ds. Ferner galt der Baum als zeitweilige Hiille einer abgeschiedenen Seele (Mannhardt, Wald- und Feldkulte I § 12). Der Baum ist die irdische Lokalisierung des Wolkenbaums, des Weltbaums Y ggdrasill, in dem die ZiegeHeiertin wohnt, deren Milch die Einherjer ndhrt, dhnlich wie Zeus als Kind von der Ziege Amalthea gesdugt wurde. die Wolke -= die Ziege, das Ziegenfell die Wolke -= der Baum also der Baum = das Ziegenfell Daher kommt es, dass der Busch daphne mezereum auf deutsch Zeiland heisst, emn Wort das auf and. Zilant (Graff), zige-linta `Ziegenbast, Ziegenhiille, Ziegenfell' zuriickgeht (vgl. haga-zussa ds.) wie Seifert < Sifrit < Sigi/rid. Derselbe Busch heisst auch Wolfsbast (vgl. and. haga-zussa ds.) entsprechend franz. garou, lou p-garou `Werwolf neben `daphne mezereum'. Kein Wunder, dass die im grausigen Skog hausenden *h6ka-, *heika-, *hakan; hircus : hirpus 'Bock' und 'Wolf' mythologisch eins sind, stellen sie doch eine Verschmelzung von Baumgeist und Windgeist dar, wofiir der Rbmer den Namen Lupercus schuf, dessen zweites Glied (h)ercus ist, die urspr. Form fiir mundartliches hircus `Ziegenbock' (s. Walde, Vergl. Wb. der indogerm. Sprachen).

Eksj6 (Schweden).

DR ERIK BERGKVIST.

Duo& picutzied-nantenktatueli, Wylst yn oare spraken, dy 't sa fier binne, det der ek wittenskipsfragen yn bihdnnele wirde, njunkelytsen in biskate terminology for dy wittenskippen fmtstien is, is dit noch net hielendal it gefal mei it Frysk.

20 Yn dy oare spraken is sa'n terminology fensels ek net yn ien slach fintstien en earst den, as dy fenneden wier. Sa is earst okkerjiers in „Geologyske Nomenclator" for it Hollansk yn inoar set. De planteterminology yn'e Hollanske sprake is alder. Slacht men it „Groot en algemeen kruidkundig woordenboek" fen Philip Miller, oerset fen Dr. Jakob van Eem (1745) op, den kin men noch nuvere termen moetsje en fêstichheit op dit gebiet is noch gjin sprake fen. Ek yn it greate wirk fen Houttuyn (1773; 37 dielen) wirdt bygelyks neist it wird „meeldraad" ek yette „helmstijltje" brakt en wirde de planten, dêr 't de fruchtblêdden mei de blomstêfkes forwoeksen binne as „man-wijf" planten oantsjut. Prof. Van Hall, dy 't in flora fen Noard-Leechlan makke yn 1825, hat yn sté fen „man-wijf" planten de term „helmstijligen" en for „eenmannige" planten it wird „eenhelmigen" jown. Hy hie dizze wirden makke nei oanlieding fen it wird „helmknop" lyk as er seit. . Prof. Claes Mulder, heechlearaer to Frentsjer, brfikte for syn studinten in learboek, det it it Fransk oerset wier fen ien fen syn learlingen, Hector Livius van Altena (1831); dizze hie hiel hwet lêst mei it oersetten fen de Franske nomenklatuer, mar koe brfikme meitsje fen in lyst, him fen Prof. Van Hall jown. It sprekt wol fensels, det er ek sa'n nomenklatuer yn it Frysk wêze moat; sfmder det is it lêstich ef findwaenlik, om oer planten to skriuwen. Sa'n nomenklatuer leit nou ré en ik wol hjir mei inkelde foarbylden fitlizze, op hokker wize dy yn inoar set is. Foarst moat men wirden, dy 't der al binne by inDar siikje en tapasse. Sa neamt men blommen, dy't gjin sied foarmje, geld; det is dos it wird for it Hollanske „geslachtloos"; as in -Hinman it hat oer is „titsprantelien" fen in woartel, den is det it Fryske equivalent fen it Hollanske: „vertakken". Twad: der is gjin wird to finen, det krekt past by it plant-

21 kindige begryp; den moat it makke wirde, mar it moat den, as it goed is, sa wêze, det de lêzer net fielt, det it in nijmakke wird is en det sels de fulste kritikaster der neat op to lekskoaijen hat. De ránne fen in blêd neamt men yn it Hollánsk: getand (dentatus), gezaagd (serratus), gekarteld (crenatus). Getand bisjut mei skerpe takjes; dit scil yn 't Frysk dos wêze moatte: skerptakkich; gekarteld bitsjut mei roune takjes; dit wirdt dos rountakkich; gezaagd bitsjut mei skerpe takjes en mei skerpe ynkepingen lyk as in sage, dos sagetakkich. It sprekt fensels, dat yn'e namme fen in orgaen, de iene of oare egenskip dêr fen bisletten linze moat. Nou ha'k inkelde frjemdsprakige nomenklaturen ris trochmunstere, om nei to gean, hwet for egenskip ta de botanyske termen laet hawwe. Ik scil dit net allegearre meidiele; ik jow in inkeld foarbyld, bygelyks for de dielen fen it blomstê f ke (Hou. : meeldraad) : (Sjuch bis. 22.) Hwet dizze wirden bitsj utte ? Nimme wy earst de foarste rige. Stamen bitsjut egentlik tried en wol de ynslachtried by it weven, ek de tried by it spinnen; de Ingelske, Italjaenske, Frá nske en Rumeenske termen binne fen dit wird óflaet. Staubge f asz (= stoffet) en Stovdrager (= stofdrager) sprekke for hjar sets. It wird Blatt of Blad is ut letter tiid, do 't de plantkindige wittenskip utmakke hie, det dizze dielen fen biêdeftige natur wierne. Him wol sizze: mantsje (it manlike diel fen 'e blom). It russyske titsjynka for blomst@fke bitsjut: stokje. Poyzó (ongersk) = itjinge det stout. Nou de twadde rige.

-

.—

+... u)

O

N

O

ra.

.< 54

ca.,

.........• ......../

( helmpje ( meelknopje ( kroontje

<2.)

cd s... d)

,4

-4-J

g cd

cu

icU

-4-,

g cri

,cd

cu

-4-,

g cd

anther

+g' cd

antera

E ,-;

filament 0

ir.)

anthera

76 rg

filamentum

E E 715 0 t.., ,..., r.-I (1)

;••n cl.) ,.0

+a'

cd

N

cd

*Rcn

•••n•••• •••••••••

;•-• 0 alq

(r) -

•;

g

C..)

cd

tIA •cd

cn

4->

•g fa4

all

Cd

g •-•

,S)

..li5

,•W 0

,•W ›' g • ,••n iaq

1-4 0 i:14

_2,

C.)

—fat

0,

A-)

g 4.) cd •,—.. tt 74 +-, I.•••4

4-, 4-. Cl)Cl)

"er)

Cl)

( himszal

-......- -...--,

(1) "0 b40 cd cd s—,

,-0 '0 > > S) CD -'1) ::4•2 (I) (n

-'--% g

cd ..W

-0

d

N

P t5

sai

g

›,

• r''.) cn -4-, .,... -4-,

•••••n•••

”W

:::' 0 rW cn

cn cd g g cl) -4, -.4., •-

cd

cd cd

nyt

al

E cd

titsjynka

-4-, Cl)

-4-4 C/)

E

,..0 ro o o

ch

cl“

,W cn

g (1) cl)

,•W

<0

-cri bA g 1-4

0 g )-,


4-1 IA

Cl)

W Cl) -4-,

•0

I:21

,-W

(I)

g cl.)

4.)

rn $-4 a) tu0 g

Russysk

cd

cd

E

( porzoszal

E

E

g g (D .g - ....

N 0

E L 'I

Ongersk

a)

stamen

I)

stamine

etamine

g

cu

'rya' a

•cd N .cts cn

(him

cd cd'-t-L.) . gm bA

Stevblad Stevdrager

("5

( porzo

Stevtraad

Staubfaden

M

Staubblatt Staubgefasz

( stalk ( filament

filet

-*

Deensk

Z

cl)

4, - r.-4 (n 4.4 -....... ..........

Dutsk

I-5

al at

Ingelsk

g
cD

Rftmeensk

(ID

• wr4. ...

,..._,

cd cd ;..4

N

Fransk

,W

,...

cd

cU

CI)

stame

E

CU • r-I

-4-4 g

4-4

stamen

a)

4...

Wittenskipl. namme

—a.')

(aIde nammen) helmstijltje

meeldraad

'I:,

cd •r.

.,.. 1

r4

cU

E 4, E

cd

713

cd cd s.4

cl)

E

E

-4-4 g

+g'

cl)

1:1

Ci

0

.4a)

filament

E 0

'0 Cd Cd $-4

Italjaensk

helmdraad

•••••••••• `......••• `....../

Hollansk

a)

• cu g • — g 7-7 ct g P-, •-- ,_w

antera

• 0 0 O

anthere

helmknop

• 1•••••n

(/)

cd cu Cl) ,(..) (3)

piltsa

-, c5

-4-,

pilnyk

a.

-o -4--, -4 N

,M 0

virag por

5

r-("

,a)

portok

a.

C.)

...-

Stev

-5

V)

pollen

,--. Q pq,

polen

0 a.) 00 e) •,.. r•-.4

a,

g -4-4

pollen

polline

pollen

0

E

.—

ra4

cd 0 o o

`•••••••• ••••n•••• n••••••••

1

a,

a)

ct

4)

swjaznyk

76 c)

g cd

(eresztek

a)

•

O

71

( csat16

g o > •,.., ct a) 4--. ro ro c.)

Knapbaand

( Mittelband (Zwischenband (Connectiv

connective

conectiv

connectif

connettivo

cd

• . ,.. 4 ., c.)

Stevknap

Z) a )

g

Pcs 41

a)

Staubbeutel ( Pollen ( Bliitenstaub

stuifmeel

helmbindsel

connectivum

~ l'\:)

22

,—

Cl) Ccq

ti

g-- 0 ‘24

23

Filamentum, filet, filament, /ilamento. Staub f aden, Stovtraad bitsjutte allegearre: tried. Hiniszál = stokje of de tried fen it mantsje. It russyske nyt = tried. De trêdde rige. Anthera komt fen it wird: „antheros", det bloeijend bitsjut. Hjirfen komme de Romaenske en Ingelske nammen. Staubbeutel (= stof-sekje) en portok (ek stofsekje) binne maklik to fetsjen. Dit orgaen hat wol ris de foarm fen in helm; dêrfendinne de Hollá nske namme: helmpje en yn f orbá n dêrmei de wirden: helmknop en helmdraad. De fjirde irde rige. Pollen is fyn stof: stov is ek stof; por itselde; virdg por = blommestof; it Hollánske stuifmeel en it Dutske Bli tenstaub binne egentlik minder goede wirden, hwent in protte „stuifmeel" stout net, mar is kliemsk. De fiifte rige. For it forbiningsstik twisken de hokjes f en' e stofknop makke men in wird, dêr 't it begryp „bd n ", „twiskenstik", „ f orbining" yn siet. Connecto = forbine; ek it Russyske swjaznyk bitsjut forbining, lyk as de beide Ongerske nammen. Wy stelle nou de f olgj ende Fryske nammen op: Hollánsk: meeldraad = blomsté f ke, om 't it mear in stake is as in tried yn'e measte gefallen. helmdraad = opstokje et stálle. knop (de knop, it tsj ukere diel, dêr 't helmknop = stofknop blommestof yn sit) . stuifmeel = blommestof;; hjirby wirdt dos net oer it stouwen spritsen, det mar by in lyts procint fen 'e blomplanten to merkbiten is.

24 helmbindsel = knopban; de ban yn it knopfoarmige diel, det de beide helten fen de stofknop forbynt. Op dizze wize scoe men ek de oare dielen biha nnelj e kinne; oer in inkeld orgaen wol ik yet hwet sizze, al scil ik it net sa wiidweidich dwaen as by it blomstêfke. Yn it midden fen 'e blom sit it diel, dêr 't de aikes yn bisletten lizze, dy 't letter ta sie wirde. It Hollánsk sprekt fen stamper en neamt de underdielen: vruchtbeginsel, stijl en stempel. — It ding hat faek in foarm, det men it ik knodske of gnodske neame scoe. Wy kieze dos de namme: gnodze. It underste diel is tsj uker as it oare; sa 'n tsj uker diel neamt men wol in knoop bg. in knoop yn it fir fen in kou, ensfh. Wy kinne hjir dos prate fen 'e /ruchtknoo. Dêrboppe stiet in stiftfoarmich diel; it Hollánske stijl is dos stift, en dêr wer hoppe sitte hwet bredere utstekj es, dy't it blommestof gripe moatte; it binne dos sto f f angers, faken hat it de foarm fen in snutsje: dêrom kinne wy for it Hollánske stempel dizze beide wirden bruke. — 'k Scil it hjirby litte, en 'k wol hoopje, det mei gauwens de folstánnige nomenklatuer ris printe wirde kin. Grins.

Dr

J.

BOTKE.

golat gcvpicix erb gaachim auckten, Yn syn dissertaesje „Gysbert Japicx" hat Dr. J. Haantjes al de opmerking makke dat it gedicht „Goe-freed" fen Gysbert 1 ) wierskynlik in biwirking is fen in Hollánsk fers; bls. 153: „Dit laatste (d.i. Goe-freed) is een zeer persoonlik gedicht. Maar het 1) Yn de nije íutjefte „Gysbert Japicx Wirken", Boalsert 1936, bls. 220.

25 maakt de indruk een bewerking te zijn van een reeds bestaand (Hollands?) vers. Een bewerking uit Gysberts latere jaren dan, want de taal is zeer grillig en soms ver van fraai." Nou foun ik yn in gedicht fen Joachim Oudaen, in Hollansk dichter, dy 't libbe fen 1628-1692 1), in stik, dat wol net heel end al itselde is as it gedicht fen G. J., mar dat der dochs tige folle op liket. Men krijt de yndruk dat G. J. dit stik kend, en d'èrnei syn „Goe-freed" biwirke hat. Dit wirk fen Oudaen, „Aandachtige Treurigheyd en Hoog-gereeze Vreugde" is yn 1660 yn Amsterdam litkommen. It is wierskynliker dat Gysbert it HollAnske gedicht kend hat, dan oarsom, de Hollander it Fryske. Gysbert scil „Goefreed" dus yn de lêste jierren fen syn libben skreaun ha, lyk as Dr. Haantjes op groun fen tael in stilistyk ek al ornearre. Hjir folgje de oerienstimmende rigels fen Oudaen: Bis. 56-57: Hier staan we op Golgotha, de Vrouwen zijn vertrokken, De Jood en Heyden koomen En hebben plaats genomen, Soldaat en Tempelier, met schimpen, spotten, jokken: Fy, roept men, lasteraar, ha, zeytmen, Tempelbreker, En bouwer in dry dagen, Word van den kruysse ontslagen Indien gy zijt Gods zoon, zo zienwe het vast en zeker: Hoe sparren haren muyl d'eenhoornen, leeuwen, ossen ! Ik, zeyde hy, ben Gods zoone, Dat God dat nu betoone, (57) Hy heeft op God vertrouwt, dat God hem nu verlosse; Is hy de Koning, koom ,'t zal onze domheyd stelpen, Hy koom van 't kruys benede; Hy die zijn hulp bestede 1) Sjuch oer him: Dr. J. te Winkel, Ontwikkelingsgang der Nederl. Letterkunde IV; o.m. 108-115; 366-377.

26 Aan and'ren, weet hy nu hem zelven niet te helpen? Ey goddeloos geslacht, ey spotters met malkanderen, Ey bitse lastermonden Als dol verwoede honden, Al voelt al weet gy 't niet noch helpt hy u en anderen. Zy guychelen al voort met scherssen en begekken, En bootsen zotte mijnen Met fronssen en begrij nen, En draijen haar gezicht, en wenden haare nekken: En t'wijlze zinnelooze en overgeve menschen Vast roepen in haar woede, Op ons zy zijnen bloede, Op ons, en ons geslacht, volvoert de tijd haar wenschen; Zie dat verdrayt gezicht, aanschou dat miersse wezen Der Joden zelf van heden, enz. Ginneken. DR W. L. BRANDSMA.

1?ine Pxpithuntu4 en. ,Y,aait ia16tttna Under de pompieren fen Joast Halbertsma, Prov. Bibl. Ljouwert, B.H. 151, leit in brief fen Rinse Posthumus, datearre 19 Jannewaris 1825, dat oer alle boegen publikaesje fortsjinnet. Men kin der iít lêze, det Posthumus by Halbertsma utfenhus west hat, det it Fryske wirk en net it minst de studzje fen Gysbert Japix syn Rymlerije dizze beide striders oan inoar forboun. It scil mannichien nij dwaen, det sokke mannen: Rinse Posthumus, de skriuwer fen in „Prieuwke fen Friesche R.ij mmelerij e ", fen in „Jouwerkoerke fol Friesch Grienmank", de oersetter fen Shakespeare en Joast Halbertsma mei in oar briefkeu en dat noch wol oer Fryske dingen yn it Hollánsk. As der ien ding is, det

27 dAdlik meitsje kin, ho sterk de macht fen de tradysje wier en tagelyk, dat der yn in hfindert jier gans foroare is, den dochs wol dit. Wy jowe it brief hjir yn syn hiele hear en fear; op in pear plakken, d'èr't stikken At it pompier wei misse, om't it brief tichtlakke west hat, hawvve wy de tekst twisken fjouwerkante heakken oan folie. Amicissime Halbertsma! Voor overlang had ik u reeds moeten schrijven; doch daar ik u van den voorbijgeganen Zomer naar afspraak bij mij verwachtte, daar ik het ongeluk had mijnen besten en onvergetelijken vader te verliezen, werd dit zoo pligtmatig en aangenaam werk al van tijd tot tijd uitgesteld. Ik heb niet wel gehandeld, doch wijkt naar Poots zeggen, voor opregte biecht der zonden straf, dan zult gij op mijne opregte belijdenis: Peccavi! met priesterlijk gezag mij deze troostvolle tale toespreken: Absolvo te! en dan is onze rekening vereffend. Letterkundig nieuws kan ik u niet mededeelen: Mijne riimmeleriie is uit 1) ik heb voor u een exemplaar, als een gering pand van vriendschap ten geschenke, doch weet niet, hoe ik het u zal doen toekomen; schrijf mij hier uwe gedachten eens over ! Ik verheug mij dat die taak is afgeweven, o corrigeren is een labor taedii plenus 2). Ik ben blijde dat uwe hulde aan G. J. ook het licht ziet, spoedig volge het II stukje ! 3) Voorleden jaar kocht ik op eene auctie Brunes Wetsteen der vernuften, in dit exemplaar gedrukt bij Galama 4) staat voor geschreven: Antje Jacobs 1692 den 26 7ber gekocht voor 24 stuivers: daar onder staat in het latijn: Hic a me, A. I Jpeij emptus die 24 mensis martis in auctione Antje Jacobi pro octo assibus 5). A. I Jpeij. Wie is deze Antie Jacobs? Heette Gijsberts nicht, zijne huishoudster, zoo niet? Zoude het die dan ook zijn? 6) En wie of die A. I Jpeij mag zijn? 7) Wat dunkt u van dit een en ander?

28 Ik geloof dat Salverdas 8 ) rijmckes wel aftrek vinden; heerlijke passages vinde ik er in dichterlijk genie is hij geheel. Ware hij wat beschaafder ! Zijne byschriften op Gijsbert zag ik voorleden zomer bij Humalda 9 ), : dij wiernen wis tijgge wijld-seeuwig en voldeden den Gouverneur even min als mij. Voorleden voorjaar spraken wij over die regels uit G. in welke hij zingt: De fjildbaergs ildbaergs wrotte' in 't wij ld fenn' heijde Ont-wirt'let him in eart't syn weijde. 10) Mijn swager Peima 11 ) merktte hierop aan, dat het woord: Weijde hier naar ons taalgebruik is het loof van den wijnstok, hoe bevalt u deze opvatting? Mij voldoet zij; de zin wordt er door verbeterd, het beeld verfraaid eart't sijn Weijde eet zijn loof af vlijt zich uitmuntend in den zamenhang en kan taalkundig verdeedigd worden. Nog iets: De Heer Epkema berispt G. in den 46 psalm, 12 ) waar hij zingt: d' Heer God fen sjoene' in on-sjoen' dingen, Dy hymmel, yerde' in see ford-bringe, etc. even als of /ord-bringe, dat naar zijn oordeel bij Heer hoort en dus enkelvoudig moest zijn, niet deugde, mijns inziens zag de man over het hoofd, dat dat w.woord niet bij Heer', maar bij hymmel; ijerde' enz. behoort, deze critische aanmerking valt dus op Epkemas werk terug zoo als ik oordeele. G. zingt volgens mij: De Heere, God, van de zigtbare en onzigtbare dingen, welke (dingen namenlijk) hemel, aarde en zee voortbrengen, door dezelve worden voortgebragt. Heere der heerscharen is het in onze overzetting. Sed satis! Hoe is het, kan en mag ik u als heer Professor begroeten, zoo als men hier sp[reekt ?] dit zoude mij verheugen. Van harte zou [ik u en] Friesland daarmede geluk wensch [en] . 13) Met aangename gewaarwording en [erken] t enis herinner ik mij mijn verblijf en

29 gul onthaal bij u, ontvang daarvan de verzekering, die dagen blijven in mijn harte gegrift. 0 dat wij meer met elkander mogen verkeeren en omgaan ! Uwe gade ontvange ook nogmaals mijne hartelijke dankbetuiging ! koek en doek 14) waren uitstekend naar d [en] zin, de keuze der doek vereert den [smaak] uwer vrouwe — uw geld voor Matthaei [moogt] gij halen. Van de medaille te Achlum [heb] ik nog geen spoor. Nu lieve vriend ! ontvang mijne, mijner vrouws en van uwe vrienden en bekenden hier de hartelijke groete. Groet uwe gade! kus uwe kleinen ! Groet uw meid van mij ! Groet allen, die mij, bij u zijnde, zoo vriendelijk behandelden ook pastoor Verwijs C. U. en den Luterschen — vaarwel ! Omnia fausta prospera et secunda tibi cum tuis evenire jubeat Deus ! 15) Waaxens d 19 Januari 1825.

t.t. R. Posthumus.

Den Weleerwaarden Zeer Geleerden Heer,

I. H. Halbertsma leeraar der doopsgezinde gemeente te Deventer. Franko Dokkum.

OANTEIKENINGEN. 1) „Prieuwke fen Friesche Rijmmelerije". Grins 1824. 2) wirk dat yen wearzget. 3) It foarste stik fen Joast Halbertsma syn „Hulde aan Gysbert Japiks" kaem yn 1824 to Boalsert At. It bifettet ek „Yen blomke ynne eerekranze" fen Posthumus, in fers, dat er op forsiik „feline edele I. .1Ebinga fen Humalda.

30 goewerneur fen uwz Friezlá n ", dy 't fierderop yn it brief ek neamd wirdt, op it stêdhus opsein hie, do't der yn 'e Martinitsjerke gjin gelegenheid jown waerd. It twadde diel fen 'e „Hulde ", der 't Posthuma nei utsjucht, forskynde yn 1827; in tredde, dêr't plannen for bistiene, is yn 'e pinne bleaun. 4) Bidoeld is Hero Galama, utjower en boekforkeaper yn Hams, dy't lit Boalsert kaem; miskien wied er in learling fen Gysbert Japix, dy't him yn fersen tige heech sette. Galama hat de „Wetsteen" wit ho faek utjown, de earste kears yn 1661. Der komt in fers fen G. Japix yn foar. 5) Dit is fen my, A. Ypeij, koft de 24ste Maert for 8 botsens. 6) ut hwet Halbertsma hjiroer biskreaun hat, scoe men ófliede kinne, det dizze Antje Jacobs in dochter is fen Antje Arjens (in sisters dochter fen Gysbert Japix) dy't hjar omke en fád yn syn lêste sykte bystie. 7) Prof. Ypey, dy't to Frj ents j er en Grins stien hat? 8) „Ytlycke Friesche Rymckes", Snits, 1824. Ta-eigene oan Jhr. I. Aebinga fen Humalda, dy't him (lyk as Dr. Wumkes yn 'e „Bodders" seit) wolris utfenhus frege „om him ris ut to iten en mei-ien torjuchtwizingen oer syn wirk to krijen". Oer dizze tragyske dichter-skoalmaster kin men lêze yn de treflike libbensskets fen Joast Halbertsma, dy 't R.W. Canne biarbeide yn „Fryslá n" (1918) . 9) Deselbe dy't yn noat 3 en 8 alneamd waerd. Hy hold yn Dimter ta yn deselde snurje as Joast Halbertsma en Ev. Wassenbergh en hat dêr mei beide tige omgong hawn. 10) Psalm 80, 14. 11) Worp van Peyma, dy't yn 1849 nei Amearika tein is. 12) Epkema hie yn syn oanteikeningen skreaun: „Ford-bringe, vermoedelijk is dit voor fordbrocht ensfh. Had toch de Dichter maar geschreven: d' Heer, God fen sjoene' in onsjoen' dingen, Dy Hijmmel, yerd, see ford koe bringe !" Posthuma hat fensels gelyk mei syn krityk. 13) Jierren is der oer skreaun, eft Halbertsma as professor oan it Frjentsjerter Athenaeum forboun wirde scoe, mar it is op neat utdraeid; it Athenaeum wier do al tige yn 't neigean. 14) blykber presintsjes ta wolkom thus. 15) Mei God jaen, det alles goed en ginstich for Jo en Jou hushálding ófrint.

Hirdegaryp.

J. H. BROUWER.

31

new. Data= Mate/dal in a P-cunieth Matutiehipt Mr. N. R. Ker recently drew my attention to a manuscript in the library at Lambeth Palace (No. 783), which I found to contain a number of items of importance for Frisian studies. As Mr. Ker has since pointed out 1), the MS. is a collection of philological materials in the handwriting of the famous seventeenth century Dutch linguists Franciscus Junius and Janus Vlitius ( Jan van Vliet). It was bought at Breda in May, 1667, by William Griffith, secretary to Henry Coventry at the Peace of Breda. The materials in the MS. are of a very miscellaneous nature, and the different items are on leaves of various sizes. In the present article, I describe the items which bear on Frisian. I indicate the approximate sizes of the leaves in inches, and give the numbers of the leaves in the MS. A. Forty-three leaves (ff. 89-131), 8" x 61--", the first three (rectos only) being occupied with notes on the Ormulum, but f. 91' to the end with collections for an Old Frisian glossary drawn from the Laws. References to the fifteenth century edition of the 1) The Times Literary Supplement, November 14, 1936, p. 928. This letter of Mr. Ker's, which deals mainly with extracts from the Middle English Ormulum in the Lambeth MS. in the writing of Vlitius, which are partly taken from leaves now missing in the original MS. of the Ormulum (MS. Junius 1 in the Bodleian Library), is the only reference to the MS., which has so far been printed, except the following brief account of it in the old catalogue of the Lambeth MSS. (A Catalogue of the Archiepiscopal Manuscripts in the Library at Lambeth Palace, by H. J. Todd, London, 1812): 783. Codex chartaceus in quarto. izEsopica ex Cod. Vet. Isaaci Vossii; et Collectanea Etymologica ad Glossarium Franco-Theotiscum, Gothicum, et AngloSaxonicum spectantia. The new catalogue of the Lambeth MSS. (A Descriptive Catalogue of the Manuscripts in the Library of Lambeth Palace, by James and Jenkins, Cambridge, 1930-32) does not mention the MS., as it deals only with mediaeval MSS.

32

West Frisian Laws are freely given, according to the page numbers inserted by hand in the copy preserved in the Bodleian Library as MS. Marshall 60, which was formerly in Vlitius' possession. A few notes on Frisian orthography occur on f. 119r. The whole is in the hand of Vlitius. B. Three leaves (ff. 242, 244, 245) , 8 2 " x 6 2 ", written on both sides with notes by Junius on the Spreeck-woorden of 1641, of which a copy forms part of the collection of Frisian texts preserved in the Bodleian Library as MS. Junius 122. C. Two leaves (ff. 243 and 246), 8" x 6", the first having on both sides, the second on the recto only, notes by Vlitius, and additions thereto by Junius, on the Spreeck-woorden of 1641, to which page references are given. On the verso of the second leaf, a note by Junius on one of the proverbs (boon ijn as de bolle ijne raeck). A Latin note by Junius, apparently expressing his inability to continue to assist Vlitius with Frisian studies, is on a small separate piece stuck on to the verso of the second leaf (f. 246a.) D. One leaf (f. 247), 6" x 42", with, on the recto, lines 41-60 of Japix' Raemer in Sape, in the hand of Junius. The orthography is identical with that of the copy of the poem in the hand of Junius in MS. Junius 115. E. Nine leaves (ff. 261 269) , 6 2 " x ft", containing a diary of a tour partly in Friesland by Vlitius, and various materials, no doubt collected in the course of his travels. The diary occupies ff. 261r 266r. Only two entries, both on f. 262°, are in Frisian, the others being in various languages. On f. 266° is a list of towns visited and inns stayed at during the tour. On f. 267r, two poems in Frisian of 16 and 11 lines respectively, between them the words Transeat Cempo. On f. 267°, a poem in Frisian of 24 lines. On f. 268r, eight Frisian words with English and Dutch equivalents in parallel

33 columns, and page references to the work from which they were taken. On f. 268°, the days of the week in Frisian and English, an attempt to etymologise Snein (Sunday), notes on the value of coins current in Friesland, and a few other glosses of Frisian words. On f. 269r, a few further glosses on Frisian words. On f. 269v, notes on Frisian orthography. F. One leaf (f. 274), 71" x 5", written both sides. It is a transcript by Junius of a Frisian charter, dated 1452, beginning Wy Kempa Vningha, soenman /an alda Siuwerds, and ending des wernsdeys Per sinte Maria Magdalena. It is not printed by Sipma (Oudfriesche Oorkonden, 's-Gravenhage, 1927-33) so, apparently, no other copy is extant. G. One leaf (folded double as ff. 281-2), 11" x 16", being a letter, in Dutch, signed Hemmema, dated, at Leeuwarden, April 24th, 1657, and directed to Junius at the Hague. It discusses old books, evidently copies of the fifteenth century edition of the Laws, and requests Junius for a Dutch translation of a document. H. Fifteen leaves (ff. 339-352 and f. 357), 8" x 3", of miscellaneous notes by Junius: ff. 350°-352r and f. 357 are devoted to lists of phrases from the Old Frisian Laws, with references to the fifteenth century edition, but no comments. Between ff. 352 and 357 are inserted four leaves (ff. 353-356) of the same width (3"), but shorter (two 7", one 5h", one 3i"), with further words and phrases from the printed laws. I. One leaf (f. 358), 3I-" x 3", of notes by Junius on Woutir in Tjalle. Page references are given to the edition of 1639, of which a copy is preserved in MS. Junius 122. The leaf is written on one side only. J. One leaf (f. 359), 8" x 3i", of notes by Junius on Raemer 3

34 in Sape, with page references to MS. Junius 115. The leaf is written on both sides. Its absence from the Bodleian collection of Junius' notes on Frisian works is noted by Haantjes (Gysbert Japicz, Amsterdam, 1929, p. 46). K. Four leaves (ff. 369-372), 6f" x 4", of comments by Junius on words and phrases in the old edition of the Laws. L. Four leaves (ff. 375-378), respectively 6+" x 5", 8i" x 61-", 81" x 5", and 8" x 6", of further comments by Junius on words and phrases in the Laws. The last leaf is written on one side only. M. Eight leaves (ff. 380-387), 12-i" x 71", the last written on one side only, and one leaf (f. 379), 8" x 6", written on one side only. These contain extensive notes by Vlitius on Frisian proverbs. The source of these proverbs is not indicated, but most are in the Spreeck-woorden of 1641, though many are not in the Bredasche Almanak of 1664. Most of these items are chiefly interesting for the light which they throw on the Frisian studies of Vlitius and Junius, and on the co-operation of the two scholars. This applies especially to A, D, G, H, K, L, and to the diary and glosses in E. I and J are, however, of intrinsic value, for they complete the collection of notes on Frisian works made by Junius under the supervision of Japix (see Haantjes, l.c., p. 44). The notes described under B, C and M will have to be considered by any scholar who undertakes to edit the Frisian Proverbs. The three poems mentioned under E appear to be hitherto unknown, and, accordingly, form a welcome addition to the not very extensive remains of seventeenth century Frisian; I am preparing an annotated edition of them and of the diary and notes, which accompany them. Lastly, F adds another to the number of fifteenth century West Frisian charters.

Oxford.

A.

CAMPBELL.

35

OM &iq1i& un4e and it4 campound4 The Old English undern, denoting the third hour of the day, the time at or about nine o'clock in the morning, is represented by its normal equivalents in all the old Germanic languages, including Gothic, and in several of these has survived in the modern dialects, although it has disappeared from the literary language. Where it survives, it usually marks a later hour than it originally did, and denotes either midday or some time in the afternoon, or very commonly a meal taken at these times. The change of meaning, indeed, may well have been due to a shifting of the usual meal-time. The word is common in Old English, but in Old Frisian occurs only (in the forms unden and ond) in one passage of the laws, which provides that the magistrate who held a court at midday should begin the summons to it before undern. Dat dae schelten bodtingh eer and bighinne. § 26. Dit is riucht, dat dae schelten, deer bodtingh haldet toe middey, eer unden bannes bigonnen habba schillet. (Richthofen, p. 391/1.) In West Frisian there appear to be no later traces of the word, but it has been preserved in North Frisian dialects down to the present day. Outzen entered it under undern, but added 'hier aber eigentlich Onnern, Karrh. Onnerne', and mentions the Sylt forms ónnern, onner, as well as the Danish dialect forms which go back to the Old Norse undern. In the modern glossaries it appears, separately or in compounds, as onnern `mittagessen', medonnern `zweites fruhstuck' (Wiedingharde), ónnerdaurt `mittagessen' (Sylt), onnergurd 'mittagsmahl', maddonnern `zweites frill 1st Lick' (Föhr). When I came to prepare the article on Undern for the Oxford English Dictionary, I found that the English dialects had retained the word in a surprising variety of forms, which are fully recorded in the English Dialect Dictionary of Professor Joseph Wright. A number of these forms clearly represented local variations of the -

-

36 simple word, e.g. andorn, andern, andren, andra, awnder, , oander,, onder, ounder, , ownder,, wonder, etc. Others, however, presented features which could not be explained in this way. These fell into two groups, the one consisting of such forms as earnder,, eender, yeender, , yender, , while the other presented the very different types orndorn, orndarn, orntren, horndoon, etc. It was obvious that these could not all go back to the simple undern, and a little consideration made it clear' that they really represented respectively the Old English phrases xr undern 'before undern' (cf. the Old Frisian eer unden already cited) and ()ter undern 'after undern'. The latter of these appears in Middle English of the 14th century as over-under, in the 15th as orendron, ornedrone, and occurs in the 17th as orndorn, orndern.

After this had become clear, it occurred to me that these compounds, like the simple word, might possibly survive in some North Frisian dialect. Taking up by chance a copy of J. P. Hansen's Di Gidtshals, I immediately found, to my great satisfaction, that the first act of this takes place 'Fan en Iiriinnerm klok huallew 9 to klok 11', and on looking further discovered also that the second act is set down as lasting 'Fan en Auriinnerm klok huallew 1 to klok 4'. I subsequently found that Outzen had already recorded these forms for Sylt (perhaps only from Di Gidtshals), and that they are duly given in the glossaries of Mungard and B. P. Miller. The entries given by the latter are: Aur-E•n'er, di. Nachmittag. (V erkiirzt Aurner). verkiirzt limner, di. V ormittag. en Iir-bn'erem, VOrY:.~f937 mittags. Y:.~f937 On'er, bn'ern, Mittag, nur in den Zusammensetzungen: Iir-bn'er V ormittag, Aur-iiner Nachmittag, Mer-(Med-)iin'ern, zweites The history of undern thus affords an interesting example of a word once common to all the Germanic tongues now surviving only in the dialects of a few, while the retention of its compounds

37 in North Frisian and English dialects is one instance among many of the conservative tendencies of both. Watlington, Oxon.

WILLIAM

A.

CRAIGIE.

Ddie u@ckuestkyske cu;/ider,. I. Eed. Boppesteand wird, hwerfen it bistean yn it áldwestfrysk net bikend wie, nei myn witten, ha ik yn it rike mateariael det Sipma yn de Oudfriesche Oorkonden iepenbier makke hat, twaris opteikene. It stiet yn de Oorkonden dl. I : 76 (jier 1439): Item so scel Juwe hebba mynen faen vp da Walda mit siin tobyheer aldeir foir so scel my Juwe vors. jowelikes j hreka hundert compa eedis der hi my bysurgia scel mit syner vnkost vp den wal to schipe, en yn diel I : 271 (jier 1476) : Item den aaerma int iesthws een tonna koytis ende een Nael scuta eedss... Beide oarkonden binne yn'e kortreien fen Ljouwert of yn Ljouwert sels skreaun, sa as men ut de underteikening opmeitsje kin. De bitsjutting fen it wird is turd. Yn it nijwestfrysk is it to loar gien, mar yn it noardfrysk komt it yette foar as ied neutr. en saoltied: op it waed stitzen turf, eigenlik sálte turf. Op Fohr is it lad 1 ) en yn de Moringer tael chit lid 2 ) . Etymolgysk is ied bisibbe oan it angelsaksyske "ad masc. of neutr.: bránje, steapel bránje, hwer't in lyk op forbaernd wirdt. Aldfrysk aid-, lat. aestus, gr. a ieoq. Hwerom led de konkurrinsje tsjin turf yn it nijfrysk forlern hat, is min to sizzen. It kin net wêze om't it gearfoel mei ied = ned. 1) E. Lófstedt, Die Nordfr. Mundart des Dorfes Ockholm and der Halligen 107, Lund 1928. 2) B. Bendsen, Die Nordfriesische Sprache nach der Moringer Mundart 35.

38

eed, hwent howol dizze wirden yn klank gelyk wêze scoene, rint it gebrak gans Atinoar, sadet der gjin gefaer bistie yen to forsinnen. Foar it wird led = turf kaem ek faken in miette boar, dy't nea oan led = ned. eed foarofgyng. Is it meiskien om't yn de omlizzende talen it wird net foarkaem en turf wol, sadet dit de stipe hie fen die talen? Of wier der in fmderskie yn bitsjutting dy't ts yette fintgiet? II. Brids. Al faken is bisocht de namme Wymbritseradiel to forklearjen, mar binammen it twadde diel fen it earste lid joech swierrichheden. Ek Buitenrust Hettema, dy't yn de Nomina Geographica Neerlandica IV, 143-148 oer dizze plaknamme skreaun hat, kin er net ta komme Wymbritseradiel gelyk to setten mei Wagenbruggeradeel sa as it yn Latynske en Nederlanske teksten foarkomt. Hy achtet dizze Nederlanske foarm in forkearde fortaling fen in net mear forstien wird. Siebs kin yn Wymbritseradiel allinne bregge oannimme as der in suffix -t/er of -ster efter stien hat 1). It greatste biswier fen dizze twa gelearden is it fintbrekken fen it wird brits yn it frysk. Yn it frysk binne mar inkelde wirden bikend mei in assibilearre gg: lizze, sizze, widse (equus) en edze (kant), mar derneist stean bregge,mich en rech. Tafallich bun ik yn de Oorkonden lykwols ek brids (fgl. eng. bridge) en wol yn diel I : 170: .... dat gueth toe Hempens .... by dae aesterigh der oxena brids ende rennet mith ora eynd aen dat Langh deel Mei dizze fynst is, tinkt my, it biswier om it twadde diel fen Wymbritsera as „bruggera" op to fetsjen forfallen. Ek in de plaknamme Britzum scil it earste stik dan in assibilearre brêgge hawwe, sa as ek Buitenrust Hettema oannimt (t.a.p. 240). Wym kin tinkt my hiel goed it wein ned. wagen fmtstien wêze, om't it in swak aksint hie (forg. wierheit en wieryt), sadet de Nederlanske oersetting Wagenbruggeradeel alles boar en neat tsjin hat. 1)

Grundriss P, 1299.

39 III. Kleedrift. Do't ik fen doel wier in pear opmerkingen oer boppesteand wird to skriuwen, lies ik yn de Vrije Fries 34 (1937), 16, dat ek Dr. 0. Postma it by siin studzjes oer de fryske boerkerij tsjinkommen wier. Op myn forsyk om ynljochtingen oer it plak hwer't er it foun hie, wier er sa frjeonlik my in oerprintsel to stj uren de Vrije Fries 31, hweryn er in forklearring fen Kleedriftt joun hie. Om't ik my net forienigje kin mei de opfetting dy't Postma fen it wird hat, lit ik myn miening hjir f olgj e . Postma foun it yn it IIde Proclamatieboek fen Ljouwert, 376 en 390, hwer't stiet by de forkeap fen in stik lán, dat it lán biswierd is „mette servituyt van een steedt ende kledrift ouer de vercofte landen" en op it oare plak giet it oer de forkeap fen in diel fen in f oarhus „met 2/3 van de klee of f t achterhuisinge". De skriuwer bringt it wird klee yn forbán mei it fránske dale = ned. „vlechtwerk ". It wird scoe dan stamme ut de tiid dat de féstal fen flechtwirk makke waerd. Nou is de forunderstelling dat de Friezen in fránsk wird oernimme scoene for sa'n ienfáldige saek op himsels net botte wierskynlik; ik wol de forklearring dan ek earne oars siikje. Ik foun kleedri f t yn de Oorkonden van het Sint AnthonyGasthuis II, 835: ,,.... mits dat de voorsz. landen zijn belast ende zullen blij uen met een eeuwige rede ende cleedrij f te .... " Yn it Mnl. Woordenboek en yn it Ned. Woordenboek komt it wird net foar, sadet it wol in áldfryske rjuchtsutering wêze scil, lyk as reed. It earste diel klee is it áldfryske clé fern. dat „klau" bitsjut en foarkomt neist cláwe; it is ek biwarre yn it áldfryske cléwendene = it weromkommen fen de kij tsjin de joun 1 ) . Yn it nijfrysk komt it yette as klei = klau foar en yn de gearsettingen kleisiikte = ned. „klauwzeer" en kleizwé = ned. „klauwzeer" bij schapen. De bitsjutting yn de sitearde tekst fan de Oorkonden is fé en kleedrif t

ut

1

) Holthausen, Alt/r. Wóyterbuch en Heinertz, Fyiesisches, I . F., 30, 305.

40 is dus it driuwen fan fé oer it 'An. It Aldfryske clé = klau hat dus de tige oannimlike bitsjuttingsforoaring fen „klau" nei „fé mei klauwen" trochmakke. Dizze bitsjutting giet ek op yn de teksten dy't Postma foun. Yn de earst oanhelle bliuwt it wird steedt dan wol hwet frjemd stean: men scoe tinke oan in forskriuwing foar reedt. Yn it twadde sitaet moat men lêze fan in „klee(huisinge) offt achterhuisinge". Alphen a. d. Rijn.

K. FOKKEMA.

gialac4-Adottgitijeatitfien, Y:.~f937e &if:ha en, Yn it léste nfimer fen De Holder (Des. 1929) — sfmt forstoarn; ho nou? it blêd wier yette sa jong, sa moai en sa tierich — stiet in Gysbert-opstel, &I. 't gans praet yn is fen Gysberts fintj owing fen folkssjonger ta renaissance-poeet en de skriuwer wol ha, det sa'n groei earst oertsjfigjend wier makke wirde kin, as 't de gedichten kronologysk op it plak set binne, &I- 't se hearre. Ho, freget de skriuwer (s. 181), as 't Gysbert it Graef-schrifte oere Kening /enne Sweden, Gotten, &c. Gustaef Adolph, de oorde in de greatte nouns dichte hat om 1632 hinne, do't de sweedske kening

by Liitzen foel? Den wier (s. 183) Gysbert Japiks (1603-66) ek yn syn jonge jierren al renaissance-dichter, hwent nimmen kin det epitaphium in folksdicht neame. As 't de skriuwer dérmei suggerearje woe — en det woe er: ik bin 't sels det it Grêfskrift yndie op ± 1632 datearre wirde moat, den seit er itselde as Dr. Buitenrust Hettema op side 22 fen syn Fryske Bybleteek II (Utrecht 1896): „16 November, 1632 sneuvelt Gustaaf Adolf. 't Is aannemelik dat uit die tijd dateert Graef-schrifte ensfh." — en den binne se beide mis. Dr. Haantjes hat gelyk, as 't er op side 127 fen syn dissertaesje (Gysbert Japicx — Amsterdam 1929) seit: „Het Graefschrifte ensfh. is geen oorspronkelik gedicht". En it kin dos folie

41 letter untstien wêze. Ik gean yette fjirder: it gedicht, det us fryske sjonger neifolge hat, is ek n't ienris in oarspronklik gedicht en der lizze op syn minst tsjien, mar nei alle gedachten yette mear jierren ildslach f en 1632 en Gysberts Grêf skrif t . En ek mei de twisken'e fjildslach oarspronklikens fen it foarbyld fen Gysberts foarbyld stiet it faei, lyk as bliken dwaen scil. Om nou dy tsjien jier to bewiizgjen scoe ik mei it fers, det Dr. Haantjes for Gysberts origineel oansjucht, net folie fjirder komme kinne. Det origineel is fen Lambertus van Bos en stiet yn 'e Bloemkrans van verscheiden gedichten. Door eenige liefhebbers der Poëzij bij een verzamelt (Amsterdam 1659) . It scoe bêst bistean kinne, det v. Bos syn Grafschrift van den Koning van Zweden foart nei de dea fen Gust. Ad. makke hat en as 't den Gysbert der foart-ynienen op oanflein wier om it for it Frysk to biwirkj en, den koe det allegearre wol yn in jier ef sa berêdden wêze. En den wier ik yet like fier. Ho kom ik ta sokke formoedens fen det Tere untstean ? Ik lit hjir nou earst it gedicht ut 'e Bloemkrans 6fprintsje: Nooit blixem meer gevreest, noch schorre donder was, Als ik, wanneer 'k omringt met schrik en dood en Plagen Gelijk een andere Mars, het koude Noord deê wagen, Waarheen gerechtigheit, of krijg mij wees den pas. Het Duitsland heeft mij zien vermorsten als een glas, Al 't geen verwaandelijk mijn arm dorst wederstreven, Als mijn verwachte hulp haar weder stelt in 't leven, Ter tijd als al haar troost en hoogheid lag in d' as. Rechtvaardig in mijn raad, voor aan in rang en strijden, Deed ik de tijtels van de Cesars staan ter zijden, En 't gantsche Rond der aard verheffen mijn geweld. Wat Held kost immermeer zoo grooten eer verwerven? Verwinner was ik, zoo in leven als in sterven, En koos tot bed en graf 't gezegend vlakke veld.

42 En nou foart-ynienen in &Ask Grêfskrift fen Paul Fleming (ed. Reclam, Leipzig: 2454/55, s. 81, 82): Au/ Kiinigs Gustav Ado lfs

Todesfall: Geschwinder als der Blitz, mit mehr als Donnerschrecken Brach ich, emn wahrer Mars, aus Norden stark hervor. Mit mir kam Furcht und Tod. Man hiess mich da und hier Gerechtigkeit und Krieg. Ich schlug an allen Ecken Die Macht wie Glas entzwei, die wider mich sich strecken Und trotzig wollte sein. Gesteh es, Deutschland, mir, Dass ich zum Dienste fest als Stiitze diente dir, Als nirgends miiglich war, dergleichen zu erwecken. Der Erste bei der Schlacht, der Kliigste vor Gerichte; Der Glanz der Kaiser stirbt vor meiner Tugend Lichte, Die ganze Welt erstarrt vor meiner Ehren Schein. Wann hat man v o r der Zeit so einen Held gespiiret ? Ich habe lebend stets, j a tot noch triumphieret. Das Feld, wo ich gesiegt, das soli mein Grabmal sein. Elkenien sjucht yn in rep, det dizze beide sonnetten op ien ei oare wize gearhingje. Dêr is tinkt my gjin faeljekant op. Der lykje my trije mfiglikheden to wêzen: 1°. v. Bos is Flemings neifolger, 2°. Fleming hat v. Bos syn gedicht as model brat; ek det is net finmfiglik: Fleming hat yn Leijen for dokter leard. Mar fenwegen de net altyd gelikense behanneling fen deselde motiven yn beide gedichten hat neffens my de tredde mfiglikheid it measte eigenskip: beide dichters geane tobek op in tredden-ien ei hawvve beide in lyksoartich gedicht neifolge. Mar ho 't it den ek wêze mei, yn 'e tritiger jierren (Fleming is yn 1640 forstoarn) bistie der grif yn it Diltsk, mar tinklik ek yn it HollAnsk al soks sahwet, det Gysbert Japiks for it Frysk biwirkje koe. — Ei is dit fryske Gréfskrift it oarspronklike?

43 Dr. Wumkes seit (Paden II, s. 161 162), det er net wit, hwa 't earst komt, Gysbert of v. Bos. Dr. Haantjes (ibid. s. 127) is dêr net twivelich oer: v. Bos fensels: „De taal" fen Gysbert „levert daar wel het voornaamste bewijs voor. Deze is zo barok, dat ze onmogelik uit Gysberts vroegste tijd kan zijn". Ik á nderj e, det wolle wy krekt biwiizgje, det Gysbert yn syn jonge jierren allinne mar folksaerdich en net barok skreau. Den moat earst dit barokke Grêfskrift ut 'e snurje fen 1632 wei. En det krije wy nea ut 'e wei mei to sizzen: de tael is barok en dêrom is it gedicht ut letter tiden. Det scoe rountsje-meallen wirde, de yn it stik fen literatuerskiednis sa tige bruksume vitieuze sirkel. Dr. Haantjes wiist den fjirder yn in noat op it forskeel twisken 'e beide Grêfskriften fen Gysbert en v. Bos: „Gysbert zegt in de laatste regels van zijn gedicht, dat Gustaaf Adolf tenslotte de dood uitdaagde, maar toen juist het slachtoffer werd van deze dood. Deze gedachte vinden we niet duidelik uitgesproken in het Grafschrift van Van den Bos, wel in een ander van zijn verzen, eveneens op Gustaaf Adolf, dat ook in de Bloemkrans voorkomt ". It is wier, det men it motyf to sizzen, det Gustaef Adolf oan 'e ein de dea einliks narre en faksearre hat, wol lêze kin ut ien fen 'e beide oare gedichten, dy 't fen v. Bos yn 'e Bloemkrans steane. De dichter wol yn Op de Beeltenis van den grooten Gustaaf Adolph, Koning van Zweden, &c. (S. 55-57) der op at, det Alexander nei de oermastering fen Perzië, oerhearrich oan 'e ropstim fen Hellas om werom to kommen, syn heltelibben mei wredens bismoarke, ear 't de dea him foun, wylst de Sweed, dy 't ek miende, det er sterker wier as de de a, dêrom alhiel „buiten vreeze, buiten hoeden" op 't unfortochtst fen 'e dea pakt waerd „in 't midden van zijn daden ", mar dy dea hat syn doel mist, Gustaef Adolf libbet ivich. Dit lêste makket de likens mei Gysberts Grêfskrift net greater. It oare gedicht op 'e dea fen Gustaef Adolf (s. 142 144) kin Dr. Haantjes net op it each ha. Det fers stiet yn, det de dutske Earn, do 't er de dea fen 'e Sweedske kening fornaem,

44

snaffel en kloeren skerpe, mar de Wrake ropt: it forgetten bloed is it sie for amen nije spruten, for 'e iene skeinde Hydrakop komme tsjien oaren yn 't plak. En de Earn jammeret den: „Myn winst is dan, o droeve buit ! Mijn eigen vijand te beweenen." Det hat mei it faksearjen fen 'e dea neat -tit to stean. Ik leau, det Dr. Haantjes en Dr. Wumkes, mei 't hja hokker gedicht den ek fen v. Bos njunken Gysberts Graskrift sette, op in dwylpade binne. Mar v. Bos wiist fis al, hokker wei wy gean moatte. It lêstneamde gedicht fen him stiet boppe: „Op het Tweede deel van de Zweedsche Soldaat". — Fen 'e han fen Frederik Spanheim, heechlearaer sfmt 1631 yn Genève, Ant 1641 yn Leijen kaem yn 1633 to Genève -tit: Le soldat suédois ou histoire de tout ce qui s'est passé en Allemagne depuis l' entrée du rol de Suède en l' année 1630 jusques a sa mort (2me édition 1634) mei in forfolch yn twa dielen, det rint oant 1642 ta. v. Bos hat it oer it lêste, hwent it boek fen 1632 (1634) hat mar ien diel. En it hat, oan dy syn opskrift to sizzen, wol wierskyn, det der fen it hiele wirk in nederlanske oersetting wést hat. Mar yn it Frdnsk wier it hjirre ek bikend, hwent boppe in gedicht yn De Honigbye fen Jan de Brune de Jonge stiet in Graf-schrift des Konings van Sweden, het Fransche, uyt de Sweedtze Soldaat, nagebootst. En nou bin ik oan myn doel. Foar my lizze: Alle Volgeestige Werken fen Jan de Brune (to Harlingen by Hero Galama, 1672 d.i. net better to witten de 3e Utjefte): I Wetsteen der Vernuften, II Jok en Ernst, III Honigbye. En hjiryn (III, s. 51) it Graf-schrift: Geen blixem zo geswind, zo schrikkelijk geen donder, Als ik met my de vrees afbrengend, en de dood, Van 't noorderstrand afsweef, en voorts myn deugd uitgoot In 't duyts en onduyts rijk, als opper oorlogswonder.

45 Hoe vaak zag 't dag-oog my, uyt dor en zilfrig tonder Verbrieslen al wat oyt zijn wrev'lig weerstand bood, En vriendlijk noodthulp zijn, gestuyrt uyt 's hemels schoot, Aan al dat zonder hoop verpletterd lach heel onder. In 't raden aldertukst, aan 't waaglijk heyrspits eerst Verbleekt ik 's keyzers blos, en stiet van hoogst hem neerst, En deed den gantschen Al verbaast mijn eer weergalmen. En als mijn krijg'le vuyst de doodt te terglijk port, Mijn Simsonlijke val veel duyzend met my stort: Het strijdtvelt wort mijn graf, mijn bloet, gezaayt, baart palmen. Nou wier it in hántaest for my en set Gysberts Grêfskrift hjir under. Mar det kom net by my op. De lêzer moat s. 85 fen syn nije Gysbert-utjefte mar opslaen dy hat er doch scoe men hoopje? en hy s j ucht, det de likens mei há nnen to gripen is; det is net fen fierrens neifolgje, mar stap for stap efternei rinne. Ik sjuch tige skoan, det Gysberts gedicht net lyk as v. Bos sines in sonnet is, mar sekstjin ryglen hat. En det de twade rygle der by Jan de Brune hielendal net yn stiet. Det komt tinkt my, om 't de dichter by dizze rygle yn 'e tiis rekke mei it wird „tong're" ut 'e earste rygle, det er net misse koe: bitink dêr mar ris t r ij e rymwirden for de beide kwartinen fen in sonnet by en bring dy yn 'e tekst to pas ! It moasten dos rympearen wirde en mei in gloednije twade rygle holp de dichter him by it yet altiten slimme rymwird ut 'e niten. Hwa hat hjir nou de foarstap? Gysbert net, hwent Jan de Brune seit ommers, hwêr 't hy syn Grafschrift wei hat. Ef hawwe beide itselde frá nske gedicht ut Le soldat suédois neimakke. It is muglik: Gysbert koe Fránsk en syn frjeon Claude Fonteyne fit Parys kin him mei it gedicht bikend makke ha. Mar oan 'e oare kant stiet de Brunes wirk by it listke fen Gysberts neilitten boeken yn Hulde II. It komt der ek net safolle op oan. Syn direkte of

46 yndirekte boarne is det franske boek, net det fen 1632 (1634) — det haw ik mear as ienkear yn hannen hawn: alles proaza, der is mei gjin tUnklauwer eat soksoartichs as in Graskrift fit to heljen mar fit 'e lettere suppleminten. En det bitsjut, det Gysberts Grélskrift nei 1642 datearre wirde moat. Pet is g'ans in forromming for immen, dy 't lyk as ik it maklikst mei Dr. Haantjes oan Gysberts stadige fintjowing fen folksdichter ta barokke renaissance-poeet leauwe kin. — Mar nou moat de lêzer it fen Jan de Brune neimakke gedicht at 'e Sweedske Soldaet ek yetris halde njunken it graskrift fen Lambert fen Bos, resp. det fen Paul Fleming fen f oar 1 6 4 0. Dy Sweedske Soldaet, dy 't letter komt, is ek sa bare oarspronklik net: det is dér gjin delmiggeljen fen deselde dotiids faeks troch 'e loft waeijende motiven, al- 't hast gjin dichter, ek net as 't er origineel wéze wol, him for to wacht nimme kin; né ! itsein twa trije ryglen oan 'e emn rinne de fersen sahwet gelyk op. Ik ha nou fiif dichters neamd in franske, in diltske, twa hollanske en in Fries en allinne ien fen 'e Hollanners seit, hwér 't er syn materiael wei hat: it stiet der yn dy tiden op it stik fen originélens al hwet nuver by; de oare fjouwer nimme neffens Us moderne tinkbylden al hwet ryklik swide smfigen it in oarrnans piip sfmder tankje to sizzen. —

Den Haech.

PROF. DR

G.

GOSSES.

„giatapeutique aeiteate" in het Yrtie/3 Alle fasen, momenten, nuances in de ontwikkelingsgang van cultuur en geest dwingen den mens de taal te herzien; haar aan te passen aan nieuwe eisen; fouten en tekortkomingen te herstellen en aan te vullen. Want alleen de taal is het middel waardoor hij zozeer buiten zich-zelf kan treden en in contact komen met zijn medemensen, dat hij cultuur en geest kon veroveren, kan bewaren

47 en ontwikkelen. Die strijd van den mens om en met zijn uitdrukkingsmiddel, dwingende voorwaarde voor zijn mens-zijn, beheerst tegenwoordig de onderzoekingen der meeste linguisten. Of deze nu geboeid zijn door het individuele scheppingsmoment, dan wel allereerst in de taal „le fait social par excellence" zien: het ingrijpen van geest en leven in het taalmateriaal blijft het Leitmotiv. Intussen ondergaat ook het onbezielde materiaal: de klank (de phonetische realisatie der phonemen), in de loop der eeuwen grote veranderingen. „Blindwerkende" klankwetten laten iemand uu zeggen waar eens zijn voorvaderen oe uitspraken. Na lang zoeken, tasten, aarzelen (en weer verwerpen, nog verwerpen dikwijls !) komt door de grootse onderzoekingen van Van Ginneken in de laatste tijd de diepere oorzaak aan het licht: de erfelijkheid der klankwetten, de rol van het biologisch moment. En eindelijk wordt het duidelijk, waarom de klankveranderingen— de z.g. unbedingte althans den spreker veelal onverschillig blijven: an sich staan zij buiten cultuur- en geestesontwikkeling, raken zij de strijd om het uitdrukkingsmiddel niet. Toch grijpen psychologische en sociologische krachten spoedig ook hier in. Zodra iemand toch maar liever roezemoezen zegt, in plaats van klankwettig ruysemuysen (Breero), omdat de „kleur" van de oe zijn gevoel meer uitdrukt dan de uu; zodra een hoes-spreker den huus-spreker superieur gaat vinden; werken mens en maatschappij weer in op de toevallige, willekeurige, resultaten der klankontwikkeling, en maken zij zich er als het ware meester van. Menig epitheton hebben de klankwetten gekregen, een enkele door mij reeds genoemd: blindwerkend, ausnahmslos, willekeurig, mechanisch, zelfs wel vernietigend. En inderdaad zouden we van vernietiging kunnen spreken als ontwikkelingen als ó > oe, uu > ui, f t > cht (een willekeurige greep), oude toestanden radicaal doen verdwijnen; wanneer niet dit woord associaties opwekte aan „gevaar", „ramp": begrippen die bij deze taalverschijnselen „buiten de strijd" in principe niet thuis horen. En toch kunnen

48 klankveranderingen vernietigend werken, althans een bedreiging worden voor den spreker. Wanneer hij namelijk door een ontwikkelingstendens gehinderd wordt in zijn voornaamste streven: verstaanbaar zijn, begrepen worden. In het Ofri. treffen we anlautende h + consonant (w, r, 1, n) nog aan, maar reeds wisselend met vormen zonder h, bv. hwersa : wersa, hwila : wila, enz. (cf. Steller, Abriss § 45, Anm. 2). Terwijl het dus zeer goed mogelijk is, dat de h (als hauchlaut) in de periode der oudste bronnen nog hoorbaar was, breekt toch reeds vroeg de tendens, om haar niet meer uit te spreken, door. Het ontwikkelingsproces is nog niet nauwkeurig onderzocht, maar waarschijnlijk zijn reeds in de XVe eeuwse Okk. spellingen als hlye traditioneel. Door het verdwijnen van den h-, moest *hlackia lachen' >*lackia worden, en zo samenvallen met lackia 'laken'. Tenminste: dat dreigde te gebeuren. Een „blindwerkende" klankwet heeft een phonologisch verschil (HL- : L-) opgeheven en er moest in dit speciale geval toevallig een zeer lastig homoniem ontstaan. De taal is defectief geworden, en het moment is gekomen, waarop de taalgebruiker moet ingrijpen om verstaanbaar te blijven. Hij is gedwongen zich te verdedigen en moet de taal genezen van haar kwaal. Dat proces, waarvoor verschillende middelen zijn, is thérapeutique verbale. Niet iedere taal ondervindt in gelijke mate de ongemakken, die klankveranderingen kunnen veroorzaken. In de Nederlandse taalgeschiedenis, die weinig-revolutionaire klankwetten gekend heeft, zijn de gevallen schaars. Maar daar, waar èn vocalen èn consonanten — kortom, het gehele klankbeeld der woorden -voortdurend aan zeer ingrijpende en vooral afbrekende klankwetten blootgesteld waren, zullen wij de strijd tegen het schrikbeeld Homoniem kunnen waarnemen. Frankrijk is het klassieke slagveld. Niet omdat in het Frans bij uitstek grote klankveranderingen hebben plaats gevonden, maar omdat in die taal, die inderdaad zeer is aangetast, de principes van dit verschijnselencomplex voor het eerst diepgaand zijn onderzocht door Gilliéron en zijn school.

49 En in vergelijking met het Nederlands (het Frankisch, zo men wil) is ook het Fries sterk aangetast. Het inwerken van de palatalisatie op dentalen en gutturalen, het laatst uitvoerig onderzocht door H. Loopstra, De Assibilatie in de Oudfriese Oorkonden, (diss.) Haarlem 1935, is daarvan een duidelijke uiting. Aan dit proces zal ik verschillende voorbeelden van (mogelijke) thérapeutique verbale ontlenen; te meer omdat ik dankbaar ! gebruik kan maken van Loopstra's waardevol materiaal en nauwkeurig onderzoek. Ik keer tot mijn voorbeeld terug. *Hlackia dreigde *lackia te worden, (waarschijnlijk) reeds in de zg. tweede of jongere palatalisatie-periode. De k is dan ongetwijfeld sterk palataal (Loopstra 81) en de normale vorm voor `laken' is dan ook in de XVe eeuw leckia (Loopstra 94) 1 ) . Van *hlackia komt alleen in de Rbr. o.a. bij chronologische vragen nog steeds zeer precair materiaal ! een praet. hlackade voor; daarna geeft Loopstra eerst weer laeyts (j) en bij Gysbert Japicx. In (lackia), leckia palataliseert de gutturaal niet, maar klankwettig kunnen we voor `lachen' en `laken' volkomen dezelfde vormen verwachten. Waarom hier geen palatalisatie? Enkele constateringen: (lackia,) leckia `laken' komt met gepalataliseerde consonant nooit voor; in plaats van het nu „algemeen-Friese" laitsj e wordt wel een enkel lakje aangetroffen (Schierm., Hindel.) , evenals beide vormen naast elkaar (Koudum, Harich); cf. Loopstra 95, Hof, Dialectgeogr. 30 vlg.; d.e.t. vinden we `lachen' nooit als *lekje. Dus `lachen' en `laken' zijn steeds in vorm onderscheiden gebleven. De bedreiging, die er klankwettig was, is dus afgewend, zolang en waar bronnen inlichtingen geven. Heeft men lekje ontleend aan een dialect, waar geen palatalisatie voorkwam, om zo een homoniem te vermijden? Hollands 1 ) Spellingvarianten, die (voor dit probleem) niet ter zake dienen laat ik stilzwijgend achterwege.

4

50 (,Ndd.) komt wegens het vocaalverschil niet in aanmerking; we zullen dus in Friesland zelf moeten rondzien. De lakje-dialecten geven te denken (cf. Loopstra 143), maar een dialect met le* 'laken': lakje 'lachen' zou ons opnieuw voor het probleem van een klankwettige verklaring (voor e : a) stellen. We staan danook hier voor een principiële vraag: hoe is de ontwikkelingsgang van een klankverandering?

Loopstra zegt n.a.v. makia, smakia, lakia, *hlakia p. 143: „Terwijl men zou verwachten, dat de vier op de beginconsonant na geheel gelijke, tot dezelfde klasse behorende werkw. zich op dezelfde wijze zouden ontwikkelen "; en iets verder merkt hij op, dat er geen verklaring is „voor het feit, dat *hlakia niet op dezelfde plaatsen als makia tot meitsie tot laeitsje is geworden". Hij stelt zich blijkbaar op het standpunt der „ausnahmslosen Wirkung der Lautgesetze", waarbij de normale toestand is, dat een bepaalde klankwet in een bepaald dialect gedurende een bepaalde periode onder gelijke omstandigheden steeds hetzelfde resultaat heeft. Dat strenge standpunt verbaast me, omdat Loopstra in zijn slotwoorden er zelf op wijst (p. 147) „dat het Fries een bepaalde neiging [ik cursiveer] tot palatalisatie heeft, die zich dikwijls zeer grillig uit", en omdat hij ook perspectieven ziet in Van Ginnekens ontdekking van mouillering buiten Friesland. Uit gedetailleerde — niet-genormaliseerde, en niet zg. „mooie" of „duidelijke" ! — taalkaarten, die er tegenwoordig voor verschillende Europese taalgebieden zijn (helaas komt Nederland achteraan), blijkt dat de normale toestand juist andersom is ! Bijna steeds komen verschillende ontwikkelingsfasen naast elkaar grillig dooreen voor; onregelmatig, zowel wat de verdeling in geografische zin betreft, als over de woorden, die „behoren" te veranderen. Regelmaat schijnt bijna steeds een gevolg te zijn van regulerende krachten, die niet inhaerent zijn aan het wezen der klankontwikkeling, maar van sociologische aard; het wetmatige is alleen de tendens.

51 En langzamerhand begint Van Ginnekens erfelijkheidstheorie ook hier meer inzicht te brengen, en wordt de linguist zich bewust, hoe onontwarbaar gecompliceerd de z.g. „gelijke omstandigheden" zijn. Daarmee komt een eind aan het verwachten van regelmaat, en aan eventuele verbazing over vormen als kjitte i.p.v. *tjitte of noordfri. kjimr3 : tjimr3; en daarmee krijgt het probleem uiteindelijk een geheel ander aspect. Er komt dit nog bij. Men kan dikwijls bij één en denzelfden spreker uitspraak-wisselingen constateren wanneer een tendens begint te werken (en het kan lang duren voor ze enigszins doorzet) . De neiging tot de afwijking is afhankelijk van vele factoren, b.v. van „omringende consonanten" edgl., maar vooral ook van accent, affect, tempo, enz. enz. (afgezien nog van de graad van „erfelijke belasting") . Voor het diphthongeringsproces is dit duidelijk aangetoond door Alfred Schmitt, Akzent und Diphthongierung (Heidelberg, 1931); voor palatalisering kan b.v. menig Amsterdammer het bij zichzelf waarnemen ! Geremd wordt de nieuwe uitspraak vooral, wanneer de spreker zich bewust wordt van de afwijking. En dat kan in de eerste plaats gebeuren bij combinatorische klankveranderingen, waardoor de phonetische realisaties van een phoneem zo gecompliceerd kunnen worden, dat het stoort en de afwijkingen dus opvallen. Spontane klankontwikkelingen veranderen daarentegen de phonetische realisatie veel meer over de gehele linie, en zetten daarom meestal ongehinderd door. Dat is de achtergrond van het analogisch herstel van sterkje, easkje, wirkje en /is/4e naar sterk (Loopstra 39), eask, wirk en f isk. En zo wordt ook duidelijk, dat de spreker een geneesmiddel bij de hand had, wanneer een klankontwikkeling met homoniemen dreigde. Hij werd zich dan de nieuwe uitspraak pijnlijk bewust, en kon haar dus vermijden. In het geval van *hlackia > *lackia x lackia heeft hij gebruik gemaakt van de dubbele uitspraakmogelijkheid der (gepalataliseerde) k. Wat de ene klankwet

52

(hl- > 1-) verstoorde, kon door de andere (k + palat. factor > k' enz.) worden hersteld. Mogelijk was ook geweest, dat hl- in dit geval was gebleven, maar waarschijnlijk was de h- nauwelijks meer hoorbaar en dus van geringe differentiërende kracht. Begrijpelijk is het wellicht ook, dat juist in het meest affectieve en dus minst controleerbare woord: lachen, de palatalisatie doorzette (cf. ook Loopstra 143, die er op wijst, dat lakia 'laken' „misschien niet zo vaak gebruikt wordt"). Een tweede voorbeeld. Hyeka, ndl. 'reiken', nfri. `rikke' (Loopstra 44 vgl.), heeft alleen in het Oostfries gepalataliseerde vormen. Loopstra verbaast zich over het verdwijnen van de palataal (onder voorbehoud van eventueel klankwettig niet-palataliseren): „te verwachten is, dat de palatalisatie zou zijn gebleven, gesteund door het in vorm en betekenis verwante raken = nfri. reitsje-rekkerekke", < *rakia. Maar veeleer is het juist andersom, en heeft dreigende homonimiteit ook hier in één der beide gevallen de k vastgehouden (cf. ook reka, Loopstra 47). Dat dit nu juist niet gebeurde bij het woord, dat in geen enkele Ofri. bron gevonden wordt, en wè1 bij hyeka, dat men er dikwijls tegenkomt, geeft weer te denken. Maar thérapeutique verbale is gevaarlijk terrein. Het is verleidelijk met woorden te jongleren, ze in botsing te laten komen, aan te tonen hoe weinig vormen verschilden en hoe lastig dat voor betekenisonderscheiding moest zijn. Er zijn heel wat taaltherapeutische verklaringen mogelijk .... in de speelse bui van een linguist. Terwijl intussen het taalgebeuren zo gecompliceerd is, dat we wel heel voorzichtig mogen zijn voor we één der factoren als verklaringsmiddel laten gelden. Allereerst geldt de vraag: wanneer storen (verstoren) homoniemen? En maar al te vaak blijft de diepere grond van het wè/ of het niet ons verborgen. Een bekend voorbeeld uit de Franse dialectologie, de strijd tussen haan en kat (Dauzat, La géographie linguistique, Paris 1922, 65 s.s.), demonstreert duidelijk de noodzaak van het verzet. Maar wekken 'en

53 waken mogen ook wel onderscheiden blijven, zou men zo zeggen. In het Fries lag (ligt) de mogelijkheid bovendien voor het grijpen, weitsie : wekje. En t6ch schijnen de beide woorden reeds vroeg doorelkaar gelopen te zijn, en heeft nu wekie bijna overal beide betekenissen. Het blijft een zoeken en tasten, een draaien om voor en tegen. Niet alleen voor den taalonderzoeker, maar evenzeer voor den taalgebruiker en -schepper, d.i. den spreker. Zo bij tiirmje : tsjirmie, waarover Loopstra 21 vlgg. een paar interessante blzz. geeft. In de ene streek lopen de twee woorden door elkaar en kunnen beide kwijnen en kermen betekenen. Elders zijn echter de, zeer verschillende, betekenissen over de vormen verdeeld; terwijl het hollandisme kenmie 'klagen, kermen' er ook nog tussendoor speelt. De etymologische achtergrond van tjirmie : tsjirmje is niet geheel duidelijk; maar of ze nu op eenzelfde grondwoord teruggaan (en het betekenisverschil dus secondair is), dan wel klankwettig verschillend zijn: duidelijk is de tendens naar vormverschil. De afstand ti : tsi is daarvoor wel heel klein, en het succes van kermje is dan ook begrijpelijk; Frieslands tweede taal bracht redding. Ook Gysbert Japicx onderscheidde de beide betekenissen door de vorm, kiermen 'kermen': tiermen `kwijnen'. Die vormen hoeven we niet met de latere te verbinden. Bij Gysbert is individuele taalschepping immers zeer goed mogelijk (cf. Haantjes, G. J. 208 vlgg.). En er is geen etymologische sprong in het duister voor nodig om de k te verklaren: de palatalisatie is doelbewust tegengehouden, waarbij de overeenstemming met het Hollands als steun gewerkt kan hebben 1). Kunnen taaltherapeutische invloeden gewerkt hebben bij het plaatsmaken van tsiezje voor kieze? Aanvankelijk had de palatali1) C. Karstien, Behrens-Festschrift (1929), 183 ff denkt terloops aan een verklaring door ontlening uit het Ndd. voor de wisselingen k: is, g: dz, ts. Ik kan in de meeste gevallen slechts stèun zien.

54 satie in in dit dit woord woord veel veel succes; succes; de de k k stond stond sterk onder onder druk, druk, „in "in satie tegenstelling met Von Helten voor voor het het oudofri. oudofri. constateert" constateert" tegenstelling met wat wat Von 146) .Gysbert Gysbert Japicx Japicx heeft de tz(Loopstra 19 cf.. . 146). heeft eveneens eveneens de (Loopstra 19 en en cf vormen. Het geheel geheel verloren verloren gaan der palatalisatie palatalisatie in in het hetNieuwNieuwvormen. fries is danook danook wèl wel verrassend. zegt, dat dat „een "een andere andere fries verrassend. Loopstra 19 zegt, is", en en daarin invloed dan Hollandse kiezen kiezen wel weI niet mogelijk mogelijk is", invloed dan van van 't Hollandse zal hij hij wel weI gelijk gelijk hebben( de de door doorhem hemnog noggeopperde geopperdemogelijke mogelijke zal overgebleven k-vormen ook om om een een invloed van overgebleven invloed k-vormen vraagt vraagt natuurlijk ook feit, dat datde detz-vormen tz-vormenradicaal radicaalverdwenen verdwenen verklaring). Maar verklaring). Maar het het feit, we hier hier nog nog niet niet klaar klaarzijn zijn met met„Hollandse "HoIIandse zijn, wijst zijn, wijst er er op, op, dat we invIoed" zonder meer. Want Want hoe hoe groot groot die die ook ookmoge moge zijn, zijn, we we hadden hadden invloed" de echt-friese dan toch nog echt-friese vorm vorm kieze, de dan toch nog hier hier en en daar, daar, of of naast naast kieze, bij G. G. A. A. Wumkes Wumkes en en A. A. de de Vries, Vries, kunnen verwachten (talloze vbb. bij dus: waarom waarom Woordenboek, Sneek Sneek 1918) 1918).. En dus: Nederlandsch-Friesch Woordenboek, ontlening? iezen is toch niet niet iets ietsbijzonder bijzonder„Hollands", "Hollands", zelfs zelfs is toch Kiezen ontlening? K al denken denken we we nog homoniem nog zo zo politiek politiek l! Daarom Daarom is is invloed invloed van het homoniem tsiizie `kaasmaken' maken'mogelijk. mogelijk.Niet Nietomdat omdathet hetsamenvallen-immers samenvallen immers tsiizj e 'kaas aloud! eenlast lastwas; was;daarvoor daarvoorhoren horende de betekenis betekenis te te zeer zeer in in een een al oud !----:..een de doorslag doorslag gegeven gegeven hebben hebben verschillende verschillendesfeer. sfeer.Maar Maar het het kan de sinds (bijna) iedere Hollandse woord woord kent, kent, d.i. d.i. sinds sinds sinds (bijna) iedere Fries Fries het het Hollandse intensieve volksvolksFriesland Friesland feitelijk feitelijk tweetalig tweetalig geworden geworden is is door het intensieve onderwijs onderwij sder derXIXe XIXeeeuw. eeuw."Wolst „Wolst dou dou tsiis tsiis ef ef hamme? hamme? Dou moast sels Wol, hwerom hwerom scoe scoe ik tsiizje as as jo jo dochs dochs al al sels mar martsiezje tsiezje- Wol, ik tsiizje fetsje Kiezewol wolik iksizze." sizze." Een Eengrapje? tsiis hawwe? hawwe ?- Ei,Ei, JoJo Ietsje mymywol! wol ! Kièze grapje ? Natuurlijk, scenetje geconstrueerd. geconstrueerd. Maar ten slotte Natuurlijk, want ik heb dit scènetje wil het zeggen, zeggen, dat de homoniemen homoniemen iederen "yn 'e 'e holle" holle" wil het dat de iederen Fries Fries „yn Ook in in tsiis. Ook zaten, zaten, en en sterk sterk gebonden gebonden waren warenaan aan het het substantief substantief tsiis. taal kunnen kleine oorzaken grote gevolgen hebben. "Fantasie!", de de kleine oorzaken grote gevolgen hebben. „Fantasie ! ", blijft de lezer lezer zeggen. zeggen. Ik Ik ben bendirect directbereid bereidmijn mijnverklaringsverklaringsblijft de van speelse speelse hypothese voor een een betere betere te geven. Mits men de invloed van associaties intussen associatiesininde detaal taal als als principe principe niet niet verwerpt. verwerpt. Dat het intussen heeft gevaarlijk werken, daarop heeft gevaarlijk is is met met geconstrueerde geconstrueerde zinnetjes zinnetjes te te werken, Meyer-Lubke gewezen, toen hij hij Gillieron - „der "dergrosse grosse HomoHomoMeyer-Liubke gewezen, toen Gilliéron

55 nymophobe" noemt bij hem ! — verweet zijn voorbeelden te weinig aan het werkelijk, geobserveerde, leven te hebben ontleend (Behrens-Festschrift 1921, S. 19). Ik geef nog een enkel voorbeeld ter overweging — Tsier (Loopstra 20), dat alleen in de uitdrukking „ (de doar) yn 't tsier" gebleven schijnt te zijn, heeft bijna overal plaats gemaakt voor het hollandisme „yr 't kier". Geisoleerd, staat het heel zwak, en het is danook niet te verwonderen, dat deglutinatie heeft plaats gevonden: „yn 't sier" (gec. door Loopstra). Zo stoot het op sier, waarvan waarschijnlijk vooral de betekenis 'pronk' in aanmerking komt. „Stier de doar yn 't sier? — Ik sjuch hielendal gjin sier!" En mogen we ter verklaring van het hollandisme kearel (keardel) voor tzir/ aanvoeren dat het stootte op tsii/ 'wiel, wagenrad', toen de r verstomde? Mogen we bij het verdwijnen van tins 'gedachte' denken aan tins 'cijns'. Men ziet hoe vele de mogelijkheden kunnen zijn, en ... hoe zwak ze dikwijls staan ! Mijn besluit is ondanks de toenemende vraagtekens niet negatief. Het Fries is nu eenmaal één van die sterk aangetaste talen, waarin de thérapeutique verbale invloed kan hebben. Hoe men ook over mijn eerste verklaringen wil denken, het principe is het toetsen waard. Nieuwe methodes (Hof, Dialectgeogr.) en nieuwe inzichten moeten ook de Friese taalstudie verfrissen en verder voeren. Dat zijn de jongere „Frisisten" verplicht aan mannen als Siebs en Van Helten, die de onwaardeerbare grondslag hebben gelegd.

Zuoz. Maart '37.

WYTZE

Gs.

HELLINGA.

nu lit at gad, tut Pteth aft= ilium had In de Oudfriesche Hunsingoer boetetaxen, overgeleverd in twee hss., beide wschl. dateerende uit de tweede helft der 13e

56 eeuw, in elk geval na 1252 1 ), komt een plaats voor 2 ), die bij den lezer bevreemding wekt, en die dan ook herhaalde malen een onderwerp van discussie tusschen de beoefenaars der Oudfriesche philologie en rechtswetenschap uitgemaakt heeft. Zij luidt als volgt:

„A bba sin hod o/endwad thribëte ti bétane, allerec bi /idrda tuëde scill. (ingum) "; d.i.: wie „abba" zijn hoed afrukt, moet het drievoudig boeten, met driemaal 31 schellingen. Daarna volgen deze rijmregels: „Na ist al god / nu hêth abba sinne hod l thacherem (= thach er em) nember nerthe, / thach scelt al god westha". Verschil van opvatting bestaat 1°: omtrent den tijd, uit welke deze bepaling afkomstig is, d.w.z. omtrent de dateering der oorspronkelijke Hunsingoer boetetaxen; 2° omtrent de beteekenis van den hoed, en, in verband daarmede, van het woord abba; 3 0 aangaande de juiste vertaling der versregels. Ph. Heck 3 ) plaatst de abba-notitie, op grond der herleiding van de bedragen der oude penningen, in denzelfden tijd als dien der overige boeten, nl. op zijn vroegst in de 12e eeuw, misschien ook in de eerste helft der 13e. In dezen tijd speelden de kloosterabten in de Ommelanden een belangrijke politieke rol; een hOdere, f rdna of kok, d.i. een schout (skeltata) was hij echter niet, d.w.z. geen militaire aanvoerder, wiens signum bestond in een hoed, op een staak geplaatst. De hoed is, volgens H., hier het gewone hoofddeksel; het afrukken daarvan wordt door een bijzondere bepaling beboet, wanneer het een abt geldt, overeenkomstig zijn hooge, openbare positie. De vorm abba zou zijn een verbastering van het Lat. abbas. Als schrijver van het hs. en auteur van het rijmpje mag men, 1) Siebs, Pauls Grundr. d. germ. Phil. Bnd I 2 , p. 1167; id., Bnd. II, p. 529. Hettema, Oude Fri. Wetten, Leeuwarden 1846, Dl. I, p. VII. 2) v. Richthofen, Fri. Rechtsq., p. 337 (§ 47); Hettema op. cit., p. 60. 3 ) Die friesische Gerichtsverfassung un,d die mittelfriesischen Richtereide. Mitteil. d. Inst. f. 6sterreich. Geschichtsforschung, VII. Ergdnzungsbnd. Innsbruck, 1907. p. 769 en Anm. 4.

57 volgens H., een klerk of „monnik" vermoeden. Een inlassching van zulk een rijmpje is een unicum; het woord abba moet dus den schrijver bij het afschrijven bijzonder geinteresseerd, „eine persiinliche Empfindung ausgeliist, eine ihm naheliegende Bedeutung gehabt haben. Der Inhalt des Verses paszt am besten zu der Stimmung eines schreibenden M6nchs, der die hohe Stellung seines Vorgesetzten nicht als unbedingt notwendig empfindet" 1). Zijn vertaling: „Abba (Den abt) seinen Hut weggeraubt. Dreifach zu biiszen, jedesmal mit 31 Schilling. Nun ist es ganz gut, nun hat der (!) abba (de abt) seinen Hut. Auch wenn er (de hoed) ihm nicht wiirde, so wiirde es doch ganz gut werden." Hecks uiteenzettingen zijn gericht tegen die van H. Jaekel 2), die de abba-bepaling terugvoert tot de jaren 775-800, op grond o.a. van een plaats in Willibalds vita Bonifacii, waar een praefectus pagi abba genoemd wordt, en van de eenheidsboete van 3a schellingen der zgn. „Pippijnsche reeks van elf" 3). Weliswaar verschijnt hier de abba als eigennaam, maar de schrijver zou zich vergist hebben; bedoeld zou zijn een militair ambt van abba. Volgens J. was hij een „hiklere" , „ein Huttrdger, an der Spitze eines Heerhaufens Friedlosigkeit androhender, bezw. vollstreckender Gaufiihrer". In het geval van de hem aangedane beleediging, nl. het afrukken van zijn (dus niet op een staak gedragen!) hoed, zou hij bevoegd zijn, ook zonder heerleger, „eine Zwang vollstreckende Bande zu führen": thacherem thach h er I (= Heerleger, zonder lidwoord!) em nember nerthe enzv. Al deze hypothesen tracht J. nog te steunen met een, eveneens hypothetische, etymologische verklaring van het woord abba: Het Oudfri. kent nl. een ww. gabbia „bespotten, hoonen"; dit 1) Op. cit., p. 770 vlg. 2) ZfdPh. 39, p. 3: Abba, eisega und re-cljeva. ZfRg., Bnd. 27, p. 114-151; ook in Forsch. z. altfries. Gerichts- u. St5,ndeverfassung, Weimar 1907. 3) R. His, Unterss. z.d. alt. Rqq. Ostfriesl.; Z.d. Savignystift., LVII.

Bd., Germ. Abt. 1937, p. 95.

58 zou ontstaan zijn door samentrekking uit *ga- (gi-) abbia, uit *ga-abwahójan, verwant met Oudhgd. abahón. Beteekenis: in allgemeinen Verruf erkldren, Friedlosigkeit ankiindigen", afgeleid van den wortel *zesah, vgl. Lat. voc-are. In werkelijkheid echter behoort gabbia bij Nedl. gapen; abba als militair ambt komt nergens voor. Ook W. L. v. Helten heeft deze opvatting van J. bestreden 1 ). Hij ziet, met v. Richthofen en Heck in den abba een abt, die, tezamen met de wisesta monnum, de gezworenen der meene meerste dus, lid van een wetgevend, d.i. een civiel, college was (Rq. 328, 1 vlg.; 331, 8 vlg.) en als zoodanig niet de acht-, maar de drievoudige boete ontving. Hij vertaalt: „Gesetzt den Fall, dasz (ein) abba seinen Hut nie wiederbekdme, dann wird es dennoch in der Welt nicht schief gehn". De vorm abba is, volgens v. H., vocatiefvorm, die dan ook indirect, zonder lidwoord, gebruikt werd, gelijk b.v.: „Dominee is van zijn hoed beroofd". Ten slotte de opvatting van Th. Siebs. Reeds in zijn Fries. Literaturgeschichte 2 ) had hij zich geuit: „Der Sinn (v. h. versje) ist nicht klar, zumal unsicher ist, wer mit abba gemeint ist. An „Abt" ist wohl nicht zu denken". In de boven aangehaalde verhandeling van Heck komt S. op diens verzoek hierop uitvoerig terug 3 ) . Zijn vertaling luidt: Abba sein Hut mit Gewalt vom Kopfe weggenommen, mit dreifacher Busze zu buszen, jede zu 31 Schi llingen. N u n ist alles g u t, n u n hat Abba (Persoonsnaam) seinen Hut; wenn er ihn aber auch (in Zukunft einmal) nicht wiederbekommt, wird es doch alles gut werden (weel eben jetzt diese Buszbestimmung eingef uhrt ist) . Volgens S. is niet alleen het versje door een afschrijver ingelascht, maar wschl. ook de boetebepaling zelf, en is ook hier abba persoonsnaam. Het delict zou betrekking hebben 1) Zur Lexicologie des Altostfriesischen. Amsterdam, 1907, p. 323 vlg.

2) Pauls Grundr. II 2 , p. 529. 3 ) Op. cit. p. 771 vlgg.

59 op één bepaald geval: men heeft een abba eens van zijn hoed beroofd, en hij heeft hem nu teruggekregen; voortaan zal echter 66k in het geval voorzien zijn, dat hij hem niet terugkreeg. Zulke bepalingen naar aanleiding van één concreet geval zijn echter in de boetetaxen ongehoord; bovendien staat het delict vreemd tusschen geheel andersoortige. S. noemt de geheele plaats, ook de boeteparagraaf, een platte scherts van een schrijver. Alles samengenomen, beschouwt Heck ten slotte 1) geene der beide opvattingen (zijn eigene noch die van Siebs), als zijnde de juiste, bewezen; beide zijn mogelijk, en inzooverre blijft het bij een non liquet. jaekels verklaring evenwel acht hij, als volslagen hypothetisch, onaannemelijk. Heck en van Helten hebben op de legislatieve functie van den abt in de Ommelanden gewezen, om te verklaren, dat in het bijzonder het afrukken van den hoed, juist van een abt, beboet wordt. Inderdaad mag echter met deze legislatieve functie in geen geval de zinnebeeldige hoed als signum samengebracht worden. De hÖdere (en de kok) bekleedden nl. geen wetgevende functies 2). Het is ook niet noodig, in de onderhavige boetebepaling aan den hoed van den abt een andere dan de algemeen gangbare symbolische beteekenis toe te schrijven, nl. deze, dat het hoofddeksel, de zoogenaamde „breede hoed", overal en ten allen tijde als het teeken der waardigheid van den drager is beschouwd. De „doctorshoed" o.a., de etiquette betreffende het op het hoofd houden, afnemen en de wijze van dragen, de vorm van het hoofddeksel was, en is, immers daarvan het bewijs. Het afrukken was dus beleedigend en een delict van denzelfden aard als berd/eng: het aantasten van iemands baard en hër- en berdbrond: het verbranden van haar of baard 1) Op. cit., p. 774. 2) Ik volsta met deze korte aanduiding, aangezien het veelbesproken vraagstuk betreffende de verhouding der stenden en de openbare functies hier verder niet aan de orde is.

60 (§ 9) 1 ); horewerr: het werpen met, of in, slijk; base f eng: onzedelijk aantasten eener vrouw (§ 12) en „uprdvia" id. van hare kleeren (§ 29) . Maar het valt tevens onder de categorie van den licra f : het afrukken van aan den lijve gedragen kleeren of sieraden: hwersa ma "ene pr stere én raf dëth ... alsa f ir sat nën l ïcrd f is (§ 35) ; énre /rowct háwedrd f , sa hire hnetszie (nekdoek) of ebreken is (§ 15); éne pr stere sin s pondoc (spandoek, doek met gesp; ook als vrouwendracht) tebreken ie f tha (d)tw rent (§ 35); hwersa ma "ene breid bir wat ande hire kerekgunge, ieftha tha ande hire breidstole (§ 38) : alles in deze Huns. boeten. Het ww. rdvia, en het znw. rat kan zoowel rooven en roof, als afrukken beteekenen (v. Helten, Z. Lex. d. Aofr. blz. 218, 346 o. uprdvia) . Wat nu de ingeschoven rijmregels aangaat, bevredigen de gegeven vertalingen evenmin. Na héth abba sirene hod. Maar hij heeft, of krijgt, de boete; niet den hoed. Bovendien legt men in de vertaling: „(Maar ook) aangenomen dat, zelfs indien, hij hem nooit terugk r e e g, dan nog" enz. een hypothetische beteekenis van mogelijkheid of twijfelachtigheid, die in elk geval niet ondubbelzinnig is uitgedrukt . Nerthe = ne werthe is een praesensvorm conj., terwijl men in zulk een veronderstelling een praeteritum van den conjunctief mocht verwachten. Deze echter luidt ne (w)urde (v. Helten, Aofr. Gr. p. 209, reg. 5 vlg. v. boven) . Het praesens ware, desnoods, daarbij te aanvaarden, maar toch zeer ongewoon. Dat hier inderdaad wel sprake is van een ingelascht rijmpje, is natuurlijk juist; voor het overige zal men naar een andere verklaring moeten zoeken. In den jubileumsbundel onder den titel „Volkskundliche Gaben, John Meier zum siebzigsten Geburtstage dargebracht", vindt men twee bijdragen, die voor ons probleem van bijzonder 1 ) Vgl. nog de Emsigoer boeten § 1: Hër ènne monne off scheren ie f tha banned to t a n d e r a n d a to spotte (tot hoon en bespotting) inns slépe.

61 belang zijn. De eene draagt het opschrift: „Einige niederldndische Lieder mit fremdldndischen Beziehungen, I. Pier la la, von Eliz. Mincoff-Marriage"; de andere: ,,'Is all got', seggt Bierlala, von Erich Seemann" 1). De laatste titel is ontleend aan het refrein der welbekende groep van volksliederen, waarvan Pierlala de held is. Zij zijn zoowel in ons land, als ook in Duitschland, in ettelijke variaties buitengemeen verspreid. Men vindt zulk een Pierlalalied o.a. bij van Duyse, Het oude Nederl. lied, dl. II, p. 1160 vlgg.; El. Mincoff-Marriage geeft nog twee oudere, door haar ontdekte, redacties van het jaar 1675, voorkomende in den bundel „De nieuwen Goutse I Jsselstroom", 5e druk, Amsterdam, Michiel de Groot. Een Hoogduitschen tekst, met enkele Nederduitsche vormen, vindt men bij Erk u. B6hme, deutscher Liederhort, Bnd. III, blz. 542; als studentenlied is het ook in verschillende Kommersbiicher opgenomen. Als lied met politieke pointen is het tot in Frankrijk doorgedrongen 2). Pierlala is een deugniet van een bepaald type. Hij is eenige zoon en erfgenaam, een brutale rakker, die in allerlei omstandigheden, reeds op moeders schoot, in de wieg, als schooljongen, later als vrouwejager, kroeglooper en soldaat steeds een groot woord bij de hand heeft. Deze groote woorden zijn voor hem karakteristiek; aan het einde der los aaneengeregen strophen verschijnen zij telkens als wisselend refrein. Vrijwel zonder uitzondering is een dezer refreinen „nu is 't al goed" of een kleine varieering daarvan, meestal aan het einde der eerste strophe; is het niet de eerste, dan heeft er vrij duidelijk een verschuiving plaats gehad: v. Duyse no. 322A, str. 2. „Zoo zeer was Pierlala bemind / van vaertje en moertje 1) Berlin U. Leipzig 1934, p. 138 vlg.; p. 187 vlgg. 2) Een opsomming van de talrijke varianten geeft Seemann t.a.pl. blz. 195. Daaronder bevinden zich vele uit John Meiers vermaard Volksliedarchiv. Professor Meier was zoo vriendelijk mij van deze onuitgegeven teksten afschriften te verschaffen, deels met de melodieën. Hem zij ook te dezer plaatse daarvoor mijn bijzondere erkentelijkheid betuigd.

62 62

saem;/ / zy zy zeyden: t' saem; `hoort eens, eens, Iieve lieve kind, t' zeyden: 'hoort kind, // ons ons eenigen eenigen erferf meester van van ons goed; goed; // daerom daerom ziet genaem, / gy word haest meester ziet weI wel toe toe-genam,/ywordhst ,'t Is Is weI', wel', zey wat - ,'t sa sa!" ..... wat gy gy doet!' doet!' // zey Pierlala, sa sa!" hielt niet niet veel veel van Str. 4: „Hy hielt van Iekkerny, lekkerny, // Hy gafze 4: "Hy Str. gafze t' t' eten eten pap pap Is bon', zey Pierlala, en bry; bry;/ / ,'t en bon', zey - Eliz. ,'t Is Pierlala, sa sasa!" sa!" Eliz. Mincoff, Str. Str. 3: Mincoff, 3: "Piere „PiereIala Ia la die die streeck streeck sijn sijn Baert Baert // En En heeft heeft dat geit bemint gelt bernint / Hy ginck ginck al laggende Iaggende t' waert / Want hy was was huyse waert t' huyse gesint // Hy loeg, Joeg, hy songh, hy wel gesint hy sprongh, sprongh, hy hy sprack sprack // `Ick 'Jck heb dat weI dat mijn sack / geltjen in in mijn sack / 't't IIs geltjen s bon, bon, ssey e y Piere Pie reI1a-1a a -1 a". ". -— Erk und and Bohme, t.a.pl. p. Erk Bohme, t.a.pI. im Oldenburgischen Oldenburgischen p. 542 542 (Niederschrift (Niederschrift im Str. 1: 1866), Str. um 1866), 1: "Der urn „Der Bierlala Bierlala war war der der einz'ge einz'ge Sohn Sohn / Auf seines Vaters Gut: bist mein Vaters Gut: // `Du 'Du bist all mein mein Gut, Gut,// Sieh Sieh du du nur nur mein Sohn, erbst all zu, wie zu, c h 0 n gut' B i e r I a I a, du's machen machen thust!' thust !'/ / 'S wie du's `Schon gut' sag sagtt Bierlala, `Schon gut', comme ca l! // 'Schon sagt Bierlala". Bierlala". comme ca gut', sagt de nog nog gangbare (Vgl. (Vgl. de gangbare uitdrukking uitdrukking in in de de volkstaaI: volkstaal:,,'t „'t is is allang goed" I). allang goed" !) . Hier voIgt, Hier verkort, een volgt, verkort, een der der talrijke talrijke Nederduitsche Nederduitsche teksten (uit Lippe-Detmold): Lippe-Detmold) : (uit 1. Osse Osse Bierlala Bierlala 'n 1. was, / sette sette heu heu sick sick suinen suinen 'n liitchen lutchen Junge Junge was, Taiten up up 'n 'n Schaot; Schot; / „Diu bist miiin Taiten "Diu bist kind, muin miiin ieuwe Ieuwe Suhn, Suhn, / muin kind, wiii witt teohaope der Kermisse Kermisse wui Witt teohdope (tezamen, (tezamen, Oudfrie. hdpe) no Oudfrie. to tó hape) no der ", !/ / " Es s man t" .. t he h e u, " s.., h / gohn" „E man g e h n. e oo t ", sagt go , sag u, "e.m.g. „e.m.g." s.h., „e.m.g. "s. Bierlala. B. inne Bierlala. "e.m.g."s. - 2. Scheole kam, / sette heu 2. Osse Osse B. inne Scheole kam, sette heu sick unner an sick unner an 'n 'n End; End; // heu heu was was seo seo 'n 'n richtigen richtigen Stoffeljohann, Stof f elj ohann, / verleut siiinen Nebenmann: Nebenmann: // Sdgt Sagt miii sagt verleut sick sick stets stets up suinen teo", sdgt mui teo", heu,enzv. enzv. heu, - 3. der Kermisse Kermisse ging, B. no Osse B. no der kam heu 3. Osse ging, // kam viir 'n 'n Wertshiuse viir Wertsfruwwe stund viir de Wertshiuse an; an; // de de Wertsfruwwe stund juste vier de Diir Dur // un hadde seone scheune witte Schorten Schorten viir. / "Wat es dat?" sagt viir. / „Wat es sdgt heu, - 4. Wertsstoben kam, van Gasten heu,enz. enz. B. inne 4. Osse Osse B. kam, / van Gasten was inne Wertsstoben vuil; / heu seu heu sette sette sick sick up up de de Obenbank Obenbank (= (===Ofenb.) Ofenb.) //un unmake make seu vuII; siiine swine Biistellunge swank: swank: // ,,'n „'n liitchen sdgt heu, enz. — lutchen Kummel", Kummel ", sagt 5. uppe Kermisse Kermisse kam, heu vell veIl Luitens Luitens stohn; stohn; / 5. Osse Osse B. B. uppe kam, sach sach heu heu froge froge nich wie un wann, // heu heu packe packe seu seu giucks glucks biii 'n heu nich van van wie bui 'n un wann,

63 Arme an: / „Diii mag eck Min," sdgt heu, enz. — 7. Osse Bierlala in 'n Kriiije (= Kriege) was, / do ging et lustig her; / de Kiugel fltigen enne iimme de Aoern, / do schmeit heu stifle Flinten in 't Kdoern (= Kam): / „Eck goh no Hius", sdgt heu, enz. — 8. Osse B. niu storben was, / soli heu biigraben wern; / de Glocken klangen dump un swor, / do bleif keun Aoge trdnenleer. / „Eck liewe ndo", sdgt heu, enz. — Een andere groep begint met P. als eenige zoon, waarin een ander, nl. het vrijersmotief doorschemert: De B. weer de eenzigst Sohn / Von all sin Vader sin Got. / „Du bist min Sohn un arwst min Got, / Nu gah man los mit frischen Mot"./„Is al got"! seggt Bierlala, commeÇa,/ „Is al got" ! seggt Bierlala 1) enzv. Seeman heeft het prototype van dezen Pierlala (Bierlala) gevonden in de zgn. kolbitir of eldsxtir der Skandinavische yolksliteratuur: deugnieten, die in hun jeugd tot niets goed zijn, den geheelen dag bij de kolen in de asch van den keukenhaard liggen, behalve wanneer zij met kattekwaad verwarring en ruzie stichten. kunnen. De samenhang der Skandinavische met de Pierlalaliederen blijkt in de refreinen nog duidelijk, zooals Seemann aantoont. Inhoud en toon van deze volkspoëzie is, uit den aard der zaak, vaak wat ruw, maar niet eigenlijk onkiesch. Een geheel andere groep van, eveneens algemeen verspreide volksliederen, die hier in het oog gevat moet worden, vormen die met het zgn. motief van broeder Melchior, Melcher of Malcher. Hier is de „held" iemand, wien het aan de noodige kleedingstukken en het verdere ontbreekt, om te gelden voor dat, wat hij wenscht te zijn; bij wijze van surrogaat wordt hij dan op komische wijze van allerlei voorzien. Ook dit motief, hoewel niet noodzakelijk Skandinavisch van oorsprong, is daar toch populair geweest. 1) Plattdiitsch Leederbok. Rutgeben von den Allgemeinen Plattdeutschen Verband. 5. Uplag, Berlin, 1902, p. 60.

64 Erk en Bohme, t.a.pl. blz. 539 beschouwen het als een onschuldige bespotting van hoogmoedige boeren, die graag te paard zitten en den grooten heer willen spelen, maar daartoe noch het geld, noch ook, gelijk Zondagsruiters, de noodige bekwaamheid bezitten; en E. en B. hebben daarin tot op zekere hoogte gelijk, behalve dan het „onschuldige". Ter ondersteuning van hun opvatting hadden zij kunnen aanvoeren het navolgende platduitsche volkslied uit Holstein 1 ) : 1. Hebbt ji min'n ( !) Buern ok sehn /mit sin 'n twei'n (gescheurden) H o t ? / Hot und un keen Rand daran, / Buer is keen Eddelmann, / Buer is en Buer, / is en Schelm vun Natur 1 2. H. j . m. B. o. s. m. s. twei'n Rock ? / Rock u. k. Slipp daran, / Buer i. k. E. enzv. enzv. In bovenstaand volksliedje is sprake van mïnen Buer, d.w.z. het wordt zijn vrouw in den mond gelegd, wat eenigszins opmerkelijk is, doch straks duidelijker worden zal, als men het beschouwt in verband met de liedjes van „broeder (Melcher) als ruiter"; zie o.a. Erk u. Bohme t.a.pl. blz. 537: 1. „Mein (!) Bruder Melcher der wollt ein Reiter werden, / So hat er keinen Hut nicht, so kunnt er keiner w e r de n. / Da nahm die Mutter den Molkentopf, / Setzt ihn Bruder Melchern auf den Kopf. / Armethei, Bettelei ! Ist das nicht schone Reiterei" ? enz.; er volgen nog 16 strofen, waarin hij alles op dergelijke wijze door surrogaten krijgt, wat hij noodig heeft. Ettelijke van deze liedjes bevatten, nu eens wat meer, dan wat minder doorzichtige, oneerbare pointen; deze hebben betrekking op den verlegen vrijer, of den bedrogen echtgenoot, den sukkel, „Jan de Wasscher", „ Janneman" of „ Jut", kortom, de held is een held van de droevige figuur. De Deensche Skxmteviser, d.z. populaire spotliederen, kennen dit motief ook, soms uitgewerkt in vrij onbedekten, schaamteloozen vorm: 1 ) O.a. in Plattdiitsch Leederbauk for Schaul un Huus, VII Uplaag, Rostock 1925, nr. 43.

65

„Alle mand og min mand 1). Alle mend haffue hat t,/ min haffuer ingen; / saa tugh iegh en flaaen kat, / giore iegh minn man en hat. (Refrein): Nu rier min man, / fauer hatt haffuer han 2). (Alle mannen en mijn man. Alle mannen hebben een hoed, mijn man heeft er geen; dus nam ik een afgeleefde kat [= in het volksgeloof een oude tooverheks], ik verschafte mijnen man een hoed)3).Voor de pointe vergelijke men de laatste strophe van Graaben og Hovmand (Boer en hoveling). De boer is hier de bedrogen echtgenoot: Bere maa ieg breden hatt, / lege med den gamle katt; / fersch kiod bliffuer mig alt for dyrt, dyre nok har ieg dett sportt. (Dragen mag ik den breeden hoed, spelen met de oude kat; versch vleesch blijft mij altijd duur [= onbereikbaar], duur genoeg heb ik dat ervaren). En voorts de Ouddeensche uitdrukking „raade for hatten" (voorzien van een hoed) = „have Magten i lEgteskabet". Hetzelfde motief en beeld vindt men terug bij v. Duyse, t.a.pl. p. 1179: „ Jan mijne man zou ruiter worden, 7 Jan mijne man die had geen paard; / toen nam hij de kat en trok 'm bij zijn staart, / toen had Jan mijne man een paard". Zooals het bij volksliederen dikwijls het geval is, bleef hier een melodie voortleven, terwijl de tekst in onzin verliep. Als onschuldige zgn. „knieliedjes" leeft het motief voort in: „Onze klaine Hinneman, 7 Dij har amn (voor kain!) peerd, / Kreeg ook nog amn zeegebok, / En ree' daormit" 4). — „Martientje, die zou paardje rijden, / maar hij had geen paard: / Hij nam er een kippetje

1) Danske Skmmteviser. Efter Visehaandskrifter fra 16.-18. Aarh. og af H. Griiner Nielsen, I. Bind, 1. Hefte, p. 123 vlg. Flyveblade udgivet (Tekst); 2. Hefte, p. 330 (noten). 2) Op cit. p. 95 vlgg. 3) Er volgen nog 2 strophen, waarvan de inhoud ook in Nederduitsche varianten voorkomt, doch het is beter ze hier niet af te drukken. 4) Uit de omstreken van Winschoten. S. Troelstra-Bokma de Boer en Dr. J. Pollman, Het spel van moeder en kind. Heemstede, 1936, p. 129 5

66 bij de staart, / Dat was toen Martientjes paard ! / Vort, knolletje, vort", enzv. 1 ) . „Hobbeldebobbel, mijn paardje gaat op, / De Franschman heeft geen hoed meer o p " (!) 2). Tot dezelfde groep behoort ook het volkslied uit Holstein 3 ), met ondubbelzinnige pointen: , , 011 Mann, de wull riden / un harr jo kein Pierd. / 011 Fru, de nehm 'n Zagenbuck, / sett't den oll'n Mann dorup; / lustig reed he, / ja lustig reed he. / 011 Mann, de wull riden / u n harr j o kein 'n H a u t. / 011 Fru, de nehm 'n Bodderpott, / ski lpt em den Mann up'n Kopp; / lustig reed he, / ja lustig reed he". / enzv. In een reeks van volksliederen zijn de beide bovengenoemde motieven: dat van Pierlala met zijn Nu ist al god, en dat van „broeder Melchior", wien zijn uitrustingsstukken ontbreken, gecombineerd. Ook deze groep is ruim vertegenwoordigd 4 ); Str. 4 (opgeteekend te Düsseldorf in 1876, met de opmerking: „Aus der franzosischen Zeit. Zwischen 150-200 Jahr alt."): „Als Pirlerla wollt traue gonn, / do h, t t ha k e n e Ho t, / do nohm sin Vatter de Kammerpott, / stolpt Pirlerla om op der Kopp, / no es et go t, saht Pirlerla, Comme ca". Ten slotte zij nog gewezen op het eenigszins verwante genre van volks-, meest dansliedjes, met toespelingen op het gedwongen celibaat van paters, monniken en nonnetjes. Bij een vergelijkend onderzoek blijkt, dat dit geheele complex voortdurend over en weer invloed op elkaar uitgeoefend heeft. In de verzameling van Sk ae mteviser komt tweemaal een Ebbe als held van de droevige figuur voor. In „Ebbe vil ikke giftes" 1) Uit Venlo. Op. cit., p. 130. 2) Uit Dordrecht op. cit., p. 151. 3) Plattd. Leederbauk z. boven. Nr. 42. 4) Prof. John Meier verschafte er mij reeds zes, allen uit RheinlandWestfalen.

67 (E. wil niet trouwen) moet het, niet bepaald preutsche, meisje den „fattig Dreng" (armzaligen sukkel) op bedenkelijke manier letterlijk voor zich veroveren; ten slotte echter zit hij vijfmaal aan het wiegetouw! — „Tapre Kamers Strid i Fredstid" (Strijd van een dapperen held in vredestijd) is een parodie; hier is Ebbe de held van het type van den dolenden ridder; een onkiesche pointe steekt er in, maar toch tamelijk verscholen. Als men dit geheele materiaal overziet, en daarna tot ons Oudfriesche rijm met zijn woordelijk overeenstemmende uitdrukkingen, terugkeert, dan wordt de eigenlijke pointe der inlassching duidelijk: De boetebepaling behoort in den tekst. De abt is in zijn waardigheid gekrenkt, doordat men hem van zijn hoed beroofd heeft. De abt is celibatair. Daarbij valt een copist, of misschien den bewerker, van de Hunsingoer boetetaxen een volksliedje in, gedicht op de droevige figuur van iemand, die „niet beschikt over een hoed", en er ook, als gebonden aan het celibaat, weliswaar nimmer een krijgen zal (thach er em nember nerthe), maar voor het gemis daarvan een surrogaat ontvangt: de abt krijgt zijn drievoudige boete, volgens landrecht: „N'a is 't al god". Maar ook het woord abba zal tot de associatie aanleiding gegeven hebben. In deze wetsparagraaf staat abba voor den te verwachten normalen vorm abbete, ebbete. De grappenmaker, op wiens rekening de ingelaschte rijmen komen, kon hier (a-)ebbete niet gebruiken, maar moest het geleerde synoniem (zie boven) er voor in de plaats stellen. Want het abba dezer riimen is inderdaad een eigennaam, die, hoogstwaarschijnlijk, als held van volksliedjes van bovenbeschreven type bekend was. In elk geval was A (b)ba, A (b)be , als persoonsnaam in Friesland even gewoon, als Ebbe in Denemarken (vgl. Abe, Abbe, Epke, de patronymica Abbing, Ebbinge, Epkema, enz.). Dat deze naam in den volksmond ook een bepaald type vertegenwoordigde, mag men aannemen op grond van de door Burmania opgeteekende spreekwijzen: „Abe schil wol werre wirde", en Aebe Siuchsma luine, `morosae phantasiae', vgl. Nedl. luimen, Hoogd.

68 Laune, Fri. ww. lunje (Halbertsma, Lexicon Frisicum, I, blz. 2 vlg. 1 ). Voor de geschiedenis van het volkslied is dit Oudfriesche getuigenis, niet alleen van het Pierlala-, maar ook van het broeder Melchiormotief, en voor de vermenging van beiden, interessant. De geschreven overlevering van al deze liederen gaat totnutoe niet verder dan tot op de 16e eeuw terug. Maar het Oudfriesche middellijke getuigenis dateert uit het midden der dertiende eeuw! De oorsprong van deze wijdverbreide volksrijmen moet wel in de landen om den Noordzeeboezem gelegen hebben, immers de Deensche en de Holsteinsche overlevering, zoowel als de talrijke Nederduitsche varianten, waarbij nu juist nog deze getuige uit Hunsingo komt, wijzen daarop, en de Friezen hebben in de verspreiding tot in Vlaanderen en van hier uit tot over de Fransche grens, een ruim aandeel gehad. Het is niet onmogelijk, dat de redacteur der Hunsingoer boeten zich deze scherts zelf veroorloofd heeft; de vrije, nu eens in verhalenden en paraphraseerenden, dan weer in wettenstijl opgestelde tekst wekt den indruk, dat hij een man was van een bewegelijken en speelschen geest. Doch dit is niet te bewijzen. Men ergere zich niet te zeer over hem, nog minder neme men aanstoot aan de onbevangen vrijmoedigheid, waarmede de volkspoëzie onderwerpen als deze behandelt, doch plaatse ze in de lijst van omgeving en tijd. Ook de klerk, die zijn grap niet in de pen kon houden, en daarmede zijn tijdgenooten misschien, maar zeker den lateren philologen en rechtshistorici een poets gebakken heeft, zal daarbij geglimlacht hebben en dat willen wij eveneens doen. Groningen.

PROF. DR. J. M. N. KAPTEYN.

1 ) Het hs. bevat alleen de spreekwoorden, zonder toelichting, volgens gewaardeerde mededeeling van Dr. G. A. Wumkes.

69

. Lob tauteekte £ctu€eIit cCe, w t ie 14,ehe , 9tve2 Yet, SPe Y:.~f937 Reith.ag, pvt, Y:.~f937 Die Anregung zu diesem Aufsatz verdanke ich folgender Stelle in Kloeke's Expansie: (S. 147) „het Friesche taalgebied hier (d.i. auf den Watteninseln) van uit westelijke richting is opgerold" sowie einer Bemerkung in Schonfeld's Historische Grammatika, § 63: „Van de lagere maritieme milieu's, die in Amsterdam tot in de 18e eeuw de uu bleven spreken, ging de uu naar de Waddeneilanden ." An Hand der heutigen u-ii Bestande in den Schellinger Dialekten soli versucht werden die beiden obenangefuhrten Behauptungen zu iiberpri fen. Die Hauptdialekte der westfriesischen Insel Ter Schelling sind: 1° der Dialekt von Westerschelling, 2° der Dialekt von Midsland, 3° der Dialekt von Osterschelling. Der Dialekt von Midsland ist ein unter dem Einfluss eines 1 Benutzte Litteratur: Siebs, Geschichte der friesischen Sprache in Paul; Grundriss, I; Steller, Abriss der altfri. Grammatik; Van Helten, Altostfris. Grammatik; Braune, Althochd. Grammatik; Van der Meer, Historische Grammatik der niederldndischen Sprache; Schdnfeld, Historiese Grammatika van het Nederlands; Schónhoff, Emsldndische Grammatik; Lasch, Mittelniederdeutsche Grammatik; Waling Dijkstra, Friesch Woordenboek; Holthausen, Altfriesisches Wórterbuch; Franck-Van Wijk, Etymologisch Woordenboek der Nederlandsche Taal; Van Haeringen, Supplement; Kluge, Etymologisches Vv'órterbuch; Hof, Friesche Dialectgeographie; Siebs, Helgoland and seine Sprache; Kloosterman, 't Vocalisme der beklemtoonde lettergrepen van den Metslawierschen tongval; Lbfstedt, Zwei Beitráge zur Friesischen Sprachgeschichte, Kap. II. Die Entwickelung des urfries. u in alt offener Silbe; Kloeke, De Hollandsche Expansie. Die in den „Leuvensche Bijdragen" in den „Mededeelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Afd. Letterkunde ", in „Tijdschrift voor Nederlandsche Taal en Letterkunde ", and in den „Groninger Bijdragen voor Taal- en Letterkunde" veróffentlichten Aufsátze liber diesen Gegenstand von Kloeke and De Vries; Nórrenberg, Zwei lautliche Eigentumlichkeiten der Emder Mundart. )

70 hollandischen Beamtentums entstandener Mischdialekt; die auf dem westlichen und stistlichen Teil der Insel gesprochenen Mundarten sind friesisch. Nach dem Befreiungskriege, also nach 1813 ist Westerschelling der Sitz der Gemeindeverwaltung und hat die rein friesische Mundart einen schweren Stand sich neben dem Niederldndischen zu behaupten. Erschwert wird der Kampf durch die neuzeitlichen Verkehrsverhaltnisse und geradezu erstaunlich ist es wie die Heimatsprache sich gegen die Verdrangung durch die machtige niederlandische Kultursprache wehrt. Midsland hat, wie bemerkt, in dem dort schon seit dem Mittelalter begonnenen Kampf seinen friesischen Charakter verloren. Wenn uns auch hier an erster Stelle die Frage interessiert, ob der u-Umlaut auf den Watteninseln eine autochthone friesische Erscheinung sei oder ob dieser Vorgang ganz oder doch zum grotisseren Teile auf hollandischer Expansion, also auf Obernahme beruhe, diirfte es trotzdem angebracht sein die Herkunft samtlicher Schellinger (oe)-Vokale ganz kurz zur Darstellung zu bringen. Ich gehe dabei aus von dem Westerschellinger Dialekt. Bei der Untersuchung der u-ii-Verhaltnisse freilich werden alle die drei Dialekte in gleichem Masse beriicksichtigt werden. Tm allgemeinen wie im besonderen Teile habe ich mich beschrankt (und habe ich mich beschranken miissen) auf eine mbglichst vollstandige Zusammenstellung des Materials und auf die Schliisse, welche dieses Material im Lichte der wirtschaftlichen und historischen Verhaltnisse zulassen. Schriftliche Aufzeichnungen aus friiheren Sprachperioden stehen leider nicht zur Verfiigung. Raummangel zwingt mich auch auf genaue Quellenangaben zu verzichten; dem Fachmann sind diese Quellen bekannt, und dem Nicht-Fachmann diirfte das Verzeichnis der benutzten Litteratur gentigende Hinweise bieten. Weil ich im folgenden oft die von Hof gesammelten Beispiele

zum Vergleich heranziehen werde, habe ich fiir die Wiedergabe

71 der Schellinger Laute das von ihm benutzte phonetische System ubernommen. 1 ) Herkunft der Schellinger u-Laute. § 1. a. ag u oder das durch Verkiirzung entstandene u oder aus o vor Nasalen, aw fyi. in geschlossener Silbe ohne Umlautsfaktor meist u; vor langem Nasal und vor Nasalverbindung o 2 , wenn ein e in der Folgesilbe dies nicht verhindert. Daher als Reflexen der verschiedenen Kasus-Vokale Wechsel zwischen o und u. Westerschelling (wsch) hat fast ii.berall 0 2 : bonk, dong, tong, tonger, hondert, komme, onder, son, u.s.w. b. u ist erhalten in hung, hunger und in fugel; ebenso in Wiirtern wie p lum, pyum, u . s . w. (Siehe § 10) , wo u aus u . Bewahrt blieb das u weiter auslautend in einsilbigen Wiirtern (u aus u oder uw): nu = nun, ku = Kuh, du = Taube; in wtsch do 2 = du ist u zu 0 2 ; schliesslich findet sich das kurze u in ku, kust, geschr. koe, koest = konnte, wo u aus u vor Nasal und Spirant, a f yi. kiithe, got. kunpa, aw f yi. kude. c. Der Umlaut dieses u ist wtsch. y oder e (I) y in hynich, hynning, und in bytter. (Vgl. 2 b.). e in knet (zu knoppe, knuppe, o f yi. knotta, and chnoto, nhd. Knoten, ndl. knot), kneppal (ndl. knu pp el; hgl. knepel); ebenso in kneppalja, kneppal f ugal. (Vgl. aber Sch. 38, Opm.): schep (ndl. schop, hd. schiippe, schippe, mndl. schoe p , auch noch im technischen Sinne; /lam. schippe, schip ) ; stetta (ndl. storten, hd. stiiyzen, hgl. steyt); kessan, kessing (ndl. kussen, hd. Kissen, ohd. chussin, chussi); p et (midsl.; ndl. put, hd. P f 2itze); schetting (ndl. schutting; hd. Zaun zu

1 ) e = e van pen; i = ie van zien; I van zin: o = o van ton (0 2 ); ó = o van tol (o 1 ); ó = u van put; 0 = eu van peul; u = oe van boek; u = ongeveer tusschen Eng. but en Hd. Lóffel; y = u van ruzie. Een : achter de vocaal duidt aan, dat deze lang is; een . dat deze halflang wordt uitgesproken. (Hof, Friesche Dialect Geographie, bl. 12) .

72 awfri. skette, skettene, einpferchen): hierzu vielleicht SchItt9r6m, Flurname, aus schet-heri-hem. Keppal (ndl. koppel, mhd. kup(p)el, lat. copula, afri. keppel); ken, kin in Flurnamen: Kenekeren, Konfinnen (and. chuoni, nhd. bühn mnd. bone, ags. c'ène, nwfri. koen, was mhd. k6n entspricht. Oder aus afri. ken Geschlecht) Nes, Flurname, fiir dasselbe Land: Gloepe zu afri. glûpa ndl. gluipen. Tatsdchlich ist die Form dieses Ackerlandes damit im Einklang und Nes Entrundungsform zu ndl. neus, afri. nose, ags. nosu). tIn (ndl. dun, nd. diinn, afri. thenne (i), hgl. ten, and dunni), fiir wInskje (wiinschen) (vgl. Schtinf. § 38, Anm. 1; und Van Haeringen Supplement). Die niri. bregge und regge (ndl. brug, rug, hd. Bracke und Riicken) wtsch. bre:ch, re:ch, hgl. brej, rej. Hierzu otsch. op syn raeij lizze, op syn raeij kri-je, Vgl. zu keg, kegge, afri. kêi, tersch. hal in kaiblom (Schliisselblume). Ndl. mug (Miicke) und kruk (Kracke) tsch. mIch und krIk (Midsi.). d. Ndl. droog aus gm au wtsch. mit germ u: druch (v. d. Meer 42-2). Wtsch. struppa (stroopen, hd. streifen) gehiirt nicht hierher; strupp ist die wtsch. lautgesetzliche Form zu striup. Vgl. § 4 b. ,

,

Wtsch. YUP (ndl. MPS, hd. Raupe) ist Kollektivum, das Einzeltier wtsch. rugerupar, Midsi. hat entr. rip.

§ 2a. Kurzes u in offener Silbe mit Umlautsfaktor, ndl.0, geschr. eu, hochd. a oder u ist wtsch., nur in wenigen Wiirtern bewahrt: schu.ar = scheur, Riss, aus *skuro gegen ndl. scheur, mnl. sc6re aus *skuri.; slua.ra, = schleifen, schleppen in: da trossan sloera oer it dek; da boeal sloera litta = die Sachen herumliegen lassen; auch: vernachldssigen; iitsloerd = verwahrlost, vernachldssigt und in sloeri = Schlampe zu mnl. sloere, schleppen zu sloer = Tau, Seil. b. y hat wtsch., in hynich, hynning, byttar und gylla. Auf die beiden ersten Wiirter komme ich zurtick. Wenn nach Zerstbrung

73 der Vegetationsdecke der Wind mit der ungeschiitzten Sanddecke sein freies Spiel treiben kann, bilden sich in den einzelnen Diinen kraterdhnliche Aushbhlungen; eine solche natiirliche Sandgrube ist wtsch eine gylla, mhd. guile = Lache, Pliitze,norw. dial. gyl = Kluft. Geul . Fahrrinne wtsch. slink. Neben knokkal -= Kn6chel hat wtsch. knukkal =--- Knitter, Kniille, auch knukkalia ,------ knittern, zerknittern. Der e(I) Umlaut dieses u erscheint in: brekkan in Nybrekkan, Flurname, zu ndl. breuk, as. bruki, and. bruh; pel = 13/fthl, and. pluliwi. Sch.sin -=-- Sohn, and. sunu, afri. sunu, vielleicht aus Flexionsformen mit i zu erkldren (Schbni. § 38) oder aus dem Plural iibernommen. (Lasch § 370, Anm.). § 3a. Langes il (u:), schon vormndl. meist umgelautet, womit das aus iu entstandene u (y) zusammenfiel. Ndl. u (y), gewbhnlich diphthongiert zu ui; y blieb erhalten vor r; nhd. au ohne Umlautsfaktor, eu, du mit Umlautsfaktor oder aus iu, wtsch. ohne Umlautsfaktor u.a, u, — SIVY , glu:r aus *g/etron, verkiirzt zu o2: borran, doria, morra. wtsch. mit Umlautsfaktor y: hyra ----- heuern aus *hurian, ae. h9ria. Fiir Einzelheiten siehe II und III. b. Der i-Umlaut des ii ist "è mit den Zwischenstufen a, i (Van Helten § 32, aber Siebs § 53). Wtsch. hat teils u, teils y, y. — fyst, hy.ad, rumja; afri. beh&la, wtsch. het:dzje. Ob ki:as, afri. lase urspr. schel. oder aus dem Holl. iibernommen wurde ist schwer zu entscheiden. Bruid, hd. Braut, wtsch. bryd; dagegen weist wtsch. br6geman, Brdutigam auf 'è hin: aus einer Form wie nordfri. brêdgum (Siebs § 31) wird durch Mouillierung des d brêigam und hieraus nach r brogam (Kl. § 112 far e > 6 vor r). Das tautologische brogaman ist eine Neubildung. Fiir das u-y-Verhdltnis in den Schellinger Dialekten AbschnittII. § 4a. ag.eu wurde airi. iu, io, wenn in der Folgesilbe friiher

74

i, 1 oder j stand oder dem Diphthonge unmittelbar ein w folgt. (Van Helten § 24) . Dieses a f ri. iu blieb wtsch. iu: ju:r, teuer, /ju.r, f euer, iu.d Leute, stiu.r, steuern, oder es wurde umgelautet zu y (y.): dyval Teu f el, gaty.ga , Zeuge. A f ri. iu in 3 S. Pr. Ind. der IIen Kl. der st. Vb. hat wtsch. u in: hy drupt aus driu pt (nach r fault der erste Komponent aus, Vgl. unten); io in: hy f Tocht; vielfach fand Ausgleich statt: 3 S. Pr. Ind. bekommt den Vokal des Infinitivs: hy bie: dt zu bieida, hy /arje:st zu /arje:ze hd. verlieren oder der Vokal der 3S verdrdngt den des Infinitivs: hy krupt aus kriupt zu kruppa fiir a f ri. kriapa, das wtsch. kre.pa hdtte ergeben mussen. b. aw/r. r. iu aus i vor w wurde wtsch. u : bliwa zu bliuwa zu wtsch. blu.a; ebenso dru.a, schru.a, wru.a, und ru.a aus riuwa, and. rihan; ndl. rijgen; nwfr. r. triuwe aus thriwa wtsch. unbekannt dafi.ir du.a = ndl. duwen, schieben, stossen, and. duhen. Das Part. Prt. dieser Verben hat vor n io ou entwickelt, mit wtsch. Wegfall des i nach 1 und r: blo °un mit stark nasaliertem Vokal aus bión, dro°un aus drión, ebenso ro°un, schro°un, wro°un und in /rong aus friônd, klong aus klióne, hd. knáuel, das starke Part. prt. do°un ist wohl Schellinger Reminiszenz an das hier verlorene triuwe (S. oben) . i in ió ist erhalten in wtsch. sniong, Sonnabend, aus sniónd. § 5a. gm. ó, and. ó, uo, a f ri. meist ó wtsch. u.a (geschr. oe) : blu.ad, a f ri. blód, /u.at, a f ri. /ôt, gu.ad, a f ri. gód, usw. o: ist erhalten in gano:ch = genug, a f ri. (e)nôch. Fiir die Verkiirzungen wie fottan: Fusse usw. vgl. III Aus1. germ. ó > a f ri. u (vgl. § 1.b.), aw f ri. ó in hó = wie, wtsch. wie nw f ri. verkurzt zu hó. ,

§ 6a. a f ri. ió aus iu wurde nach Wegfall des ersten Komponenten wie urspr. iet wtsch. u: -gru: d = Narbe aus grióde. (Kl. 147, c). Das f iir Mts/w. von Kl. angef iihrte rua p riep, rief,, wtsch. ro f t, ostersch. reEcht. cht. (Vgl. f iir diese Formen Van Wijk unter „berucht"). ,

75 b. Der Umlaut ergibt afri. wieder é, wtsch. i:, resp. i.a: fli:ra, ndl. vloer, = hd. Boden; bi:na, ndl. boenen, md. biienen; gri.an , ndl. groen, hd. griin; spi:la oder spi.ala, ndl. spoelen, hd. spahlen; sikja, ndl. zoeken, lid. suchen, as. seikian, afri. séka. Auch helgl. hat die entrundeten Umlautsformen: grén, spél. Das aus gm ci entwickelte afri. .6 vor kurzem Nasal ist wtsch. verkiirzt in Mbndei,hd Montag < monnendei.

II Die Schellinger u-ii-Bestdnde. Die Hauptdialekte werden im folgenden mit 1 ----- Westersch., 2 =- Midsland und 3 = Ostersch. bezeichnet. Die zum Vergleich herangezogenen neuwestfriesischen Dialekte nach Hof, dem ich dieses Material entnehme, mit S. = Siiden, M = Mitte und N = Norden, resp. Osten. Ich gehe wieder aus von dem Dialekt von Westerschelling. § 7. Vor Dentalen. a. Vor n hat wtsch. meist die palatalisierte Form und zwar stets kurzes y, oder mit Entrundung I, z.b.: bryn, dynna, hynnich, kyn, kryn, pyn, ryn, tyn, synnich, schyn = Scheune. (Der Doppelkonsonant bezeichnet Gemination). Midsl. weicht ab fiir: h5nich-; pyn und schyn fehlen; dafiir brIk, auch otsch. vgl. neng. brick und schy.ar . Otsch., wie alle nwfri. Mundarten haben y, nur N. hat wie II auch h5nnich. Entrundet in sIn, an, II: s.5n, so:an, III sIn, nwfri. soan; II d5n, andere Dialekte an. Weiter in den Flurnamen kin, ken und in wInskia. (Vgl. § 1, d). Nwiri. sInne ist sch. son, aber Midsl. s5ndag =-- Sonntag, wofiir I und III sne.6.n, geschr. snéin aus sonnandei zu sonnand mit Akzentverlegung und Apokope des d tersch lautgesetzlich zu snein. Nwfri. hat sinnandei, sennendei vielleicht auch unterm Einfluss des vorangehenden I und des an- und ausl. n zu snein ent-

76 wickelt. (Vor der Akzentverlegung war also das a der Genitivendung zu e umgelautet, wodurch gegenuber tersch. snand, wfyi. spend entstand, woraus sich snein entwickelte wie afyi. ende nwfyi. ein produzierte. Von den wtsch. Doppelformen bu.ana and bi.ana, II and III bu.ana and bu:na geht letzteres auf a f yi. bêna zuriick. Nw f yi. bylnne, biene. (6b.) b. Vor t hat wtsch. ausnahmslos kurzes y, z.B. byt, byttan oder bytn, dyt, gyt, kyt, klyt, nyt, pyt, ryt, snyt, slytta, schyt(sa), spryt, tyt, yt. Die Inselmundarten stimmen in diesem Punkte mit der Mundart S iiberein, M und N haben auch u-Formen, N.O. uó-Formen. Byttar, nyt, schyttal, haben II bóttar, n ot, schoddal; innerhalb der Mundarten M.N. und N.O. wird dieser Laut durch u, uó, y vertreten. S. hat durchgehends y. c. Vor stimmh. Verschlussl. d wtsch. y.a, z.B.: hy.ad, = Haut, kry.ad = Kraut, ly.ad = laut, ly.ada neben ly:da = lauten, láuten. Bryt = Braut, ndl. bruid, nw f ri. breid, hat auch in der Mzl. brytan. Auch in syd, gespr. syt = Siiden ist das y kurz: Sydwal, sydwest, mit dem Ton auf der zweiten Silbe, om 'e Syd; Otsch. om 'e sy.ad; sonst als Bezeichnung der Windrichtung schon soit (zuid); in sóijewin, in sydalak wintsa. Das alte u ist bewahrt in Flurnamen: Su: rmispay als Gegensatz zu Noardmispar, und in Soreinan. Das y von Dyts hat eine i-Nebenform ebenfalls in Flurnamen: Timer, Tierney, Tjimer. Neben styt kommt (oder besser kam) noch stut vor, Otsch. styt. Das u: aus a f ri. ó hat sich erhalten: /lu.ad = Flut, /u.at = Fuss, glu.ad = Glut; gru.ad = Wachstum, ru.at = Russ. II hat u in raat, nw/ri. ri. u, geschr. oe. Der alte Diphtong ui hat sich auch in den Sch. Mundarten

77

erhalten: l5i, geschr. lui, b5i, d5it, fl5itsa. k5iari9, röilja sch5in. Entrundete Formen in schettIng = Zaun, SchIttarum (§ 1, e), knet, stetta, pet, (1, d). Dagegen hat Wtsch. schottal = Riegel, ags. ,

scyttel.

d. Vor stimml. dent. Spirans s. Wtsch. regelmdssig y.a z.B. hy.as, kly.as, ly.as, my.as, ply.as, sly.as, ty.as. Nur bys = Tasche und krys haben kurzes y. II hat iiberall kurzes y, also hys, mys,lys,usw. S. zeigt y, y:, M. u, u, N. u, uo. (Hof. S. 224 und III). Vor st Wtsch. kurzes y: tyst, pyst. = Pustel. Vor zje entweder kurzes oder langes y, z.B. gyzja, sy:zia. II hat ply.za , su.za . Gyzje fehlt. (gyzie = schreien, ldrmen hat Wtsch. Bedeutungsverengung erfahren: iiber „der Ldrm, der sich in dem sonst so stillen Dorf erhebt, wenn vor der Kiiste emn Schiff sich in Seenot befindet" hat es die heutige Bedeutung erlangt, nl. Warnruf in Strandungsfdllen fiir diejenigen, welche sich an der Rettung beteiligen wollen.) Die entsprechenden Diminutiva zeigen Wtsch. y, die Pluralformen dagegen im Gegensatz zu den festldndischen fri. Dialekten y.9, z.B. hyska, hy.azan; myska, my.azan; klyska, kly.azen; plyska. Kurzes y hat hys in „nei hys tb" = gespr. hystb =- nach Hause. Weiter sind zu erwdhnen dysend und dyzlach. Entrundung zeigt misals = Masern., kèssIng = Kissen und der Flurname Nès (§ 1. c.) Altes u ist erhalten in Wtsch. prusta, auch II und III. Das Festlandfri. hat merkwiirdigerweise y, nur N.O. hat et. bru.zia, nur S. y; kurzes u in Wtsch. brusam, de brusam ste:t him op 'e mylla = der Schaum steht ihm vor dem Munde. Vgl. Ndl. broes = die Brause einer Giesskanne. der Wind erhebt sich; pust9, = blasen: da win pustat op ynt fiu.ar usta. II hat y:pysta; 'n ystar = Blasebalg. Auch S. hat y, sonst u, ua, u, uó.

78 ru: zja = starmen. Kurzes u in Adj. ruzach: 'tis ruzach wI:r = es ist starmisches Wetter; II hat langes u: in ru.zach. S. hat y, in den anderen Mundarten u, uó. u auch in: by da rus /orkl:pja = in der Ruse verkau f en; by da rus = in Halle and Falle. su.as: by ll bbat in 'n su.as = in einem Zustande der Betáubung. Fur knust = Knast and knust, knyst = derbe Faust. Vgl. Van Wijk unter knoest, knuist and kneuzen. Nw f ri. y; u, y, ua; u, uó. Wtsch. fustar, auch II and III hat u aus ó, ags. /ôstre = die saugende. Das Wort kommt in den Schellinger Mundarten nur vor in der Bedeutung: weibliches Kaninchen. Umlaut zu ó neigt Wtsch. kródzja = karren, Ndl. kruien and krówèin, III kroddewèin = Schiebekarren. II hat króia, króiwagan (ui). Nw f ri. kroade. Dieses ó aus iu in Wtsch. Flolán = Vlieland. (Vgl. Hof. S. 240, der f fir den fris. See De Fluessen als Aussprache f lossen, f lossing angibt. e. Vor patat. hellem 1. Wtsch. regelm ssig y, z.B.: byl, f yl, gylja, kylla, mylla, p y l, pyl ja (yt-). Auch II and III, sowie S. neigen y. Sonst hat nur noch kale. M. and N. eine Nebenform mit y. Byl = Sack, Beutel ist sicher altes Sch: gretta en litsa byl = grosse and kleine Kasse der „borran" d.h. der Bauernscha f t eines bestimmten „Hamriks". Auch tsj erka byltsa = Klingelbeutel, Ndl. ^.

kerkezakje. f yl ist nicht nur /aul: f a.ijan = /aule Eier, sondern auch: /alsch, bissig:an /ylla hung, an fyi ho(r)s. Fyllas = Nachgeburt, aber auch in der gewohnlichen Bedeutung Kehricht, Mall: /yllasbllk = Kehrblech, usw. gylja, Ilgylla, nw fri. gale, G.J. guwlje, = weinen, schreien. Neben kylla, wtsch. kyl = Art Fischernetz, and kyltsa, Gratze, das seinen Namen hat von einer kleinen Aushohlung in der Mitte, einer kleinen Kuhle also, als Ersatz f iir den Butternapf.

79 Mylla hat eine Form mit u.a in smu.al. pyl, pyltsa = junges Huhn oder junge Ente; auch entrundet einepil. (Ostersch., wo pyl --- ndl. peul). ytpylja ------- hervorquellen, Ndl. uitpuilen. Entrundetes y in pel = Pffihl, Ndl. peluw ( § 1, d). § 8. VOY velarem, dunkelem 1 1st a. Wtsch. 4 aus afri. 6 erhalten in bu.al, ndl. boedel, =- das Inventar, die Masse; II kurz in bullagut (boelegoed) du.al =-- Ziel, ju.ala =--- jolen; ku.al = kfihl. Ju.al fehlt II. Schu.al, Pl. schu:lan; su.al, swu.al = schwfil mit einer auch noch im Wtsch. fortlebenden Ablautsform swe:la, mdn. swelen, = sengen, schwelen, glimmen, Ndl. smeulen. stu.al, Pl. stollan, nicht 6. Wtsch. mol =----- Mfih le zeigt II Umlaut: m611an. VW' gutturalem V erschlusslaut k Wtsch. und III fast iiberall u, II regelmdssig y: buk = Bauch; duke =-- tauchen, auch bficken; /uk = Reuse; luk -= Luke; luka = ziehen, II nicht; dagegen mukia zu muk, afri. metka = Halm auch II: myka. ruka = riechen; sukar =-- Zucker; forstukja --,----- verrenken, Ndl. verstuiken (II und III nicht); stuk ----- der Schober, Ndl. schelf; davon abgeleitet stukelia, stykelja =- anhdufen. Das Iterativum zu duka, nwiri. dukeije, Wtsch. noch in dukalsdn =- Treibsand. II hat in allen obenangefiihrten Wtirtern y. Dagegen hat II in bukahout der nicht-umgelautete Vokal aus einer Form ohne Umlautsfaktor. Vgl. as. béka. Y hat wtsch. nur in (ga)bryka, = gebrauchen; kryk = Krug; pyk, Ndl. puik, ausgezeichnet, feinst; pryk = Perficke. c. V or den gutturalen Reibelauten g, ch (auch an-und inl. Tersch. im Gegensatz zu dem fris. Festlandsmundarten nur spirantisches g und ch(x). b.

80 Wtsch. fast ausnahmlos u, wdhrend II iiberall y hat. bu: ga = biegen; druch. (Vgl. § 1, d) = trocken; sluch, ungef chr noch in der Bedeutung des mhd. sluhtisch = trage, /cud, nl. mede, matt, schla f f . hu.ach = Zap f chen; such and ruchte = rauh, struppig and Gestrip. su: chja = saugen; plu :chjd = p/lügen, da f iir III plu.ia. II: by.ga , slych, hych (?), ry.ch, rychta; syga; aber pluge and loge, I and III lu.chja, lu.ia, = au f stapeln. tsju.ge = zeugen ist veraltet, dafiir, ty.ge, gety.ge; fur die Takelage eines Schiffes stets ty.ach. 2. A f ri. iu vor ch(t) and gg, wtsch. o: rockt, slocht, njoggan; II neigt è and e. in negen, III riócht, rócht, sliócht, slócht; nioggan. ,

§ 9a. Vor den labiodentalen Spiranten f and v Wtsch. y.a dry.a f , dry: ven; kly.a f , kly:van; kly:vja; kly.var, kly.vhout, usw. sy.var = rein; net sy.var = angeheitert, nicht ganz bei Troste. schy.av = Schubriegel; aber schu.a = schieben. Vgl. unten. Kurzes y in den Diminutivformen: dry f ka; kly f ka; ky f ka; and in styver = Ndl. stuivar.

b. u aus ó ist geblieben in: lu.av; ta lu.vart o p , = luv, an der Luvseite; ru.av, rut/e a = Roof,, Schla f raum am Deck.

c. Wtsch u. aus iw (4 b) II meist y oder i; blu.a, bli.wa; schu.a, schy.va; klu.a, kloua; klo.va; stu.a, sty.va, it sty f t; wru.a, wri.va; schru.a, schri.wa, klu.a, kllmma = klimmen. Kurzes u in stuf,, auch II, verwegen, keck: hi fI.at fiir fIrt = /ährt, stuf,, = ohne sich um das Wetter zu kummern, it Is 'n stuf StIk II: hi is stuf = er ist ein frecher Kerl; 'n stuva barch = ein kolossales Schwein.

81 § 10. Vor labiodentalem m. frieren; p rumja, prumka = Priemchen; Wtsch. u: klumja Schaum; p rum zeigern; krumal =- Krume; schum sumja weichen Brustfedern, Fedeyn; aber plym fiir die Pflaume; plum womit die H6hlenente ihre Eier zudeckt; tumalia = taumeln. Ebenso III; II hat kleume; sonst y; S. und W. meist o, N. u, nur p/ym neben plum, wie I und III. Wtsch. hum =- Tasse, Becken; auch U und III; S. und W. o, N. u. Daumen, ebenso III; II dym; S. und W. o, Wtsch. tomma N. o und u. Wtsch. dypnka, eine Art Gebdck, ist direkte Entlehnung. Voy dem stimmlosen bilabialen Veyschlusslaut p. § 11. Wtsch. ausnahmslos u; soweit dieses u Ndl ui entspricht hat II dafiir y wdhrend auch S. in diesem Fa lle u zeigt. kruppa =kriechen; druppa, neben drIpa; supa-saufen; gluppart = Gleisner; kup = KUbel; stupan = KKimpfe; sluppa = schleichen. II ausser in dr/pa iiberall y. Ndl. stoep = Freitreppe, Wtsch. stoppan, II stup. Dupalt, dubal (in: dubel en dwo(r)s), II dabal, = doppelt, aus Ira. double, Ndl. dubbeltje = Doppelstiiver, Wtsch. dupeltse. Nwfri. nur u. Wtsch. yupa, afri. hr6pa, = ruien, hat wie afri. 2 und 3 S. Prds. o:do roist, hi roft, afri. hropt(h); Das Ostersch. hat hier vor cht unverkiirzten Vokal: ro:chst, hi yo:cht (§ 6). Supa, Supanbri hat II zwar supa, aber sypanbrèi. sop, mhd. sop/e, ags. sop ist nicht nur bewahrt in grongsop = Bodensatz, se:psop = Seifenwasser, sondern auch in dem Vb. insobja =eintunken. Hup =- Reilen aus afri. h6p auch II hup: da hup fan 'n /at. Vb. hupja, neuerdings hupelje, II hupele. iu ist II y:strypa. Das u in Wtsch. strupa

82 Zu Ndl. ruts neben rope, Kil. rise neben dial. ryp, v. W . Wtb., Wtsch. und III ruP und rugarupar als Sammel -und Einzelname, und II rip. § 12. V or alveolarem, schwachgerolltem r Wtsch. u:, u.e, oder verkiirzt o 2 : bu.ar, II u., nw f ri. u.a; bor, borja = Nachbar, die Nachbarn besuchen, II y, S ó(•), M. und N. uó; borren = die Bauern-, resp. Dor f gemeinscha f t, das Dorf,, die Strassen, II y; daher auch Wtsch. borrebier, III borrebjl: r, II byrebi:r; dorje = dauern, II y, S ó, M. uó, 6,N. uó fju.ar, f Pl. Fju:rtu.ran, II y., S oft y.a, Pl. /jörren, N. wie Wtsch. morra, II my.er, S. ó(.), sonst uó; ju.er (jödder, jö(r)st) = teuer, teurer, teuerst, II dy.r, S. wie Wtsch. sonst ju.adar, ju.ast.; schu:ra = zerreissen, II schó.ra, S ó(.) sonst uó, uó.; ku.ar, Pl. korran = Kor l,, II korf,, korven, nwfri. ri. koer, P1. koerren, S. korren (nach Fr. Wtb.); lu: ra, II lu: ra, nw f ri. u.a; baglu:re, II baglyra, S. ó, sonst uó.; su.ar = sauer, II sy.ar, S. ua, M. ua, uó; N. uó.; stjura = steuern, II sty: ra, sonst u.a; stu.ar, II u.a, u.a, aber nw f ri. stu.rsk, Wtsch. sty.rs. Y vor r hat Wtsch. nur in hy.ra, hyar = heuern, mieten, Heuer, II hi: r, a/ri. ri. hêra, hêre; nw f ri. hiere, hier., und in Fremdwstirtern: avanty.r, party.) = ebenbiirtiger Gegner; ky.r in: hi mot 'n ky.r dwl.n ist wohl buchstdbliche rtÍberstetzung aus dem Ndl. i: in f li: ra = Boden, Ndl. vloer II, /lu.r; I in schlrja = scheuern, II schy.re, S. ó, M. uó, aber N. neben uó jI. ,

,

Y:.~f937 Wenden wir uns jetzt der Frage zu, ob die „Aufrollungstheorie" f iir das untersuchte Gebiet zutrif ft . Eine bildliche Darstellung des gewonnenen Ergebnisses, die die Hauptsachen festlegt, konnte so aussehen:

83

Anm. Westerschelling hat ungefahr die Hdifte der G-esamtbeviilkerung.

Vom Westen her hat dann der y-Vorstoss an der Angriffsfront nur teilweise Erfolg gehabt; hinter, also iistlich der Westfront aber wird das ganze Gebiet okkupiert, dann aber wird der Angriff 6stlich der Linie Formerum zum Stehen gebracht und weiss das U-Heer seine Linien grossenteils zu behaupten; der Gebietsverlust ist merkwiirdigerweise nach Art und Umfang dem Westerschellinger gleich. Es ist klar, dass wenigstens f iir Ter Schelling die „Aufrollungs"-theorie aufgegeben werden muss. Freilich, wenn wir annehmen, dass das Midslander y-Gebiet als Ausstrahlungszentrum seine y-Gebilde in westlicher und bstlicher Richtung hdtte verbreiten Unnen, dann ware unsre Karte leichter zu deuten. Zur Stiitze einer Aufrollungstheorie aber vom Westen her hdtte sie etwa so aussehen miissen: Westerschelling 0

y

Hafen

Midsland

Osterschelling

0

o

y. u

u—y

84 Das Studium der einzelnen Wiirter, welche Wtsch. und Otsch. mit u, Midsi. mit y gesprochen werden, wirft auf die Behauptung, die subalternen Seeleute seien die Importeure der y-Wiirter gewesen, emn eigenartiges Licht. Wtsch. ist der Hafenplatz, Midsland dagegen vorwiegend agrarisches Gebiet. Tm Munde der Wtsch Matrosen sind WE•rter wie Lukan, rum =-- Ladungsraum, schum = Meeresschaum, und nicht zu vergessen p rum, rumka, Prieme, sehr frequente Ausdriicke. Wie ware es nun aber möglich dass die Westerschellinger Matrosen, wenn sie mit der k6stlichen y-Ladung heimkehrten, eben in diesen Wiirtern das y wieder gegen u vertauschten, wdhrend die Midslander, die ohne allen Zweifel sich iiber diesen Matrosen erhaben fiihlten, die weggeworfene Ladung, sogar die „Prymkes" aufhiiben? Ausserdem, warum sollte gerade die Sprache der subalternen Seeleute Einfluss gehabt haben? Ter Schelling hatte unter seinen Seefahrern von alters her viele Steuerleute und Kapitdne: und eben der Einfluss dieser Kreise ist in den 70er und 80er Jahren des vorigen Jahrhunderts noch genau zu kontrollieren. Ich kannte mehrere Kapitdnsfamilien, wo die Eltern unter einander die Mundart sprachen, wdhrend sie sich den Kindem gegeniiber des Niederldndischen bedienten. Und zwar nicht SO, dass sie die Laute ihres Dialekts durch die entsprechenden niederldndischen ersetzten, oder einheimische Ausdriicke einfach „verholldndischten", sondern so, dass sie das Niederldndische als eine zweite Sprache neu einfiihrten. Westerschelling und in geringerem Masse auch Osterschelling wurden auf diese Weise zweisprachiges Gebiet, das durch sein verhdltnismdssig reines Niederldndisch dem Fremden sofort auffdllt. Und eben deshalb, weil die Eingeborenen das Niederldndische als eine von ihrer Mundart völlig verschiedene Sprache empfinden, ist der gegenseitige Einfluss dieser Sprachen verhdltnismdssig gering. Und wenn der u-y-Wechsel wenigstens teilweise dem Oberlegenheitsfaktor zuzuschreiben ware und die übernahine des y die Anerkennung der Inferioritdt der y-Sprecher ,

85 in sich schlosse, dann ist es doch sonderbar, dass die heutigen Dialektsprecher in kein einziges Wort das ui (fur y aus u) der Oberschicht aufgenommen haben. Eingefiihrt sind y-W6rter in Midsland, aber nicht durch Vermittlung y-sprechender Seeleute. Seit 1615 war Schellinge holldndischer Besitz and Midsland der Sitz des holldndischen Beamtentums. Eher war die Insel schon Jahrhunderte ein holldndisches Grafenlehn and die holldndischen Adelsfamilien Arkel, Heemskerk, Bergen and Aremberg die abwechselnden Besitzer. Das Schloss stand hinter der Syrijper Kirche, innerhalb des Midslander Kirchspiels. Das erkldrt zur Geniige das Vorhandensein eiher holt. fri.-Sprache inmitten zweier ausgesprochen friesischen Gebiete. Die einheimische Sprache ist von der holldnc ischen der regierenden Kreise verdringt worden oder besser, die Sprache der gesellschaftlichen Oberschicht lagerte sich fiber die Heimatsprache, ersetzte sie oder driickte ihr das fremde Geprdge auf. Wenn wir hier vor Bonst urnlauthindernden Konsonanten (Vgl. unten ) sugar in rein friesischen Wortern y statt u wahrnehmen (myke z.B.) dann handelt es sich zweifellos urn Ubernahme, nicht urn autochthone phoretische Entwickelung. Dieses durch den friesischen Mund rnodifizierte neu entstandene Midslander Holldndisch hat durch seine Isolation die Entwickelung des Holldndischen des Festlandes nicht rnitgemacht. Daher gegeniiber den heutigen nordh. westfri. Maa. die vielen y's, wo Zaan- and Drechterland bereits of (ui) haben. Der Einfluss dieser „Kultursprache" ging aber ober die Grenze der kirchlichen Gemeinde nicht hinaus. Noch in meiner Jugend and vielleicht noch sprach der westliche Teil des Dorfes Formerum (worin wahrscheinlich afri. mar = Dorfgrenze; noch heiszt ein dort belegenes Ackersti ckland De Maar) holldndisch, der ostliche Teil friesisch; die Grenze hel genau mit der kirchlichen Grenze zusammen. Und dies wurde so konsequent durchgefiihrt, dass ein Bauer, der gerade an der Scheidelinie seine Acker hatte, sich mit seinem Nachbarsmann, der westlich von ihm auf dem Acker ar-

86 beitete, "westersch" d.h. d.h. hollandisch hollandisch unterhielt, unterhielt, wahrend, wahrend, wenn wenn beitete, „westersch" er sich umdrehte urn urn seinem auf der der ostlichen ostlichen Seite Seite etwas etwas seinera Nachbar auf zuzurufen, er sich M.a.W. Midsland Midsland sich der der friesischen friesischen Sprache Sprache bediente. M.a.W. Westerschelling kann das y von Westerschelling und Osterschelling nicht bewirkt von and Osterschelling das y nicht kann haben. in den den letzten letzten Jahrzehnten J ahrzehnten macht Einfluss haben. Erst Erst in sich der Einfluss macht sich der Midslander Forrnerurn geltend. geltend. Westersch: Westersch: Midstander Mundart ostlich von Formerum auf heute nicht die geringste Spur eines solchen zeigt solchen Einflusses. neigt bis out Weder Aufrollungstheorie, noch die Aufrollungstheorie, Weder die die der noch die die y-Tragerrolle, y-Tragerrolle, die f niederen Schiffsmannschaft aufgebtirdet wurde, kann fiir Ter smannschaf niederen Schif t aufgebiirdet wurde, kann fur Ter Schelling in fur WesterWester- and undOstersch. Ostersch. ebensoebensoin Frage kommen. Und fur wenig Midsland her. Trotzdem weni g eine von Midsland her. Trotzdem eine y-Dberschwemmung y-Uberschwemmungvon ware es immerhin der ware es immerhin moglich, moglich,dass dass durch durch die die Lage Lage der der Insel Insel an der ehemals wichtigsten wichtigsten Seestrasse, Seestrasse, welche welche Amsterdam Amsterdam mit mit der Nordsee verband, Arnsterdamer Mundart verband, Beeinflussung Beeinflussungdurch durch die die Amsterdamer Mundart stattgefunden will das allein gegen gegen den den Ich will das nicht nicht bestreiten, hitte. Ich gefunden hatte. bestreiten, allein y-Import erheben y-Import erheben sich Bedenken. „Wo "Wo Wasser sich wichtige wichtige Bedenken. Wasser war, war, da waren , sagt (Reflexen S. die auch y-Sprecher' y-Sprecher" sagt Kloeke and die waren auch Kloeke (Reflexen S. 82) 82) und y-Aussprache y-Aussprache solI soil sich sichauf auf dem dem Wasserwege Wasserwege nach nach Norden Norden verbreitet verbreitet haben, d.h.u.a., dass Amsterdam seine y's haben, d.h.u.a., auch nach nach den den WattenWatten y's auch inseln exportierte. Nehmen wir an, dass der heutige Zustand-inselxport.Nhmnwia,dserutgZn der Inselsprachen sich Annahme nicht was, der Inselsprachen sich dieser dieser Annahme widersetzte, was, nicht widersetzte, damit wie wir gesehen gesehen haben, haben, keineswegs keineswegsder der Fall Fall ist, ist, dann waren damit wie wir doch den Mundarten Mundarten der doch die and nordfriesischen vielen y's y's in in den der ostast- und die vielen Inseln erklart. Ter Schelling pflegte mit Amsterdam schon Inseln nicht Schelling pflegte mit Amsterdam nicht erklart. Ter im Mittelalter einen ziemlich ziemlich regen Schellinger Schif f sverkehr, den Schellinger regen Schiffsverkehr, Seeleuten Seeleuten war war Amsterdam Amsterdam eine eine zweite zweite Heimat, Heimat, und and das das konnte allerdings die Uberbringungstheorie sein, aber allerdings fiir Uberbringungstheorieeine eine Stiitze Stiitze sein, f iir die Helgoland, wo die y - Gebilde einen die y-Gebilde Helgoland,und and die die Halligen Halligenund and Sylt, Sylt, wo grosseren als Wtsch. Otsch., waren fur den waren fiir Wtsch. und and Otsch., grosseren Umfang Umfang haben als Seeverkehr Amsterdamangewiesen. angewiesen. Man Man urteile: urteile: 1) Seeverkehr doch doch nicht nicht auf Amsterdam 1) Die Die Beispiele Beispiele sind Sieb's Sieb's Geschichte Geschichte der der friesischen friesischen Sprache Sprache oder oder Dem W6rterbruch der Helgol. Helgol, Sprache Sprache desselben desselben Verfassers entnommen. Verfassers errtnommen, Dem Wórterbruch

87 stut, lus stilt, sus siis (sausen), kill (Kuhle), (Kuppe), luk lfik (Luke), (Kuhle), kup kiip (Kuppe), Us, liis (sausen), kul (Luke), lis, (Laus), mis, (Laus), sure, fir, fir, ii tl, hire, lid lid----. == Leute, bit == = Beute, mis, stire, Leute, bit Beute, skin = Scheune; kluwer; skum, skiller skider == rfim hart; skfim, kluwer; puste, pfiste , rum, rüm auch auch adj.: adj.: rum einer, der sich versteckt, Wtsch. schulje; skut, wtsch. sky »]; der sich versteckt, Wtsch. schfilje; skfif, wtsch. sky.af ; skuw skftw == schieben, saufen; st.g Wtsch. schu,e; schu.a; slut, slfit, snut. snfit. Weiter schieben, Wtsch. Weiter sup == = saufen; si.g == saugen, schrauben; uu z.B. skriw== = schrauben; saugen, skriw z.B. in in hup hup == Reif; Reif; tut tat einer einer Kanne spfiter nl.; == sehen: == Spritze, und undnoch nochemn ein paar anderen. nl.; luke sehen: spuier lfike Nun weiss weiss ich zwar, dass dass fiir fiir wenigstens wenigstens einen einen Teil Teil dieser dieser Wiirter Worter ich zwar, Entlehnung aus aus der der hollandischen hollandischenSeemannssprache Seemannssprache angenommen angenommen wird. Kloeke nennt als solche: solche: Heringsbuse, Husing, wird. Kloeke nennt als Heringsblise, Duker, Diiker, Dune, Diine,Hfising, Kabuse, Kluver, ausplfisen,Rfimte,Schfite. ausplilsen, Rilmie, Schute. (Reflexen Kabfise, Kaiute, Kaifite, Klilsen, Klfisen, Klfiver, S. 24). Mir Mir will scheinen, dass Annahme der EntEntS. 24). will es es scheinen, dassman man mit mit der der Annahme lehnungen der niederdeutschen niederdeutschen Seemannssprache Seemannssprache aus dem lehnungen in in der aus dem Hollandischen ein bisschen bisschen vorsichtig vorsichtig sein Leute von von Hollandischen emn sein 5011. soil. Die Die Leute Borkum, Helgoland, Sylt und allen allen iibrigen iibrigen ostostBorkum, Amrum, Amrum, von von Helgoland, Sylt und und nordfriesischen Inseln waren doch doch Seefahrer Seefahrer sogut wie die die und nordfriesischen Inseln waren sogut wie westfriesischen Seefahrer brauchten wie diese diese westfriesischenInsulaner; Insulaner; jene jene Seefahrer brauchten wie Raume, Kajiiten, Kajiiten, Kliiver, Kluver, usw. usw. Schiffe Schiffe und und diese diese Schiffe Schiffe hatten hatten Raume, Oder sind das vielleicht vielleicht hollandische hollandische Erfindungen? Erfindungen? Konnte unter Oder sind K6nnte unter diesen anderen Wbrtern Wortern der der Seemannssprache Seemannssprache nicht auch diesen und und anderen nicht auch gemeinsames die gemeinsames friesisch-nordisches friesisch-nordischesSprachgut Sprachgutvorkommen vorkommenund und die Seeleute speziellen Fachausdracke Fachausdriicke ausgetauscht ausgetauscht Seeleute gegenseitig gegenseitig ihre ihre speziellen haben? Mag auch auchemn ein einziges einziges Wort, hollandisches haben ? Mag Wort, rumte rfimte z.B. z.B. hollandisches Geprage haben, von von den den meisten meistenvon vonKloeke Kloekeangefiihrten angefiihrten Wortern "%WI-tern ist die Herkunft Herkunft unsicher unsicher oder oder schon schon agm. agm. (Vgl. (Vgl. Van Van Wijk Wijk und und ist die Van Haeringen) und ware ware Entlehnung Entlehnung nur nurwahrscheinlich, wahrscheinlich, wenn wenn Van Haeringen) sonst in der der Seemannssprache Seemannssprache der der OstOst- und und Nordfriesen Nordfriesen ii-Formen ii-Formen recht seltene Erscheinungen Erscheinungen waren. waren, recht seltene Wenn auch durch die obenstehenden obenstehenden Ausfiihrungen Ausfuhrungen die Grande, Griinde, aufdem dem Wasserwege Wasserwege sprechen, sprechen, welche welche fur fiir hollandische hollandische y-Expansion y-Expansion auf sich wenigstensfiirfiirdas das untersuchteGebiet GebietTer TerSchelling Schelling — sich -wenigstens untersuchte erweisen, der der positive positive Beweis Beweis einer einer autochautochals wenig stichhaltend erweisen, als wenig thonen Entwickelung ist nicht erbracht. erbracht. Zunachst Zunachst mtichte mochte thonen Entwickelung ist damit nicht ,

,

88 ich auf eine Tatsache hinweisen, die eher fiir als gegen holldndischen Einfluss in der ii-Verbreitung spricht. Lehrt doch der Vergleich der u-y-Bestande in den Maa. Wtsch. Otsch., S., M., und N., dass die Inseldialekte in dieser Hinsicht weitgehende Vbereinkunft mit S. aufweisen. Dies ist ndmlich um so auffdlliger, als die Zusammenstellung des von Hof gesammelten Gesamtmaterials mit den Schellinger Entsprechungen das Gegenteil zeigt: als ganzes stehen die Maa. des Nordens und Nordostens den Maa. von Wtsch. und Otsch. am ndchsten. (Onze Taaltuin, III, blz. 101). Solite also doch emn y-Import stattgefunden haben ? Es liesse sich eher daran glauben, wenn nicht der dusserste Osten der Insel, dessen Bevblkerung emn von der Aussenwelt abgeschlossenes Ganzes bildete, und der mit Westerschelling als dem angeblichen Importhafen des y, nur sehr geringen Verkehr unterhielt, genau dieselbe y-Frequenz hdtte; sogar was die Abweichungen betrifft, stimmen sie mit einander iiberein (Die einzige Ausnahme bildet Otsch. pyste, Wtsch. puste.) Beide Maa. haben vor denselben Konsonanten das y aus u entwickelt, nl. vor n, t, d, s, und palatalem hellem 1. Dagegen kommen vor k, g, ch, p, m und r bis auf wenige Ausnahmen nur u-Laute vor. Die Umlaut-wirkende Kraft der Dentale ist nicht spezifisisch tsch. oder fri., sondern allgemein nieder- und hochdeutsch. (Niirrenberg, der ostfriesische Umlaut in Festschrift Borchling, 296). Fiir die phonetische Entwickelung muss ich auf die einschldgige Litteratur verweisen, mbchte an dieser Stelle nur eine Bemerkung einschalten fiber die Umlaut-hemmende Kraft des r. Auslautendes tersch. r ist hinteres Alveolar-r mit sehr schwacher Rollung. Es wird zum mittleren, bez. vorderen Alveolar-r inl.: mom, oder in der Bindung: da e:k Is S14.9T der Essig ist sauer; hier wird der Atemstrom durch eine Hebung der Zungenspitze abgeschnitten; emn Rollen ist ebensowenig vernehmbar, wenn man dieses r lange anhdlt. Aber: se) su:r as e:k; das 1' ist dann vorderes Alveolar-r mit deutlicher Rollung. Vor I wird es sogar zum Dental-r und kann in diesem Falle Umlaut bewirken: Ostersch. liu.ar neben

89

fj6rja. Beobachtet man die Aussprache Wtsch. morra und Wtsch. doirja, dann hat das o von dorie palatale Farbung, ohne dass sich die Wiedergabe durch ö rechtfertigen liesse: es halt die Mitte zwischen 0 2 und 6. Auch Otsch. fi6rka; Wtsch. schaltet vor der Diminutivendung ein e ein, wodurch das u in offener Silbe steht:

u.raka, ffit.Yaka. Schliesslich noch ein Wort iiber die Diphtonge im Tersch. Steigende Diphtonge kommen im heutigen Wtsch. Dialekt nicht vor. Auch von meinen Grosseltern (geb. 1804) liabe ich Diphtonge wie u6, hi nie gehiirt. Dennoch darften die heutigen Monopftonge in blu.a , Writ.a , morra, borran, usw. eine weitere Entwickelungsstufe der in W. und N.-Friesland gesprochenen Dipftonge sein. Zundchst ist nicht einzuseher,, wie sich aus bliwa blu-a entwickein k6nnte, wenn nicht fiber bliuwe; dann aber hisst sich bei alten Osterschellingern das i noch feststellen: bliuwe; WèY bliust = wer bleibst du? Das jetzige Otsch. ldsst nach 1 und 1 das i fallen, wie das Wtsch. dies schon langst getan hat. nberhaupt ist Wtsch. der erste Komponent eines steigenden Diphtong:--; verschwuaden: morra aus muórre, borran aus buórren, lottan aus /u6ttan, (o nicht 6, aber wie in borja, vgl. oben). Auch in rocht, slocht, h6rt man Wtsch. nie 1 Otsch, noch ri6cht. Neben Wtsch. WY1t.9, schru.a , hat Otsch. wry.awa, schry.awa. Fallende Diphtonge, wenn man wenigstens den Gleitlaut als 2ten Komponenten geiten lassen will, sind sehr hdutfig: hy.as, my.as, ku.al, Mal 110 2 .9S, Ib.ald , kl .al, usw. Wdhrend Tersch. auch die bekannten Verkiirzungen hat: fu.at, lottan, stu,al, stollan, ,

,

,

/6.91a, no.as, n6ska, gri.at, grètte, grètst; ju.ar, j5ddar, j6rst; Kl.al, kèltse, do.as, dèske, usw. sind auffdlligerweise die Plur. von hy.as, my.as, ly.as, kly.as; hy:zan, my:zan, ly:zan, kly:zan. Fiir Tersch. kann in diesen Wtirtern das y also nach der herrschenden Auffassung nicht aus der Mzl. stammen. Weil die Verkiirzung vor he auf regelmassige Weise stattfindet hyska, myska, lyska, weisen diese y-W6rter die gleiche Entwickelung

90 auf wie z.B. do.as , do:zan, dèske, no.as, no:zan, nèske, ili.as , fli:zan, flyska; pri.as, pri:zan, pryska; wi.as, wi:zan, wyska; blèis, blèizan, blèska; (aber gleiska = Gldschen); bri.av, bri:van, brijka; wi.av, wi:van, wyfka; li.av, li:van, ly/ka; schy.av, schy:van, schyfka; /6.91a, /a .lan, fèltsa; schu.al, schu:lan, scholtsa; usw. In wie weit hier Analogiewirkung stattgefunden hat, vermag ich nicht zu entscheiden. Auf Grund des Gebundenseins des Umlauts an Dentalkonsonanten, der noch heute deutlich zu beobachtenden Gemination, des ost- und nordfriesischen Umlauts und des ostfriesischen, überhaupt niederdeutschen Dentalumlauts ist nicht anzunehmen, dass dem Folgekonsonanten im Wtsch. und Otsch. Dialekt lediglich die Funktion zukomme die Obernahme des holldndischen Lautes zu fiirdern oder zu hemmen. Auf Grund der 6rtlichen und historischen Gegebenheiten ist Einfiihrung des y in Wester- und Osterschellung auf dem Wasserwege durch Vermittlung maritimer Kreise ausgeschlossen und ist weiter festzustellen, dass die Expansion des durch Vermittlung holldndischer Einwanderer (Beamte) in Midsland eingefiihrten y an der kirchlichen Grenze halt machte. Abgesehen von wenigen y's in holldndischen Lehnws5rtern (z.B. pryk, kyika fiir atsch. toppart) ist daher fiir die Maa. von Wester- und Osterschelling eine vorwiegend autochthone Entwickelung anzunehmen.

Amsterdam.

G. KNOP.

ErnAvidng.en, Fen de folgjende oersettingen at it wirk fen Gaius Valerius Catullus (± 84—±54 f. Kr.) is de earste faeks it nijsgjirrichst, om 't dit, fia de biwirking van Roemer Visscher, (Brabbelingen, Schock II 49) it foarbyld wier fen Gysbert Japicx „Ljeafke lit

91 uwz sobbje' in sabbje" (nije utj ef te, bls. 32) . It oarspronkelike, typyske metrum is by alle trije bihálden, de ynháld frijwol letterlik oerbrocht. Hwa 't de fryske lyryk to kald is, kin hjir syn smaek fine. LJEAFDELOK (Cat. 5). Lit us libje, myn Lesbia, en lj eavj e, En al 't rabjen fen noartske, Ode mantsjes Heger net as in reade sint wirdearje. Hwent wit: sinne kin stjerre en dochs wer opgean, 5. Wy, as ienris us koarte libben eine, Moatt'ien, ivige nacht yn deasliep rêste. Jow my den tuzen en hundert tutsj es, lj eaf ke, En wer tuzen en yette nochris hundert, Den mar hieltiten tuzen, yetris hundert. 10. Mar den, lit us it tal fen safol' tuzen Tel fortiizje det wy it net mear witte, Det nea oerginst us dj ure lok bidjerre, Wittend hofolle kear wy wol net tuten. Tige bikend is it f olgj ende geastige ferske, mei syn seldsume forbining fen fine humor en grotesk pathos, spoun om it sa simpele, mar troch Lesbia sa swier opnommen barren.

LESBIA'S MOSKJE IS DEA (Cat. 2). Klei nou, ij eaf degoadinnen, minnegoaden, En jim, minsken dy 't sels de lj eaf de kenne! Stoarn is 't moskje, it bistke fen myn famke, Ja it moskje, it popke fen myn famke, 5. Dat hja mear as hjar eigen eagen lj eave. In ljeaf swieterke wier 't en koe de frou sa, Likegoed ommers as in bern syn memke;

92 Fen hjar skirte scoe 't bistke nea net wike, Mar hy hipte oanienwei om hjar hinne, 10. En tsjirp' altiten nel de frou allinne — Wea, nou giet er it paed der tsjusternisse, It lan yn, der 't gjin skepsel ea fen werkomt. Flok oer jimme, jim kalde tsjustre machten, Underwrald, dy 't it moaije altyt opfret; 15. Sa'n moai moskje is my fen jim fintstellen. 0 ramp, ramp ! lammenaed'ge mosk detst biste! Troch dyn skild binne nou de ljeave eachjes Tsjfik en read fen it Olen by myn famke.

En as lêste yet in oar genre, ek yn in oare miette. SPOTFERS OP DE FERSEMAKKER SUFFÉNUS. Cat. 22. Frjeon Varus, dy Suffénus dystfi skoan kinste, Is grif in man fen smaek en geast, charmant tipe, En makket dêrby fersen, mear as ien oaren. Hy hat wol 'k leauwe skreaun wol mear as tsien tfizen, 5. En net, lyk as in oar, op am pompier .delskreaun, Mar nije r6llen, skept pompier, in djfir soarte, Mei nije knoppen en om 't kaft in read rymke, By 't streekje 6fsnien en de kantsjes glêd skjirre. Mar ast' it lêste wirdt dat kreas en kein hearke, 10. Op slach in geitemelker ef sa'n foech slotter, Sa rint it tatinoar, 't is nou in hiel oaren. Hwet moat men hjirfen tinke; dy 't sakrekt dandy Ef eleganter ding noch, as dat kin, like, Is lomper, botter nou as 't boereldn bot is, 15. Sadré 't er dichter wirdt. Dochs is er nea blider

93

Ef lokk'ger as hwennear 't er de poëet spilet. In wille fynt er den himsels, in great wander. Mar mei as allegear is 't sa, en elts minske Kinst' in Suffénus yn it ien ef oar neame; 20. Hwent elk hat eigen sljuchtens fen natfir krige, Wy sjugge net hwet op As eigen rêch huzet. Ljouwert.

DR W. KOK.

Yl-oijelie en Raman, Hiel hwet fen As skriuwers piele, foaral yn de lêste tiden, mei de novelle; fmderskate bondels sketsen en forhalen hawwe sa boar en nei it ljocht sjoen; fen R. P. Sybesma kaem der At It Anker, fen B. S. Pollema Lok en Liien, fen R. Brolsma en oaren Fryske Sketsen, fen S. Kloosterman, de skriuwster fen Hengist en Horsa, de bêste histoaryske novelle dy 't der yn it Frysk bestiet, Ut de Gielgoerde. Under de forstoarnen meije mei care neamd wirde Marten Baersma, dy 't narnme makke hat mei syn Jonge ten de Marsheide en T. E. Holtrop, hwaens Wylde Boerinne wol bisk6ge wirdt as it masterwirk fen de Fryske novelle. Is dos yn de tsjinwirdige Fryske skriftekennisse de novelle ta bloei komd, op de roman leine de skriuwers hjar oant nou ta minder At, hwet him for in did l miskien leit oan de smack fen it publyk, det nocht hat oan koarte forhalen, mar for in oar great didl grif ek oan de oanliz fen de skriuwers dy't komselden, lyk as R. Brolsma (It Heechh6f) en Jiffer Simke Kloosterman (De Hoara's fen Hastings), sfinder skea fen de novelle nei de roman gyngen. Yn Frankryk, det yn de foarige ieu in hide rige novellisten oplevere hat, nimme wy itselde forskynsel waer. Dêr wierne Prosper Mérimée en Guy de Maupassant, twa masters yn de novelle, as romanskriuwers fen minder bitsjutting. Just oarsom stiet it

94 mei George Sand en Emile Zola, dy't to folie wend wierne oan it wiidweidige genre fen de roman en it omdóch bisochten mei de novelle, hwêr't hja nea boppe de midsmiette utgien binne. Under hjarren dy't likegoed slaggen yn de novelle en de roman neamt Paul Bourget 1 ) yn in koart, mar nij sgj irrich artikel Balzac, om 't dizze skriuwer ynseach, det roman en novelle twa underskate genres binne, elts mei hjar eigen wetten en easken. It hoecht jin gjin nij to dwaen, det de skriuwer fen Eugénie Grandet en Le père Goriot, sa redenryk yn syn drege, breedutspoune romans det er nea utpraet rekket, teffens de skriuwer wier fen El Verdugo, in novelle hwêr 't gjin wird ut mist wirde kin. Balzac wist ommers det in novellist nou ienkear, oars as in romanskriuwer, syn forhael net utwreidet, mar bikrimpt en der aloan op ut is om mei in bytsje wirden in bulte to sizzen. Al hwet net abslut needsakelik is, fynt er oertollich en lit er slupe as ballêst dy 't men oer board smiet, sá det sims yn ien inkelde novelle, as bygelyks Mérimée syn Carmen, yn in koart bistek de stoffe gearstald leit for in roman fen forskate dielen. Hjir blykt dos wol dudlik det de novelle ornaris hwet oars is, of alteast heart to wêzen, — as in lytse roman. De novelle mei hjar biswieren ha, hja hat by de masters fen it genre, mei hjar greate suggestive krêft en hjar faek dramatyske •frin, ek wol hwet foar op de roman. Hwêr't de romanskriuwer mei syn leardens net oan takomt, det birikt sims de novellist mei syn kinst. Lit As det mei in pear foarbylden ut de Frá nske skriftekennisse neijer biskógje foar sa fier it oangiet de histoaryske novelle en roman. De histoaryske roman is in basterdgenre, heal skiednis, heal optinksel, hwêr 't it wiere en it unwiere faek sá frjemd troch inoar mjukse is, det men op it lêst net mear wit, hwêr't it iene opháldt 1 ) P. Bourget, Etudes et Portraits, t. III. Sociologie et Littérature (Balzac nouvelliste), (Paris, Plon) .

95 en it oare bigjint en dy't dos nimmen hielendal bifredigje kin; de ien fynt hjar to folie roman en de oare to folie skiednis. Alfred de Vigny karde it elf, det yn de romans fen Walter Scott der mar sa nou en den efkes in greate histoaryske figuer yn sicht komt; hy wier derfen oertsjfigge det de haedpersoanen fen de skiednis ek de haedpersoanen fen de roman wêze moasten lyk as yn Cinq-Mars, hwêr 't alles roman liket, wylst alles skiednis is. Ja, sá tocht de skriuwer sels oer syn wirk, mar hy forsinde him danich; de krityk hat al sont lang iitmakke, det er de skiednis forknoeid hat en det syn histoaryske portretten folie wei hawwe fen karikaturen. Hwet in moeite hat ek Flaubert him treaste moatten, do't er yn syn Carthaegske roman de lang forgiene greatens fen de oerAlde punyske delsetting finder hjar min en yeske wei nei safolle hfinderten fen jearren op 'e nij foar fis eagen forriizgjen die. De skriuwer fen Salammb6 twingt is ta biwfindering mei syn machtige visionnaire fitbylding, de plastyske skientme fen syn epyske tafrielen en de swietlfidigens fen syn taelmuzyk. Mar hwet in lyts, himpen figuerke is dochs yn det greate Carthago de dochter fen Hamilcar, ik scoe hast sizze in Tanagra-byldtsje op in fiersten to heech graniten foetstik ! Sjêdêr it simboal fen dit great-opsette wirk, hwêr 't de archeologyske wittenskip en leardens de roman oerhearsket, det men der wol'ris de dichterlike hanling, de yntrige, tit it each forliest. Nou hawwe Vigny en Flaubert beide histoaryske novellen skreaun, dy't ta it bêste heare det er op dit gebiet yn de Fra.nske literatuer bistiet. Ut hjar forhalen blykt det hja oan de histoaryske novelle oare easken stelle as oan de histoaryske roman. Vigny hat, lyk as Balzac, ornearre det er hjir folstean koe mei in anecdote dy't past yn it ramt fen it bihAnnele tiidrek en fen in tige dramatyske 6frin. Yn Laurette ou le Cachet rouge 1) bygelyks is it de ekskiisje fen in jonge journalist dy 't him finfoarsichtich oer de mannen fen 1) Servitude et Grandeur militaires.

96 net mei it Directoire utlitten hie en dy't dêrfor straft waerde, mar mei de dea troch de koegel, deportaesje, sa 't er miende, in feit dos det yn sokken roerigen tiid neat butenwênstichs hie, mar det it lok fen in aerdich jong pearke, hast noch bern, forneatige. Oer dizze djip tragyske skiednis hinget fen it bigjin óf oan it skaed fen it nearne en nea to untrinnen antike needlot, det de dichter foarm en stal joech yn it reade sigel fen it brief mei it deafonnis, le Cachet rouge. Hjir, op ien fen syn hichtepunten, docht it bliken det de skriuwer fen Les Destinées fen it skaei wier fen de greate Grykse needlotdichter, Aeschylus. Flaubert hat him oan novellistysk wirk weage yn syn Trois Contes. Fen dizze trije forhalen tsjuget A. Thibaudet, de tuke, foar in pear jear forstoarne Fránske kritikus, det „hja trije ungelike manearen fortsjintwirdigje, de iennige miskien, net fen skiednis to skriuwen, mar fen skiednis to bruken om hjar to meitsjen ta kinst" 1 ). It earste stik, Un Cceur simple, lit us sjen ho it greate barren fen hjar tiid, de revoli sjes fen 1830 en 1848, hast ungemirken oan de geast fen de ienfáldige áldfaem Félicité foarbygiet, in lytse rimpel op it effen wetter fen hjar deistich libben. Dit nou wier skiednis sá tichteby det hja eigentlik yet skiednis wirde moast. Dêrtsjinoer hawwe wy yn Saint-Julien l'Hos/italier skiednis sá dizenich yn de damp fen it lang-forline, det hja al net mear skiednis is, mar leginde, de hilligen-leginde dy't de skriuwer utbylde seach mei de oerdiedige gloede en preal fen midsieuske kinst op de bránskildere glêzen fen in tsjerke. It tredde forhael einlings, Hérodias, fiert As op de greate twasprong fen de wráldskiednis hwêr't twa biskavingen, de á ld-romeinske en de joadske, elkoar moete. Hjir binne skiednis en kinst sá yn elkoar frissele det hja net to skieden binne; hjir is de histoaryske novelle wirden hwet men yn it Fránsk jerne oantsj ut mei de namme fen „poème en prose". 1)

A. Thibaudet, Gustave Flaubert (Paris, Plon) .

97 Gustave Flaubert, de bodder dy 't syn libben lang as in helt wraksele hat mei syn tael, hat troch syn foarbyld oan hwa 't nei him kamen leard tige soarch to bisteegjen oan de foarm fen de histoaryske novelle. Dit is de les dy 't Villiers de l'Isle - Adam en Anatole France trou folge hawwe, de ien yn Inquiétude de la F oule, de oare yn le Chanteur de Kymé. Villiers de l'Isle-Adam stelt yn Impatience de la Foute 1) de kliber tsjinoer de ienling, it folts fen Sparta tsjinoer ien fen de Trije-Hfindert dy't mei hjar kening, nou twa dagen lyn, nei de Thermopylen tein wieme. Sparta seach fmfordildich en fmrêstich l'it nel tidinge. Mar do 't de jouns, op de blaueftige kriln fen in berch in Spartaen, in krychsman, — mar sfinder skyld, — „opnommen troch de wyn fen in foarige flecht", — lyk as de skriuwer it sa moai seit, — nei de stêd del kaem, — do haldde it faits de helt dy't om syn wounen fen de Trije-Hfindert iitkard waerd om hjar oerwinning op de Perzen to kindskipjen, for in forrieder; it skoudere en misledige him oant er foel foar de tichte doarren fen de poarte en hongerige roeken mei hjar iitsprate wjukken him biwarren for fierdere minskene hill'. Sa staar, sfmder in wird, swijsum, „de boadskipper fen Leonidas". Net foar de emn hat de skriuwer de heltennamme fen Leonidas fitspritsen, in procédé hiem oan André Chénier, dy 't yn syn idylle l' Aveugle earst as lêste rymwird de namme neamt fen „de greate Homerus". Ek oan de wirdkinst fen Anatole France meije wy niget hawwe, hwennear 't er lis mei syn forwfmderlike, plastyske styl finder de tsjoen bringt fen it Homeryske Grykelan, det er yn it finwisse silveren ljocht fen moanne en stjerren ilt de tidene nacht forrize lit, fmwezentlik as yn in dream, in mearke fen skientme. Yn le Chanteur de Kymé biskreaut er de dr6ve libbensein fen de swalker hwaens namme, — „Homerus", — er ek for it lêst biwarre hat. Op it gastmiel fen de rike Mégès, hwêr 't er song fen de wrok fen Achilleus 1) Contes cruels. 7

98 en fen de gearkomste fen de keningen, waerd de álde dichter misledige en woune troch dronken harders dy 't wyls deilis waerden en oan 't f j uchtsj en rekken. D ó Hokte er it ungast f rij e hus en gie er hinne, de kant fen de sé ut, en by roun oant de ierde dy't him sa lang droegen hie, wei waerd under syn foetten. Le Chanteur de Kymé is de foarste fen fiif histoaryske novellen dy 't de skriuwer fandele hat under de titel fen Clio. Op Homerus folget de Gallyske haedman (Komm l'Atrébate), dy't him net deljaen koe under it biwá ld fen de Romeinen. It tredde stik, Farinata degli Uberti ou la Guerre civile bringt As yn it Florence fen de iere Italiaenske Renaissance mank de skelen fen Guelfen en Ghibellynen; it fjirde irde Le roi boft jowt As in byld fen Frankryk tidens de greate binearing fen de Hundertjierrige oarloch do't it folts utseach nei Jeanne d'Arc; it lêste, la Muiron, spilet yn de tiid fen de Frá nske Revolusj e, sadwaende det de rige, dy't iepene mei Homerus, slut mei Napoleon. Dizze fiif forhalen litte As sjen det de novelle in genre is det him tige skoan lient om it greate barren fen de wráldskiednis yn romantyske foarm, as de wikseljende bylden fen in panorama, foar As forbylding op to roppen en oan us geasteseach foarby gean to litten. Ik wol hjir dêrom eindigje mei de winsk ut to sprekken, det it foarbyld fen Anatole France is Fryske skriuwers in oantrun wêze mei om op de wjukken fen de geast de ieuwen fen it forline troch to reizgjen en yn omtinken to nimmen, inkele fen de nijsgjirrigste mominten fen de heitelá nske skiednis f êst to lizzen yn de kinstige foarm fen de histoaryske novelle lyk as Jiffer Simke Kloosterman it al die for it tiidrek fen it folke-forfarren yn hjar

Hengist en Horsa. Lj ouwert.

DR C. KRAMER.

99

91 ftmktin.gen, een, it itnilete. eatiek, en4. twit de aitai.,,,,_0.... e...1,, en4f. vn, a inadewe Yitiok Lêstendeis waerd my frege: „Ik hear sa faken brits, stits, sprits as imperf. fen byekke, stekke, sprekke, moat det net wêze. bride, stiek, spriek?" Dyjinge, dy 't my frege, wier in net-Fries, dy 't ils sprake studearre en oanleard hie. En hy hie yn safier gelyk: neffens de gewoane fintjowing fen de tael is ie to forwachtsjen. Rieplachtet men den ek de „Nieuwe Friesche Spraakkunst" fen Sytstra en Hof, den fynt men (side 143 en noat 3) oanj own bride, stiek, spriek (spritsen mei 1.9 of 1:; forge'. for ia nêst 1: ek: Hof, Friesche Dialectgeographie, side 31, 131 ff.). Sipma yn syn Phonology and Grammar of modern West-Frisian jowt allinne de foarmen mei 1.9. Nêst dizze — to forwachtsjen — offisjele foarmen binne yn lettere tiden opkaem brits, ensf.. G. J. hat se noch net, it Lexicon jowt allinne briik, mar it folk brat se nou op party plakken en sa hie myn net-Fryske frjeon gelyk mei syn freegjen. En al koe ik him allinne anderje, det de Fryske skreaune tael briek, ensf. hat, ik woe dochs wol graech ris witte, hofier it al wier mei it opkringen fen brits, ensf. It Wirdboek jowt allinne for de Sfidhoeke bruts en by sprekke trije foarmen: spriek, spriik, sprits. Mar hjoed is it al folie fierder. Net det immen d'r oer yn noed hoecht to sitten, det it mei in wird yn it Frysk al wer forkeard giet: hjir is gjin ynfloed fit Hollan oan it wirk, de alles lyk-meitsjende analogy makket, det it imperf. foroaret tinder ynfloed fen britsen, ensf., in biwiis, det it Frysk him sels ek noch fmtjaen kin. En nimmen, dy 't brits, ensf. seit, hoecht den ek to tinken, det hy min Frysk praet, miskien scil de tiid ienris komme, det hast eltsenien it seit en den scil it ek yn de skreaune tael opnommen wirde moatte. Om nei to gean ho 't it stie mei brits, ensf. hie ik ta myn foldwaen de anderten op fragelist 2 fen de „Dialectencommissie der Koninklijke Akademie van Wetenschappen" 1), hwer 't finder nil. 1) Hjirfor tankje ik, ek op dit plak, Drs. Meertens, skriuwer fen de „Dialectencommissie".

100 67 en 68 frege wirdt nei: hij brak, hij sprak, hij stak. It is altiten hwet noedlik mei sokke fragelisten to arbeidzjen, mar it byld is, hwet de haedsaek oangiet, sa dudlik det it net sa slim is hokker kategory in sif er mear krijt. Ik f oun fen brekke ut 57 plakken fen it Fryske taelgebiet opj own : 28 plakken mei allinne briek, briik, 20 brits, 9 beide foarmen. For stekke binne dizze sifers 30 : 21 : 7 1 ); for sprekke 32 : 17 : 6 2 ) . Det men folie seit brits, ensf. is dos wol wis. Mar om nou fierder At de anderten to heljen, hwer 't allinne brits, ensf. sein wirdt, hwer 't it bigoun is en hofier it opkrongen is, is in swier stik. Ik bitwifelje seis, eft soks kin: it proses is oan 'e gong en giet fierder, op party plakken brukt men foarmen mei ie nêst dy mei its, de grinzen foroarje sadwaende om sa to sizzen elts jier. Wol docht it bliken, det it binammen de jongerein is, dy 't de its-foarmen brat. Immen jowt bgl. for Surhuzum op: briek (for in aide boer), brits (syn dochter) . Sa ha ik it sels ek heard: Littens ald man ie; Hilaerd jonge man its. Det op party plakken de kriich noch oan 'e gong is, blykt ut opjeften as at Friens, hwer 't fen twa persoanen de iene opjowt briek en de oare brits, beide jowe stits, de iene s priek of sprits, de oare dérfor yn 't plak praette. Beide kinne gelyk ha; as ik it sa bisjuch, liket it my ta, det de twade miskien mear op it praten acht stein hat en de earste wol ris in bytsje under ynfloed fen de literatuertael stean koe. Mar ik kin my forsinne. For oare plakken faken itselde. Ien ut Opein (Sm.) jowt allinne ie-foarmen, in oar for itselde plak allinne its-foarmen. Sa binne d'r mear en sadwaende kin men ek net wis wêze fen de plakken, dêr 't mar ien persoan fen opjown hat. Dochs krijt men yn 't ginnerale ek hjirfen wol in byld. De plakken, dêr 't allinne mar ,

PP

„



„

„

1) Ien plak mear opjown as by brekke. 2) Ek opj oWn: sei, praette.

101 its- foarmen fen opjown binne, binne: Drachten, Beetstersweach, Beets, Wynjeterp, Gersleat, De Tynje, De Jouwer, „Doniawerstal", Huzurn, Stiens, Berltsum, Easter-Bjirrum, Wierum, Moarmwald. Plakken, el& 't allinne mar ie-foarmen fen opjown binne, binne: Deinum, Dronryp, Tzjummerum, Bitgum, Easter-Nijtsjerk, wierum, Broek finder Ikkerwalde, Damwald, Tietsjerk, Droegeham, Surhfisterfean, Wytgaerd, De Tieke û. Nijegea, Boazum, Lytsewierum, Itens, Tersoal, Twellingea, Earnewald, Boarn, Ferwalde, Gaestmar, Blauhfis (Westhim). Plakken, dér 't yn alle gefallen ien its-foarm fen opjown is: Haulerwyk, De Kompenije, Opein, Surhuzum, „Trynwalden", Moarra (East-Dong.), Wansert, Ferwert, Skalsum, Tsjom, Lekkum, Friens, Grou, „De lêge Walden", Haskerhoarne, Skfilenboarch. Nei hwet boppe sein is oer Friens, Opein, sjucht men it: in grins is net to lfiken. Sjuch bgl. Moarmwald mei -its, twisken Damwald en Broek û. Ikkerwald mei ie. Men kin allinne sizze, det its-foarmen rounom brfikt wirde, oan 't nou ta it meast yn de periphery (hwerom krekt arre? Ofwar tsjin it Hollansk ?), mar det men dizze ek midden yn it klaeigebiet hearre kin. J.

J. LOOPSTRA.

Ylacadeteult eitaatuzauncle We Noardfreeshe hddwe nan Giesbert Japix en we hddwe uk noch nan gemiinsaomen shraftsprdike bai ys en doch kun der fun en Noardfreesh literaturkunde sprddgen waare. Wen we fun dat aalst Noardfreesh fulks- en donsliit „E Bal, e Redder" fun 't ailbun Fear Esufsiin, dat yt dat 13. jearhonnart weese shal, sy fangt jy am 1600 heram bun. Her hddwe we as en sprddktankstiin sonnar literarishen weart en auarseetung fun Dr. Martin Luther san Katekismus to di ny ytstbrbne Nordstrbuner dialekt en di Fearinger. 1631 heet iiiisen grote geshichtsshriwar Peter Sax yt Koldenbiittel

102 oun Ajarstdd, en uul fulksliit fun Noardstroun „Hans Taedsen oer di Merke snaer" aptiikent. 1666 namt preestar Heimreich aa Noardstroun, Noardfreeshlouns tweedde grote geshichtsshriwar, Oun sin „Nordfresische Chronik" en „Mierensong" en en „Eensong" me ap, de biije oun di dialekt fun dat onnargingen Noardstroun shrerben sen. Oun 't 17. jearhonnart wearn der uk en reech preestere de as kronik-shriwas to iiiis geshichtsshriwas regent waare moune. Aan derfun, Petrus Petrejus oun Detsbel, shraft en gedicht aa Freesh to di daanshe kenning Christian V., dat doch ferlddsen gingen es; 1746 shraft en student Andreis Volquard yt Naibel en sung aa dat Mooringer Freesh to di daanshe kenning Frederik V., dat aalst wat we delling fun 't Mooringer Freesh hddwe. En preester L. Lorenzen aa dat luit ailoun Noardmearsh, di fun 1720 bit 90 lawwe shriif en par sunge aa 't ailounfreesh. Hi es stark fun Paul Gerhardt bëinflust, heet dat aowas oun ham, dat hi lacht en gouen fulksdichter aa Freesh waare kyt hoi, wen 'r baiblerwen wear. Andreas Bendixen fun de Wissinghiirde maaget 1749 dat earst koustliit (brilloft-sankje), dat ys bekaant es, en slags „Friesche Tjerne", wen uk ej sy dychdi as di grotde Giesbert Japix. 1762 es der en preester Chr. Carl Quedens aa Fear, di uk sunge aa Freesh shraft En sy waard 1767 oun Keitum aa Sil Jap P. Hansen tolaid, iiiisen earsde grotere dichder en kemeedishriwwer aa Silring Freesh. Hi es ynstearflik worn dor syn kemeedistok „De Gitshals of de Solring Pirersdaj", dat noch spellet ward aa Sil en auaseet uk bai ys aa 't faasticiiin en dat ej aliine en dramaotish konstweark es, naan uk en kulturshilderai yt jy der tid (earst prentet 1809 Oun Flensborg) . Hi es 1855 storm. Japs sddn Chr. P. Hansen (1809-1879), di uk shOulmaister wear, es moar lyriker en ferteeler fun uulle saogen en sok: Dr. Wumkes heet de biije goud bekaant maaget oun Weestfreeshloun dor syn „Bodders yn de Fryske striid". Naaist Jap P. Hansen kamt Moritz Momme Nissen, koster en shoulmaister oun Stesoun, di fun 1822-1902 lawwet: oun sin beest bonk „De Frêske sjemstiin" halt 'r oun smokke ferse sin Freshe louns-

103 lydde en natshenaolen sjemstiin foar. Bai ham heet min mem toshbul gingen, jy me fole fun ham ferteelt heet. U-iisen earsde grammatiker Bende Bendsen yt Klokris (1785-1875) heet uk bun sin bbuk „Die Nordfriesische Sprache nach der Mooringer Mundart", dat d6r Prof. de Vries sin mehilpen 1860 6un Leiden prentet wor, Freeshe gedichte en uk stbege yt e Bibel, ferteelt aa 't Mooringer Freesh, me apnymmen. 1862 kamt der 6un Kill (Kiel) en „Grammatik der Fbringer Mundart" fun Liarar Chr. Johannsen, Slesswik, yt, en der6un stbune lditje st6ege aa Fearinger Freesh en uk en auarseetung fun Goethes „Gretchen-Scene" bun di „Faust". Fun de jongere freeshe dichters naam ik earst Erich Johannsen, Keitum aa Sil, tolaid 1862, di der as lyriker en kemeedishrivvwer w6uget en foar aalen me sin fulks-kemeedistbege — t6u derfun heet Prefessar Siebs al 1898 bun Greifswald ytddin — mdchdi iiiisen freeshe memmesprdike stipet. Hi heet bit herto en 13 kemeedistbege en 400 gedichte aa Silring Freesh shrerben! Fun 1893-96 heet Prefessar Bremer, Halle, en „Ferreng an 6mreng Allemnack" prente leet me diintjes fun de ailbune en 1888 en 1896 tbu bbukge „Ferreng an 6mreng Stacken" ytshaket; der6un sen de richdi nette „Diintjes" fun di Fearinger fulksdichter J. A. Arfsten. 1923 heet Dr. L. Peters fun Fear en kemeedistok „Ohme Petji iitj Amerika" shrerben, dat uk 6un Amerika spelt worn es. 1927 ddi hi en „Ferreng-6mreng Liedjenbuck" yt. Freeshe sunge shriif bun 't 19. jearhonnart di sh6ulmaister B. Fr. Bonken aa Amrum. Nann Mungard aa Sil heet ej aliine en dychdi sprdikstudium drerwen, hi heet uk lditje st6ege aa Silring Freesh meheeft bun 't „Sblring Leesbok", dat 1909 fun Boy P. M611er bun Altona ytddin wor. Nanns sddn Jens bun Keitum (ny Flensborg) heet en reech kemeedistbege shrerben, de aa Sil spelt waare en uk menning smokke gedichte. Di sch6ulmaister H. Schmidt, Sil, heet 1930 en „Sbiring Leedjibok: Let -Lids da sjung" ytddin me hider fun ham, Jens Mungard en 6ere dichters fun Sil. Fun de dichters aa't faastlbun tank ik earst bun N. A.

104

me sin grot grot reech richdi richdi goue gone stoege sen. (1855-1935) (1855-1935) me Johannsen sen. P. Jensen, Mooringer Freesh. Rektor P. Freesh. Sy Sy es es der en Rektor en gedichte aa't Mooringer Hamburg, me yt'e Wissinghiirde, Wissinghiirde, Sanke Sanke Petersen, Petersen, Rissem Rissem Hamburg, me stoege yt'e Naibeller sj ongbouk "Folkens „Folkens sjong (1833-1918) me liiders, de bun oun 't Naibeller sjongbouk dunt en fole fole syngen syngen waare; waare; M. M. P. P. Hansen, Buumst, me diintme" stoune en jes yt'e Sorargoushiirde en preester Martensen, Hatstai, me-jesyt'SoraguhidenpstrMa ,Hdime goue Nordargoushiirde-memmespraike. Rektor man Nordargoushiirde-memmesprdike. goue gedichte gedichte aa aa man eewer, sin sin 1928 1928 oun N. A. Johannsen jun. jun. staapet N. staapet san san faoje faxje goud goud eewer, A. Johannsen Braist ytkiimen bouk bouk „Ut "Ot min min Schatull" Schatull" brangt brangt menning menning nette Bráist ytkiimen gedichte Mooringer Freesh. en Katharine Katharine Ingwersen, Ingwersen, aa't Mooringer Freesh. Hi en gedichte aa't Detsbel, joufen 1928 for 't faastloun. Wi „Frash Lesbok" Lesbok" yt for Detsbel, jöufen 1928 dat dat "Frash 't faastloun. fun di „Freesh-Sleswiker "Freesh-Sleswiker feriinigung" feriinigung" hddwe haawe oun oun uus iiiis kelendas kelendas fun di (Nordfriesischer Heimatkalender 1925, 26, 28, "Frashlonj" (Nordfriesischer Heimatkalender 1925, 26, 28, „Frashlonj" 1929), „Der Schlesiius waolbleese en en jy jy sid „Frashlonj "Frashlonj"" oun blees "Der dat blees uus waolbleese bun dat wiger" Mooringer Noardergoushiirde- en Mooringer fun mi mi aa aa Noardergoushiirdegedichte fun wiger" gedichte Freesh ytshaket. Ik sumling gedichte „Wegblumen" Ik haa en sumling gedichte "Wegblumen" hdd 1928 Freesh ytshaket. 1928 en oun Flensborg ytfiingen, reech Freeshe Freeshe metwoshe metwoshe en reech uk en dun Flensborg ytfiingen, wer wer der der uk wearn en 1928 heet J. P. Wiersma oun "Sljucht en Rjucht", wearn en 1928 heet P. Wiersma bun „Sljucht en Rjucht", Nr. 42-45, "Op Noardfrysláns Noardfryslans groun" groun" auaseet. auaseet. min novel „Op 42-45, min Grote aowas Nordfreeshloun Nordfreeshloun heet ej, aowas dichterssen sen't't noch noch ej, Grote dichters di Nobeloun Theodor Mommsen Mommsen (1807-1903) (1807-1903) yt Garding, Garding, di di 1902 di pris flung, fimg, Tshyshloun dain, di sin waasen wddsen historiker damn, di oun aal sin Tshyshloun en groten historiker en riinen, shochten Freeshen bliif, 1874 wear hi sygor Rektor Rektor fun en riinen, shochten Freeshen bliif, 1874 wear jy oun Prefesser Prefesser Friedrich Friedrich Paulsen Paulsen Berliner universitet. universitet. En En oun grot Berliner jy grot wi en fun (Langenhorn), di lawwet, hain Min wi Home (Langenhorn), di fun fun 1846-1908 lawwet, 'e Horne fun 'e filosof padagoch sy fun en en Tshyshen Tshyshen „praeceptor "praeceptor filosof en pd,dagoch sy grot, grot, dat dat hi fun Germaniae" heeft aa aa jy influs heeft groten influs en groten Germaniae"naamt naamtworn wornes, es, hi hi heet heet en ytwiklung tshyshe huugere huugere shoule, wear en hi wear en bliif Uk hi ytwiklung fun fun de de tshyshe shoule. Uk sin lddben Iaaben long Freeshe borresddn. borresaan. Di long di di shochte en rochte Freeshe Di dichter hoi, haa hdd Theodor Storm (1817-88), (1817-88), di freesh blond blond hai, di fun fun sin sin mem mem freesh ik amdat 'r uk ej ej Freesh ik ej Freesh shrerben shrerben en en uk 'r niks niks aa aa Freesh ej meraagent, meregent, amdat snaaket heet. snaaket heet. Hoptrup, Toftlund. M. LORENZEN. M. LORENZEN. Hoptrup, ny To f ttund.

105

de ptatuxinina „date en „kw" in het ..taclethietiett

net g.e6444.1Z man,

Wanneer men de pronomina van het Stadfriesch vergelijkt met die van het Landfriesch, dan blijkt er een sterke overeenkomst te bestaan, die er duidelijk op wijst, dat het dialect der Friesche steden inderdaad een Friesch dialect is. Wij willen ons bepalen tot het gebruik van de pron. pers. van den 2en persoon: enkelv. dou-jou, meerv. jimme. Allereerst iets over het Landfriesche gebruik. „ Jo" komt eigenlijk alleen voor, als de spreker zich wendt tot iemand, dien hij als zijn meerdere beschouwt, of tot iemand, die buiten zijn intieme sfeer staat. Ook kinderen plegen tegenover hun ouders „jo" te bezigen, indien ze tenminste niet den 3' persoon ter omschrijving gebruiken, een verschijnsel, dat én in het Lfr. én in het Stfr. heel gewoon is. Loopt fader een endsje met ? Moeke mut my niet so plage ! Wil oome even an'e kant gaan ? Imperatief: Gaan fader daar nou es sitten! Dit onderscheid tusschen „jo" en „dil (dou)" is in het Lfr. al oud. In een „Frijscke Gaer-Spraeck fen ien Moer mey her Man-eele Dochter (Ansck en Houck (1639) Magnus Rige) gebruikt Ansck, de moeder, tegenover haar dochter Houck: „du" en omgekeerd: „y" (= jo). 25 Houck. Ja Mem ! y laytsir omlick soe ir wol om gaalle/ Dat ick mijn jonghe Jeuchd mey jo nu so verslijt Ansck. Maer Bern / gaalste dir om ? ick achtit naet ien schijt / Tuycht dy naet ien reys oon I du heste nu goe daegen Als de „Huwz-man Tjerne Maet" zijn landheer aanspreekt, laat Gysbert Japicx 1) hem zeggen: 5 Ick winsck LAn-Here lock, mey uwz nije Lan-Frou, Dat ljeafde jiemme bijn, in nimmer naet bejou. 1) Gysbert Japicx Wirken. Brouwer, Haantjes en Sipma. 1936 (Friesch Genootschap).

106 Lock moat y habbe Tzjerl, Lan-frou in Y to gearre 29 Lá n-here' ick wier hier komn, j o hette hier to jaen Ook de lieden, die „er'n da uwz Gritman stoar" Tjerne's stem hoopten te winnen voor hun candidaat (het beruchte „kuwppjen") spreken hem aan met „y". 25 In wirdke, Broar in wird, y rinne' immers to red, Y brecke in schonck', de striette iz hird, in wiet, in gled. Maar, als Tjerne straks zijn eigen bruiloft bezingt, dan is er alleen sprake van het vertrouwelijke „du", zoowel bij Yntske als bij Tjerne. 54 (Yntske) Seft, gong' wierom, du witste wol in oor' 57 (Tjerne) t Is om Dy ... Dat ick ly t Santigh tuwzen Deaden. ....

. .. .

...

*** Wat Leeuwarden betreft, heeft het Stfr. de gewone Friesche verhoudingen vaarwel gezegd. De andere Friesche steden vertoonen op dit punt enkele afwijkingen ten opzichte van de hoofdstad, waarover straks. Voor Leeuwarden gelden de volgende regels: Het gebruik van „dou" neemt sterk af. Het wordt als minder beschaafd beschouwd. Reeds Johan Winkler klaagde hierover 1 ): „Sommige ontaarde, overbeschaafde Friezen beginnen het gebruik van dou lomp en onfatsoenlijk te vinden, terwijl het toch zoo schoon, zoo vertrouwelijk, zoo gemuthlich is". Sindsdien heeft zich dit „euvel" sterk uitgebreid. Het gezegde: „Jimme mutte niet so doue en stoue 2 ) teugen mekaar !" duidt op een streven de oorspr. vormen uit te roeien. Het gebruik van dit pronomen is beperkt tot: 1) Alg. Nederd. en Friesch Dialecticon 1874. 2) dou enclitisch achter het werkw. Wat wustou.

107 a. de taal van den minderen man. Hierin is dus het best het Friesche karakter bewaard gebleven. Buiten eigen milieu, of stand, buiten eigen sfeer van intimiteit staan de personen, die met „jou" of „u" worden aangesproken (of met den omschreven 3en persoon: Kan menheer mij oek even helpe? Wil bdfre even op'e kleine jonge passe?) b. de taal van personen, die tot elkaar in zeer intieme verhouding staan, b.v. verloofden. Tusschen gehuwden neemt dit gebruik af. In 't algemeen kan worden gezegd, dat „jou" hier gaandeweg terrein verovert, vooral in de taal van man tot vrouw. C. de taal van jongens (in mindere mate: mannen) onderling. Opvallend is, dat jongens elkaar wél, meisjes elkaar in den regel niet met „dou" aanspreken (de uitzonderingen zijn terug te brengen tot groep a), verder, dat de meisjes de jongens wel, jongens de meisjes niet met „dou" betitelen. Ook maken vele ouders dit onderscheid, als ze 6f tot jongens 6f tot meisjes spreken.

*** Oppervlakkig gezien zou men kunnen denken aan een mannenen vrouwentaal 1). Want inderdaad is in het Stfr. het pronomen „dou" voor mannen het meest gebruikelijk. Zelfs bestaat er in de kringen van beschaafde dialectsprekers een neiging om tegenover mannen bij groeiende vertrouwelijkheid „dou" te gebruiken. Dit geldt echter niet ten aanzien van vrouwen. Kloeke 2) constateerde in Drente het bestaan van een mannl. pronomen (aai) en een vrouwelijk (doe) Van Ginneken wenschte aan dit en overeenkomstige verschijnselen een zeer vroegen oorsprong te geven. Wat Leeuwarden en de andere Stfr. dialectgebieden betreft, kan dit laatste niet worden aangenomen, omdat hier sprake 1) Van Ginneken. Onze Taaltuin III 289. Y:.~f937 2) Tijdschr. Ned. T. en L. 1920, bl. 247. Zie echter ook: Naarding: Onze Taaltuin IV 301.

108 is van een „ontfriesching", een degeneratie. Van de regel in het Friesch, dat „du" gebruikt wordt in de intieme sfeer (zonder geslachtsonderscheid) en „jo" de aangesprokene buiten die sfeer stelt, zijn de Friezen der steden meer of minder afgeweken, zoodat de schijn wordt opgewekt, alsof mannen en vrouwen er een eigen pronomen van den 2en persoon op na houden. Hetgeen heeft plaatsgegrepen is een expansie van het jougebruik binnen de intieme sfeer. Zooals reeds terloops werd opgemerkt, spreken de Friesche kinderen hun ouders aan met „jo" en niet met „du"; in het omgekeerde geval wordt vvél „du" gebruikt. „Dou" sluit dus ook in zich een verhouding van volkomen gelijkwaardigheid (ouders onderling) of van meerdere tot mindere (ouders tegen kinderen). Dit laatste spreekt sterk in de taal van baas en knecht. De baas zal den knecht wé/ met dou, de knecht zijn patroon niet aldus aanspreken. De hoogere waardeering, die in „jou" aanwezig is, zal de reden zijn, dat dit voornaamw. meer en meer in gebruik is gekomen tegenover vrouwen en meisjes. Zonder een stoot van buitenaf is deze ontwikkelingsgang natuurlijk niet verklaarbaar. De invloed der „Hollandsche" dialecten. op het oorspronk. Friesch der steden is hier de duidelijke „ontfrieschende" factor. Hoe sterker die invloed, hoe verder „dou" is teruggedrongen. Op grond van mijn gegevens zijn Harlingen en Leeuwarden het meest verhollandscht, Dokkum en Stavoren het minst 1). Eén ding valt sterk op: jongens schijnen zich onder elkaar steeds van „dou" te bedienen. Hierover bestaat bij mijn berichtgevers geen verschil van meening. Voor het overige echter treden variaties op. 1) Deze opmerking heeft slechts een zeer voorlopig karakter. Met een vergelijkende studie der Stfr. dialecten moet nog een begin worden gemaakt. Mijn gegevens betreffen Dokkum, Franeker, Harlingen, Sneek, Bolsward en Stavoren.

109 Behalve in Dokkum en Stavoren, is het gebruik van „jou" regel in het onderling verkeer van meisjes, eveneens in de taal van jongens tot meisjes. Meisjes spreken de jongens aan met „dou", uitgezonderd in Harlingen en Sneek (althans ten deele) . Ouders handhaven niet een vaste regel in de aanspreking tot dochtertje of zoontje. Volwassenen onderling (gehuwden, verloofden) schijnen elkaar in Bolsward beslist te „doukjen", in Harlingen daarentegen „toe te jouwen"; in de andere steden hebben ze de keuze. Het is zeer moeilijk een volledig en juist overzicht te verkrijgen. Afgezien nog van de omstandigheid, dat de gegevens betrekking hebben op de intieme sfeer, die door een buitenstaander direct wordt verbroken, speelt ook de psychische gesteldheid van de sprekers (woede, verachting, berouw) een rol bij de keuze van pronomen. Vrijwel vast staat echter, dat het „dou-gebruik" langs twee wegen wordt teruggedrongen en door „jou" wordt vervangen: a. van de betere kringen naar die der minder gesitueerden; b. van de vrouwen naar de mannen (c.q. meisjes naar jongens) .

*

*

Het meerv. „jimme" heeft de concurrentie te verduren gehad met den Hollandschen vorm ju llie. Zoodoende is ook het gebruik van dit pronomen aanzienlijk verminderd, zij het dan ook niet in die mate als het met „dou" het geval was. „ Jimme is gemeen volk", dus vermijdt de „beschaafde" dialectspreker dezen vorm, zoodra hij buiten zijn eigen milieu is. De invloed van den vorm jullie is wel zeer groot. Zoo wordt tegenwoordig voor het meervoud van den 3e' persoon in Leeuwarden dikwijls „sullie" gebruikt 1 ) . 1 ) Ik schrijf dit toe aan de behoefte om sij (3e pers. meerv.) te onderscheiden van sij (vrouwl. enk.) . Uit diezelfde behoefte is, speciaal bij emphase de merkwaardige meervoudsvorm „sijen" ontstaan.

110 Ondanks de sterke invloed der Hollandsche pronomina heeft het Stfr. „jou" zijn Friesch karakter bewaard. Dit blijkt uit de vervoeging: jou loope (teg. t.) — jou liepen (ven. t.). Overeenkomstig het Lfr. en in tegenstelling met het Ned., handhaaft het Stfr. hier de meervoudsuitgang -e(n) (het Ned. heeft de meervoudsuitgang -t). Ten slotte nog enkele citaten uit de oudste bron van het Stadfr. „Het Vermaak der Slagterij" van A. Jeltema (1768) 1). (tegen den „veulgeachten" zwager): Jou wilden wel ris wete, hoe wij 't riggeleerd hebbe met de Slagterij. (in een vertrouwelijk gesprek tusschen twee buren): Wustou de andere helte hefwe? (minder vertrouwelijk): Wel buurman, jou hefwe nou en fikse halve Barg: zuden je oek gien zin hefwe annen vandel Koevleis? (man en vrouw) Nou, zei mien Wief ondertusschen: Ja, dat zei duur Spek wudde, de Barg uitte han vallen, dou gien slag arbeide .... (meervoud) ons Beppe plegte altied te zeggen: Jonges, it is nog beter, dat jimme jimme bedriege laate, as dat iimmet een ander doene.

Leeuwarden.

P. V. D. MEULEN.

1) Zie „De Vrije Fries" 1937 (deel 34).

Vet Beicutg uan, het Yid-add'', uooll, de dud& uan het neck],laradzit In zijn Rede in 1918 gehouden, over „De beoefening van het Fries" 1), heeft P. Sipma voor het eerst getuigd van het belang der Friesche klank- en woordvormen voor de geschiedenis der 1) Sneek, A. J. Osinga.

111 Nederlandsche taal, in het bijzonder ook der dialecten langs de Noordzee en rondom de Zuiderzee. Sedert dien is van de zijde der historische-grammatica herhaaldelijk gepoogd den Frieschen „ondergrond" der Nederlandsche volkstaal te loochenen, ja naar het rijk der fabelen te verwijzen. Deze neiging tot „ontfriesching" van Holland in het bijzonder gaat gepaard met het tegendeel: de theorie der expansie, volgens dewelke de Friesche volkstaal door een Hollandsche cultuur-uitstraling verschillende veranderingen in woordgebruik en klankvormen zou hebben ondergaan. Het doet nu niet ter zake, dat de ondergeteekende in geenen deele is bekoord door de op „drijfzand" geconstrueerde leer en practijk der „expansies" als alles-overheerschende taalverklaring. Het vraagstuk der historische verhouding tusschen het Friesch en het Nederlandsch zoowel als de Nederlandsche dialectologie is er voorloopig volslagen door vertroebeld: men zit er mee in een slop, ongeveer even vast als in dat der „buigingskwestie" van het „Algemeen Beschaafd" sedert 1934. De studie van het Nederlandsch zoowel als die van het Friesch moet geheel opnieuw worden geordend en gericht. Een „zakelijke methode" van nuchter beleid zal de plaats moeten innemen van eenzijdige theorieën „a priori", die men te onrechte voorstelt als middelen tot een vroegtijdige „synthese" in onze taalwetenschap. Een ware synthetische taalwetenschap richt haar „analyse" op de taal in haar volheid. Er is een Nederlandsche volkstaal en er is een Friesche volkstaal. Daarnaast is er een Nederlandsche cultuur-schrijftaal en een Friesche cultuur-schrij/taal. De volkstaal heeft een praehistorie en een historie, die vanuit de thans „levende" volkstaal moet worden benaderd. De schrijf- of cultuurtaal heeft een „uitwendige geschiedenis", en berust op de „traditie" der „genres". De volkstaal moet vooral volgens de methode der ethnopsychologie en der sociologie worden ontleed en verklaard; de cultureele schrijftaal met behulp van de normen van de logica, de aesthetica en de stijlleer. De ethno-psychologie nu kan niets

112 beginnen met het materiaal der losse klinkers, medeklinkers en woordvormen: zij richt zich op de „gedachtevormen" van het volk, taalkundig materiaal is voor haar de zin en het woord in den zin. Het instrument van den volkstaalkundige moet allereerst de syntactische ontleding zijn. Wij zeggen: allereerst en niet: alleen. Het spreekt vanzelf, dat het karakter van een volkstaal voor een belangrijk deel besloten ligt in haar „woordenschat". Maar men bedenke wel, dat een groot deel der woorden van een taal alleen een eigen en dus ook voor het volk karakteristieke beteekenis hebben in het verband der woorden in de zinnen, die immers de uitdrukkingsvormen zijn van gedachten en gevoel. Een „woordenlijst" geeft ons niet meer dan leege hulsels; een „woordenboek" geeft ons alleen uitsluitsel over de taal, zoo de woorden-in-zinnen zijn gegeven. Ook de „klankleer" is van belang voor het karakter van de volkstaal. Maar toch allereerst de leer van den zinsklank. De denkwijze en de gevoelsschakeering van den volkstaalspreker wordt weerspiegeld in de melodie van de zinnen die hij spreekt: de zin is een klankgeheel met kenmerkend rhythme, kenmerkende toonmelodie, kenmerkend tempo. En in dien zinsklank hebben niet de losse klinkers en medeklinkers, die wij bij het schrijven in lettervormen onderscheiden, een vaste waarde van kleur, lengte, enz.; de feitelijke geaardheid der klankelementen wordt bepaald door het klankgeheel van den zin, die den inhoud van gedachte en gevoel weerspiegelt. Wij mogen, wij moeten dus zeggen, dat bij de wetenschappelijke beoefening van een volkstaal de leer van den zin vooropstaat. Wie nu de Nederlandsche volkstaal bestudeert om hare verscheidenheid maar ook haar éénheid te bepalen, die zal de verschillende volkstaalsteise/s van Noord- en Zuid-Nederland met elkander, maar ook met een of meer niet-Nederlandsche stelsels moeten vergelijken. Welk stelsel is daarvoor eerder aangewezen dan dat van het Friesch, dat binnen onze staatsgrenzen wordt gesproken, vroeger in een belangrijk deel van het Nederlandsche

113 taalgebied is gesproken, thans nog de moedertaal is van duizenden Friezen in de tien andere provinciën, en waarvan hetgeen van het Nederlandsch niet voluit kan worden gezegd een „geschiedenis" ter beschikking staat ? Het Friesch is bij de studie van de Nederlandsche volkstaalstelsels een onmisbare „norm van vergelijking". Van het Friesch moeten wij kennen: den klank van de zinstypen, de woorden in den zin, en vooral de structuur van den zin. Deze drie kanten van het taalstelsel, het taaleigen, de „innere Sprachform", bepalen het volkstaalkarakter. In een omvangrijke syntactische grammatica van het Nederlandsch die dezer dagen verschijnt 1 ), heb ik getracht van den zinsklankvorm, het woordgebruik en de geheele syntactische structuur der Nederlandsche volkstaal in vergelijking met de geschreven „stijltalen" aan de hand van de meest karakteristieke vormen van eenige kern-dialecten en eenige criteria van het Friesch in hoofdlijnen te bepalen. Wij worden daarbij wel heel sterk bevestigd in onze overtuiging dat op grond van deze syntactische vergelijkende analyse het volle leven en de eigenlijke geschiedenis van onze taal op een voor iederen „ontwikkelden leek" vatbare wijze, zij het ook na langen methodischen arbeid op een volkomen braakliggend gebied, zal kunnen worden beschreven. Wij zullen daartoe in de naaste toekomst de zinsklanktypen van de Nederlandsche en Friesche volkstaal experimenteel vastleggen; de psychologische waarden van woordenschatten bepalen; de syntactisch-grammatische structuur bestudeeren. Bij de ontginning van dat materiaal zal op den duur de onderlinge verhouding van Nederlandsche dialecten en Friesch worden vastgesteld. Het zwaarste karwei zal de bewerking van de syntactische grammatica blijken te zijn. Zoowel de Nederlandsche als de Friesche taalwetenschap staat ten opzichte van de syntaxis af1 ) Bij W. E. J. Tjeenk Willink (Zwolle); „Stilistische Grammatica van het moderne Nederlandsch".

8

114

wijzend, althans onverschillig. Ik meen dan ook de vraag, wat het belang van het Friesch voor de Nederlandsche taalstudie is, niet beter te kunnen beantwoorden, dan door op de meest frappante kenmerken der Friesche grammatica even „in vogelvlucht" te wijzen. Voor de syntaxis bepaal ik mij tot het noemen van de eigenaardige, dat is: hetzij typisch Friesche, hetzij typisch yolksaardige („primitieve") constructies, die ik heb genoteerd bij de lezing van de eerste twaalf bladzijden (een heel gering brokje Friesch dus !) van R. Brolsma's boek „De Skarbin" 1). Wie zich voor taalverschijnselen van dezen aard en de „verklaring" ervan, voor de methode van volkstaalonderzoek in het algemeen cultureel verband in het algemeen interesseert, die zij naar bovengenoemde „Stilistische Grammatica", in het bijzonder naar de algemeenlinguïstische Inleiding 2) verwezen. Daar vindt men ook uiteengezet hoe wij de studie der zinsmelodieën hebben aangepakt, ook wat wij bedoelen, wanneer wij nog even wijzen op een in de Friesche volkstaal bijzonder krachtig „leven" van den woordvorm. Rijker geschakeerd dan in eenige Nederlandsche volkstaal zijn in het Friesch de zoogenaamde „symbolieke" woordvormen. Daaronder worden verstaan woorden die door bepaalde combinaties van consonanten en door bepaalde wisseling in klinkervorm de onmiddellijke reflex zijn van een geruisch, een beweging, een sensatie. Woorden dus die in auditieven, dynamischen of affectieven zin „symbool" zijn. Men overwege eens de beteekeniswaarden van Friesche woorden die beginnen met bl-, fl-, gn-, tsj- of de varianten van één woord met afwisselend k-, kj-, tj-, tsj-, sj-. Men zal dan beseffen, dat ook in den klankvorm van het woord de volksziel „spreekt". En thans gaan wij over tot de natuurlijk zeer grillige en wille1) No. 14 van „De Fryske Bibleteek" verschenen bij Brandenburg 6- Co. te Sneek (1929). 2) blz. 1-245.

115 115 keurige bloemlezing "Friesche grammaticale de keurige bloemlezing van van „Friesche grammaticale vormen" vormen" uit de twaalf bladzijden bladzijden proza en en gesprek. gesprek. twaalf Woordvorm, woordverbinding woordverbinding en I. Woordvorm, woordfunctie. en woordfunctie, I. Het lid woo r dontbreekt ontbreekt in: ljochte MaerteM aertein: nou nou op kleare ijochte lidwoord Het het staat bitiid. -— moarn; het moarn bitiid. in: ten fen 'e moarn moarn; staat in: wer dou krigest krigest nou nou ieer Het r d staat staat zonder zonder „er" "er" in: t e 1woo woord in: dou Het tel ien. - Het zelfstandig» bezitt. v 0 0 r n w. op -es: It binne myn op -es: zelfstandige bezitt. voorn w. binne myn ien. Het Trij e pear eagen seagen nesten en koperen Jack sines; sines; Trije seagen him like gleon nêsten oan. It meast meast Beart sines. - Het persoonl. voornw. voornw. wordt Beart sines. Het persoonl. wordt bij oan. It dy nadruk dy komme komme jouns jouns wolris verbogen: "„ ..... wolris by by us". its". "Ek „Ek wol nadruk verbogen: by uzes". eigen Friesch onbep. voornw. voornw. is: is: Men Men koe sjen sjen ..... eizes" . - Een eigen det der guds rounen. Niet de aangesproken persoon heeft slechts rounen. aangesproken persoon gilds de in Friesch dikwijls vorm van derde persoon, persoon, maar ook dikwijls den den vorm van de de derde in het Friesch door "hij" „hij" in in dezen dezen dialoog de diaIoog aangesprokene zeIf zelf omschrijft omschrijft "ik" „ik" door de aangesprokene tinkt David David sels?" sels?" „Kin en „David": van "de meester" "David": „Hwet "Hwet tinkt "Kin meester" en van „de docht er him skele". „Net "Net?" "Ne, hy by komt dochs op op itit Ian, Ian, docht komt dochs neat skele". ?" „Né, him neat folIe - . Talrijk volkstaal de „o nnde ,,0 Talrijk zijn zijn ook ook in in deze volkstaal lj eaver" folie ljeaver". per nn I ijl keg z e g den": Det laei laei him him fensels fenselsek ek net net oan ": Det ij k e egezegden p e r ss0 o0 o Onno bigoun him kritiek).. — het werd werd kritiek) him oan oan to to gean gean(== (= het sels. It bigoun Onno sels. affectief gebruik: Het a d adjectief j e c tie f is in affectief versterkt in zelfstandige is versterkt Het zelfstandige Piter - Lenig gebruik van van een Lenig is is het het gebruik sloppen ien. ien. wier sa sa 'n 'n sloppen Piter det det wier bijvoeglijk "mansk": minder m dnske maetsjes, mdnsker mei de mule. de mule. bijvoeglijk „mánsk": minder mánske heit syn boadskip, heit Opmerkelijke n:n: memme memme boadskip, Opmerkelijke ggeenit n i ti ieve eve r kofje. Voorzetselv 0o 0o rdeilis west. west. - Voorzetselv en heit Mem en heit hiene hiene deilis kofje. - Mem w e r pen: Wylst Wylst syn syn mem om in ... om om him him socht. socht. En En socht socht om mem ... werpen:: ste, mem him sjen koe. tsjin him him sizze. sizze. er it it tsjin koe. Sa Sa moast moast er him net net sjen sté, der dêr 't mem wirden komme Mar spreken) . komme (== (= tot spreken). E f f enhrut. Ta winden /en Ellenkrut. Mar hja hja sizze sizze altyd altyd len Fen skoaIIe len fen master master as Jack, yn skoalle as lijdenden vorm: vorm: Jack, bij den den lijdenden Fen bij Jacob oanspritsen. oanspritsen. - Bepaling "fen": Fen Fen doel om om de de foarste foarste Bepaling met met „fen": 't stalfoerderij te am 't stálfoerderij „mei": Om met "mei": Uitgebreide bepaling bepaling met te wezen, wêzen. - Uitgebreide rounen alde sleatten mei hjir en der krum togroeide utrupsele i trupsele togroeide krom mei hjir en dêr rounen 'aide sleatten Y:.~f937 hagedoarnen, hagedoarnen.

116 Talrijk zijn de „interne objecten" bij „leege" werkwoorden als „doen" en „hebben", zooals: As hy nou tasizzing dwaen wol fen tige deugdsume foarnimmens (kort is de verbinding met „fen"). det Effenkrut der argewaesie fen hie 1) . — De overgang van possessieven in „ethischen" datief bij affect: „Dou bruist my dy jonge fmgelokkich". Een sterk gespannen korte verbinding met een b ij v. bepaling is: al.- stie middenmank hwet nou yet neaken beamkespil in houten hok (het bijv. neaken is bijwoordelijk bepaald). De bepaling van gest eldheid in lenig gebruik: „Dou bruist my dy jonge 4ngelokkich" — Misschien „litterair" in: „En hy, net to/reden mei kb/ken, woe ek sjén. — Een a dverbium is met -e verzwaard bij nadruk in den zin: Nou koe 't yette wol mis wêze. — Het bijwoord is vast gekenmerkt door -e: oerdiedige eptich yn 'e klean. — Een van de meest gebruikelijke vormen is de combinatie van een v oorzet sel en een b ij wo or d van richting: It foel sa mar yn him del. Sa om Maeije hinne. En stjfIrt Piter by de banken lcins. Dy 't yn 't herntsje stie, just /oar syn dfibeld kninehok oer. Dó hearde er in stimme fenhfis 6/ syn namme roppen. Him ta de teannen it skampje. Oan it rib ta komme. Oan dizz' tiid ta. Hja woe him nel it l'An ta hawwe. Nei it Moargen ta toffelje. — Zelfs een bijwoord vóór en ta achteraan: Mem die twa stappen op nei it stalt ta. Hipte er sa op nel de beamwal ta. En koe den mei in greate bocht wer op nel skoalle ta. — Talrijk zijn de verbindingen met wei: Sims skoerde er it wer /oar de traljes wei. Hy kaem heal en heal oerein tt 'e kroade wei. Hy fage de krfimels im 'e mfile wei. Omheech rize tit 'e stoel wei. — Uitgebreide verbindingen zijn nog: Wit ho fier koe men sjen .... wol by Japik oan 'e hAsside ta. It is op it kantsje om 6/. — Bijzondere bijwoorden zijn: Ook andere werkw.: Hied er daliks de stap mar set nei skoalle ta. Hy

naem de guit oer de sleat.

117 Al == weI: "Hwet seit Jacob." "Neat, master." "Jacob hat al hwet sein." - Sa = meteen: Do fierde er hird de doar op en sa wer ticht en rutsdy gloeper om 'e hoeke. Een adv. en een adj. of twee adv. duiden een graad aan: Stil earnstich docht er it. Dy [el grille eagen. Immen dy 't moai wis sitten bliuwe scoe. Heit hie mdlle skoan sels kofje meinimme kinnen. Vele bijw. van graad: De jonge bleau selsum igael lizzen. As scoe der wunderbaerlik hwet weze dizze dei. Wit ho fier koe men sjen ..... De vormen voor de nadrukkelijke ontkenning zijn in het Friesch rijk geschakeerd. Een ervan is de variatie aan 't zinseinde: Sa sterk waerd hy nea, nee Een frequent bijwoordelijk suffix is wei: det hja unthieten, koeltsjeswei. Hwent nou kaem er dochs sa stadichwei yn in smoarch parket. En as er der nou sa [oar wei wine koe Hy koe ek loai liddich wei mei de earm oan it rib ta komme. - Bijzondere formaties zijn: Den moeast it perioarst yn tsjuster stean. Er bigjint net stat-en a]. Wylst it oansjen fen de wrald hieltyd weroan foroare .... Yn de snilen wierne [orjist nesten. M iddenmank. Een bijwoordelijk praefix versterkt het werkwoordelijk begrip: Nou 't Gauke mei holp to ynlizzen. Mar hy woun ek better oan as de swarte (= groeien). Ret syntactisch gebruik der w e r k woo r d svormen is een der belangrijkste hoofdstukken der grammatica. We noemen uit het geringe materiaal eenige losse feiten: De verbinding van had + verI. deelwoord heeft lang niet altijd de functie van den volt. verI. tijd". De functie van "onvoit. verI. tijd" in: Jawol, det woe se, mar hy hie it net bigrepen 1). - Van "volt. teg. tijd": "Ik woe him noch efkes mei kofje nei 't Ian ta hawwe (woe drukt hier den wensch in den tegenw. tijd uit), ja, nei 't 1)

=

hij wou het niet.

118 Moargen hwent sjuch, wy hiene 4s forsliept!" — In voorwaardelijk zinsverband is het ook niet geheel „plusquamperfectum": Mar as syn mem him nou anstouns mei in ketier miskien attrapearre, den hied er it smoarch Priem. — Het deelwoord is hier nog „perfectief" en fungeert als bepaling van gesteldheid bij hied it. In het verhaal van Brolsma kan het ven. deelw. een beknopten zin vormen: Jack, yn skoalle fen master as Jacob oanspritsen, Het tegenwoordig deelwoord is in Friesche volkstaal zeer gebruikelijk. Vooral natuurlijk als bijw. bepaling: en kjirme en forwoestend. Bij Brolsma ook in absolute constructie: Hja stie der as in laem sa fmskildich, it grouwe lyfke foarAt stykiend en de eachjes roun en wiid iepen. De syntaxis van de deelwoorden en den infinitief is in alle richtingen rijk en levend. In den primitieven 1) gedachtevorm past de participiale en de infinitieve zin: Ha, ha — kaem nou allegearre fen dy razje 6f — heit fensels daliks nei té en brea de lodde en de line lit it hokje krige, en hek foartgien nei de bou! Gjin drinken bringe wolle nei it lan ta, clêr stiene de swierste straffen op. — Een adhortatieve zin: Mar net mimerfe! — Voorliefde voor den infinitief als zelfst. naamw. is kenmerkend Friesch: En hy, net tofreden mei harkjen, woe ek sjen. Nou koene se wolris in aerdich setsje mei-inoar oan 't praten reitsje. Ook voor de verbinding van 'accusatief met infinitief: Mei det twaris „net" fielde Piter in skerp knokkelige 4st him (dit is een datief-object) oer de rêchbonke op en del ridelien. Merkwaardig (en interessant voor den oorsprong) is voor deze verbinding de -en van den iniinitief. — Een eigenaardige verbinding met den perfectieven infinitief van „hebben" is: Ik woe him noch efkes mei kofje nel 't'ldn Ui hawwe. — Er zijn talrijke Friesche verbindingen met to 4- infinitief. Zij zijn bovendien gekenmerkt door afwijkende woordschikking; in den bijzin staat de infinitief en niet, als gewoonlijk, 1)

In deze zinnen „denkt" de „primitief" inderdaad.

119 het finite werkwoord achteraan: En dy 't der komt to siikjen dy De iene like kriget op 'e hud. Nou 't Gauke mei holt to ynlizzen. Ook bij omvangrijk gezegde staat to + it de oare ut to lizzen. in f in. in den hoofdzin achteraan: Dou biest noch langer lizze moatten to haikj en (je had nog langer moeten liggen luisteren) . De infinitief met to wordt in allerlei functies door om verzwaard: Mar om al dy geasten to binen en de oandacht to krijen, d e t is swier wirk. Een bijzonder gebruik van een modaal hulpww. met infinitief is te constateeren in: Hy kuerde oer de stikken greide en bou, as scoe der wunderbaerlik hwet wêze dizze dei (alsof er vandaag heel wat bijzonders was) .

I I . De verschijnselen der woordschikking zijn van cardinaal belang voor de eigen syntactische structuur der volkstaal. Vooral ook omdat zij samengaan met bepaalde typen van zinsmelodie en rhythme. Over het algemeen is de schikking van onderwerp en gezegde onderling beslissend voor den zinsvorm. Toch zijn er ook nog bijzondere of ook lenige plaatsingen van andere woorden op te merken: Hja stieder as in laem sa unskildich. Redens mei gasprimen en al sok ark mear. Is 't sa net? Ek stie der in keal yet yn deselde hoeke op in foech staltsje. Yetteris rop mem syn namme. De algemeene regel voor den bijzin is in het Friesch, gelijk ook in het Groningsch, dat het vervoegde werkwoord aan het einde staat. Een afwijking van dezen regel is, in Friesch en Groningsch, de mogelijkheid om bij sterken nadruk op een mededeelenden of een graadaanduidenden bijzin met dat het werkwoord, als in den hoofdzin, onmiddellijk voorop bij het onderwerp te plaatsen. We hebben daarover gehandeld in Onze Taaltuin, jaargang I blz. 46. Andere afwijkingen bij een samengesteld gezegde zijn besproken door den heer P. van der Meulen, O. Taaltuin V blz. 337. Overigens verwijzen wij voor deze bijzonderheden naar de Stilistische Grammatica . Uit onze bladzijden van „de Skarlun" putten we nog een en ander dat wetenswaardig is. De bovengenoemde

120 regel om den infinitief met to achteraan te plaatsen in den bijzin, leidt tot de volgende opvallende constructie: Mar dochs hie Onno net safolle suksès as hy forwachtsie miende to kinnen. In den hoofdzin vinden we eveneens een „open" zinsvorm (niet „afgesloten" door het vervoegde werkwoord; ook staat de ontkenning v66rop). in: Den hiene se net hoegd to tsieren (dan hadden ze maar geen ruzie moeten maken). Ook na een samengesteld gezegde kan de schikking „open" zijn, vooral wanneer een bijwoordelijke bepaling van plaats of richting achteraan staat: Heit hie malle skoan séls kófje meinimme kinnen nel 't ldn ta. Zoo ook in den bijzin bij nadruk op de bepaling: As hy ek yet fingemirken fmtk6mme k6e nei skotille tel. Hy wier nou de ienichste dy 't ljocht bringe koe yn dit formidden. — Zelfs na een enkelv. gezegde in den bijzin: Oant er de guit naem bey de sléat. As er dy kwyt koe oan wite Jehannes it 'e stêd, den gie er. — In den beschrijvenden stijl van Brolsma kan er bij nevenschikking van een langen bijzin door de „open" constructie een zeker rhythmisch evenwicht komen- d'èr 't de skoalle stiet en in greate rige fen famkes han oan han giene yn 'e rounte en songen fen — Ook kan bij nevenschikking van bijzinnen de tweede den vorm van een hoofdzin aannemen: Hwa scoe him net ta de teannen -dt skamje as er njuggen fire by de oaren op de ekersein siet en hy hie neat meinaem ? Door verzwijging van een bijwoord of voornaamwoord van zwak accent kan de hoofdzin in den korten denkvorm „inversie" vertoonen, van het subject en het werkwoord: Boe, det wier neat, makke er in mal gekit en den stouden se gau wer foart. En den heit, ja nou dy mocht goed lilk op him wêze Koed er sa stilwei drfigjend omhéech rize At 'e stoel en o diveker, sa 't er yen den beetpakte. — „Né, hy komt dochs op it lan, docht er folle ljeaver. Heit hie mane skoan sels kofje meinimme kinnen nei 't lan ta; die er oars alle moarnen ek. — En dêrom gfilde hja nou sa tad .... Kaem nou allegearre fen dy rfizje 6f. „Hwet tinkt David sels?" „Kin him net skele". In deze laatste twee zinnen, waar een pro-

121 nominaal subject is verzwegen, blijkt wel, dat we in de andere zinnen verzwijging van een adv. of pronomen moeten onderstellen, en niet een „spontane" inversie. III. Sterke spanning verdraagt 66k de spreektaalvorm bij s a m e n t r e k k i n g: „Aston sitten bliuwst, den ik ek." „Astou Zoo kan zelfs door net yn 'e oare komst, den gjin ien /en uzes". samentrekking een bijzin met det worden gecoördineerd aan een plaatsbepaling (alleen „logisch", wanneer het werkwoord sjen in beide verbindingen de zintuiglijke waarneming omschrijft en niet in het tweede verband „constateeren") : Wit hof ier koe men s j e n, twisken de beammen troch, wol by Japik Atses oan 'e hfisside ta, en det der gilds rounen. Een hevige samentrekking, nog moeilijker „logisch" te noemen, is: Det 1 a e i him fensels ek net oan Otto sels, mar om 't by al dy dingen net hoegde ef net brukte. Aardig is ook de syntactische isoleering van een infinitief in den gedachtevorm van een sprekend jongetje, alleen „logisch" door spannende samentrekking: „Master en jiffer, dy k o m m e jouns wolris by Us". „Ek wol by uzes," sei Beart. „ To s pyljen" heit op 'e piane, en master fioele (ook in dit zinseinde korte syntaxis door samentrekking) ". IV. Van de zinssoort en behoeven wij niet te noemen de bijzinnen die met speciaal Friesche voegwoorden beginnen, deze voegwoorden zijn in iedere grammatica te vinden: de tallooze met 't als sa 't (in de beteekenis als, zooals of zoodra !), byhwennaer 't (ingeval), Al ho 't dy ek swaeide mei syn lange earms, hy seach it gefaer. Voegwoorden met as: En as er der nou sa foar wei wine koe, as hja him net foun .... den Unforskillich sjucht er, lyk as meast. In de beschrijving bij Brolsma komt een sterk staaltje van progressieven betrekkelij ken bijzin voor: Hy easke nou mei klam det hja der neat fen utlitte scoene; det hja unthieten, koeltjeswei. Zeer gebruikelijk zijn in het Friesch de vergelijkende bij-

122 zinnen met as en inversie: Hy kuerde oer de stikken greide en bou, as scoe der wfinderbaerlik hwet wêze dizze dei. Ook versterkt met een bijwoord- krekt as wier hy den in jonkje fen strie. Volkomen volkstaalvorm is de hervatting van een vooropstaand zinsdeel dat als „losse zin" geïsoleerd wordt, een subject als in: Mar de oare jonge, like great as hy, dy hie it measte to keap. Master en jij/er, dy komme jouns wolris bij Us. Onno, det wier in langliddige jonge. Ook adverbia: En do iisterjoune, do praetten heit en master deroer. Of een object: Soks, det mocht master net foartat sizze. Frequenter dan gewoonlijk in Nederlandsche volkstaal, zijn de voorwaardelijke bijzinnen met inversie: Woe soks goed slagje, den moast it perfoarst yn tsjuster stean. Koed er it récIde, om stikum -tat to naeijen, den hied er it woun ! — Talrijk zijn de krachtige uitroepvormen, vooral als inleidende zin: Hiirsa, dou krigest nou wer ien. — Hosa? — Hwent siuch, wy hiene As forsliept ! — Stom noch ta t — Daarbij zijn zeer merkwaardig de uitroepvormen die als „bijwoord" in den zin zijn opgenomen: Do fierde er hird de doar op en sa wer ticht, en rittsdy gl6ep er 6m 'e h6eke fèn 'e bérch. — Nou sjucht er, jij hwet in wrald fol opsternatens yn dy fel grille eagen. — Vreemde vocatieven kent deze volkstaal, zoo van de vrouw tot haar man: „Unforstdn, dou bruist my dy jonge fingelokkich!" — Primitieve taalvormen zijn in het denken van het jochie de herhalingen als: Hwent de doar fen 'e berch laei sahwet, sahwet, skean At Brecht hjar eachweiding 1). — Hwet friet dy hazze altyd, altyd roppich ! — In deze zinnen denkt, in „erlebte Rede", de kleine jongen. Brolsma stileert den gevoeligen gedachtegang van den meester in deze „onafhankelijke indirecte rede": .... mar hy sprekt earst in myld forséftsjend wird for dy twa of true, dy 't er nét bliid meitsje kin. Det it him moeit, det hy sa graech alle gearre oan 1) Een mooi woord voor „gezichtskring" in concreto. De herhaling beteekent hier „rift zoowat".

123 Een mooi staaltje van den primide oare kant helj e wollen hie. tieven, analytischen denkvorm, is deze bespiegeling van het jochie: hy hie dêr de Sneins west / en rounom wite fear sjoen / en einekeutels /, en moaije roune gatten /, krekt kouwetrapen / mer den mei plusgud der yn / och heden /, der moasten hjoed aeijen lizze / dêr woe er hinne / ja /, det woe er I, allinne /, sunder koperen Jack /, en sunder Piter Mich Wij besluiten met een drietal zinnen waarin een dozijn der hier onderscheiden bijzondere of algemeen-primitieve syntagmata bijeenstaan: Wit ho fier koe men 1 ) sjen, twisken de beammen troch, wol by Japik Atses oan 'e husside ta en det der gods rounen. Ek it fjild oer hy bleau efkes stean en kuerde oer de stikken greide en bols, as scoe der wunderbaerlik hwet wêze dizze dei. Der stie middenmank hwet nou yet neaken beamkespil in houten hok. Het zal den lezer duidelijk zijn, dat vele van de hier genoemde „bijzondere" vormen evenzeer gangbaar zijn in het waarschijnlijk oorspronkelijk Friesche Groningsch. Sommige zijn ook aan te wijzen in conservatieve dialecten van Holland 2 ) . Maar om die „piquante" overeenkomsten was het mij hier niet allereerst te doen. De karakteristiek van het Nederlandsch in zijn geheel zal ons zonder twijfel gemakkelijker vallen, wanneer wij de Nederlandsche grammatica meten aan de zoo krachtig-levende, van haar zoo duidelijk verschillende Friesche. Ten slotte is er in den aard der Friesche taal nog iets anders van groote beteekenis voor de Nederlandsche taalkunde. In onzen aanhef maakten wij onderscheid tusschen volkstaal en cultuurtaal uit een „historisch" en dus ook „methodisch" oogpunt. Dit onderscheid is beslissend voor de methode van onderzoek, wanneer de cultuurtaal morphologisch eenvormig is, vergeleken bij de verscheidenheid der dialecten van de volkstaal. Zoo is het bij het ....

,

1 ) (= hij) . 2) Waarschijnlijk ook in West-Vlaanderen en Noordoostelijk Brabant (zie diss. A. Weynen) .

124 Nederlandsch met zijn Hollandsch-Brabantsche cultuurtaal van drie eeuwen her en zijn ver-uiteenloopende dialecten. In het Friesch voelen wij de gesproken volkstaal onmiddellijk kloppen in elk genre der litteratuur. Een schrijver die er zijn vak verstaat, voldoet er aan den eisch dien men sedert eeuwen aan een kunsttaal stelt: hij stileert en veredelt de in hemzelf levende „memmetael" . En ook hieraan gaat een „Neerlandicus" en „Germanist" te gast. Groningen.

941

G. S.

OVERDIEP.

pew, „rwmitta topoguppidea"

I. Aech ef Aeght. Dit wird is ek bispritsen troch dr. W. de Vries yn syn „Gro. finger topographica" yn it Xe Diel fen de „Nomina geographica Neerlandica". Hij hat dêrby foaral it each op in hwet lege streek Ian finder Eenrum, op de top. kaert oanjown as „Het aagd". De namme komt foar mei en sfinder t, en mei de ef het. De Vries jowt plakken yn de literatuer oan, &I- 't de namme foarkomt, hwerfen lykwols net fêst stiet det hja, for safier den nammen fit Grinzerlan, allegearre op dizze lAnstreek slaen. As er fen in „edele heerd" spritsen wirdt „in der Aech" twifelje ik der oan. Yn dit lege Ian, let yn kultuer brocht, kin men hast gjin „edele heerden" forwachtsje. Det dit ran let yn kultuer brocht is, is wol hjir oan to sjên det forskillende pleatsen fen Eenrum noch yn lettere tijd dé'r elts ien ef inkele stikjes yn hienen, faek in heel emn fen it oare lan fen de pleats 6f. Fen de aide kleasterpleatsen yn de 18e ieu it eigendom fen Provinsje ef Stêd, hie do ien fen de Provinsje 2 stikjes lan op „het aegt" en twa fen de Stêd hienen dér ek kwet. Op de kaert fen ien fen dy beide pleatsen 1) stiet skreaun: 1) Sjuch de atlas op it Archyf fen de stéd Grins.

125 125 „MandeelichHooyvelt, Hooyvelt, wordt aagh isis tt'' stads stads landt landt "Mandeelich wordt genoempt genoempt tt'' aagh niet afgegraven niet afgegraven En En ligt ligt plus quartier uur plaats plus minus minus een uur van van de de plaats een quartier e ieu e helt ten Z.W.". Z.W.". Yn Yn in in H.S. H.S. lit ten 16e ut de ieu 1) 1 ) fine fine wy wy det de 22e helt fen fen de de 16 er twakear twakear in in pleats pleats to to Eenrum metten wirdt, de iene 't Ian lán hat, de wirdt, dy dy 't 11 jok jok en en 46 46 roede roede yn yn „de yn "it „it aech". "de aech", aech", de de oare oare 77 jok aech". Ek 11 jok yn er Ian. de tsjerke tsjerke hie hie er lá n . de Hwet det wird wird hjir hjir?? De De Vries Vries seit seit syn miening rniening net tige tige Hwet bitsjut det dudelik.Earst Earst seit seit er, er, nei dudelik. oanlieding fen fen de de namme namme „wijlmeken "wijlmeken nei oanlieding wij f f van der aech" (1461): johans wijff johans (1461): „Van "Van der Aech Aech komt dan overeen ons Van Van der der Aa"; met skine wy wy oan moatten. met ons Aa "; hjir skine oan wetter wetter tinke tinke to moatten. En omdet de streek En omdet de streek by by Eenrum Eenrum eartiids eartiids hjerstmis hjerstmis rneast meast under wetter stie stie en en wol wetter ienkear mar mar west west hie hie scoe scoe wol rniend miend waerd waerd det det it ienkear er, neffens neffens him, him, wol er, wol oanlieding oanlieding weze wêze itit forban forbán mei mei wetter wetter neijer neijer to oerwegen. It liket my n'ly lykwols ta det de de bitsjutting bitsjutting fen fen it wird wird heel heel oars is. Ik hald aldfryske wird for for each háld it it for for it áldfryske each (oog) oars, nei nei 't ik mien, (oog) det oars, age ef meast age of ach meast ach skreaen skreaen waerd, waerd,en endet dethjir, hjir,lyk lykasasek ek yn yn SchierSchier bitsjut. Hja scille dy namme monnikoog, Rotturneroog e.s.f., e. s. f ., eilan eilán bitsjut. scille namme-monikg,Rtuer oan dy lanstreek jown oan jown hawwe, wiete acht hawwe, omdet omdet hja hja net net sa sa sear sear it it wiete sloegen hegere, droege len dy wiete opkamen, sloegen as as wol wol de de hegere, droege die dielen dy 't't itt ut it it wiete opkamers. Dy hegere dielen earste tiden tiden allinne allinne yn gebruk gebruk Dy hegere dielen scille scilleek ek yn yn de de earste nomd wêze. weze. leau det det ik Ik leau neifolgjende wol in biwiis biwiis fen dizze underik it neifolgjende wol as as in fen dizze onderstelling biskogje biskógje mei. stelling aldste floreenregister floreenregister fen fen Warkum Warkum fen Yn Yn it áldste fen 1580 en 1581 1581 2) 2) 1580 en det tagelyk tagelyk Rekkenboek Rekkenboek is, foun ik de untfangsten: untfangsten: .moch is, faun ik by de „noch van wolcke Sycke zn zn ende wolcke Sycke ontfangen van den huyer huyer ende Seerp Seerp obbe obbe zn zn ontfangen van den van het wterlandt ende den aeght sestyen karolis gulden 16 van het wterlandt ende den aeght sestyen karolis gulden 16 st.". st. ". Ik biskógje Ik bisk6gje wterlandt aeght hjir hjir sahwet sahwet as as synonimen. synonimen. En En wterlandt en en aeght nou fine fine wy in goed 20 jier letter dit seIde selde aeght aeght yn in in oare foarm wer. 1) KK. 1) KK. Rjuchterlik Rjuchterlik Archyf Archyf (R.A. (R.A. Grins). Gemeinte Archyf, Archyf, Warkum. Warkum. 2) Gemeinte

126 Yn 1605 namentlik freget de sté'd Warkum fen de Steaten oktroai om it yn se lizzende bfitendykslan (it lettere Warkumer nijlAn) to bidykjen. Det oktroai wirdt hjar jown en yn it Resoldsje Boek fen de Steaten lêze wy den: „Ende alsoo by den Magistraet ende geswooren gemeente van Worckum hier voorens tot meermalen is aengedient dat sy tot verbeteringhe van hun wtfaerte die deur verloopinge van sandt bijcans verstopt ende onbruyckbaer gemaeckt was voorgenomen hadden seeckeren stuck wtterlandt genaempt Worckumerooge te bedycken ende hun sluijse alsoo bet zeewaerts Inne te leggen ..."1) Dit fit it wetter opkommend 'An hjit dus aeght ef oog. Sa'n fit it wetter opkommend eilAn hie men eartiids ek yn de brede fitwettering fen de Lauwers by Munnekezyl; det hjitte ek „Aech" 2). Ik scoe sizze wy hoege net yn bistan to stean, mar kinne de namme fen it Ian to Eenrum op deselde wize iltlizze. De Vries neamt ek noch in oark. by Sipma clêr 't de namme Ach ef Ath foarkomt (Oudfr. Oork. I no. 85). D'èr wirdt spritsen fen saundeheal pounsmiet lan „in der Ath" ef „in der Ach" (1441). Dit Ian skynde to Hantum ef to Hantumhuzen to lizzen; mear haw ik er net oer foun. II. Feit. De earste kear det ik dit wird oantrof, wie yn de „Bijdragen tot de kennis van de prov. Groningen en omg.streken" (D1. II, 3e stik) di& 't J. Oost Elema en J. Elema in biskriuwing yn jowe fen de 6fgroeven wierde fen Toornwerd. It wie dér in lyts trijhoekich pleintsje yn it midden fen de terp; ik haw op it kaertsje de greatens forlike mei dy fen it tsjerkhtif en foun sahwet it 12e ef 13e part dêrfen. De namme wie „feit" ef „fait" en it wie eartiids publyk eigendom. Ik wie dit gefal sahwet forgetten do 't ik it wird ek yn Fryslan 1) Resolutieboek S 2c (R.A. Ljouwert). Sjuch ek: Siemelink, Geschiedenis van Workum, s. 75. 2) Mr. A. J. Andreae, De Lauwers zee, Ljouwert 1881, s. 15.

127 oantrof en wol yn it doarpke Wier. Yn it áldste tsjerkerekkenboek fen det doarp 1 ) is er op 14 Maeije 1588 sprake fen it setten fen abeeljen „aen de pastorie /eeijt". Op 7 Des. wirdt 6 st. bitelle for it „wyeden (fen) de jongghe boomen stande om het kerckhof ende opden wal van de pastorie //eyt". Deselde man wjudt yn 1590 wer beammen om tsj erkhóf en by de pastorie „ f eeyt"; mar nou binne it eskebeammen ! Yn 1591 wer wjudden „anden pastorie veeyt". Wy kinne hjir noch net ut opmeitse hwet it is: in sleat ef dobbe, ef in stikje lán. Mar nou lêze wy yn 1595 by it pasterije-lán: „Toenis Claeszn gebruyckt mede 7 pondematen greydlant ende een pondemate saedlant genaempt d' f eydt" . By fierder siikjen merk ik det ek yn 1594 al sprake wie fen „een pondemate saedlant genaempt die f eyt", mar oars fyn ik de namme net wer. It is dus in lyts stikje lán mei beammen op 'e wal, to minsten nei 1588. As den ek yn 1764 it lan fen de pasterije to Wier (mei in bult oar pasterije-lán) forkoft wirdt is it net slim yn it 6e perseel det stikje bou werom to finen, mar nou hwet greater. Wy lêze dêr 2 ): „Twee pondematen bouw terpland, begeregtigt met een stem op no. 5 (wordende dit land geerigeert tot een hornieger en daarop geaffecteert de stem van des predikants wooninge) ". En den fierder: „N.B. De wal met het daarop staande boomgewas, ter breete van anderhalv roede, wort aan de pastorie huizinge en hovinge in eigendom gelaten of overgegeven ". De nêstlegers binne: „pastoriehof ten 0., Jr. E. S. v. Burmania ten Z., de kerk ten W., de schoole ten N. ". Mei help fen dizze oantsjuttingen is op de kadaster-kaert it plak fen dit stikje lán maklik to finen. Einlings is er noch in bytsje kans det er sa 'n feit west hat to Almenum. Wy lêze n.l. yn it Register v. d. Aanbreng fen Barradiel (H,S. yn it R.A. to Ljouwert) fen 1511: „Claes tho feyte heeft tho huer van Aelyt Eedes 36 pondem. ende geeft daer van 18 fl.". 1) R.A. Ljouwert. 2) Billetten van Verkoping der Vastigheden van de Pastorien" ens.

128 Fierder fine wy noch twa '<ear' Claes feyte. Yn 1640 hjit dizze pleats, mei stim, „Feitema fenne" en de eigener is Ede Sybrandts Feitsma. It is stim no. 6 fen Almenum. Ik tink lykwols det de namme fen de famylje wol gewoanlik „Feitema" west hawwe scil 1). Letter wie dizze stim yn bisit fen de famylje Idsinga en sa goed as ik neigean koe is it hoarnleger, det oan de sfideastkant fen de stkl Hams laei, nou forgroeven. De pleats skynde dos yn 1511 „feyte" to hjitten en it liket hast wol det de namme „Feitema" &den 6flaet is. Mar wer is de namme „feyte" wei komd? Kin dy bisibbe wêze mei de namme „feit" boppe neamd ef is er fen in manljuesnamme „Feite" 6fkomstich? Wol hwet yn de lêste rjuchting wiist det wy yn 1543 twa kear „Feyte guedt" neamd fine finder it lan, clêr 't pasterije en vicarije fen Hams rinte At barre 2). Oan 'e oare kant moat ik wer sizze det by dyselde rinten nêst „Groete Bowte guedt" ek stiet „Groote Bouwte" allinne. Mar hwet is nou de bitsjutting fen dit wird „feit"? Ik moat sizze det ik arby tocht ha oan de „fething" ef „feeding" fen de noardfryske terpen; det binne dobben for it drinkerswetter fen it fé, howol hja it ek wol ris for hjar sels brfike. Dr. van Giffen skreau my det hy de bitsjutting fen it wird net wist, maar dêr ek direkt oan tocht hie. De feit op de wierde to Toornwerd scoe den sa'n tichtsmiten dobbe wêze kenne. Ik hoopje det taelkindigen hjar tinzen hjir ek ris oer gean litte scille. It efterfoegsel ing hoecht, tocht ik, hjir net safolle to bitsjutten; it kin forlytsing oanjaen, mar letter faeks net mear as sadanich field wirde. It stikje ran to Wier scoe den syn namme krigen hawwe kinne 1) De hear Osinga, genealoog, wie sa frjeonlik my mei to dielen det hy yn 1613 foun. hie: „Ebel Sibrants dr. wed. van Eede Jacobs zn. borgerse binnen Harlingen gesterckt mit Sibrant Edes zn. Feytema hueren zoen". 2) Ben. Boeken fen Fryslhn, s. 262b en 264b.

129 troch det er in feit (dobbe) yn west hie. Ik haw to Wier west om der ris nei to sjên, mar fen in dobbe wie neat to merken en der wie detoangeande ek neat bikend. Fen de namme „feit" ef hwet dér op like hie men ek nea heard. Wol wie it for in diel in tige finsljucht stik Ian; mar it laei op de I-Anne fen de terp. As er dus in dobbe west hat koe dy net sa as to Toornwerd yn it sintrum fen de terp lizze. Det in pleats, en den ek wol in stikje lan, syn namme krije kin fen in dobbe, dy 't op det plak wie ef west hat, blykt Ilt de namme fen in pleats finder Ternaerd, dy 't „de Dobbe" hjit. It komt my wierskynlik foar det yn 'e tiden do 't det Uri noch for eb en floed laei, hjir in troch in dykje beskutte dobbe for it fé west hat, sa as nou noch yn it bfitendyks FAIL Ik haw opmirken det yn Grinzerlan sokke plakken letter wol brfikt waerden om er in pleats to bouwen. Miskien is it noch net sa folie ieuwen liden det dy streek bfitendyks laei, yn dyselde hoeke leit ek in pleats „de keeg" finder Wierum en dy namme slacht gewoanlik op letter ynpoldere lan. To 'n lêsten wol ik hjir ek noch wize op in stik ef fjouwer pleatsen yn Fryslan, dy 't „de Fetse" ef soks sahwet hjitte, en op de Fetseput to Dokkum. Dy namme Fetse is ek wol ris nei it wird fething yn forban brocht.

Ljouwert.

DR

0.

POSTMA.

De tilde .Vkii4e4, eedgovnideA, Oer de eed en de eedformules yn it Aldfrysk scoe in wiidweidich artikel, om net to sizzen in boek (bygelyks in dissertaesje !), to skriuwen wêze. Dér scoene den ek de eedformules, Skepeneed, Riedsljueseed en Boargereed, At it Snitser Stêdboek en it dldste Snitser Boargerboek, in plak in fine moa tte. Myn doel hjirre is, dy formules op nij to printsjen, en dat yn in foarm lyk as for de Fryske linguistyk eask is. 9

130 Net, det dy aide Snitser eedformules oant nou ta onbikend wierne. Se binne ófprinte yn: A. Telt in g, Het Oud-Friesche Stadrecht (diss.), 's-Gravenhage 1882: de skepeneed op bis. 139, de riedsljueseed (fragmint) op bis . 142; en yn: A. S. M i e d e m a, Sneek en het Sneeker Stadrecht (diss.), Sneek 1895: hjiryn op bis. 94 de skepeneed, op bis. 100 de riedsljueseed (fragmint), de boargereed op bis. 107. Binammen de foarm fen de boargereed yn de dissertaesje fen Mr. A. S. Miedema wier for my oanlieding ta in kollationearing. It hat bliken dien, det dy wol nedich wier. Minder wier dit it gefal mei de skepeneed, dy't fen Miedema opnommen wier nei „persoonlijke collatie" 1 ) , mar fen de riedsljueseed, dy't Telting en Miedema mar for in lyts diel jowe, like it my dochs winskelik ta, ek de weilitten stikken, dy't mei de skepeneed oerien stimme, neijer to bisj en . Ik ha dêrom alle trij e eedformules yn de aide Snitser boarnen yetris neigien en diel hjir myn bifiningen mei. It Snitser Stêdboek, yn it aid archyf to Snits numer 60, is in hánskrift yn folio op papier. It titelblêd, side 7 fen it manuscript, is biskreaun fen S. A. G a b b e m a: ik ha sa folie hánskriften fen him sjoen, det ik dit hjirre en letter mei wissens fêststelle kin. De titel is: Statuta / urbis / Snecae, / descripta ex libro Manu exarato, / in quarta forma, uti vulgo to / quuntur, / Cuius usum mihi concessit vir / Amplissimus et consultisstirnus / D. Pibo a Doma, j.c. / Per illustrium ac Praepotentum / D. D. D. / Ordinum / Frisiae / Secretarius et Advocatus. Under dizze titel stiet noch de folgjende oantekening, ek fen Gabbema's hán: Extant etiam haec statuta apud Nob. et Amp1. Dom. Horatium Knyff.. Senatorem Curiae Frisicae Ms. in folio. 1) Sj. it oanhelle wirk, bis. 94, noat 3.

131 Nei it titelblêd komt in wite side. Dêrnei folget op 20 blêdkanten de ynháld. Op de earste dêrfen, underoan, en op fol. 1 fen de tekst, underoan, stiet yn skreaune letters: Bibliotheca Regia ouwer Hagana 1 ) . De blêdside, folgjende op de ynháld, bifettet fjouwer spreuken, trije yn it Latyn en ien yn it Nederlánsk. Dêrop folgje trije onbiskreaune siden, en den bigjint de eigenlike tekst fen it Stêdboek. Fen hjir óf oan is it foliearre. Op fol. 1 stiet nei in oanropping: Dit is die ordinancie der Rechtskoren ende broken die de Burgemeisters Schepenen ende Raedsluyden van der stadt van Sneec k, eendrachtelycken gemaecket hebben, by rade ende by consente der XXXVI. Ende de gemeene Meente om salicheit haer Zielen ende orbaer ende nutte der gemeene Meente van Sneec k. Ende hebben hier op gesworen vast ende stadelij ck toe holden nae hoer wyff sinnen. En hjirnei folget, wer mei de hân fen S. A. Gabbema! — Int jaer ons Heeren CIS CCCC LVI. des woensdach voor S. Georgius dach Martyris. Op 59 folio's komt den it Stêdboek, dêr't ik yn dit forbán oer swije kin. Mar op fol. 60 bigjinne de eedformules. En ek hjirfen kin ik mei alle wissigens sizze, det Gabbema dy skreaun hat ! Ik kin hjir net yngean op de fraechstikken dy't mulk opkomme, nou't wy witte fen Gabbema syn oandiel yn dit manuscript. Ik lit nou de beide eedformules: de skepeneed en de riedsljueseed folgje en foegje dêrby de boargereed u.t it áldste Boargerboek fen Snits, yn Fryske en Nederlánske foarm. Hjir stiet Gabbema buten. Dit áldste Boargerboek, in papieren hánskrift yn folio, yn it Aid archyf fen Snits numer 69, rint neffens de rêchtitel fen 1513 oant 1612, it jiertal 1513 is lykwols mei poatlead forbettere yn 1517. 1

) Fgl. Teltin g, bls. 17 en Miedema, bis. 7.

132 De boargereed, Frysk en Nederlansk (dit lêste mei in oare aide han skreaun) stiet op fol. 1, net efteryn, lyk as Miedema seit 1). 2) Hier beghint die stouwinghe. Dit sydzet jemma ende swerret by Godt, ende jemma ziel, van dissa dey ont lettera jeers dey ende dyn dey al, 3) disse sted ende burghers houd ende gonstich ende trouw toe 5 wessen riuchtis riucht ende riuchtis reden, ende haet 4) jemma toe san falt toe jenst emmen hit sie steden, landen, haudscippen, jef jelkers liode, deer ws sted en burghers moya wollet boppa riucht en reden, jef wze fryheydt willet foerminrija. jef krensa, dat jemma dat scutte en kere scellet mey reed ende mey dede, 10 alsoe als 5) jemma best konna ende moeghen. Claghe, dolgun 6) en daeden. Foerd haet jemma toe claghe kompt ende deer een schepenna beert toe riuchten, dat jemma dat riuchtlike riucht. is hit an dade helsem an breyn-wonden. is hit an ut schettena aeghin, 15 is hit an gersfallich ledum. is 't an lamma ledum an inride 7) dolgum. is 't an meta dolgum jef an lessa dolgum. hit zee an hodyna secken 8) dat hit zee, dat jemma dat riuchtelike 9) riucht. Van vvieldlike seckin. Foerd haet jemma toe claghe comt van wieldlike seckin, 20 is hit 10) an huus brand 11), huus breck, an huus steeth, an huus sleeck, is hit an huus-raeff, not-raeff, quyck raeff, is hit an 1) Bis. 106. 4) Hs. haet ontbrekt. 2) Fol. 60 fen it hs. 3) Hs. dyij dey, al 5) Hs. as 6) Hs. sa forbettere fit: dolghen 7) Yn it hs. finderstreke en op de kant stiet: x 3 6) Hs. an lyodyna jeren (fgl. Miedema bis. 95, konjektuer fen Van 9) Hs. riuchtlelike He lten: hodyna seren) 11) Hs. brant of brand: de t en de d steane troch inoar. 10) Hs. hit is

133 scip-raeff, ist an scaeck-raeff, iz 't an weed, an wepen 1), an gold an silver, an slayna pennigen 2), is hit an wapel-dranck, 25 iz 't an need mond. sie hit an hodyna raeflike an wieldlike secken dat hit ze, dat jemma dat riuchtlike riucht. Foerd al disse tyngha, ende punten, deer ick jemma hab naemd, jeff naet naemd, hit ze fan dadem, fan dolgum, fan wieldlicke seckin, deer een sceppen bert to riuchten, dat jemma 30 dat riuchtet ney inhald wsis sted boeck ende wilkeren. Ende haet punten in ws sted boek naet bescrioun sint, dat jemma dat riucht ney wse Freescha Landtriucht, en ney syd, en plygha Weynbritzeradeel. Toe riucht compt. 35 Toe fynd compt. Foerd haet jemma toe Riucht compt, dat jemma twyscha twyra tael een riuchten doem deel. Ende hat jemma toe fynde compt, dat jemma dat riuchtlike fynd, hit ne zee dat jemma da wyrd wyten, ende 3) jemma da wirde foerd brengha, alzo 40 fyr alst riucht daya mey. Ende hat een sceppene bert toe riuchten, dat jemma dat riuchtelike riucht. Ende om nenerhande seck deer jemma toe riucht compt neen meede nym haer penijngh ner pennich wird mey der wirde ner toe jens der wirde, mer dat jemma riucht toe lika dyn arma als 4) dyn ryka, den 45 fraemd als den sibba. Conclusio. Dat jemma dat naet leet om 5) nen meed ner om herana reed, om fryonda gonst ner om frouwena sponst, ner om 5) nenerhande secka, deer jemma batya of scadya moghe an lyf 50 jef an guet, dat jemma Godt help ende al syn hilga. een riuchtis eedis ende dyn on meens 6). 1) 2) 3) 4)

Hs. sa forbettere fit: weepen Hs. sa forbettere fit: penningen Hs. onde 6) Hs. om meens Hs. az 5) Hs. on

134 Item om dyn lettera pont toe kerten soe moeght aldus stoya, Hic sequuntur rursus quae supra posuimus, Foert hat jemma toe clage kompt, ist fan daden, fon dolgum, etc. 1 ) Die Reedsliodena eed. Dit sydzet jemma ende swerreth by Gode, ende by jemma ziel, van disse dey, ont lettera nya jeers dey ende dyn dey 2 ) al disse sted ende burghers hold trou en gonstich toe wessen, 5 ende hat jemma toe san falt toe jens emmen, hit sie steden, lioden, deer ws sted en burghers landen, haudschippen jef j moya wollet buppa riucht ende reden, jef wze fryheed wallet foer mijnria jef krensa, dat jemma dat scutten ende kere mey reed en mey dede, also als jemma best konda 3 ), ende moeghe 10 foerd dat jemma scillet al deer toe sijaen ende jemma best toe dwaen toe porten, toe palen, toe breggen, toe streten, toe wallen, toe havenen en toe ghemeene weghen en ferren, deer toe wze sted oerbaer ende proefyt thyenet ende onder ws riucht sint, dat dae hensich en herich zee, ende dat jemma dy osted 15 wicht ende tollen ende dae wrbarra deer dae sted toe byheret schellet regeria lyka jemma eyna gued ende ney inhald ws sted boekis. Foerd al disse ponten, die ik jemma nu heb naemd, ende aeck deer ick naet hab naemd, deer een reedsman 4) berth toe 20 by warien ney inhald wz sted boeck. dat jemma dat riuchtlike bewarrie. Ende haet sentencie in jemma bilecket wird, dat jemma dat riuchtlike riuchtet. Conclusio. Dat jemma dat naet leet om neen need ner om herana reed, 25 om fryonda gonst ner om frouwena sponst, ner om nener handa

2) Hs. hjirefter in komma trochhelle. ) Hs. fol. 61 v. 3) H s. liket sa ut: konde of hwet oars forbettere, der liket in fraechteken op de a to stean. 4) H s. feedsman of foedsman (bidoeld: froedsman ? ) . 1

135 secka deer jemma batya jef schadya moghe on lyf jef an gued. Dat jemma God help en al syn helga een riuchtis eedis ende dyn on meens. God jou jemma luck. 1) Borgers Eedt, Dit sidtzet ghy dat ghy dae sted van Snitze ende dae borgers aldeer schellet houd trou ende gonstich wessa Ende dat ghy riocht ende reed deer nu is binn[a] Snits jef neijmaels comma 5 schel schellet ontsiaen eer 2) ende reverentie bijwijse tot het staet ghy komma En(de) ist dat ghy aet vernimmet dat is jenst ws sted jef wse burgers, dat ghy dat schellet kera ende riocht ende reed openbieria ney al jon vermugen Soe waerlick helpe mij Godt almachtich 1) Dit segget ghij, dat ghij die Stadt van Sneecken de die Borgers aldaer sullet houd trouv ende gunstich weesen ende dat ghij Recht ende raed, die nu is binnen Sneeck ofte naemaels koemen sal, sullet vntsien eere ende reverentie bewijsen tot 5 wat staedt ghij koeme. Ende ist dat ghij ijets verneemt dat is teegens vnse Stadt ofte vnse Burgers dat ghij dat sullet keeren ende recht ende raedt Openbaeren nae al v vermoegen. Soe waerlijck helpe mij Godt P.

Liouwert.

SIPMA.

1) Aldste Boargerboek fen Snits, fol. 1. 2) Hs. eer net alhiel wis; fgl. de Nederlanske tekst.

944 aavi, DU:94e peAiluaivirtainert" I

Voorafwoord. Voor volledige behandeling van de Friese persoonsnamen is de tijd nog niet gekomen; aan zoveel volledigheid als reeds

136 mooglik is kan ik niet meer denken. Maar hoewel ik mij moet beperken tot het door mij verzamelde uit algemeen toeganklike werken, meen ik toch dat de lezer niet alleen enige voor hem nieuwe biezonderheden zal aantreffen, maar dat hem ook het algemene beeld iets duideliker zal worden. En dat hoewel volgorde en samenhang hier-en-daar kunnen bevreemden. Maar ik stond voor moeilikheden, waarvan ik noem, dat dikwels gelijke veranderingen tot stand zijn gekomen in namen die niet samen behandeld moesten worden, omdat ze ongelijksoortig waren. Zo verklaart syncope Vrydema uit Verydema, en Ukema uit Uwekema, maar ook Banga uit Baw(i)nga, Luurd uit Liudward. Hierdoor zijn soms bij 'n categorie namen besproken die er niet toe behoren, maar die iets toelichten. Zelden zal het de lezer lastig va llen, vervolgens tot het aanhangige terug te keren. Maar hem zal opvallen, onder meer, dat de syncope in hoofdzaak besproken wordt v ó ór de namen op -i(n)ga. De reden, nl. dat juist hun ontwikkeling zo vaak door syncope beheerst wordt, zal hij evenwel spoedig ontdekken. Ik heb 't eerst de geslachtsnamen besproken, of wil men, de patronymica, tussen welke beiden zich geen scheiding laat trekken; maar daarbij kwamen vrijwat mansnamen vanzelf ter sprake. Voor enigszins grammaties onderlegde lezers zullen de meeste verkortingen helder zijn; anderen zullen etlike zaken overslaan. Okb. betekent: Oorkondenboek van Groningen en Drente; 00.: Oudfriesche Oorkonden; Warfsc(onst).: Warfsconstitutiën en Oordeelen, in Werken van Pro Excolendo, VII I; Ordelboek: Ordelboek van den Etstoel van Drenthe, in Werken enz. VII II; Fri. Wb.: Naamlijst bij Friesch Woordenboek. Waar ik uit Okb. no. 10 'n naam met d aanhaal, heb ik Ostfri(iesches) Urkundenbuch (Ukb.) gevolgd; Okb. negeert het bestaan van d, en Kotzschke, Die Urbare der Abtei Werden an der Ruhr, had ik niet ter beschikking. De lijsten dateren deels van kort na 1000, deels van 'n eeuw later. Soms kon ik ze niet

137 aanhalen uit Okb., dat weglaat wat geen belang heeft voor Groningen; dan moest ik noemen Ostfri. Ukb. II Anhang A, al zal dat voor de lezer misschien moeiliker bereikbaar zijn. 1. Over Friese persoonsnamen is nog zeer veel op te merken ook nadat er heelwat over geschreven is. Daarbij zijn trouwens ook namen ter sprake gebracht die wel Fries, maar dan toch wgerm. zo niet algemeen grm. zijn. In streken vol heiligennamen worden o.a. zulke als Sikke, Foppe, Okke veelal beschouwd als bepaaldelik Fries, terwijl alleen hun frequentie dat is. Maar wél uitsluitend Fries zijn geslachtsnn. als Sikkema, Fopma, en andere op -a die nog besproken zullen worden, en die veelal ongelijk over de nog of eertijds Friese streken zijn verdeeld. Dat zijn ook die op -ens, die evenwel niet uitsluitend Fries zijn. Over deze zegt de volhardende verzamelaar Winkler, De ndl. gslnn. 107: „De geslachtsnamen op ens zijn over alle Nederlanden verspreid; het meest komen ze voor in de noordelike gewesten, vooral in Groningerland. Elders zijn ze nergens talrijk. Zie hier eenigen van die namen: Bertens, Dierkens, Eens. (Hierbij noot met nog 15 vrbb.). Behalve de algemeen nederlandsche mansvoornamen Bert, Dierk (Dirk, van Diederik saamgetrokken), Hugo en Rijk, van Bertens, Dierkens, Huigens en Rykens, zijn de wortels van deze geslachtsnamen allen friesche mansv66rnamen, die ook nagenoeg allen .... nog heden bij de Friesen in volle gebruik zijn". Van die algemeen bekende namen is alleen Riek (z. blz. 140) Gronings. De talrijkheid van die namen in 't Noorden is, vermoed ik, te danken aan namen op -i; de onmidlike oorzaak is in elk geval dat de gen. van menige ofri. naam op -ens uitging. Voor dit verschijnsel verwijs ik naar Ts. ndl. tl. en ltk. 49, 289 vv. En dat ze meer ten 0. dan ten W. v. de Lauwers voorkomen, is misschien in verband te brengen met de betreklik vele -i-namen die zeer vroeg in de Ommelanden gedragen werden (z. Okb. no. 10), maar in elk geval is het ook de natuurlike begeleiding van de grotere bemindheid der a-namen ten W. Evenzo

138 zijn de -s-namen ten O. talrijker, maar dat valt niet op, omdat ze in 't hele land gewoon zijn. Wat die op -ens betreft, daarnaar heb ik weinig opzetlik gezocht. Okb. n°. 695, or. v. 1381, bevat: nos, Thidericus Bolens, prepositus in Humerke; gen. Wernboldi Bolens; 't volgend n°., or. v. 't zelfde jaar, begint: Nos, Tydericus Bolens. No. 814, notarieel afs. 2de helft 16de eeuw naar or. dat van 1391 zou zijn, maar waars. van 1421 is (z. de noot in Okb.), noemt Liwert Hayens in Berda (Beerta) en Sebo Ennens in Scheemda. No. 822, or. v. 1391, noemt onder degenen die pachten te Kropswolde verkopen Role f Hiddens, Bertolt ende Reyner Hiddens, ghebroders, en onder de pachtschuldigen Herman Amens, Berneer Omens, Wiltet Atens; Role f Hiddens wordt er nogmaals genoemd. De oorkonden leren ons in deze streek 'n Friese bevolking kennen: z. Nomina Geogr. Nrl. VIII 21 vv. en ben. § 28. Ofschoon de tweede naam, ontleend aan de vader, de streek, het beroep, of wat ook, aanvanklik alleen aan de dragers en niet aan hun nageslacht eigen was, zal men mij wel toestaan, eenvoudigheidshalve van geslachtsnaam te spreken. We zouden trouwens telkens verlegen staan als we moesten beslissen, hoe de naam in 'n bepaald geval bedoeld was. In Ts. ndl. tl. en ltk. 49, 293 heb ik gekonstateerd, dat in 't ofri. de gen. en de dat. van zwakke persoonsnn., m. en f., meermalen uitgaan op -ens en op -en; blz. 295 heb ik gewezen op persoonsnn. op -i in 't ofri., ags., os., en gevraagd of dit niet is = Opperduits -1, zoals in Wezzi. Want zulke hd. woorden hebben meestal slechts in de gen. en dat. n; d.w.z. dat onze namen in 't ohd. gen. -ines, dat. -fine zouden hebben. In 't ofri. zou dan nom.-acc. -e, gen. -ens, dat. -en regelmatig wezen. Voor Bolens bov. mogen we dan oorsprong aannemen uit *Bólines; in 't os. is Boli overgeleverd, en o is te houden voor lang, want de naam bestaat nog als Boelens, naast de mansn. Bode (verfraaid Boelo); in 't gron. met ou. Ags. is, naast Tida, Tidi; gron. gsln. is Tiedns. Okb. n°. 10, lid 15, noemt Addi; in Gr. en O. Frsl. is Addens (Adtis) gsln. De Westerkwartierse,

139 en in Fri. Wb. naast Addo vermelde, mansn. Adde, kan berusten op dit Addi, maar ook op in a.w. genoemd verouderd Adda. Ik lees in de stad Gron. Thiadens, maar weet niet waar Tiadens oud is. Okb. no. 10, lid 17, heeft Thiaddi, waarin de dubbele cons. na diftong moeilik te aanvaarden is. Lid 5 van deze lijst is te vinden in Ostfri. Urkb. II Anhang A; daarin komt 'n weduwe voor die Thiada heet (ofri. -de). Fri. Wb. kent Tiadi, Tiado (dus oud -a) als verouderde mansn.; nu T(s)iade. Naast Edo in lid 6 (dus ofri. Eda) zou ik *Edi willen plaatsen; in lid 16 staat Ediko, en Edens is gron. gsln. Ook als Gronings vermeldt Fri. Wb. Deddens bij Dedde en Ebbens bij Ebbe; in Okb. no. 10, lid 16 en 17, staat Ebbi, gelijk in 15, 17, 18 Deddi. Ags. is Tida, Tidi en Tidda; daarnaast is 't aannemen niet gewaagd van *Tiddi, dat de gron. gsln. Tiddens naast Tiedens verklaart. Ook Diddens is gron., maar ik vond geen Diddi. Ik zie evenwel van verdere vrbb. af, daar ze kunnen berusten op navolging. Die kon zeer licht plaats hebben doordat telkens -i en -a wisselden en men dus ten slotte ook -a en -ens als bijeenbehorend ging voelen. Toch noem ik nog even, dat Okb. no. 10 in lid 9, en tweemaal in lid 17, Dudo heeft, dat lid 17 Ommelanders noemt, en dat de mansn. Doede in Gron. de gsln. Doedens naast zich heeft. Zoals men ook in Gron. Wb. ziet heeft het Gronings hier oe, niet de ou die telkens tot oe wordt vernederlandst, zodat de naam niet zal behoren bij Dodo, dat toevallig in lid 17 ook tweemaal voorkomt. Z. ook Ostfri. Ukb. no. 165, or. v. 1398, lunge Dude; en no. 322, or. v. 1424, Grata Duda 'grote D.' In 't register bij a.w. II vindt men de gslnn. Dudena en Dudinga, en in Dudenland de gen. van de mansn. — Okb. no. 1231, omstr. 1335, afs., noemt Duido, rector ecclesie de Sutliuwarthrawolt, gen. Duidonis. Berust dat soms op verkeerd lezen van Dudo? Het stuk heeft ook eens Luitwerthrawalt waar men Liu.... verwacht; desnoods kan men hier denken aan ui voor de klank van ndl. uu; z. § 22. — Onder de horigen van Corvey was 'n Dude; z. Gallée, As. Sprachdenkm. 198.

140 Bov. noemde ik Riek in Gron.; Fri. Wb. heeft gelijkluidend Ryk naast verouderd Ryke, Rycka. In composita is rik in en buiten 't Fries overbekend; op de uit Rik-hard en dgl. ontstane vleivorm Rika, Riki wijst reeds de oude Werdener lijst; z. Ostfri. Ukb. II Anhang A lid 8 Rikizo; 't is onzeker of deze 'n Fries was, want lid 8 bevat vele onfriese namen. A.w. n°. 398, a°. 1431, naar gelijktijdig afs., noemt Ulbed Rykena, wat, zoals ons dadelik zal blijken, Rika of -i onderstelt. 't Zelfde patronymicon zie ik in Udde Riekena in n°. 592 (niet 591, zoals 't register opgeeft), omdat n°. 690, f, a°. 1455, Riekle f heeft (waarnaast in n°. 560, or. v. 1444, Rycoleff, en in no. 288, or. v. 1421, Remede Rycol f sna); ie is gemodernizeerde spelling. Okb. n°. 400, or. v. 1347, heeft Dodo Rike, civis in Dockem, met Rike als gen. van gelijkluidende nom. (reeds in 't ofri. was -a soms verzwakt tot é). Ordelboek 85, a°. 1468, noemt Arndt Rijcken; vgl. Ostfri. Ukb. n°. 255, a°. 1417, Bertold Riken, kanunnik in Bremen. Misschien sluiten sommige van deze namen, met Riekens, aan bij *Riki; palatalizering van k zou wel belet zijn door de bijvorm Rika 00 I n°. 78, a° 1439, Wyerd Rijcka — en door de namen met Rik- als eerste component die naast de korte vorm voor dezelfde personen golden. Nog levend is 'n vleivorm in Gron. als Riekel, in Frsl. als de daar gewone drieheid: Rykele, Rykle, Rykel. Misschien is -ens soms ook betreklik jong mnd., want sommige n-stammen hebben in die taal aan de a-stammen -s ontleend, b.v. wille : willens; z. Lasch, Mnd. Gramm. § 382 Anm. 1; dit

verschijnsel is ook mnl. Blz. 138 noemde Bolens in Humsterland uit de 14de eeuw; Boelens, gesproken Boulyas, is nog, ook in 't Westerkwartier, gsln. Ook Fri. Wb. heeft Boelens, maar naast Boeles. Het laatste kan men zo verklaren, dat het verloop van de namen op -i naar de i-stammen (waarmee ze in de nom.-acc. overeenkwamen) in Frsl. sterker was dan ten 0. van de Lauwers. Toch vinden we misschien 'n vroeg voorbeeld van dat verloop in Fivelgo, en wel in Bisashem, waarmee

141 in Okb. no. 10 lid 12 eindigt, en Bisisheim van lid 15, met versaksing van fri. -es, -is tot -as en denklik met verknoeiing van fri. -hem tot -helm (dat evenmin sa. was; lid 15 heeft vier plaatsnn. met -hem en slechts hier -helm). Biesum bij Delfzijlzal wel bedoeld wezen. Op de vraag: „Was Bis mansn. ?", die ik deed in mijn Topogr. namen in en bij Duurswold 38, kan ik nu alleen antwoorden dat niet slechts Fbrstemann Bisi aanneemt ter wille van deze plaatsn., terwijl hij verder Biso heeft, maar dat Bisi inderdaad ags. was; z. Searle's Onomasticon. Z. nu ook Ewesma Nom. Geogr. Nrl. X 150. Drents is Entens, vrij bekend als naam van de geuzenaanvoerder Bartold Entens van Menteda; dus gezeten op 'n borg in Middelstum, zonder dat het geslacht vanouds Ommelands was — 'n gewone zaak. In Ordelboek vinden we: 114, ao. 1477, Bartolt Entens; 146 en 150, ao. 1485 en '6, Barolt Entens; 159, ao. 1489, Roeleff Entens; 171, ao. 1500, tusschen Gerardi Entens arfigenamen. Okb. kent in Groningen, no. 1157, '65 en '66, orr. v. 1403, Gherd Entes (1166 in dativo: Gherardo Entes, alias dicto Ghode Gheert). Het zou kunnen zijn dat dit -es Saksies was, en dat -ens op Friese oorsprong van de gsln. wijst; maar de dubbele vorm is ook daarzonder niet abnormaal. In elk geval is Ente in Frsl. nog mansn., en van de vleivorm komt Entekama, dat we als gsln. van iemand uit Frsl. vinden Ostfri. Ukb. no. 261; 't or. v. 1418 is in Rijksarch. Gron. no. 3. 't Chronol. Register van dit arch. heeft 1537, no. 9 (in Alphab. Reg. staat 8): „Entkumaheert, gelegen in het kerspel Kantens". Gron. Wb. geeft voor de mansn. Ento als zegsman Ganderheyden, zodat die hoogstwaars. in 't Westerkw. voorkomt; het kent nog als gsln. Entzts. Rirstemann vermeldt hd. Enzi (naast Anzo); daarvan zou de gen. regelmatig Enzines zijn, zodat èn als os. èn als ofri. Entens erbij past. 2. Op 'n dgl. wijs als Ommelands -sema te verklaren is (z. § 8) zou men zich in 0.-Frsl. -sna, soms sena, achter allerlei namen ontstaan kunnen denken (al zie ik iets anders als voornaamste

142 (liever dan als enigste) oorzaak; z. blz. 145) . De verklaring zou dan deze zijn. Doordat van 'n mansn. als Menna 'n vleivorm Mensa bestond, waarbij als patroniemiese gen. pl . Mensana behoorde, ging men verband voelen tussen Menna en Mensana, en zo werd -sana formans van gslnn. Niet alleen bij mansnn. van de zwakke decl. zoals Menna, want in Men-sana had Men- hetzelfde voorkomen als 'n cons.-stam. Zoals men op blz. 145 zal zien is het de zeldzaamheid van vormen als Mensana, Mensana in de oude stukken, anders gezegd: het volkomen overheersen van de typus Mensna, die mij ten slotte heeft weerhouden, deze verklaring toereikend te achten. Vrij algemeen bekend is, als naam van 't gravengeslacht, Sirksena, van de mansn. Sinik, vanwaar ook Okb. n°. 254, a°. 1317, afs., Rembeco Sirickesmona, en elders Sif rkes, later Sirks. De grondnaam is in O.-Frsl. overgeleverd in Ostfri. Ukb. II Anhang A, lid 3, Siric; lid 17 met Sin k vindt men ook in Okb. n°. 10; de naam was niet slechts Fries. -sena is in Ostfri. Ukb. schaars aanwezig (Sirksena staat niet in 't Register) . Tot in 1412 verder las ik niet vond ik alleen -sna. (Ook -sma, nl. in no. 295, a°. 1412, in Kenesmalant, maar deze ongeloofwaardige bijvorm van Kenesna is gebezigd door hoof delingen uit o n s Frsl.) . Oostfriese namen als Fokko Ukena (ook in onze geschiedenis bekend), met de gen. pl . van * Uka (later Uke, Uko), vinden wat die casus betreft talrijke (later te bespreken) tegenhangers westwaarts. Corresponderen kan ohd. -ono, maar ook (Weizz)mno. De oudste stukken in Ostfri. Ukb. hebben het in alle Friese streken gewone -inga, -enga. No. 26, or. v. 1255, noemt A dda Poppenga, Sebern(t) Haringa, Kempa W alckenga; n°. 43, a°. 1310, in Harlingerland Hayo Wiardinga, Reynardus Everdinga, Betto Idinga, maar ook Hayo Ewana, Herro Haykana, Ulferus eros Edana. No. 44, naar twee orr. v. 1310, heeft -enga, maar ook Eylbrando dicto Eylbrandesna, (Bettone dicto Hinkena,) Kenonis dicti Kenesna, Seitati dicti Ulrekesna, (Tyonis Ebbena, met gen. pl. van *Ebba of wellicht

143 Ebbi; z. blz. 139); Okb. no. 330, or. v. 1332, heeft aqueductus (gen.) dicti Ebbesile, wat ofri. gen. Ebba onderstelt, en enige malen de gsln. Ebbinga. Als -sna berust op -sena, dan was de gesyncopeerde vorm dus reeds in 't begin der 14de eeuw gewoon. -sena vond ik eens met (ben. reeds in 'n andere naam voorkomende) syncope der voorafgaande toonloze vocaal: Ostfri. Ukb. no. 302, ao. 1422, is 'n stuk, aanwezig in vier (deels zeer verknoeide) lezingen; de Oostfries Dode Keensena heet in 't or. op 't Groninger archief Kenisma. Dit -ma zullen we vaker aantreffen, maar niet in intern Oostfriese stukken; ook in no. 302 zijn Groningen, Ommelanden, Friesland betrokken. (Mensana in no. 49 heeft geen -sana, maar komt van Mensa, zoals daarnaast genoemd Ebekana van Ebeka.) -isna hebben no. 77 en 79, ao. 1356, in Wyardisna; op zulke i's heb ik verder niet gelet; men kent als ofri. genitiefsuffix -is naast -es. Evenmin teken ik aan waar -ana en niet -ena geschreven is: in dezelfde stukken vindt men beide, gelijk ook overigens in de ofri. gen. pl . Toevallig zie ik in no. 171, ndd. or. v. 1400, Konka Hikna gevolgd door Hikka sin sone; ook deze inkorting verwaarloos ik. 3. In no. 44 vonden we Kenesna naast Keno. Kenena vinden we niet, en was ook minder bruikbaar, daar tussen twee n's de ongeaccentueerde vocaal licht verdween. In no. 138, ao. 1370 (?), heeft Dodo Konisna (zeker met o voor e doordat juist erv66r tweemaal o geschreven was) in Larrelt (bij Emden) grond tevoren bezeten; in no. 336, or. v. 1426, had wijlen jonker Keno te Larrelt bezit. In no. 348, or. v. 1427, vinden we weer 'n Dodo Keensma, maar Groningen en Bremen zijn in de zaak betrokken. Ook 't volgend no., or. v. 't zelfde jaar, zal met Dode Kenssen wel niet de gewone naamvorm geven — al kan dit sen, d.i. versleten 'zoon', ook wel in 0.-Frsl. gezegd zijn; de eerste oorkonder is hoofdeling in Riistringen; z. ook ben. bij no. 607. No. 351, nogmaals or. v. 1427, schrijft Dode Keensma, maar het is 'n beslissing van Bremen waarin Oldenburg, Groningen en Ommelanden enz. betrokken

144

zijn. No. 354, weer or. v. 1427 en onder gelijke invloeden, heeft Dedo Keensma (e door ee uitgelokt, vgl. boy. Ko-) . Het is waarschijnlik, dat de gen. luidde Kenes, Keens. In n°. 174, or. v. 1400, schrijft Hamburg Kene, gen. Kenes. Ook Groningen schrijft, n°. 179 = Okb. n°. 1074, a°. 1400, als nom. Kene, en na „tusschen" Kenen; en Ostfri. Ukb. n°. 200, or. v. 1406, begint: „Ik ... Kenen moder". Dit Kenen ontmoet men ook later telkens, en men verwacht het; maar a.w. n°. 226, or. v. 1411, heeft driemaal de gen. Kenes, en n°. 228, or. v. 1412, Kenes hovetlinghes to dem Broke. Het is overbodig, van de flexie Kene, Kenen meer vrbb. te geven. Keen in Okb. n°. 1221, a°. 1405, behoort tot de onjuiste namen van dit stuk (reeds r. 1 Ba fels els `Baflo'); het is naar het diversorium v. Fred. v. Blankenheim; in 'tzelfde jaar en in 'n gelijke volzin noemt n°. 1219, or., dezelfde man Kene van den Broke. Ook heeft Wydselt Keensen, Ostfri. Okb. n°. 607, or. v. 1449, voor ons geen waarde; het stuk heeft meer namen met -sen, verkorting van `zoon', en Keensen kan zowel inkorting zijn van Kenensen als van Kenessen. — Bij Searle vind ik de ags. mansn. Coene en ook Coen, semanties vergelijkbaar met Bald, Pald `boud' bij Forstemann. Dat deed mij de naam houden voor ja-stam, waarmee de gen. op -es verklaard was. De zwakke flexie is 't natuurlik gevolg geweest van -e in de onverbogen vorm. Maar er is nog 'n andere stam die in aanmerking komt. Bij K6n1a noemt Forst. Cuno, dus de n-stam, „sehr hdufig", maar in topografiese namen kent hij 'n gen. op es (Cunesbach, Chunisperg, Chunesvelt); wegens de ags. mansn. Cyne is hier 'n wgm. kortsilbige i-stam aan te nemen. Daarbij past, dat Fri. Wb. als levend f. heeft Kena en Keensk (tegenwoordig gespeld met sch, vroeger met sck), want uit ofri. ê zou ie geworden zijn, altans in 't grootste deel van Frsl. Voor Oostfries -sna enz. heb ik op blz. 142 'n verklaring beproefd, die mij intussen ontoereikend voorkwam; de oorzaak was m.i. te zwak om de uitwerking te verklaren als er niet nog 'n oorzaak bijkwam. Ik zou als zodanig 't volgende willen voorslaan, dat op

145 dezelfde psychologiese grondslag rust. Naast Abbaman,-manna, met de gen. sing. van gelijkluidend Abba, stond de patron. gen. pl . Abbana (alras verzwakt tot Abbena). De eerste vormen gaven 't gevoel, dat ook in de laatste Abba gen. s i, n g. was, en dat dus -na geschikt was om te worden gevoegd achter 'n gen. sing. Zo kwam men er toe, het ook te plaatsen achter genn. als Geerdes en Geerds. Daardoor vinden we in Ostfri. Ukb. no. 548, or. v. 1443, Enneke Sebensna, Hep Foelricksna; in no. 633, or. v. 1450, inne Gheerdisna (nl. hammerke); enz. enz. Vervolgens drong -isna, -esna, -sna door achter zw a k verbogen mansnn.; vandaar in no. 667, or. v. 1453, Hoytad Abbisna, en „Es siegeln Hoytad Absna, Abbe sein Sohn und junge W yard Hiskana", bij zwak Abba, Hiska. — Nu k a n men aannemen dat -sna ontstaan is uit -sena, -sana, zoals b.v. Hikna uit Hikkena, -ana. Maar Keensena (boy.) en Sirksena maken, als zeldzame vormen, eer de indruk, dat hier -sna vervormd is tot -sena; dit kon gebeuren doordat naast gesyncopeerd Hikna bleef bestaan Hikkena; zulke paren maakten dat men -ena voelde als bijvorm van -na. Ik zie daarom in deze namen geen beletsel om -(e)sna te blijven verklaren uit -(e)s --1-- -na. Hoewel -ma(n) in 0.-Frsl. niet gangbaar was, levert toch 't Ukb. in no. 68, ao. 1350, 'n vrb., altans wanneer de afschrijver van omstr. 1500 ons de juiste naam heeft overgeleverd. Er staat Heddo Enoma; -o- in plaats van -a- valt op, maar is niet geheel zonder parallel (z. ben. § 10), en no. 68 neigt tot gutturale affectie (z. § 6). Mooglik is dus, dat -ama(n) in 0.-Frsl. wel bestond maar zeldzaam was, doch ik betwijfel het zeer.

4. Men houdt het er voor, dat -(e)na, -sna in beperkte mate ook westwaarts voorkomt, en het is dan ook gehouden voor bijvorm van -erna. (In 00 I n°. 3, a° 1410 (uit Schotanus) vindt men Thiaerd Allena; soms verlezen Allema?) In Fri. Wb. staan bij de mansn. Alt(e), verouderd Altha, de gslnn. Alta (die behoren kan bij Alt, wel of niet uit Altet), Altinga (evengoed bij Alt en bij Alte passend), 10

146 Altema, Altena ('t eerste > *Altama; het tweede dwingt niet om de naam juist bij Alta te brengen, want -ena heeft zich in consonanties eindigende namen gedrongen) . Evenzo brengt Fri. Wb. bij Ase Aesna (z. § 14 al. 3), bij Falk(e) Falkama, -erna, -ena; bij Frank (e) Frankema, -ena; bij Ynte, ouder -a, Yntema, -ena; enz. Gesyncopeerd is Domna bij de verouderde mansn. Domme. Deze Westerlauwerse namen zag ik gaarn door 'n Fries nader bekeken (sommige kunnen ingevoerd wezen, bij andere kan de grondnaam -en hebben); wat ik tussen Lauwers en Eems vond, doet mij voorlopig aan hun ouderdom twijfelen. In genoemde streek zou men het volgende nog 't eerst bewijzend kunnen achten. Okb. n°. 952 en '4, orr. v. 1397, hebben onderscheidenlik gen. Peye Eylardisna en nom. Peya A ylardisna; in 't eerste stuk zou ik -ma lezen maar in het tweede gaat dat niet aan. De bedoelde vrouw woonde in Zandeweer, en men zou kunnen denken dat de naam uit O.-Frsl. afkomstig was. Intussen staat in n°. 823 en '4, bijeenbehorende orr. v. 1391, dezelfde resp. als Ayliydisma en A lirdisma; in n°. 838, or. v. 1392, als Ayliydisma; in n°. 948, or. v. 1397, als Alardisma, en in de andere orr. van dat jaar, n°. 949 en 950, Ayliydisma. Waarschijnlik is -na dus foutief. De verzwakking der a (van ard) tot onduidelike voc., in 't ofri. vaak e geschreven, is iets zeer gewoons. Maar bevreemdend, hoewel in andere stukken uit de Ommelanden en uit Frsl. terugkerend, is de wisseling van ay enerzijds met ey anderzijds met a, in open silben ae. Werd i zo vluchtig gesproken dat hij soms nauwliks soms in 't geheel niet te horen was ? Voor Groninger -ena-naam gaat Ubbena door, en in de stad is het Ubbena-Gasthuis welbekend. Maar die naam wordt gehouden voor ouder dan hij is, omdat men zich heeft vergenoegd met het raadplegen der Alfab. Registers Rijksarch. Daarin staat genoemd gasthuis reeds 1521, n°. 38; maar 't Chronol. Register leert dat het pas later zo heet. 't Eerste Reg. heeft 1521, n°. 4, en 1543, n°. 2, Ubbena-heerd te Kloosterburen, het tweede het juiste Ubbema-heeyd.

147 Maar 1500, no. 1, or., hebben beide Registers Ubbena-heerd, ditmaal bij Oldenclooster in de Marne; in 't stuk zelf staat Ubbemal Ubbena verschijnt pas 1566; dan kan het best uit 0.-Frsl. komen, en zelfs is daarvoor meer aan te voeren dan de algemene mooglikheid. J. A. Feith, De Ommelander borgen 83, verhaalt dat 'n dochter van de heer van Bolsiersema onder Leermens huwde met de Oostfriese hoofdeling Willem Ubbena, en dat daardoor Ubbena's ongeveer in de 30 laatste jaren der 16de en eerste der 17de eeuw op genoemde borg woonden, en (blz. 110) op meer in die streek. Deze Willem Ubbena komt voor in Warfsc. 178 en 188, a°. 1595 en '6. Bij Liuppo Sidissna in Okb. no. 277, or. v. 1323, heb ik in Nomina Geogr. Nrl. VIII, 21 ben., gevraagd: „voor Sidisma?" Die vraag blijkt van palaeografiese aard te zijn. Onder aan de tweede (lange) s ziet men 'n rechtslopend uitsteekseltje, terzelfder hoogte als het rechtslopend haakje aan wat gehouden is voor eerste been van n. Nu zou ik denken dat de streep van de tweede s dubbele dienst doet, m.a.w. dat het uitsteekseltje (misschien bij ongeluk gevormd?) die streep tevens tot eerste been van m maakt. — De ss zou geen recht geven om aan de bedoeling te twijfelen; nutteloze verdubbelingen ontmoeten we wel vaker. (Zo vond ik in no. 1144, or. v. 1403, waar Reyindisma gedrukt staat, ss, maar zo dicht opeen dat men gemaklik s kan lezen.) — Over de naam moet ik iets opmerken. Indertijd vond ik in Okb. no. 10, lid 16, Sidei, waarmee ik geen weg wist; het is = hd. Sigitac. Vandaar, meen ik, dat de in Frsl. nog bestaande mansn. Side, hoewel op -e uitgaand, sterk verbogen werd. Want in elk geval best on d Sidisma; zie Okb. n°. 669, or. v. 1379, gen. Egberti Sydisma, en no. 693, or. v. 1381, Sydisma en Sidisma et Sibranda. 'n Noot zegt: „Achterop staat met 15de eeuwsche hand: Liensse (het dorp Leens), en daarboven met 16de eeuwsche hand: Een breff van negendehalff jock landes mit gerechticheyt und heerlicheit van Sijtsima und Sijbrandaheert". (Sietsema is te onzent 'n bekende gsln., maar zal

148 wel meestal of steeds van Sietse komen.) Voor Sidisma onderstel ik dus oorsprong uit *Sideisman. Raadplegen we Okb. verder, dan vinden we in n°. 354, or. v. 1338, Aylwardus Mensana, maar juist v ó ór hem de decanus de Erla, d.i. Arle, ten O. v. Emden; reeds reden om de bekende naam uit O.-Frsl. hier te zien. Dit wordt bevestigd door Ofri. Ukb. n°. 1683, naar Nijhoff, Gedenkwaardigheden 1195, 'n schrijven van Ailwardus Mensana en Thitardus Ebecana, „enunciatores iudicum terre Herlingie", aan de regering van Arnhem. In n°. 584, or. v. 1370, noemt de officiaal van Munsters Frsl. Reynerus Elmersna onder de Hoogkerkers. Hij zal beter Oostfriese dan Ommelander namen gekend hebben, zodat hij zich vergiste (omgekeerd noemt de proost van Humsterland in n°. 847, a°. 1466 a. '9, 'n Oostfries tweemaal Poppe Rensma) 1 ), want volgens burgemeesters en raad van Gron. ligt in Lywerderwolt, de latere gem. Hoogkerk, Reyner Elmesma erve; z. n°. 835, or. v. 1392. Dat hier Elmersma te lezen is, blijkt uit n°. 854, or. v. 1393, waarin dezelfden Reyner Elmersinc noemen als bezitter van enig land onder Dorkwerd, wat ten N. v. Hoogkerk. Ze substitueerden 't sa. -inc voor 't fri. -ma. Blijft over n°. 918, or. v. 1396, Dodo Abekana in Fivelgo; Dodo Abe was niet meer te lezen, maar op de rand van de zegelstrook staat: „S. Dodeconis Abecana" (zodat men misschien Dodeko of -co heeft geschreven) ; de naam is dus echt. Maar wegens het hierv ó ór uiteengezette acht ik het hoogstwaarschijnlik dat hij uit het aangrenzende O.-Frsl. afkomstig is. Men bedenke dat -ma, dat in Ostfri. Ukb. te vinden is in stukken waarin vreemden zijn betrokken, in Okb. en Warfsc. ontzaglijk vaak voorkomt; ware ook -ana, -sna inheems, dan zou zo uiterst spaarzaam optreden slecht te begrijpen wezen. Daarom houd ik ook Ewana voor Oost1 ) Vreemden raakten hier licht in de war. Z. Ostfri. Ukb. no. 255, koninklike volmacht van 1417, Foko Ukuma voor Focko Ukena, Oko de Broke voor Ocko, Fridewald voor Fredewald: zoiets ziet men meer.

149 fries; ik vond het in hs. 75 van Pro Excolendo, 6, 143a (z. de naam op blz. 143), dus pas onder Filips II. Uit oud-Westerwolde kennen we geen namen; die van de machthebbers zijn Fries. In Okb. no. 1114, or. v. 1402, noemt Tyabbeke Geldeysna zich; uit *Gelderksna. Hij noemt zich nog maals in no. 1221, or. v. 1405, maar nu Gelderixna. Dit is 'n kenlik Oostfriese naam. Zoals bij andere patronn. komt naast de speciaal fri. formatie ook de gen. sing. voor. We lezen Okb. no. 820, or. v. 1391, Tiabeke(n) J eldeykes, en no. 829, or. v. 1392, Tyabeken J elderkes, en no. 897, waars. ao. 1395, Tyabbe Y eldyix. Het eerste gaat uit van de Westerwolders, het tweede van de bisschop van Munster, het derde staat in 'n diversorium van Frederik van Blankenheim, bisschop van Utrecht. Dit leert ons, dat G- in de andere stukken J- betekent, 'n bekende spelling. De vorm met -sna vinden we ongeveer 'n eeuw later terug; Ostfri. Ukb. no. 1663, or. v. 1500, noemt Almay Y elyichsna, borger in Emeden. De grondnaam heeft a.w. no. 327 or. v. 1424: Geldyik, mv. Geldyike. Dit noopt ons, te blijven bij wat reeds voor de hand lag: het geslacht dat zich noemde Geldeyixna, Geldersna (uit -yksna) was Oostfries. — Fri. Wb. noemt als verouderde mansn. J elrik. Uit de reductie van Geldeyiksna tot Geldersna spreekt de neiging om te vermijden dat v66r -sna nog twee toonloze lettergrepen kwamen. Die neiging zette zich door hoewel de verhouding tot de grondnaam er onduidelik door werd. Het kan dus geen verwondering wekken dat we reeds vroeger de verandering van -esena in -sna, waarbij de grondnaam onaangetast bleef, algemeen zien doorgedrongen — a I s de eerste vorm de oudste is; maar z. blz. 10. Van afwisseling van -sna zowel als van -sema en -erna met de gen. zal de lezer meer vrbb. vinden. Laat ik er bijvoegen, dat de Friese partijganger en schrijver J ancko Douwama in de kroniek van 't klooster Aduard J anneke Douwens heet (uitg. Brugmans in Bijdr. en Meded. Hist. Gen. 23, 80). Evenzo heet in 0.-Frsl.

150 Focko Ukena meermalen Focke Ukens (reeds in de vroegste vermelding, Ostfri. Ukb. n°. 253, or. v. 1417). 5. Iedereen is bekend met de talrijkheid der -a-namen in Frsl.; wie b.v. in Sneek rondloopt, gaat soms de namen op de huizen ten slotte grappig vinden. In Groningen-stad is het aantal ook groot, en was het reeds omstr. 1800 vrij belangrijk (hoewel veel kleiner dan nu), maar dat komt van intrek, die zelfs uit Frsl. groot is geweest. Toch kwam -inga er reeds vanouds voor; z. § 28, en vgl. buiten de gslnn. Utingacluch, kluft der stad Gron.; ik acht trouwens -inge (waarvoor 't sa. -ink heeft) de verzwakte uitspraak van -inga; z. nader weer § 28. — De meeste -a-namen in 't Fries gebied gaan uit op -ma, waarnaast in oude stukken nog 't volle -man voorkomt, sing. en pl.; het was eertijds geen vast deel van de naam, maar men vindt daarnaast vaak genoeg -inga in de naam van dezelfde persoon, en zoals we zopas zagen ook de gen. In lat. stukken staat in de pl. wel -viii, -virorum enz., maar menige plaats in Okb. v. Gron. en Dr. getuigt, dat men zich ook niet ontzag voor -manni, -mannorum. De pl. is ook -manna, -monna; soms, zoals in 't ofri. ook overigens na 'n vocaal met weinig klem, ziet men n in plaats van nn. Zo in no. 254, ao. 1317, afs., Liindamona, Esamona, Sirickesmona, Uddamona, Winamona, in Fivelgo. Okb. n°. 210, or. v. 1301, noemt Beco dictus Liudemena; de tweede e van de gsln. kan evengoed als de eerste uit a verzwakt zijn, maar de naam kan ook wijzen op 'n gen. pl . mena met e naar de nom.-acc. men 'mannen'. 6. Ostfri. Ukb. no. 77, ao. 1348, spreekt van zonen Hoykonis dicti Brungersmunna; 't ofri. schrijft man en mon, en Brongersmonna (van de nog bestaande mansn. Bronger) zou gewoon zijn. Men zou de donkerder oostfri. u aan nasale inwerking kunnen wijten, en Enoma, niet -ama, in no. 68, ao. 1350, zou de opvatting aanbevelen dat die inwerking, algemeen als zeer oud bekend, later

151 opnieuw plaats had, en niet slechts am soms om deed worden, doch ook wel ong tot ung maakte. Evenwel, in n°. 68 lezen we ook Wylbudesna, Ethebudus, die toch wel -bod zullen bevatten (overbekend door koning Redbod, maar later lang niet onbekend), en ook Hyddulana, gsln. die te beschouwen is als oorspronklik gen. pl. van *Hiddala, in Fri. Wb. Hiddele, verouderde vleivorm van Hidde, ouder Hidda. Toch is daarmee de voorgedragen mooglikheid nog niet weerlegd, want ook de b (immers evenzeer als m labiaal) kan de volgende o in u hebben doen overgaan, en de gutturale 1 (welks bestaan blijkt uit moede < molde `aarde' en dgl.) kan uit de zwak geaccentueerde voorafgaande a eerst o en dan u hebben gemaakt. 7. 'n Enkele keer komt -ma achter 'n geografiese naam. De Humsterlander Liudica Fivilgama komt voor in Okb. no. 543, or. v. 1453. No. 980, a°. 1398, afs., noemt Hummerssmaheerdt onder Warfhuizen (Z.O. v. Leens, wat t. N. v. 't Reitdiep), onderstelt dus Hummersma 'Humsterlander'. Warfsc. 156, a°. 1534 heeft: „....ende Valle Hummersma Grietmannen in Hummersma". Dat laatste moet natuurlik Hummerse zijn; de voorafgaande gsln. heeft de schrijver in de war gebracht. Deze gsln. moet uiteraard buiten Humsterland zijn ontstaan, en 'n drager van die naam moet in die gouw zijn teruggekeerd. Genoemde grietman of 'n ascendent moet, als aanzienlik man, reeds 'n vaste gsln. (niet maar 'n vadersnaam) hebben gehad, die ook daar bleef waar het geen zin had de drager als Humsterlander te kenmerken. Er bestaan ook afleidingen van topografiese namen met -ma, dat tevens de (onverbogen) gen. pl. is. Doordat Friese namen tot over de Gronings-Drentse grens reikten, kan men in Geschiedk. Atlas v. Ndl., De marken van Gron. enz., op blz. 151, in 'n aanhaling uit 1437, lezen Potterwoltma dyck `de dijk der Potterwolders'. (Potterwolde, officieel Paterswolde misnoemd, ligt in de Drentse gem. Eelde, vlak tegen de Groninger gem. Haren.) Maar als g s 1 n n . die op topografiese

152 woorden berusten laat zijn overgeleverd, dan zijn ze allicht opzetlik bedacht; misschien zijn Venem a , Kleima zo oud als de burgerlike stand. Ook leide men niet met Winkler Enuma af van Enum; z. Nom. Geogr. Nrl. VIII 51. (Over Enoma in 0.-Frsl. z. blz. 145). Bij Potterwoltma en dgl. komt late overlevering niet voor; zulke namen zijn lang verdwenen. Evenals in andere fri. namen komt in dgl. geografiese ook -man nog voor — tenzij men in zulke gevallen recente compositie moet aannemen. Daarv66r spreekt het levend gebruik van -man elders; vgl. b.v. Ordelboek 157, ao. 1488, Swinderman; 172, a°. 1516, „in Swinremans stede sijn soene Geerdt van Swinre" (Zwinderen in Oosterhesselen), en Ts. ndl. ti. en letk. 36, 185 Deventers Ghelreman, Olsteman, Zwolleman. Gelderman is nog gsln.

Groningen.

W. DE VRIES.

91 efa«mzrr, As min dwaende is, de wráld yn to gean, komt min foar lytse swierrichheden to stean, dy 't swier weage. Letter, as min der „troch" is, en oan it reizgjen wend, telt min det soarte dingen net mear. Mar och, den binne der faeks wer ogre swierrichheden, dêr 't wy like goed mei sitte to hálden en to kearen, deabinaud om in mal figuer to slaen. Det scil miskien it hiele libben troch wol sa Bean, ik wit tominsten ut eigen underfining, det it al bitiid bigjint mei dy swierrichheden, dy 't like goed de namme hawwe kinne fen it „Taaie Ongerief", as it lêst det wy mei us klaeijinge en us uterlik hawwe. Elk wit tinkt my wol, hokfor ungeriif min tsjinkomt, as min yens earste spoarreis, allinne, makket. En binammen, as min den Qa'n 14 jier is, dos al in hiele persoanlikheid, dy 't it lang net like folle is, hwet oaren fen him tinke. Letter, as min der troch is, en like unforskillich ienris yn 'e wike in swiere tas boeken tóget as dy bern dy 't elke dei nei de stêd reizgje, laket min meilydsum om griene reizigers, dy 't wrychtich net iens witte, hwet min krekt seit as min in kaertsje nimt, en dy 't switte fen binaudens as hja de doar fen 'e coupé net iepen krije kinne en der graech ut wolle ! Op reis hoecht min ommers net sa bang to wêzen, 't giet ommers allegear f ensels ? Sa kin min it ek hawwe, as min den yn 'e stêd oankomt en de wei freegje moat nei de strjitte dêr 't de learaer wennet. Omke yn 'e Skrá ns hat it al sahwet bitsjutten, mar it is in lang forhael en min forjit wol de helte, al wol min det net heal wêze. Rjucht forkeard toltinne komme, omsjouwe en noch fierder ófreitsje fen it doel, op 't lêst mei in klop] end hert in man, dy 't der noch al

154 goedlik iitsjucht en net sa hird rint, freegje nei de strjitte. En to let op 'e les fensels! Det allegearre, en yet folie mear „Ungeriif", makke Froukje mei, do 't hja ien kear wyks nei stêd reizge om les yn stenografy en masjine-skriuwen. As hja de cursus troch wier, moast se eksamen dwaen, en in diploma helje, den koe se as 't hwet slagje woe op in kantoar komme. Fiif moanne t6ge Froukje de swiere tas troch de stêd, elke Woansdei-to-middei. In bytsje bryk moat min gean, det heart sa mei sa'n tsjokke tas, det komt fen it gewicht fen al dy geleardens, yn 'e boeken. Do 't de fiif moanne om wierne, wier it safier. Hja skreau mei gemak de „130 lettergrepen" en koe it sfinder flaters wer op léze. Dos waerd hja opjown en krige in oprop th-tisstjfird, dér 't de dei op stie en de seal clêr 't it halden wirde scoe. Mem makke in nije jfipe, det feest hie se mei wachte oant it eksamen. De mantel wier noch bést, al wied er hwet licht. De famkes droegen dodestiids in sjael om 'e hals, in dfibelden len en hiel lang. De emn fen 'e sjael tearde min om nei binnen en det sette min op 'e holle. In lekker waerme mfitse wier it ! In protte famkes droegen dy winter sa'n sjael-mfitse, ef mfitse-sjael, det wit ik net krekt mear; Froukje hjarres wier ljochtblau. Hwet de klaeijing oanbilange, koe se dos mar foartgean. Mar koe se yn ien dei hinne en werom nei Grins ta? Wier det net to mdnsk? Om tsien fire bigoun it eksamen, oant 12 fire ta, en den de middeis fen 2 oant 4 fire wer. Mar it hoegde ommers ek net yn ien dei? Froukje hie in omke en moeike to Grins, dér koe se grif wol in nacht bliuwe, en ek wol twa. Froukje skreau sels in brievekaert, der kaem gjin antwird op, dos it wier goed. En do koe se mar 6freizgje. Mar dér hiene je wer sa'n fingeriif: hwer moast se it nachtgfid en it trompke mei dilmkes for moeike yn meinimme? „Kin 't net yn in doaske mei in pompier der om?" sei Mem.

155 Froukje wier suver hwet nidich oer sok unnoazel praet ! „Hwa rint nou mei in pakje !" sei se nitelich. „Ja, mar in koffer hawwe wy net," sei Mem, forlegen mei it gefal. Né, hokfor arbeidersljue hiene dodestiids in koffer yn 'e has? As de born utfenhus gyngen, die Mem it kleangad yn 'e „baerch", det wier sa'n wyt linnenske pixie mei reade letters: „Reiszak" stie der op. Dy koe ek net mei, kin je bigripe ! en it ding wier ek wol hwet ryklik great for sa'n bytsje gad. „Miskien wol burfrou us de koffer for Pytsje wol liene." Pytsje hie in feint om utens. Hja wierne nou langlêsten „ferloofd", en nou gyng se der wol ris hinne utfenhus. „Dy greate koffer? For ien nachtjak en in trompke? det kin net," kaem Froukje' lad wer koart en grimmitich. It waerd in slim gefal. „Kin 't net yn dyn boeketas?" bisocht Mem do vetris. En gelokkich, det foun gehoar, Froukje tochte, den wier det tominsten „it minst idioate" noch. Sa'n tas, nou ! dêr rint elkenien mei, en hja hoegde nei 't eksamen net folie boeken mei. Det wier dos klear en Mem en Froukje koene nou rêstich sliepe. De oare middeis twa ure brocht Mem hjar nei 't spoar. Dit wier noch noait bard, mar min docht ek net alle dagen eksamen for stenografy. De trein ried foart, Froukje hong ta 't finsterke ut, hja hie dy dingen nou sa mar iepen, earst woe det noait, den siet se der mar oan to skoerren. Nou seach se oare minsken ek faek sa mieren mei de finsterkes, en den holp Froukje se mar. Op it perron to Grins stie nift Griet al to wachtsjen. Hja hjitte yn 'e famylje en this by moeike en dy's Griet, by de „kennissen" hjitte se Gré, det hearde Froukje letter. Togearre stapten se Grins yn, 't wier in ein rinnen, en Griet naem de elektryske tram. Wer sa'n swierrichheid: Moast Froukje nift Griet nou det dabeltsje werom bitelje of net? Ho moast se det ha? Hja koe net ut de rie komme, en det darre sa lang, oant hja de

156 tredde deis wer foart moast, en do doarst se it net mear sizze. 't Hat hjar noch wol efkes pleage, det dfibeltsje. 't Wier miskien wol goed, det hj a 't nou, jierren nei tiid, noch mar ris oan nift joech ! Soks bliuwt sitten, min haldt sa'n gefoel fen eat net goed dien to hawwen. Froukje hat dochs noch mear aide skild to biteljen to Grins, mar det komt aenst wol. Moeike wier tige frjeonlik en gol, hja hat in goedlik en wolmienend wêzen. Hindrik, de soan, wier in minhear. Hy gie nei in great kantoor, en fortsjinne goed jild. Hy praette „Fgysk", en hie kinde oan in „pgrotte Fgiezen At de Fgyske kgite, aerdige ljue allegeagge." Syn hier wier gléd, och sa gléd, it plakte him op 'e holle fêst, en hy roek lekker en roun to floitsjen, mei de tilmen yn 'e earmsgatten fen it festje, en sloech moeike foar 't gat, do 't hja foaroer stie. „Smoarge jonge!" sei dy, mar hja lake goedlik. Hindrik hie in kast fol boeken, en Froukje, dy 't graech lêze mocht, siet der al gau op 'e noas by. „Dit is och sa moai", sei Hindrik. „Mar scoest det yn twa dagen At kgije?" It wier in grou diel yn in moaije ban en it hjitte: „De Vrouw die gij mij gegeven hebt". Froukje noaske der hwet yn om, 't like wol moai tocht se. Do kaem Griet der yn, dy sei: „Dat is gien boek foor heur". Griet praette noch altyd Snitsers, hja wierne koart lyn fit Snits hjir komd to wenjen. Fen Griet krige Froukje do „Stijfkopje", hja hie der 4 boeken fen, mar 't scoe wol spanne det Froukje dy alle 4 At krige! Al gau siet se kop en earen yn 't boek, en as Froukje ienkear sa yn in boek siet, wist se fen 'e wrald neat mear 6f. De jouns nei brochje-iten, it wier Snjeon-to-joun, gyng se mei Griet om boadskippen. Moai, dy forljochte st&I, en hwet in drokte. Griet praette mar ta, hja brocht Froukje by winkels mei moaije klean, en ek by it greate gebou clêr 't Hendrik op kantoor siet. Froukje hearde alles wol, hwet Griet sei, mar hja hie sa hjar eigen tinzen. Moast hja nou joun ek hwet meinimme? Femylje

157 dy 't by Froukje thus utfenhus wier, die det wol ris, den koften se hwet as hja de burren yn giene en traktearren de hiele femylje. Mar Froukje doarst net heal yn sa'n winkel gean, en as hja mei Griet yn in winkel stie, doarst se noch neat sizze. Sokke boaze jiffers stiene dêr, gjin ien lake, en it gie allegear sa op in skreppen. En trije toanbanken ! by hokker moast min den wêze, en hwet moast min sizze ? It waerd neat mei de traktaesje, nou, moeike hie de dumkes den dochs. Alle minsken hiene hjir hoedden of mutsen op, de bern ek. Griet hie al sa hwet nuver frege: „Bist met it bloate hoofd ?" do 't hja der íut giene. Do hie Froukje hjar greatsk utlein fen 'e sjael. „Ho fine se 't ut," hie Griet sein. Nearne seach min in famke op 'e joun mei de bleate holle, nearne immen mei in mutse-sjael. Wier det wol sa 't hearde, mei sa'n sjael allinne, en gjin mutse ? Froukje wier der net gerêst oer, en forbielde hjar, det de minsken sims sa nuver nei hjar seagen en om hjar laken. Do 't se wer thus kamen, siet Bets op 'e keamer. Bets wier it kammeraetske fen nift, hja kaem om Gré op to heljen. „Nou wol Froukje ljeaver thusbliuwe tink?" sei moeike glimkjende wei. Mar Froukje skodholle, hja woe ljeaver mei Griet en Bets kuij erj e. Froukje hie nearne gjin erch yn, en fornaem earst ek net, det Gré net sa frjeonlik en sa praetsk tsjin hjar wier as joun earst. Hja kuijeren wer by de winkels lans, al mar op it selde plak, fen 't iene ein fen in lange strjitte oant in plein, den det plein om en it oare trottoir fen 'e strjitte wer del. De famkes Justeren, gnysken sims, fral as jongfeinten hjar foarby gyngen. Hja forgeaten Froukje alhiel. Dy roun dêr mar by dy beide jongfammen yn in drokke lj ochte strjitte. Oeral minsken, dy rounen allegearre hird, nimmen sei goendei tsjin in oar. Froukje tochte oan 'e mutse dy 't hja net hie, hja hearde Gré en Bets wer gysgobjen oer in pear jongkeardels en hja praetten oer dingen dêr

158

't Froukje gjin forstan fen hie, ek neat oan kun. Froukje waerd fmwennich. De jouns op béd gfilde se stikum, wylst yn 'estêdroppen en songen waerd en de trams silzen en bromden en it spylwirk fen 'e toer spile. De oare deis wier it Snein, de middeis naem Griet, dy 't it dochs wol hwet bigreate, hjar mei nei it hils fen Bets. In nuver hfis, in winkel fen tsiis en fleis en jam en sa. Efter dy winkel de keamer, mei in hiele glêzen wand, dér 't min troch yn 'e winkel seach, en dér 't in blommerich gordyn foar hong. 't Wier midden op 'e dei al skimerich dérre. Yn in greate stoel siet in rimmetikige aid man. In jonge man en in jong froumins wierne der ek en in lyts bern yn in widske, det dauwjirm hie en hieltiid hast gfilde. Gjinien sei hwet tsjin Froukje. Dy wist wer net, ho 't it moast, hearde min net nei de minsken ta to gean en jow hjarren in han? Mar hja die it net. Hja krige thé mei in koekje, sa'n skfunkoekje, dy 't wol lekker binne, mar dy 't altyd stikken geane as min der edbyt. Scoene se 't ek nuver fine mei dy sjael? De jonge man pleage Griet en sei „juffrouw" en „U" tsjin Froukje. De jonge frou siet to spreihaken en liet Griet in patroan sjen, det hja asjoen hie at 'e krante. En it bern gfilde mar. Bets naem it op, en den wier it stil, lei se it wer del, den bigoun it wer. Froukje woe, det se foart gyngen, hja woe graech wer nei „Stijfkopje". Hja gyngen foart. De jonge man stie yn 'e winkel, min hie do yet gjin Sneins-sluting. Froukje wier de keamer -titstapt, sfmder de minsken in han to jaen. Det wier net botte fatsoenlik, mar de frou siet mei it bern, en de ald man siet efter in krante, ho koe se dy minsken sa in han jaen? Yn 'e winkel weage se ynienen in oanfal. Hja stiek de han oer 'e toanbank nei de man ta, dy 't skinke 6fwoech en sei: „Dach minhear". De minhear seach hwet forheard op, joech hjar do de han en sei tige „Dach juffrouw". Froukje wist det de famkes gnysken, en hja wist, det dit ek wer net goed west hie. Ja, it paed det yen „yn 'e wrald" bringt, sit fol stikels, det fmderfoun Froukje dy dagen!

159 De oare deis kaem it eksamen, dêr 't hja earlik sein noch hast net iens om tocht hie. Bang wier se net, sokke tiden wier Froukje net bang, hja die hjar wirk like kalm as siet se thus of by de kammeraetskes. Griet brocht hjar in eintsje op stap nei it hotel. Lokkich der wierne in pear goekinden, frouljue ut Froukje' doarp, dy 't ek eksamen dwaen moasten. D êr scoe Froukje joun mei werom reizgje, mar Griet scoe om 4 ure efkes komme om to harkjen ho 't it gien wier en mei hjar nei in bakkerswinkel om in Grinzer koeke for Mem to keapjen. Hja moasten yn it hotel troch in nuvere doar, ien dy 't yn 'e rounte gie ! Lokkich wierne dy oaren der en dy gyngen earst. „Doorlope dames", sei in man mei in moai pakje oan en in rd,ntsje om 'e pet. Fensèls moast min trochrinne, hwent do 't Froukje earst net goed foar de geast hie ho 't it gie, en stean bleau, kaem de doar hjar tsjin 'e rêch oan. Yn in keamer mei kapstokken en spegels moasten se de mantel ut dwaen, de frouljue kjimden it hier ek hwet op. Do hellen se it taske foar 't ljocht en biseagen de potleaden, ien hie 3 en de oare 4, allegearre mei fine punts] es. Froukje hie ien eintsje potlead, Hindrik hie it hjar jown, omdet se hjar eigen forgetten hie. En der siet mar in stompe punt op. „Dat kan niet ju, hier hest ien fan my", sei in Ljouwerter frouminske gol. „As der in punt afbreekt, must it gau neargoaije en it andere pakke." Froukje tochte, hja koe nou dochs wol ris sakje for it eksamen, dy minsken mei al hjar moaije potleaden ! Dochs brukte se, do 't se yn 'e seal oan in taffeltsje siet, net it moai slipe puntsje fen 'e Ljouwerter jiffer, mar it koarte eintsje fen Hindrik. Froukje wier wol ris hwet eigenwiis, fral do 't se yn dy j ierren siet . Mar Froukje hoegde net ien kear hjar potlead del to smiten, de punt wier stomp en hie dêrtroch it foardiel det er ek net ófbriek. Om 12 ure sieten se yn in oare herberge om in brochje to iten.

160 Der waerd praet oer it wirk, de iene hie 't der drokker oer as de oare. „Ho witte dy minsken alles noch sa krekt", tochte Froukje, wylst se mei binaudens de deftige kelner oankommen seach. „Ik scil wol sakje." En arom hie se ek gjin nocht om der oer to praten. 0 hea, clér stie dy greate, steile man mei 't wite jaske by hjar taffeltsje! „Thé", seine de measten. „Thé", sei Froukje mei in binaud Froukje, dy 't by de famkes en thils oars al sa'n minske wier, en alles sa goed wist ! It iten en de thé smakken net bot, hja wier wer finwennich en hie langst nei hfis. Mar finderwilens naem se it spil goed op. 't Wier grif in deftige herberge, alles wier like moai. Efter yn wier it buffet, mei allegear blinkende dingen, ien hiel great ding, scoe dé'r hjit wetter ef sa yn sitte? Né sjuch, kofje kaem der tit. Min krige de thé net samar mei sfiker en malke, né, det moast min der sels yn dwaen. Hofolle scoe 't jilde? En honear moast min det bitelje? Hj a gyngen oerein en hellen de mantels, om wer nei de eksamenseal to gean. De ljue rounen nei 't buffet en bitellen, somliken „ober !" ef hwet oars, det forstie Froukje net, it wier krekt as seine se: Anne! Scoe dy man sa hjitte, ef sei min det altijd tsjin sokken? Froukje wist net, hwet se moast. De frouljue stiene al klear, de kelner stie mar altyd by in taffeltsje en wiksele jild. „Froukje! kom ju!" En Froukje gyng biswierje en opluchte tagelyk mei de frouljue der At. Biswierre om det jild det hja net bitelle, opluchte, det se der fit wier. Underweis seach se noch al ris om, de man stie net yn 'e doar. Mar hja hat der letter noch faek om tocht, krekt as oan det dfibeltsje for de tram. Sokke dingen kinne yen mar tige pleagje. Nei it eksamen gie se mei Griet om in Grinzer koeke yn in moaije greate winkel. Hie Griet nou mar daelks sein, det sa'n koeke 1 goune jilde moast ! Froukje hie noch krekt in goune dos it koe,

161 mar ho 't it hjar bigreate ! hja wist, det Mem it fiersten-tofolle fine scoe, mar hja doarst net heal né sizze tsjin dy jiffer yn hjar wite jurk, dy 't sa ófgriselike hird de koeke ynpakke en de toutsjes der om dwaen koe. En sa kaem Froukje wer thus, en Mem krige de koeke. Hja sei neat fen dy goune. En det fen dy thé, det hat Froukje noait oan immen forteld. Trije wiken letter hie se hjar diploma. Hja hat letter wol mear eksamens dien, en do noch wol faek oan dy earste kear tocht. Earst tochte se der sa oan: „Hwet wier ik do stom." Nou 't Froukje hwet Alder wirden is en nei 't se sels mient, ek hwet wizer, tinkt se: „Hwet wier 'k do noch in bern, en den allinne al eksamen dwaen yn Grins." A pelsgea.

JANT

VISSER-BAKKER.

PeAiaan Winne Letter, yn lange skimerjounen fen togearresitten, hawwe de beide aide lj ue noch faken dizze reis bipraet. En de reis op him sels hie dochs net folie bisunders. It wier op in sinneljochte Maeije-dei det Sytse Boukes syn Aid wyfke as wier se opnij wer de breid nei de Plasse rillen hat. Heech yn'e loft boppe hjarren hie in ljurk songen. It strewellegud yn 'e boskwal en fierderop de lAnnen alles tsj uge wer fen nij libben. Sytse Boukes Rinia neamde folle dingen, dy 't er seach, mar oars net folk biachte omt er nea gjin tiid hie al it moaije yn 'e natuer oars to sjen as yn forbán mei it wirk. De seis krt skes al efter de rêch, siet er noch fol fen it wirk det him wachte. Groun en wirk, dêr hie syn bistean op rjuchte west, det wier it heil en de freugde fen syn wrotterslibben. Dêrby wier er stees it tipe fen it 11

162 waldboerke bleaun. Hy hie in snor en birdtsje, in roune holle en greate blauwe eagen. Syn lea wierne teikene troch syn libbensopjefte: it wirk mei de groun. Aeltsje wier foarser as hy, hwet reafallich, inkele jierren âlder. Soarchfdlden op it antlit. Wilk in bytsje wémoed oer 'e skieding fen it Aide en de soarch mei it nije. Eptich rieden se (Mr hinne op 'e dld iepen seas, net mear rydtfich neffens de tijd, eins in stik wielde, binammen it riden en den sa it hear oersjen to kinnen. Trije kear hie se omsjoen, do wier de boskpleats itt sicht en wer waerd der in blêd omslein. In goede tiid hie it clêr west, de sinnekant fen hjar libben, sa smfik meiinoar en foarinoar. De bern yn 'e hfis — sy hongen sa oan elkoar — en ek: it hiene fleurige tiden west. Ten for ien wierne se it smfike nêst fmtflein en armei kaem de forwidering, earst net -titspritsen. Sims gie it goed, mei oaren minder. Mei soarch en noed bimimere it did minske ho it mei hjar bern gyng en gean scoe. Wierne sy lyts den hiene jo der sa it oppassen mei, sy foaral yn dy tiid hie mei al de earmoed en heukerjen moeite hawn om alles hwet foarelkoar to krijen. Do wennen se ek yn 'e Plasse, sa 'n lyts deaïtersspiltsje. Sytse altijd wrotte om 'e kop boppe wetter te hdlden, by de boer, den om utens to meanen en fingetiidzjen. Allinne thfis moast sy de boel birêdde. Yn 'e hokkeboel efter it himpen hfiske stienen de meagere bistkes elkoar en hjarren omjowing to bismoarkjen. Aeltsje, sterk frommis, hie der mennich kret dong Atjage. Meande for de bisten. It wier alles for de groun en de bisten, sims like it einleas yn al to greate ientoanichheid en bliuwende earmoed. Sa twisken dongkroadzjen, meanen, melken en tsjernjen hie se de bern ien for jeu to wrdld brocht. Krekt wier den it ien ei oar birêdden. Sa bygelyks wier de tsjerne 6f, den hong se wetter oer, re)p in dld bfirwiif en den wier 't ek sa fier. As Sytse den snjeon to jouns let thfis kaem wier alles birkiden. Kreas as scoe it ek op 'e knibbels helle wirde. Op it widzeklaed stie „Wolkom". Sytse smookte foar it lytse kouwefinsterke, sydfinster fen it keamerke, syn piip,

163 en hie d'ér sa syn dreamen en winsken oer mear en better lAn yn 'e Plasse. Oan 'e kant fen it hilske stie in fjfirhutte en d'èr neffens in wyljestobbe. As sa Sneins in amerij lins wankte, sinnegloed it lyts gedoente dér biljochte, den kaem inkeld de poezije fen dydingen troch. Fen sokke stille simmerske Sneinsdagen is by it famke — in neikommerke — hwet hingjen bleaun. Nou 't Abe troude, hienen se it plak op 'e boskpleats romme. It plak romje? It wier doch yn oerliz en mei eigen wollen. Mar Aid fen it plak, der 't goed west hie, en den wer nei de Plasse, mei de neitins oan eardere earmoed. 0, it wier nou op in oar plak, in kreas stjelpke mei it 'An efterhils. Yn 't bosk scoe se nou net mear komme, bimimere se yn mistreastige rite — Abe syn wiif — it scoe nea eigen wirde. Do 't aide Ian al lang efter hjarren laei en de seas it fineffen paed fen 'e strjitwei birattele, wiisde Sytse nei eat fier it fjild yn. JD& omtrint foar safolle jierren moast it sté fen wrotten en winskjen stien ha. „Hiest det wol tocht, Ael," frege er bliid, tink ris ta: „do en nou". Efkes haldde it rydttich stil, mar hy mei syn bliidskip en sy mei hjar prakkesaesjes, fielden det der to soargjen en to winskjen oerbliuwe scoe — nou 't de bern great wierne. Aeltsje hat sims langstme nei hjar soan Beam. D'èr hat se sa hjar prakkesaesje oer en praet d'ér den mei Bouke oer. Bouke is de ienichst oerbleaune, hy is Aldfeint. Hy forstiet syn men yn dizze dingen en knikt. Det l'éste is sa syn oanwenst. Eartiids hat Aeltsje wol bisocht him det .5f to learen, mar det is net slagge. Bouke knikt om 'e safolle sekonden: to pas of to fmpas. As Aeltsje sa mei him oer Beam praet is er lol oandacht. Beamn is foar jierren 6freisge, hy is de swalker, de aventurier. Hy hat folie meimakke, ek al ris skipbreuk. Do binne se troch in frjemd skip wer opnaem en oan wal set. Det hat fen greate ynfloed op syn fierder libben west. Hy hat it nou goed, skriuwt er. Hy wennet yn

164 Sud-Afrika en hat der farms en winkels: it moat nou wierliken in man mei jild wêze. Aeltsje seit: „Milk det er noch wol ris wer thus komt ". Hja hopet it. Bouke hyst mei de hannen yn 'e basen syn broek op, knikt en seit wiisgearich det men de iene dei net wit hwet der de oare barre scil. Sytse hat gjin forlangst nei Bearn. Jo witte net hwet sa'n ien meibringe kin. Beam is ek troud en hat bern, mar it is dêr in frjemde boel. lichte kriget men der net fen. Sytse hat sa syn baswieren mei folie dingen, der hoeft net mear by. Det witte de oaren ek wol, mar Aeltsje is fensels de mem fen al hjar bern en hat net folie forstán fen jildsaken. Jan is de earste dy 't troud is, mar it hie better oergean kinnen. Hy hat him forslingere oan ien fen neat. Hy is mei iepen eagen yn eigen f ordj er roun. Warskógj en holp net, by woe net oars. Men bigrypt der neat fen det in mins sa blyn wêze kin. Jan wier oars wol warher, mar tige oerflakkich. Yn 'e has, noch frij feint, kaem it him krekt. Sa scoe er bygelyks nea for de twadde kear it selde basgroentsj e oan dwaen sunder det it wosken en stritsen wier. Nou skynde er ashiel mei hjar oergien to wêzen. Hy koe gjin kwea fen hjar hearre. It is altiid by de lichte delgien. It bêste keal fen 'e boskpleats wier destiids for Jan. Hy waerd holpen mei krêft en jild. De aid man gyng er seis hunne to meanen. Neat waerd der waerdearre en as Sytse noch oan 'e bihanneling tocht, oan al it jild det weismiten wier, den koe er wol gale. Mar it hie yn it lêst net mear kinnen en Sytse Rinia hie er in streep under setten. It wier at. Efternei blykte noch det Jan de hánteikening fen Sytse neimakke hie om efter jild to kommen. Det die de mjitte forgoed oerrinnen. Hy hie him net wer sjen wollen, mar de neisleep fen boargstelling en hypotheken háldden him yn 'e anderklean en de áldman dy 't sa goed for de bern wêze woe waerd op syn Aide dei pleage yn sliepeleaze nachten troch jildsoargen en ergewaesje.

165 Sytse Rinia wier in man mei in fleurich aerd mar der bek in tsjuster skaed oer syn Aide dei. By Abe kin de didman him iltprate as it him sims to machtich wirdt. Hja togearre ha eltsoar altijd goed forstien. Abe is in boer mei trochsicht en oerliz; yn dwaen en bitten, menearen en alles, syn heit. Hy wol syn broer net wer binnen doarren ha. Hwet Jan syn Heit oan dien hat, det hat er him, Abe, ek oandien. Der wirdt fierders net mear oer rept, hja prate oer it wirk, it 15,n en oer it fé. Den libbet de Aldman wer op. Abe is de soan nei syn hert. Sa ha se mefinoar op fmlijige winterjounen op 'e boskpleats ek praten. Ja, hwet wier det moai. De dochter naeide den almar op 'e did traepmasjine; fen dy blauwe simsonkilen en swiere drilbroeken for de manljue. Heit en Abe praetten oer it bidriu we fhwet se yn 'e krante liezen. Bouke draeide syn petroanen mei in masyntsje det er oan 'e tafel fést skroeve, hy naem diel oan it petear, mar gie it oer 't lán, de bou en nije plannen, dy 't in hiele joun nimme koenen, den waerd syn praet net stees biachte. Hy makke petroanen for de jacht en koe him ek tiden fmliddich halde mei it poetsen fen it gewear. Sok ding stiek nau, kaem him tige krekt. Bouke gie sims mei hearen op 'e jacht en den waerd der wol nei him harke. Mei sok wirk, ek fiskjen en aeisiikjen koe er mei dwaen. De dochter ! „Det is de dochter !" koe Sytse greatsk sizze as der immen kaem. De dochter — Wikje hiette se — is jimmer dy bleaun der 't er great op wier. Wikje hat alles yn oarder brocht yn 'e hfis yn 'e Plasse. Do 't se eren mei de seas oankamen, stie Wikje foar hfis, as hie se nea foart west. De skjinne gerdinen hongen en bisiden de did Jouster klok hongen Luther en Kalvijn, de tsjerkemannen, elts mei in tsjerkboek foar hjarren. De dochter wier troud mei in assistint-directeur de klaeikant op. Hja kaem meast allinne yn 'e Plasse, en den moast it raer spanne ei Sytse gie it Ian net At. „Nou stou hjoed thAs biste is it for my

166 feest," sei de aid man en socht den hwet op it hiem of kuifere mei Wikje it Ian yn. Hja krige him den yn 'e earm. Den lake de á ldman. It hage him wol mar gie him tagelyk to bot. Ien kear siet er op it hiem to harjen, do 't it Wikje opfoel det hjar Heit net mear de aide wier, det er minder waerd. Hy lykwols fol moed: „Dou scilst noch ris sjen fanke ho hjir alles ta groei en bloei komme scil yn 'e Plasse." De aid man die alles. Bouke roun der hwet omhinne. Men wier 't net oars wend. De aid man snie de furgen rjucht en hie dêr syn njue fen. De tun by hus hied er mei stek fen gaesramt foar de hinnen ófsletten en ek de tun wier him ta eare. „Dou scilst sjen ho 't hjir alles ta groei en bloei komme scil," hied er sein, do gie er oerein en skodde syn aide stive skonken. De man, dy 't spriek as hie er in libben foar him. Hy hie de seine neist him plante en seach Wikje blier laeitsjend oan. Hja seach ho 't syn antlit bilitsen wier: de man mei de seine. Ienris scoe de greate man mei de seine komme en ho scoe it den komme mei it keine spiltsje yn 'e Plasse? Tiden komme en geane, nimme de jiergetiden mei en bringe wer oare en sa giet it troch. It is sims krekt eft it by de Rinia's gelyk bliuwt. De jierren geane sa ungemirken, hja wenje der al wer tsien jier. Det is in hiel skoft, tsien jier ! Der kin folle barre, der kin amper foroaring komme. Inkele dingen gean ungemirken. Fimke, dy 't op in lyts spiltsje neist hjarren wennet hat yn dy tiid hjar earste man forlern, do is se wer troud en dy man is atsukkele. Hja hie twa greate jonges. De á ldste is hjar mei in koarte syktme ek untfallen. Nou hat Fimke twa manljue en in soan op it lytse tsj erkhóf lizzen. Hja lizze dêr neist elkaar under ien stien. Dy stien is koft fen Fimke' bisparre sinten. Fimke giet mei hjar oare jonge dy 't nou hjar stipe is, wer gewoan hjar gong troch it libben. Hja prate en laeitsje ek wol, de minske kin net jimmer bidroefd bliuwe seit Fimke. „De Heare hat jown, de Heare hat

nommen", seit se. Fimke is gelovich.

167 Den is it wer hjerst yn 'e Plasse. De blêdden falle fen 'e beammen, neist hûs rtigelje de ikels, hja ploffe del as wierne it greate stiennen. Hjerstmis geane se mei in boatsje to melken. Bouke rint yn 'e line, lfikt it boatsje de wyk del. De wyk is skjin, hjir en dêr hwet snilegfid en in pompeblêd. It boatsje is fen izer, it kin noch lang mei. Sytse rint neist Bouke, hy is skrousk en huverich. Hjerstmelken falt net mei. Men kin better rinne as stil by it roer sitte. Sytse sjocht fen siden en tinkt: de jonge wirdt Alder. De kij jowe noch wol aerdich. Sytse sit mei de Aid pet tsjin it koubist en spetet ffil, it is him musyk. Hy komt alhiel wer op dré. Fen 'e ald Ljouwerter melkt er noch skom en det seit hwet by 't hjerst. By hfis is in kampke det noch wol ris meand wirde kin. It moat stalfoerre wirde. Sytse en Bouke prate deroer. As se thiis komme en de mblke oan 'e dyk ha, wachtet Aeltsje mei de kofje. „Drink mar gau ris tit" seit hja, „jimme scille wol kald wêze." De manljue ha de hannen om 'e koppen en blaze yn 'e hjitte kofje. It rat hjarren lekker yn 'e noas. Hja prate noch oer it fé en bidriuw. Bouke knikt nou en den. Hy klaget oer it skouder. It is rimmetyk seit er. Aeltsje jowt him goede ne. Hja scil him aenst in grogje klear meitsje. Hy moat in waerm knakje yn 't bêd ha. Aeltsje soarget for alles, sa hat it altijd west. Nei 't jounsiten grypt Sytse nei de Aid pet. Hy giet nei de bargen. As er wer yn 'e hfis sit pypket er noch efkes. Bouke lêst yn in boek oer „het menschelijk lichaam". It is in Aid boek. Bouke scil moarn nei de drogist. Hy hat sa'n lytse aptheek. Hy priuwt en rat den as in kenner, hy hat der forstan fen en for eltse kwael in middeltsje. De Aide ljue wirde slfich by de waerme kachel. Luther en Kalvijn sjugge op hjar del. Hja geane op bêd, moarnier wer bitiid dei. Bouke sliept boppe. As er him fitldaeit sjucht er nei de printen mei jachttafrielen oan 'e wand. Hy krfipt finder de wrine. De oare moarns ropt de did man trije kear eart Bouke komt. Det hat altijd sa west. Op 'e boskpleats wier Abe der al

168 foardet Sytse rop. As Bouke komt den steane de bussen al yn it boatsje. Der binne dagen det Bouke mei de hearen giet to jeijen. Det jowt den de moarns in hiele zetris of einliks de foarige jouns al. Aeltsje soarget for alles en det der neat forgetten wirdt. De jouns wirdt it let. Earst ha de Aide ljue wit ho lang yn skimerjoun sitten. Den komt it ij ocht op. Elektryk ! „Knips" seit Sytse en it is lj ocht. Hy hat er sa syn niget oan: it liket him in wielde dy 't er bispoun hat en by is troch de wráldske gemakken wierliken net forwend. Yn skimerjoun hawwe se hjar prakkesaesjes en redenaesjes, mar nou baeit it keammerke yn it folle Ij ocht en men hat elts syn beuzichheid wer. As Aeltsje té set hat, set se hjar oer hwet naeiwirk gear, Sytse kriget syn blauwe skriften ut it ald kammenet. As it net to let wirdt wachtsje se op Bouke. Wirdt it al let den sizze se tsjin elkoar, det Bouke wol bitroud is, nea forkeard thus komt en det der him neat oerkomme scil. Den geane se op bêd, mar — den moat it let wirde. Yn 'e blauwe skriften skriuwt Bouke alles op oer 'e boerkerij. Hy hat sa syn eigen menear fen boekhálden. Ier fen skoalle en der neat byleard, wit er net fen 'e gongbre methoaden fen delskriuwen. Skoansoan Halma, de assistint, woe him der op in kear ien en oar fen bybringe. „ Ja, ja," sei Sytse, „der sit hiel hwet yn, mar elts docht mar sa 't him sels goed tinkt en in boerkerij is gjin buterfebryk, n't wier !" Skoansoan woe den utlizze ho eft de meast treflike menear fen boekhhlden for boeren is, mar de á ldman lake hwet, klaude yn syn griis boskje hier, fandele de pet by de stoel op en moast noch efkes nei de keallen en de bargen. Oan dy „ununtwikkele" man kin Halma syn wize lessen net kwytwirde. Bouke forgoede den mei in bytsje humor dy 't syn sweager lykwols untgie „Heit is to did om to learen, moat Jo tinke !" Halma den wer, det in minske nea to Aid is om to learen, mar det motyf fierder littend for hwet it wier, woed er yn syn iver Bouke, dy 't alteast jonger is as de

169 man dy 't it learen er oan joech, de idé fen goede boekhálding bybringe. Bouke hat syn sweager troch. Halma komt seldsum yn 'e Plasse. Sytse teikene op de untfangsten en itjinge er íutjoech, mar ek oer fé en la n; hwet hjiryn f orf oerre waerd en hwet oer det stik Ian brocht wier. It is in skiednis fen it bidriuw en Sytse kin der alles ut opdjipje. Hy hat in helder forstán. Hy sjucht oer 'e brilleglêzen en hifket it iene mei it oare en bout syn plannen for de takomst as wied er jong. Sa boerket er yn him sels. En den leit er it ien en oar oan Aeltsje ut. Sjuch, allegearre oan 'e hán fen hwet er mei houten letters en sifers yn it skrift boekstaefde. De álde minsken ha dêr hjar praet oer. Sa hat it altiid west. Aeltsje wit net folle fen jildY:.~f937 saken, mar Sytse is it tabitroud, hja hat de hushálding. As de boek sa birêdden is, stavert Sytse noch hwet yn 'e krante,-háldinge Y:.~f937 dy hat men daliks net utlêzen. Dêr komt ek wer petear oer. Einlings wirdt de sliep hjarren oermánsk. Bouke is let joun. Bar om bar meitsje se in boadskipke nei buten en digerje de tsjusternisse yn. Noch komt der neat oan. It is in tsjustere joun, droech waer, mar gjin stjer, nearne in ljocht; nou en den rust efkes de wyn as komt er fen fierrens en forweecht de tuken yn 'e krunen fen 'e beammen, dy 't om it stjelpke steane. Efkes ljochter as it la n, sjugge se de wyk efter hus. Se komme yn 'e hus en huverje in inkel wird en werwird oer Bouke' lang utbliuwen falle as blêdden fen beammen yn dunk're nacht; hja geane ut 'e wei en alles is stil. Dyselde joune hat Bouke Rinia in nuver aventur bilibbe det er nea syn libbensdagen forjitte scil. Hja hawwe mei in selskip to jeijen west en nei ófrin derfen mei Bouke sa net foart. De notaris in fleurich, koartswilich persoan, dy 't him Bouke tige lije mei, noeget him mei nei has. Det is de earste kear net. Notaris syn frou is in gol en gastfrij minske.

170 Der sit noch immen fen 'e jagers mei oan. Hja litte hjarren it kostlik miel nei de dei fen omswalkjen oer heidefjilden en troch bosken goed smeitsje, en nei 6frin wirdt der by in kopke té en in goede sigaer noch lang neipraet oer de jacht fen de dei, fen eardere tochten en elts for oar hellet forhalen oer jachtaventfiren en finderfinings dérmei aneks op. In sellige joun, de wizers fen 'e klok stouwe oer 'e plaet, it wirdt let. It hat it jagershert fen Bouke goed dien. Tsjin middernacht set er op hils yn en alles hwet er dy deis meimakke giet oan him foarby, en hy fynt det soks him nou en den takomt. Hy praet der oer yn himsels en nimmen heart him. In auto dy 't him foarbysfizet, in lette fytser, dy 't him tsjinkomt, fierder is it fredich en stil. En lfidop sims tinkt er: Och, altiid by in pear Ode ljue, dy 't yn folle dingen biswieren sjugge. Stees it wirk, by it oerein kommen en lizzen gean, it earste en it lêste: it wirk is it libben. Den: hwet smfik en stil byelkoar sitte en ek der wer oer it wirk prate. Hy — Bouke — hoeft him net alhiel to forkniezen, bimoeit him net mei frouljue — kin him neat skele — mar de jacht .... hy koe der by libje! Stom det er det eartiids net better bitocht hat, licht hied er nou jachtopsjenner ef sahwet west. To mar, dy dingen sjugge jo efternei. Hy mimert der op troch, is nou hast troch it doarpke hinne, moat by de toer opdraeije — en den ynienen — in skok docht him oer al syn lidden triljen — hy moat fen 'e fyts — hwerom — hwertroch — ho komt it — hwet bisielet him? Hy wit it net — op det stuit net — en letter alhiel net. Hy stiet neist de fyts en syn eagen lfike nei de tsjerkh6fs kant. Yn 'e hage oan 'e oare kant fen it sleatsje is in gloppe en clêr troch hinne sjucht er op it tsjerkh6f. Bouke is net bygelovich! Hy sjucht in wite gedaente foar by 't paed — it is in minske, klaeid sa 't er 6flein wirdt — hy stiet mei it antlit nei Bouke takeard — efter him komme dfink're gedaenten — hja sette in deafet del. De wite winkt nei Bouke mei Ilan en holle. Efkes giet de wite holle efteroer — Bouke mient det er in birdtsje finderskiedt. Den is 't foart — roettsjuster — sels de hage mei de gloppe is

171 mar flau waer to nimmen. Mei stive skonken en de kAlde kjeltme yn 'e lea giet er op 'e fyts en toalve slaggen droane ilt 'e did toer oer it Aide gea — oer libbenen en deaden, en yn 'e earen fen Bouke klinkt it as it let fen in deadsklok. Op it hobbelich strjitpaed fierder op rydt him in Fordtsje tomjitte — in heal-Lire letter leit er op béd. Aeltsje r6p det it iten op 'e tafel en de té op it ljochtsje stiet. Bouke hat it ablaesd, scil gjin iten ha. De oaremoarns seit er op in fraech fen mem det er by notaris iten hie — fen it oare swijt er. Lette hjerst en it fé wer op stal. It moai woun hea rfigelt troch de lfiken hoar de kouwekoppen, en bisten, mar ek de minsken, snuve de rook der fen op. De Inisman hat sa syn njue oan rook en lfiden yn smfike fen waer en wyn 6fsletten romte fen bfithils en skfirre. Alles is him sa eigen en as hjerstbuijen en sniejacht om hfis en hiem strune is it mei eigen folk en bisten sa feilich binnendoar to wêzen. Sa hat elts seizoen syn wirk en moaijens. Deis ha se hwet peuzeljen en oprêdden, hwet hout fyn to meitsjen en alsa, jouns is er in sellich gearwêzen by de waerme kachel. Bouke poetst it gewear eh lêst mei oandacht krante eh boek. Abe komt ris oer en hja biprate de minne tiden, de féfoer- en molkprizen, en fierder grienje alwer de greiden en snijt de ploege fen Abe it boulAn twisken de boskwallen. Hja prate foarilt. Waer en wyn kin men bfiten keare, syktme net. By 't winter docht de gryp de rounte en komt ek yn 'e Plasse. Widdou Fimke en hjar soan reitsje finder foetten, mar de Rinia's litte hjarren net forlegen. Bouke melkt en faget yn Fimke' himpen keboefke, Aeltsje toffelt mei in pantsje mei sop finder 'e skelk de dyk lans en rêdt it nedige htiswirk. Aeltsje is noch hecht. Hja is al tachtich. Hja huveret, wirdt koartsich: de gryp hat ek hjar to pakken. Den nei inkele dagen en hwet tsjinakseljen fine earst Bouke, den Sytse ek de wei nei it sliepkeammerke. Nou is it in forlegene boel. For it earst komt dokter by hjarren yn 'e Plasse oer 'e flier. Hy jowt drankjes

172 en poeijers. Bouke nimt alles goed op, birukt de medesinen en knikt. Hy tinkt det er hwet fen dit en hwet fen det yn sit. Der is in tiid fen kommen en der is in tiid fen gean. Der wirdt immen bilet. „Hwa is der nou wei?" freget men yn 'e burren. „Alde Sytse Boukes iit 'e Plasse," is it andert. Inkele aide ljue prate oer him, party ha him net kennen. Syn Bern ha by it stjerbêd sitten. It wierne Bouke, Abe en Wikje. De oaren wisten it net. Aeltsje leit slim siik op bêd. As it bard is, is Bouke tige forslein. Nou scil er tonei de man misse, dy 't alles bioadere en bistjurde; alles scil nou for him, Bouke, opkomme. Wikje hat hjar man tynge stj urd. Hy komt deselde jouns en soarget mei eptich hánskrift for it administrative diel. Abe hat alles mei de man fen 'e bigraf f enisf oriening bipraten, for grêven soarge en hwet in st j ergef al allegearre mear for needsakelike droktme meibringt. As de deade biklaeid is en yn syn lêste wente leit, ken Bouke him ynienen wer fen it fisioen op it tsjerkhóf. Hy sjucht it klear. Det it him net earder opfallen is. Hy bilukt der fen. De dei fen 'e biïerdiging stiet it deafet op skammels yn 'e healtsjustere jachtweide. Buten skriemt in tryste rein, binnendoar in neistbisteande. Jan is der ek. Hy bugt him oer de kiste. Dum'nij sprekt in koart wird fen ófskie. Ienkear skógje se him noch bar om bar; den wirdt it fet tichtskoud, de skroeven oandraeid. It is bard. Aeltsje kin net mei. De lêste rid. Abe hat heit syn swart pak oan, by hat in dop op. Hwet rounrêgich, yn hálding en loop, fen efteren sjoen: as wier it Sytse sets. As se op 'e ikker komme, há.ldt Bouke de siken yn: hwer is it grêf? Rjucht foar de gloppe oer yn 'e hage wirdt it lêste fen Sytse tabitroud oan 'e ierde. Hy hat syn wirk en libben oan 'e ierde jown, de ierde joech him alles hwet er nedich hie, nou kriget de ierde it

173 lichem werom. De geast, itjinge det net forgiet: &r seit dfimnij aensten inkele wirden oer. Sytse sels hat d'ér syn tinken oer hawn. Deroer prate die er net, det dogge oaren, dy 't fen 'e inerlike minske net witte. Yn 'e herberch wirdt den té dronken en smookt — bfiten remt it — Fimke is by Aeltsje bleaun. In moanne letter docht ek Aeltsje de lêste reis. Bouke draeit de kaei om, der is nou nimmen yn 'e hfis. It selde lytse selskip fen famylje en goekinden folgje ek hjar. Fimke hat de foargong. As se om it h6f geane sjucht se nei in stien en in trien wallet yn hjar each. Hja seit tsjin Wikje, dy efter hjar rint: „Hjir lizze myn trije, Wik !" Fimke is goed en ienfaldich. Halma is de hear finder de boeren, hy praet mei dfimnij, hie der ek for troch gean kinnen. Hja ha it oer Bouke. In lyts ploechje fen bern en oantrouden swalkje de wei Fans nei it stjelpke yn 'e Plasse. Bouke docht de doar wer iepen en hja sitte gear yn 'e keamer. De Jouster klok tikket, Luther en Kalvijn sjugge mei swiersettige gesichten op 'e frjemden del. Hjir sprekt alles noch fen Sytse en Aeltsje. De blauwe skriften lizze yn it aide kammenet. De aide minsken binn' forfearn en Bouke is allinne. Wikje begjint hwet ré to meitsjen. Hja is hjir yn 'e lêste tijd wer sa thils wirden. Bouke tinkt: koe se hjir mar bliuwe. Hy stiet mei de hannen op 'e réch de boel oer to sjen. Aensens scil elts wer nei eigen hfis gean .... de earste tijd is for him it minste. Hy sjucht syn sweager oan, dy kin er slite. In waenwize fint mei syn direkteurshalding, hy kin him it bêst sette as er him net sjucht. Eren op 'e boskpleats wierne se meiinoar, Wikje, Abe en Jan ek, nou is alles forgoed iltelkoar .... Oer dy aide tiden falt nou ek net ris to praten .... Janke, Abe syn wiif, en Halma Och, it is net mear finder eigen folk, det is allegearre foarby. Halma freget hwet plannen sweager hat for de takomst, en wol tagelyk de lieding fen dizze famyljerie mar op him nimme, der moat dochs in emn oan komme.

174 174 er nou en en den ris yn yn 'e scil en en det men 'e Plasse sjen scil Abe seit seit det er prate kin kin oer wirk en en sa. oer it wirk prate det der binne sa De assistint assistint woe woe sein der mooglikheden mooglikheden binne sa as: sein ha, det De spultsje forhiere, forhiere, hy hy kin kin itit forkeapje, forkeapje, hy hykin kinder der bliuwe, bliuwe, Bouke kin it spultsje in hushaldster husháldster ha foartboerkje, mar mar yn yn det det lêste leste gefal gefal scil scil er in ha moatte. 't hjar eigen Hwent Bouke Bouke moat eigen Hwent moat bitinke bitinkedet det Wikje Wikje en en Janke, Janke, dy dy 't hushaldingen safier is, is, hjir hjir net netmear mearwêze weze kinne. kinne. nou 't't it safier hushAldingen hawwe, hawwe, nou "Det falt Bouke, Bouke, mear mear biret biret as as men men fen fen hirn him ek net," falt „Det hoeft hoeft ek ik jim rêdde. En den kin wend is, en scil scil my sels wol kin ik jim wol redde, is, yn. yn. "Ik „Ik moat en de flier sizze gelyk bIiuwt frjemd oer oer de ik gjin frjemd bliuwt en en ik sizze det det alles alles hjir earst gelyk ha woI." ha wol." Inkele moannen letter. letter. Inkele moannen As ris in yn 'e is Bouke tige op 't skik. in dei dei yn komt is Plasse komt As Wikje ris 'e Plasse Om kofjetiid it brechje brechje opwachte. opwachte. Hy hat de de kachel etiid hat hat er hjar by it prottelt . oan en for for manljues dwaen dwaen alles opredden. De De kof kofje jee prottelt. alles kreas oprêdden. It falt faIt Wikje Wikje neat neat 6f. of. Hja gud óf of en en selligens selligens mantel en gud docht mantel Hja docht faIt skeukt syn syn skouders skouders iensume. Hy skeukt hjar yn yn 'e mei hjar wente fen fen 'e 'e iensume. falt mei 'e wente en Wikje, Wikje, noflikynde blau kile, knikt, snuft en hyst 'e broek; en hyst oan 'e noflik yn de nije blau under praet, skóget skoget hjar fen Ald ald feint, se. Hy tinkt see Tipe fen feint, tinkt broer. Tipe under it it praet, hjar broer. wirdt Alder alder en se klearder klearder as as alear. alear. Boerke, Boerke, en syn syn oanwensten oanwensten sjucht se mimert se, en buthusdoar. Hy is is net soarch kipet kipet se se troch troch de buthusdoar. mimert se, en mei mei soarch lyk as as Sytse. de bodder, poetst jimmer op bisten, lyk Sytse. 'e bisten, poetst en net jimmer op 'e de bodder, en rost rost net fen 'e Kinne hjir hjir frjemde eagen oer gean? Den stiet se lije kant fen se oan oan 'e 'e Iije oer de fjfirhutte en eaget eaget de wide wide romte Wolkenskaed fIjucht fljucht oer f j urhutte en oer. Wolkenskaed romte oer. Plasse, skaed gean greiden, hiel de greiden, kugelsfeart oer oer de Plasse, sinne sinne en en skaed gean mei mei kugelsfeart yn huske mei wyljebeammen. komme en Sa komme yn 'e inkele wylj ebeammen. Sa 'e fierte fierte in in huske mei inkele geane de tiden en in minskelibben is koart. Wikje weaget geane de tiden en in minskelibben is koart. Wikje weaget hjar gaes net efterhus, efterhfis, sa stek mei mei gaes dêr. Skean Skean hinget hinget itit stek sa smoarch smoarch isis 't 't der. bloei komme om groei en en bloei om 'e 'e tun. tun. "Tink „Tink er er ris ris om omho ho 't't hjir hjir alles alles ta ta groei scil," sei de de Aldman. aldman. Der de seine. seine. De De Plasse scil," sei Dêr siet siet er er en en hy hy harre harre de yn fleur!! H wet scille scille de bringe? yn 'e fleur Hwet de tiden bringe? Aensens in gast. komt der Aensens komt der noch noch in

175 Persoon alleen, klein boerenbedrijf, vraagt huishoudster m.l. uit boeren- of arbeidersstand. Widdou Blom hat der op skreaun. Hja komt ris to sjen. It is in reis fen firen; tram en bos ride fmgaedlik, fytse kin se net. „Hwa kin nou net fytse!" fornuvert Wikje hjar as se oan it earste kopke kofje sitte. „As se mar net kwealik op 'e gong is; ik bin der bang for," oppenearret Bouke. Hja biprate mooglike eigenskippen fen de frjemde en Bouke hat der daliks al gjin goed each op. „Ien Ut 'e kinde," knikt er wiis, „det wier al sa goed." Den haldt de bos; der sitte trije frouljue yn. Hwa moat hjir wêze? Wilk de beppe wol, seit Wikje, en, ja, man, in minske mei earizer en hoedtsje stapt Ut, komt stadich it paedtsje op. Bouke en Wikjegeane nei de doar, hwer 't it ffistkj en en sounfreegj en bart. Trijeresom sitte se by de tafel. Widdou Blom sit by de kachel (it is feninich kald), sy hat mantel en hoedtsje noch op. Nou is it in heechoppich minske. De greate fear, dy 't niis b-aten mei stap en wyn op en del, hin en wer gyng, kin yn 'e waerme keamer noch net ta bidarjen komme. De oaren sjugge nei hjar, it liket nuver en frjemd en hja tinke: dit is se net. Wikje bisiket mei in waerpraetsje it petear yn to lieden, jit kofje 37n, jowt koeke derby, en freget ef frou Blom it gad net 6fdwaen wol. Frou Blom docht det, seit net mear as hjar frege wirdt. Gjin need, Wikje hat de mille op it rjuchte plak, en komt geandewei ta de saek. Hja leit de sitewaesje freget eft hja ek bern hat, eft hjar man allang wei is, hwet hja eren by de han hiene, hwer 't hja nou hjar thUs hat. Frou Blom andert mei ja en né en as it der net mei ta kin: sa koart mooglik. Hja hat fine, wite hannen. Net hannen om to arbeidzjen, tinke de oaren. Hja hat jewielen foar de foarholle. Wikje tinkt: in forfallen groatheid, Bouke freget him sels e•f, eft se dy spullen ek for dizze gelegenheid liend hat.

176 Sa under de bidriuwen bisiket Wikje gewaer to wirden eft se dit en det wol kin, needsakelike dingen yn 'e hu shálding. Nei iten moat it minske wer mei de bos, oars kin se de jouns net mear thus, en by tsjuster to rei zgj en dêr hat se it net op. Krekt foardet se 6fset, wirdt oer it lean praten, lykwols mear for de foarm: hja kinne it net iens wirde. Frou Blom bitanket Wikje tige for it hearlik miel en sy scoe graech bliuwe to tédrinken, hwent sent se „Jo kinne it wol pratende hálde !" Krekt as Bern komt se yn it lêst noch los en wiuwt mei de hán as de bos alwer rydt. Bouke' earste bisykjen ta oanháld. De jouns as Wikje foart is, docht Bouke wiidweidich forslach oan burfrou Fimke en hjar soan Gosse. Hja prate óf det Fimke nou en den de boel by Bouke ris hoffenje scil. De tiid giet syn gong. Bouke Sytses Rinia bliuwt allinne en boerket sa goed en sa kwea it giet. De aid Jouster klok tikket de tiid ta sekonden. Luther en Kalvijn mei de tsjokke boeken, der 't de wiisheid yn to lêzen stie, seagen op det alles del. Gers en blommen waechse op 'e grêven fen Sytse en Aeltsje. de Jouwer, Apr. '37. T. BYLSMA. u

gle deft, Peaske Moandei Wonderlik njuet waer, in fredige lj ochte loft griis mei sa hjir en dêr iepene romten der 't blauwens skimere. In loft, der 't alle strijd fit band wier en allyksa wier it oansjen oer de ierde, oer de bou. Net mear hird bif êrzen, net mear klets trochwiet fen stjalpige reinbuijen, net mear wreed dêrhinne lizzend, forroppe troch it ark daelks nei de rispinge. Né, al dy winterske tamtaesje hie kalen en gatten oerslj uchte, igael makke en nou, sont in dei.

177 mannich bek it silverich wyt op en bigoun min as mear to skolperj en. Nou r6p dy groun om de lodde en hwa't der each for hie dy seach it en dy't de kraten derta besiet en it oerliz, it skoander oerliz om in eker kant en moai hakje to kinnen, wel dy fleach it suver oan en bigjinne der mei. En dy't it each der net for het, hy dy't sa iere Maeitiids de wei lans ride kin, 't sij op 'e fyts, 't sij yn 'e auto, sfmder omtinken, hwet syn each sjucht, hja, dy't nea ris in set stil stienen yn biwilndering foar in kant stik 15,n dat alhiel ré laei om it sie to heinen as de sekierdapels, earte, beane as hwet ek, dyjingen scil dizze bledtsjemannich net folie sizze. Litte hja it lykwols lêze mei ynmoed lyk as de skriuwer it mei ynmoed gearstald het, hwent it mocht hjarren ommers in kromke tagedienens bybringe for de minske, de Fryske minske, dy't staech nei staech en ieuwen oanien syn kraten oan de groun joech, net inkeld en allinne om it libben halde to kinnen en soms in kromke tier en geriif al nei 't it wierre. Waender, syn sauntichste Peaske-Moandei bilibjende, hie de moarns nei thé en brea de einekoerren yn de wylgenbeamkes eftertit efterhfis munstere en wier do weiwirden yn it hok en kaem der efkes letter wer dtsetten mei de line en de lodde as it wiif him attrapearre en him fmgenedich op 'e hfid foel oer syn foarnimmens. „Hwet nou, scilst dou hjoed hakje, né dochs?" „En hwet scoe dat", frege de Ode, ek steech en dochs, net alhiel sfinder heimelike freze. „Der" —, hy wiisde „binne mear yn it fjild." „ Ja — j ongkeardels ... " „Trije ekers fen it tin haw ik to'n doel." „Dou litst it mar —". „Soa", Waender die twa stappen foardt, flypke, wachte de twade galm CA en die do wer in mannich tredden. Dit wier Jel it biwiis det se de slach forlern hie. En clêrom 12

178 bigoun hja to bearen, wittende det hy dêr sa'n ófgryslik hekel oan hie om it burfolk. As hy der ek noch trochhinne kaem, den wier de kans forkeken. Hy kaem der trochhinne en pandere nei de gevelsmurre. Do die se noch ien set. „It kin bêst bislaen, det Durk en 't wiif en de bern aensens delsetten komme ut 'e sted wei, mei dit moaije waer. En den stietst dou dêr to hakjen, smoarch en ungedien." „Den stap ik er ut, mar de groun is optheden sa kostlik, sa bros, en moarn den moat ik in oar helpe." „ Just dêrom scoest dy hjoed to wacht nimme; bist net in jongkeardel mear, nou mar, hawar." Amper nei dit lêste wird hie Waender him al foaroer bijown op it ekersein en in lineprikke yn 'e groun treaun. Noch efkes letter stiek hy de lodde yn 'e groun en lei de earste lape om. It rugele by it stiel del, nei in stekmannich glinstere det by it op en delheljen. Waender syn gemoed waerd wer rêstich, hy avansearre starich en de unigale eker waerd under syn hannen in prachtich stik wirk... Nou en den de rêch efkes rj uchtsj e as in dongbultsje slj uchtsj end mocht hy soms it fjild ild ris oer sjen mar fierwei de measte studzj e houd er for de eigen ikker. De hinnen glupten efter de lodde oan, it libbene unrant fordylgjend, in protter floite op 'e nael fen it hok. Wiswier dizze sauntichste Peaske Moandei wier in kostlike dei yn Waender syn libben. Hy skrepte evenredich troch en ornearre sa by him sels itenstiid den scoenen alle trij e ekers om wêze. Mar net skreppe woed er, pur en allinne om 'e nocht ar -beidzj hy wist ommers noch nearne fen.

Y:.~f937 Klokslach alve ure

kof j edrinken

kaem de unnoflike forsteuring. Y:.~f937

scoe it sa meiiens wêze,

hallo —, hallo Fytsskiltsjes bearden op 'e wei gerop hy Waender koe it net sjen efter hus wei mar dit wierne de bern At 'e stêd.

179 Ja dêr hearde er 't wolkom al. Jel bliid galmjend ta moai fiks kom dat is tige moai waer. Nou ja, nou ja, de eigen bern, as dy thuskomme dêr moat in Alder bliid mei wêze, dat is fensels ... hy scoe aenstouns it wirk ek mar stake. Och ja. Mar de eker woe er om hawwe, dy foldienens woed er himsels ginne, hy stoep oan 'e kant en skóge it ein det er dien hie. Stil stie hy dernei to sjen, en wunderbaerlik wiis ho dy iene eker nou suver as in nij stik ierde laei neffens de beide oare. Wirden binne der net om soks krekt ut to mjitten, it moat sjoen en forstien wirde, mar nimmen forstiet it better as de man dy it ark hantearre het. Hy seach nei foaren, nei de dykskant nou, dêr bleau de hele ploech foarlopich foar de finsters stean en dêr waerd, hy koe it hjirre maklik hearre, ek it earste femyljenijs forkrante. Hest alris wer wirk ? hearde er syn wiif galmjen en it andert liet him ek wol opmeitsje Soa, noch neat to dwaen mei it timmerjen, jonge, jonge. Neat to dwaen in healjier, in simmer, in winter en nou aenstouns wer in simmer sunder wirk. En dochs net oan it lot oerlitten, né safolle leinen hja it nou better oan as froeger. Nea sunder middels alhowol heukerjen. Nou ... 0 dêr hearde er oer de bern. Hwersanne binne de bern, binne dy net mei? Né, nou wier de skoandochter oan it wird, ek in ropper en Né de bern nei in Peaskefeest earne yn 'e walden, bluisterich as nei Grins. Yn 'e natur, o sa prachtich, sa prachtich sjonge — mesyk meitsje Ja in feest fensels, rop Jeltsje in feest nou. Nou dat is goed, dat is goed hear. Hja moatte mar meidwaen, dy Bern moatte hjar wille hawwe. En den de skoandochter wer: Jawis, jawis. Nou bigounen hja dêrre tsjinelkoar, expres tige ludop ek om 'e burlj ue om alle tinzen fen yn 't lijen sitten dochs mar to forbaljen.

180 Do oer it waer: moai waer, goddelik — goddelik rep de skoandochter — en do bel it praet op him. Heit — hwersanne is heft? Nou misten hja him pas — haha, hy glimke en flypke wer en spande de réch, hwent nou woe er perfoast de eker dien hawwe. Dêr kamen se al om de gevel hinne en hearde er de spotske Atroppen: Oan it hakjen, heit oan it wirk en syn vviifs opsternate lfid boppe alles At. Ja, hwet mane oanslaggen net — men scoe sizze — ik haw sein net, mar mei gjin stok —. Och hea, dat scoe hwet jaen, hwent skoandochter ek net mijen hearde er al skealik laitsjen. Stijf hdldde er de holle foardel en wraemde, wraemde ta, smiet de lêste flappen om, sljuchte se tsjin 'e kant oan en do stoep er op 'e wal en hingjend op 'e jeld wachte er de bisite 6f. Dirk foarop, grouwe setter, sterke keardel, de foarske kop fmforskillich roeikjend, in hwet-kin-it-my-fordomme-type woarn yn it allerjammerdearlikste wirkleaze libben fen loaiterjen en heukerjend omhingjen dérre yn 'e stêd. Skean glimkjend At 'e hoeken fen 'e eagen nei dat warbre 'Ode mantsje, dy't de kostlike healdei yn 'e ierde wrotte woe At in nuvere troch him net bigrepen oantrAn. Moat dat sa, moat dat sa? Grommeljend kniep er syn tsjfike hail om de Aide sines. En syn wiif der daelks efteroan tripkjend, moderne wraldminske yn sobere -Atris en in sljucht earizerboskje hier en ek fastkjend en tevens him in fits biskie jaend oer it forprutsen fen in skoandere healdei. Sabelje dat ark dochs oan 'e kant, man. Ja, just ja, bearde syn wiif — dat sizze jy goed, dat ark dat As nea for earmoede bihoedzje kinnen het. Dêr den stiene se alle trije om him hinne, great-foarsk en grammoedich en hy der tvvisken, skean hingjend op 'e jeld en bizich glimkjend him tsjin dy grammoedichheid forwarrend.

181

Ei, kom-kom sy moasten net sa beare; it tim kaem fensels net om en it lette nimmen neat. Jel hjar stilmjen yette net bidibberjend foun noch in mannich wirden, dy 't hja hwyt woe. Nou hie hy syn sin, de bern thils tit 'e stêd, de kofje ré en hy yn it smoarge wirk. De skoandochter dernei woe it wird ek nochris nimme mar do snijde er hjar de pas 6f; hwet deale sy moast hjar nou mar ris ynbine, hwent hwersanne giene ornaris de earste nije ierdapels hinne— tocht sy der wol om? In wird, dat haldde en — dat tinken wier. Do drosten se 6f, sloegen finderweis yn oar praet en Jel r6p op 'e hoeke: nou aide de kofje is brim, dou moast it nou mar witte hear. Dit klonk net fmaerdich, dat wird. Mar d'èr hie hy op dat stuit gjin euvelmoed yn. — Hy stie op 'e wal en sk6ge de eker, de eker dy't er sa sljucht, sa kostlik egael omflapt hie. En clêr hie nou net ien fen trijen in inkeld wird, in inkeld wird fen sein.

R. BROLMA.

Ljouwert.

no, eta& no. pati Der wierne party minsken sésiik en fen dy't it noch net wierne, diene de measten tige hjar bést om it op to kearen. Yn sa'n formidden is 't net sa botte fleurich en dér komt den noch by, det men sels hast ek oanstriid krije scoe. Lokkich for my, wier der noch in plakje op it greate skip, der 't it rêstich en stil wier en der 't ik altyd hinne gean koe as it my noaske. Det plakje wier de radio-hut,

182 der't de marconist hearske oer ik wit net wol hofolle kilowatts. Dy marconist hie'k oan board kennen leard en it ware foartdaliks wundere skoan twisken us. Wy wierne den ek al folle byinoar en mannich urke ha'k yn syn hutte trochbrocht, in terrein, det ornaris forbean is. Om 't ik der dos altyd myn taflecht siikje koe, die ik it nou ek wer. 't Wier allinne net sa maklik om der to kommen, hwent it skip slingere omraek en greate séën brieken oer it dek. It gielgrize skom hong bibber] end oan alles hwet ha df êst joech, as socht it heul tsjin de swypslaggen fen 'e wyn en wier it dochs bang, det dy der hjar wer ófreagj e scoe. It skip doek en riisde en makke halen as in poepeseine. Dit makket it nou krekt net sa maklik om it dek oer to gean, ek al hat men yensels séskonken oanwend. Ik stie oan 'e lij kant en wachte op it amerij , det it minskliker wize to dwaen wêze scoe. Do 't myn kant gans omheech kaem, tocht ik, „nou moat it mar wêze" en ik weage it. Eins wier der net folie weagjen oan, hwent it skip bleau in moai skoftsje yn dizze hálding, alteast langernóch for my om by de radio-hutte to kommen. Ik skoerde de doar iepen en do naem it skip fensels krekt in gier. Nou hie det noch net sa slim west, as it mar in goede gier west hie, mar dit wier krekt in forkearden. It skip joech him oer nei lij en, om 't de radiohutte ek oan de lij kant wier en de doar nei buten ta iepen gyng, sloech ik mei doar en al tsjin de izeren platen, der 't de hutte fen opset wier. Aldergeloks ha dde ik de doar stiff beet, oars hie 'k in moaije kans makke om fen boppen óf yn sé to sjitten. Ik die my forhipte sear en gappe nei de siken. Do hearde ik in stimme dy't rop: „Kom der yn, as det de bedoeling is, mar doch de doar ticht." Det die ik den ek mar, al stinde 'k ek noch wakker. De marconist wiisde my in sit en gyng troch mei syn wirk. Al ringen bikaem ik hwet en naem for de safolleste kear de boel wer ris op. Sa'n radio-hutte is dochs mar in nijsgjirrich ding, binammen, as men dêr sa njonkelytsen hwet mear mei bitroud rekket.

183 De lampe op it greate skeakelboerd barnt, hwet der op wijst, det der „stream" is. Yn de greate, griisferve izeren kouwe fen de iitstjfir-ynstallaesje hingje de greate bolbfikige lampen yn hjar stielen fearren finforskillich to glanzjen, as koe't hjarren neat skele, det de forbinning mei de fêste WO fen hjarren 6fhong. Né, den de lampen fen de fintfanger, dy blikkerje fen geniet, det it troch hjar tadwaen is, det dy man mei de tillefoan om 'e holle heart, hwet men him fortelle wol. De rjuchtingsiker, det griis izeren kastke, stiet der ek mar gnap finforskillich by. Mar det is mar skyn, hwent syn hert fen saun gleone lampen binnen yn det kalde izer, wirdt waerm, as er de man helpe mei om fit to finen, hwer't se nou krekt omswalkje. En de man, de siele fen al dit glês en izerwirk? Is it de siele? Sjuch mar ris. Syn hall hellet in skeakelder oer en foart gounzet de motor-generator yn it greate fek finder de tafel. Hy forskout in hanfet en der springt libben yn de greate, bolbfikige lampen. De han leit op 'e knop fen 'e seinkaei en sa hird giet dy op en del, det it liket ef 't er trillet. Mar sa hird kin it net gean, ef de greate lampen folgje al dy biwegingen, wirde ffilder ef ljochter kleure, al neidet it elektryske stream nimt. Ja, hy is de siele fen al dizze mesinen en apparaten, sfinder him scoe it dea mateariael wêze, sfinder mear, mar hy bringt der it libben yn en lit it dwaen hwet er wol. Troch him lade en fintlade hjar kondensators, wirde der magnetyske fjilden opboud yn 'e spoellen en dy falle wer wei en diele hjar energy mei oan it loftnet, dy't it iitslingert de wrald oer en d'érhinne, der 't hy it hawwe wol. Hy is klear. De hannen slute de stream 6f en noch in amerij fleane syn eagen oer mjitters en kontróle-ynstreminten en den draeit er in slach om yn de stoel en sjucht my oan. „In moai fak hawwe Jimme dochs", siz ik. „U — ja," jowt er hoeden ta, „ja, mar it is net altyd like moai."

184 „Och," siz ik, „fensels elts fak hat ek wol syn biswieren, mar dochs, det fen Jimme, det liket my moai ta. Binammen as men den bitinkt, hwet Jimme allegearre net dwaen kinne yn tiden fen need." It skynt wol, det ik net sa botte gelokkich west ha mei myn opmerking. Hy sjucht alteast ynienen tige stroef en seit „Soa !" Ik wit net krekt hwerom, mar ik Eiel, det ik det better net sizze kinnen hie. Ik fiel my om de ien of oare reden, dy 't mysels net klear is, skildich en swij dêrom. Hy seit ek neat en stoarret nei de groun. De stoarm gillt om de radio-hutte en de séen batse tsjin it skip. Mei det de radio-hut sa heech op it skip boud is, slingerje wy gans en faken moat ik my beetpakke om net fen myn sit smiten to wirden. Alles is yn biweging en om us hinne kreaket en kryt it as wier it skip in libben wêzen det deadseangsten etstiet. En dochs binearet my (is swij en en is't my krekt as wier it deastil yn 'e hut, in stiltme, dy't swier op my weagt en dy't ik dochs net forbrekke doar. Ik fiel it, der giet eat yn him om det djip taest. Ynienen tilt er rimpen de holle op en sjucht my oan. „Né," seit er, „'t is net altyd moai en der hat in tiid west, det ik der net mear tsjin koe en ut 'e tsjinst gean woe. Mar de ynspecteur koe my en joech my forlof. In pear moanne hat it dorre, do hie de sé my wer to pakken. Dy't ienkear mei hjar libbe hat, kin net mear sunder hjar, hwet hja him ek oandocht. En hja hat my hwet oandien." Hy swijt efkes en ik bin ek stil, hwent hjir jowe wirden gjin foech. „Hark," seit er nei in amerij, „ho 't se hjar weagen ut pure grimitigens tsjin it skip oanslacht. Kin men sa'n wyld bist lj eavj e ? Né, ik haetsje hjar, mar ik kin ek net buten hjar. 0, ik ha't wol bisocht, der tsjin oanhongen, mar it joech neat, ik moast wer nei hjar ta. En det, nei hwet hja my oandien hie." In amerij mar, sjucht er my oan en forfettet den: „It is nou in jiermennich lyn, det ik bikend stie as ien fen de bêste sleepboat-

185 marconisten. Ik siet do op 'e Swarte sé en wy leine yn winterstasjon oan de Ierske kust. Wy hienen it fleanende drok dy winters en mannich skip hawwe wy bihdlden binnenbrocht, det de sé al hope naderje to kinnen. En do, de deis foar Krystiid, do naem ik wer in SOS, do't wy noch gjin tsien firen binnen wiernen om hwet op to knappen en to bikommen. Wy moasten der wer op At. En dizze kear wier 't gjin maklik reiske. It waerd de swierste fen myn libben. Wy boksten dagenlang tsjin in ffile Noardwester yn, dy't it der op talein hie, sa't like, om As to fordjerren. Mar de Swarte sé joech gjin bilies en wy moasten. Wy moasten det skip hawwe. Wy moasten. Jo kinne net neifiele ho't alles yn my trille, do 't ik det SOS hearde. Ik, dy't do oars neat die as mar wachtsje op SOS, ik trille. Ja, ik siet to wachtsjen op SOS. SOS .... hwet bitsjutte det do oars for de maetskippij en for As as fortsjinst. Libbensneed fen oaren wier fortsjinst for de maetskippij. Wy stouden los fen de Ierske kust en der op ta. landerweis makke ik al kontrakt mei him. No Cure, No Pay! Gjin help, gjin bileanning. Jo hawwe net de sleepboat boksen sjoen tsjin de wyld oerstjfire weagen. Né, det hawwe Jo net. Wy boksten der tsjin op. De noedlikste reis dy't wy ea makke hiene. Wy moasten, wy moasten Al mar hirder, hirder en wy koene net hirder. En al dy tiid hie 'k forbining mei it skip. Ik wist krekt hwet der omhear gyng. 'k Fielde de deadseangst fen de minsken. De kust wachte, wachte mei syn rotsen, der 't gjin skip tsjin bistAn is. En al mar kamen hja neijer oan .... en al mar kamen wy neijer oan. „Wy komme," seinde ik. „Wy komme, ha mar gjin noed, wy binne suver al by Jimme. "Det seinde ik, hearre Jo, en hja krigen wer hope. Hope. Op 't lêst rounen wy him yn 't sicht. Dêr gyng er, wy stouden der op ta. „Wy binne yn 't sicht," seinde ik, „noch efkes en Jimme binne feilich" en hja leauden it.

186 „Noch in ure," seinde ik letter, „wy helje 't." dy wanhope dy't ik hearde yn dy kalde morseEn do, do Y:.~f937 „To let." teikens Wy wierne to let, hearre Jo, wy wiernen to let. De sé treau it skip oer de riffen en wy leine derf oar en koene der net by komme. Och, is boat hat alles bisocht, mear as er koe, mar 't wier unmooglik. De séën, de stiennen, wy hawwe se field, allebeide. En dêr siet it skip. De minsken krieten om help en wy seagen se en wy koene net helpe. Net ienris in tros koene wy oerkrije. do barde it. It skip briek en de greate wylde En do, do séën stouden der op ta. tis mannen seagen it for hjar eigen eagen, det de stimpers der óf slein waerden en net werom kamen. Der wier neat oan to dwaen, men moast it oansjen. Swimmen joech neat, in boat joech neat. De stiennen steane dêr as in rige haeijetosken yn it skolprjende wetter. ik wier oan de radio. Ik seach it net Ik seach neat, hearre Jo, mar ik harke. Ik harke, bigripe Jo det, en noch altyd hear ik dy lêste wirden, ear't it forgoed stil waerd: „help us, help us, ik wol net En do wier 't ut, do .... wier .... der .... neat .... mear Forheftich tilt er de holle omhegens en sjucht my wyld oan. „Witte Jo, hwet dy marconist net woe" ? hy raest it my suver ta. Hy swijt efkes, mei syn gleone eagen f êst yn mines en den seit er as tsjin himsels „Hy woe noch net st j erre, hy wier noch sa jong, en ik, ik hie him helpe moatten, ik, dy't to let kaem ik Y:.~f937 syn broer. No Cure no pay. Makkum, Febrewaris 1937.

HEIN

F.

FABER.

187

aan, Ppico, I• Ik scil dy neame myn libben lang; folken en ieuwen meije dy kenne. Dû bist fen my, myn hege faem; dat wylde hert fen dines scil ik twinge. Forset dy, striid mei macht, in libben scil ik fen dy hdlde, yn slachten scil myn ljeafde hearskje. Ik ken gjin ljeafde sfinder strijd. Witste yet fen dy earste jouns, ho 't wy strieden en byinoar wei elkoar earst lije mochten? Wierstfi koppich, ik ek; wierstfi greatsk, ik ek; wiersta hertstochtlik, ik ek. Al stridende habbe wy elkoarrens hert fintditsen. Dû bist partfir, sterk wiif; ik hAld fen dy, ik hab dy tige heech en doch dy myn earbiedige groeten. Ik Mid fen dy as de stoarm fen 'e populier en de earn fen it hege berchnêst. Mei ik oer dy wêze as in wolk, in ffile wetterfal, in machtich elemint. Meistfl lokkich wêze yn 'e striid en it gewelt fen myn hert. Ljeafde is strijd en gewelt. Haegje en boartsje as de Maeije, woedzje as in Walkyre, lfik my, set my fen lok en wylde freugde it hert yn koalljacht fjfir. Pleagje my, det myn ljeafde lOgje mei fen grime. Lit Us togearre boartsje, wiif, fen wander en gewelt, lit fis mei fjfir boartsje. Wy scille wedzje en de heechste priis twisken its sette; wy scille macht tsjin macht stelle. En de priis is de ljeafde, dy 't vvy yn pine en striid hieltiten op 'e nij winne scille; de winners lykwol en de forliezers binne WY. Ten reade lOge scil oer Us beiden slaen en wé us hert en heil de triomfearj ende ljeafde. II. Dû bist in faem as molke en bloed, in frommis as in waeijende loge. De bloei fen 'e ierde klaeit dy en it ljocht fen 'e himel leit oer dy. Dyn hier is giel as rypjend nOt, clêr boartet de blide sinne yn, alkriget hja hjar djippe glans en alle bylden binne dines. Dyn antlit is in bloeijende blom, in reade frucht yn 'e tsjelk fen myn hannen. Om dy is yn biweging en rfist en jfichet fit tfizen fioelen Gods

188 stal en natfir: keninginne. Myn en keninginne. Myn fanke, fanke, du du bist natilr; for for dy, dy, hjar hjar stal bist de de prinshearlike breid twiske as metalene twiske de de Maeijen. Maeijen. Dyn Dyn laits, laits, hja let as klokken myn bloed. bloed. Dyn nacht, stoarm stoarmlet let hja hja yn yn myn klokken yn Dyn stim yn de de nacht, in harp harp oer sjongt wetters. Dyn Dyn feardige feardige lea hert, in oer wide wide wetters. sjongt yn yn myn myn hert, libje tille der kweaoer, greatsk libje en tulle der oer, greatsk draechst draechst de de holle holle boppe boppe dyn kweaginders, hege gong gong is is dy dyfen fenininGermaenske Germaenskekeningsfrouwe; keningsfrouwe; ginders, dyn hege folken. Dyn blommen bringe, tribut de róf rof fen fen 'e blommen moatte moatte hja hja bringe, tribut en en de 'e folken. earmenbinne earmen binne bogensasterk, in machtige allinne kin se buge; bilge; dyn dyn eagen bogen sa sterk, inmachtigeallinnekinse glinsterje teisters, wilndere wundere ilngrounen fmgrounen dêr der tsjoen tsjoen en en glinsterje troch troch hjar teisters, macht en en donkere macht wenje. Ik Ik stoarmje stoarmje de de reade reade poarte poarte donkere dream dream yn wenje. fen fen dyn mule en de bloeijende hellingen fen fen dyn wangen, ik stoarmje sterke Iesting de wald fen fen dyn hier. de sterke fêsting fen fen dyn dyn foarholle foarholleen en itit tichte wáld Under it gewelt fen peaen bilcht bficht dyn dyn greatske greatskenekke, nekke, jûchjend juchjend fen myn peaën plantsje ik oer dy en en yn myn earmen earmen nim ik ik myn myn banier oer ik dy finzen. Dyn boarsten binne roune, libbene libbene toerren, Dyn boarsten binne twa twa roune, dyn herte toerren, dy dy 't 't dyn warje. Hwa bistil, bistu, wiif, wiif, machtige forliedster forliedster?? Bistil Bistu it libben? libben? warje. Hwa bistu de dea dea?? Hwet it?? Dfi faem, du bistil de Hwet let it Du bist de kroan en bist de de faem, du bist bist de hege skienste en en forskriklikste forskriklikste frou frou biwesten it hege gloarje, gloarje, du du bist bist de de skienste Oeralberchtme; dêrom derom sjonge dy de de helten. de dichters en bigeare dy de

III. De gjin kwea kwea en en soargest soargest Ij eaf . Du De bern bern habbe habbe dy dy ljeaf. Du tinkst tinkst gjin nearne Laitsjende plókest plokest de fen 'e dei en fen it nearne oer. Laitsjende de blom en ytst fen it blom fen 'e dei nimst al hwet hwet de de blide blide himel himel dy dyjowt. jowt. Dyn Dyn goede goede fen fen 'e 'e ierde ierde en en nimst alle tinzen geane tinzen frije fugels fugels fleane geane heech heech en en licht, licht, as ut op op aIle as frije fleane hja hja lit winen. Dyn Dyn hert wiid fen barmhertichheit, itit giet winen. hert is is wiid fen barmhertichheit, giet mei mei greate weagen. ynlik ljljeaf seingje dy dy oermiette. oermiette. weagen. Myn Myn faem, faem, ik ik heb heb dy ynlik eaf en seingje Laits en en liet bliidskip en sinne, du jowst mar wei, dyn rykdom rykdom liet en en bliidskip en sinne, dil mar wei, komt gjin gjin ein ein oan oan en en de de bern bernhabbe habbedy dyljljeaf. Mar in wylde wylde hater eaf . Mar bist dyn oer bist gefaerlike frjeondinne en oerdyn fijannen f ij á nnen en in gefaerlike dyn minners en f rj eondinne dyn ginstich as de dea is dyn ljeafde; meije myn seiningen dy biswarre,-ginstchade yljf;miensgdybware, woedzjende fen dines scil woedzjende Walkyre. Walkyre. Du bist bist fen fen my, my, dat hert fen dat wylde wylde hert ik twinge. de beam nestelje twinge. Sa der net yn nestelje Sa kinst de beam net net skodzje, skodzje, det det ik ik der

189 en bouwe scil. Meistfi jeuchlik bliuwe oan dyn hfindertste jier ta en stjerre op 'e stamme yn rike bloei. Flêsk en huning en blom fen weet scille dyn spize wêze, molke en reade wyn dyn drank; alle lannen scille dy fiede. Meije prinsen dyn tsjinstfeinten wêze en de dochters fen 'e machtigen dyn strjitskrobsters. De fruchtberheit fen 'e ierde en de dauwe fen 'e himel moatte oer dy komme. Profeten, preesters en keningen meistil de boarsten jaen; slachten en folken scil dyn skerte drage. Alle bern moatte dy ljeaf habbe en alle folken en ieuwen moatte dy kenne, hja moatte dy loovje mei freze en fintsetting, fenwegen dyn namme en hearlike macht. L ouwert. E. B. FOLKERTSMA.

1:Ebite bluei De deade planten, d'èr 't hjir en dér yet mar in stikje grien oan siet, rollen en draeiden op 'e ikker, foar de stfife oanset fen 'e gripe, wylst it plak d'ér 't se ienkear stien hiene, in great gat wirden wier, dêr 't de lofter- ei rjuchter tine noch in inkelde losskoerde brangiele knol oppjukte en omheech wipte twisken de oaren, dy 't troch madder en stronk yette fe'sthalden waerden. Der wier in gedurich winnen yn dit Atstekken en delsetten fen 'e ierpelstronken. De fjouwer ei fiif rigen op elke ikker waerden ta likefolle minder rjuchte Atgroeven streken, der 't de syksters byldns kroepen en de ierpels yn'e koerren sochten, de greate yn 'e tonne en it kriel yn 't kynsens. It wier gjin swier wirk, mar tige. En tankber wier it ek. Sa boar yens eagen rollen de moalige iters At 'e groun wei. Der kaem skoan At, de soarte wier bést en it waer sa droechsum, wol net mei in oerdied fen sinne, mar men koe 't by 't hjerst kwealk better bigeard havvwe. Alde Tabe moast efkes de rêch rjucht lfike. Hy sette de klomp

190 op'e gripe en liet de eagen ris om him hinne gean. It wier him net oan to sjen det er de sechstich al hawn hie. Syn feardich stal, hwet roungearich troch de lêst fen jierren en nou faeks yet in bytsje mear troch 't lange krumstean, makke it sizzen to'n ljeagen, det in aid lánwrotter stiif en óflibbe wêze moast. Wisse, hy fielde de Aide dei yn syn lichem, knibbels en skouders waerden stiif en nou en den fielde er sokke stekken yn't boarst. Det wier 't hert, dêr mankearre hwet oan. Alderdom, hie dokter sein. Mar hy koe oars noch skoan syn koerfol drage. Fen 'e moarn ek noch, hie de boer him by de pleats hálde wollen, den hied er dêrre hwet omkni iskj e kinnen. Det hie Tabe net sinnige. Fjirtich jier lang hied er de ierpels op'e pleats dold, earst for de aid boer en nou for de jonge. En hy koe 't nou ek noch wol. Sa wier hy de moarnes mei de beide syksters op'e fjirdeheal irdeheal óf stapt, de gripe oer 't skouder, hja mei de beide koerren twisken hjarren yn. En wier 't gjin gouden wirk, sa de skoandere frucht ut 'e groun glupen to sjen, by sekken fol? Dit wier wirk dêr 't de arbeider nocht oan hie, hawwe moast. Dêr leine nou de wylge loffen, twa lange slepen op 'e ikker. Mar koerfol by koerfol waerden de ierpels nei de bult tóge, dêr rugelen se yn hjar hirdens soms wit-hwersanne. Tabe seach nei de elzen efter de Fjirdeheal, by de freding fen Sikke Godfried syn plak. En ynienen, sunder der eigentlik sels erch yn to hawwen, tilde syn loaits oer de beide syksters, twa feardige jongfammen fen 'e Hale, tataestend mei de hannen en de koerren efter hjarren oanlukend. Hj a praetten en digen, laken en kiene wille. Sjirk Eiberts Menaris Jelse Syts wier ien fen de beide, it fleurichste fanke fen 't hiele doarp. Hja wier hwet bot yn 't praet, mar derfor kaem hja ek fen 'e Hale. En dochs wier it dit praet, det de Aid man yn syn ynderlikens trilje liet en in oanstriid yn syn bloed brochte, dy 't for him al wol jierren wei west hie, mear as f j irtich . It jonge bloed, det by't maitiid fol libbenstining troch de ieren polsket.

191 Syts klaude de ierpels fit 'e modder en fen 'e loffen en smiet se, sfmder der nei to sjen, yn 'e koerren, by hanfollen tagelyk. En dochs rekke der net ien by troch. It wier wirk fen alle dagen en hannige hjar. Do't se hjar efkes opjoech en de stilsteande gripe seach, tilde hja de holle op en seach rjucht yn de wfinder ljochte eagen fen de did man, dy't yn ffile longer hjar jonge stal opnamen. Nei syn wive dea, nou sa'n foech fyftsjin jier lyn, wier Tabe allinnich yn't lyts h-Ciske efter'e greate tsjerke wenjen bleaun. Hy wier al lang oer 't forlies hinne, soks bettere de tijd oer en it allinne omknfiskjen wied er oan wend rekke. Deis hied er syn wirk op 'e pleats, simmerjouns pielde er hwet mei tfintsjen en hjerstmis en winters siet er yn aide wetteboeken to noaskjen, firen oanien koed er him den mei de abbekateterms formeitsje. Mei oaren bimoeide er him net folle, sels de bfirren sei er oars net as dei en men forsloech him for in noartsk, stil, yn himsels keard minske. Sa nou en den koe 't barre, det er hwet miste, hookstrooks sims jouns, as er by 't skimerige laempepitsje siet en lies. Den fielde er him net to ald om troud to wêzen, yetteris to bklzjen. Mar, it wiernen altiten mar fen dy hiele koarte amerijkes. En nou! D'ér leine twa jongfammen foar him op 'e groun to klauwen, twa lichemen, fol brfizjend, triljend libben. Sa hie Teats yn hjar jonge jierren ek west. Moast hy clêr 6fbliuwe? Wier dit net mear for him? De ronfelige han knypte stiff om'e jeld, det de tearen spanden. Syn mfile forweegde, eft der fit syn ynderlikens in frage kleau ef in sizzen, det net Ifid waerd. Fen stil forwegen kamen de lippen yn triljen en noch stiver knypte de Ilan om 't hirde hout. „F-f-fanke," sei er en den wierne ynienen de wirden wei en glieden skouwe eagen fen hjar 6f nei de beamwdl yn'e fierte. Twa jonge frouljueslichems joegen hjar op en fjouwer skerpe eagen seagen nei him. Den draeiden de hollen neiinoar ta en hja laken. Sytse lfid klonk fier oer 'e foarikker hinne, det de boer dy't

192 mei kofje kaem, it hearde. Tabe seach forheard om, do't er syn stap yn 'e filrge merkbiet. Hy liet de gripe los. „Kafje minsken," sei de boer. „Kom, it sjit al op, Tabe hwette?" „ J - ja," kaem it suntsj ese andert. Hy wier yette op in oar plak mei syn tinzen. Mar mei forsette de wirkelikheid him wer yn 't deistich gedoch. „Wy ha fen 't jier in pear bêste sikers boer," liet er der al ridlik gau op f olgj e . En den skruten wer: „ Jongf olk set better ta as Sjirk Feddes froulj ue. " „En Tabe hat se ek ljeaver," lake Syts, dy't oereingien wier, de sek foarweiboun en de boer efterneigyng nei de ierpelbult. Hy seach hjar oan, hwent der hie hwet in nuver aksint yn hjar lild lei. Mar dermei wier dit for de boer ek wer foarby. Hy bilgde him foaroer nei de bult en skóge de f rucht . „Ho sit it mei 't zetkommen," sei er, do 't Tabe ek by hjarren kaem en in earmfol ierpellof delsmiet om op sitten to gean. „Nou, det hoecht net oars," wier 't andert, „en bêste soarte, hast gjin siken." Ridlik gau hienen de trij e ierpelders de kofjee yn 'e kopkes en de boer sette wer 6f, by hie noch mear to dwaen. Mar for Tabe wier 't eft de boer der yette wier, eft er stipe fen him forwachte en krige. Hy seach Syts rjucht oan, doarste it to dwaen, . omt er himsels sterk wiste, nettsjinsteande hjar wilndere eage-loaits, dy't ek nou noch it bloed fill him troch de ieren rinne liet. „Tabe trout ek net gau wer," sei Syts ynienen, „mar Hille Tiet wol him wol hawwe. Ik hie oars al sa ljeaf in feardich jongfrommes, hwet jo, Tabe?" Hjar brune eagen wiernen as twingende machten yn 'e driging him fen 't stjilr to bringen. Hja mei hjar skerp oanfielen hie wol sjoen hwet der mei him wier. „Sok praet net, fammen," kaem de Aid man. „Det foeget net."

,,Ei hwet, jo ha ek ljeaver in grien blêdtsj e as in iltdroege woartel, net?" „Fan.... faem stil."

193 Hy miende 't net, mar longere nei mear astrantens, det er der tsjin yngean mochte en hjar ta wearaksel twinge. Mar hja swei en seach as in bang fanke, det op in fmdogensk stik bitrape wier, foardel. Den ynienen, do't hja kofje en stat op hie, rolle hja sa efteroer oer 'e ikker hinne yn 'e ffirge, en sprong oerein. Hja rekte de earms, sprong oer 't sljuchte ierpelgat hinne stroffele en knoffele tsjin him oan. Opsetsin ef fingelok? It kaem alhiel net oan, det scoe op 't earste wize kinne. Mar hy fielde hjar yn syn deune neite tsjin rêch en rjuchterearm oan, dy't Atfoel om hjar to kearen. En de rook fen farsk dolde ierpels formong him mei dy fen suterige frouljuesklean. It wier as weireek for him. Hja glied foart en sprong wer oerein en lake. 0, dy laeits fen hj ar. De dei gyng fierder en hja setten ek wer tit 'e em. Altometsen glieden de aide eagen fen 'e ierpelloffen nei 't krfipende jonge frommes en it singeliere wier, det syn eagen den ivich hjarres metten, great en gleon en fortokjend. It makke him elke kear op 'e nij forlegen en den bfigde de grize holle djipper oer 'e gripe, wylst yn de brune eagen fen hjar in oerstjfire twinkel dounse. It dollen gyng him nou net sa bêst mear 6f, it wier eft it net mear sa goed woe, eft syn kréft ek minder waerd. Mar hy pjukte troch, de eagen metten, de ierpellofstreken waerden langer en de sinne dreau nei westerkimen. Sa waerd it hjeljoun. De koerren waerden op 'e kant fen 'e ierpelbult keard, de ierpels mei lof bistoppe en do setten de trije minsken 6f nei de pleats, Tabe yn't lied, de fammen der efteroan. De iene bleau by de sleat stean to hanwaskjen, foart by de pleats, mar Syts roun mei nei 't bfithfis. Hja helle Tabe yn. By de heafeksdoar bleau er stean. Der wier gjin minske yn 't bfithfis. ,,Dû," sei er en wachte omt de fierdere wirden sa gau net komme woenen. Hja seach him binijd oan, mar nea net waerd dy baits it hjar eagen wei. 13

194 Hy lustere 't suver. „Da, fanke, kom joun by my om in pantsj efol té." It wier eft er him 't handert At skamme, sa gau gloep er it bathas del nei de skarre. Hja seach him efternei en glimke, hja wiste det er yn oanstriid wier, det fielde in frommes mei hjar skerpe yntuysje. De joun sette him mei gouden en f j arreade streken ut 'e dei wei en wier in wander fredige zetblinker fen 'e hjerst. It wier sa stil, det Tabe efter 'e tsjerke suver de greate klok yn 'e toer tikjen hearre koe. Hy styng foarhils en seach it paed del, in nuver fielen yn syn boarst, sa anrêstich draeide it dêr, pynlik bytiden, fen langst en twifel. Langst meast. Yn 'e has styng 't wetter op 't stel to razen. Hy woe 't hjar nei 't sin meitsje, scoe in lekker bakje for hjar sette. Ho koe hy ek witte, det in allinnich omknaskj ende Aid man net tsjin in frommes iten- en drinkensiede kin ? Dêr kaem syn tinken net op. Likemin tochte er, det hja miskien wolris weibliuwe koe. Wier 't ommers net fenselssprekkend, det hja ek mei langst der nel atsjen scoe, om by him to wêzen, hjir yn dit lytse keammerke? Hie hja him de hiele dei net sa oansjoen, och sa fortokj end ? Ho scoe in Aid man soks forneare kinne. Mar hy wier net Aid en fielde him yette ta greate dieden by steat. It wier him eft er wer jong wier, eft der wer idealen wiernen. Idealen, nei't de rêst fen't libben al lang ynset wier. Jonge minsken kinne idealen hawwe, Ode tinke torêch oan „Schwdrmer"-tiden, oan idealen, dy 't nea birikt waerden. En dochs, hy hie wer idealen, wol oars as foarhinne, mar nettsjinsteande alles hwet wei wier, faken him by de hannen om ófbritsen, hie er se. Do't er yn 'e has kaem, sea it wetter en hy geat it op. Sjuch, hwet siet dêr in smoarge rá nne om 't trekpotslidtsje hinne, dit hied er einliken nea net sjoen, hie der faeks al wol jierren om sitten. Det moast hja net sjen. Hy naem de skadeldoek fen 'e tafel, deselde,

195 dêr't er him deis ek mei wosk en prebearre de smoarge hfid der 6f to wiskjen. Altometsen klaude er mei de neil, as 't alto fêst siet. Mar op't lêst like 't der hwet op en hy koe op 't brímwirden fen 'e té wachtsje. Op in hoeke fen 'e tafel lei 't wetboek en hy krige it op. It lêzen woe net, hy koe him der net by hdlde en seach ta 't nit It, der't de joun tsjuster oer 't hiem laei. Neat to sjen. Hy gyng oerein en wer de doar üt. Scoe hja noch net komme? In houn blafte en hiel yn 'e fierte hearde er in auto oankommen. Oars wier der nin Op 'e emn fen 'e reed seach er de lantearne fen 'e bilrren, dêr styng hwet jongfolk to grapjeijen. Syts kaem noch net. Syts wier ek net fen doel om to kommen ! „Dy stage did keardel" hie hja yn hjarsels sein. Mar hjar mille hie efkes forlitsen, hja hie oan de iene kant meilijen mei him, sa'n ienlike kn-Cisker hie ek neat mear oan 't libben. Dy jouns, do't Tabe siet to wachtsjen en finrêstich fen 'e keamersdoar nei de reed hinne en werroun, siet hja mei in stikmennich oare fammen fen 'e Hale yn 'e sleatswal en ikkere de nijtsjes fen 't doarp op. Earst hie hja oanstriid om fen de Aid man to fortellen, mar hja swei. De ljochte baits tit 'e eagen wier der ek net mear. Near foelen dizze joun de tsjien klokkeslaggen by Tabe yn 't keammerke. Hja wier net kaem. En syn boarst diich him ynienen sa sear, it bloed sloech wyld troch de ieren. Hy wier al aid. Koed er it wietsjen yn gleije sinneskyn forneare? Yetteris om 't hfis hinne, en de reed At. Den wer nei de stoel foar 't rtit. Hwerom kaem hja nou net ? Hy tilde de trekpot op en sette him wer del. Né, hy scoe mei té-ynjietten wachtsje oant hja der wier. Scoe hja den nou noch komme? Och earme ale stakker, wachtsje mar net mear. It jonge is net for dy, it libben hat dy syn deugden dien, dou hast neat mear to wachtsjen. Jong heart by jong en did nearne by. Bigrypste det den net? En dyn ynderlike langst? Bidimje it. Wéë aren founen him op béd. Hwet wierne syn foetten kdld

196 en it kroep him ek sa kjelderich by de rêch op. Hy slfige. „Fanke," mfimele er yn 'e dodde en skrille den kjel wekker. It nachtpitsje mei de trekpotfol té der yet op, styng to baernen en smiet in feale skyn oer 't keammerke. „Fanke." Stil forrounen de ilren. Al mar kalder waerd de Aid man. En yn 'e stiltme fen 'e lytse wente lAsteren altometsen stille wirden, fanke en Sytske. Mar den wier det dien en klonk allinne mar sa nou en den: „Teats! Teats !" Teats, dy't fyftsjin jier forlyn stoarn wier en him allinne sitte litten hie. „Teats! Teats!" De oaremoarnes om fiif fire waerd der by him op 't rat kloppe. It tépitsje baernde yet, bfitendoar to sjen, det der libben yn 't hilske wier. De doar gyng op en twa frouljue kamen deryn. Hja wier kommen. Syts wier der, mei de oare sykster om Tabe op to heljen. De dei wonk wer mei syn wirk op de Fjirdeheal. „Hearken, hwer is Tabe. De té stiet noch op 't pitsje. Tabe! Tabe! Geane jo mei?" Mar Tabe koe 't net mear hearre. Do hawwe letter de beide fammen him dea op bé'd foun, syn ronfelige liân laei op 'e tekkens en de mfile like noch in wird to foarmj en. Syts wier der. En hja hat de am man de eagen ta dien.

Amsterdam. S. M. V. D. GALIËN.

12041 dat Purach TiteateAvizaten We 6nj Nordfraschl6nj dane iiss M6jte, dat Swinnen von di frasche Sprecke aptohtiljen en to verhannern. Et waard welj von iiss insenj, dat iis Aarben en kink las begannd het; vole m6rr wos er beh6llen blawen wann et hunnert Ijrenge ijr inset hdj.

197 Dat schall uss auers aj ddrvon aufhiilj e, ales to dauen en kinj towinj en, am noch to redijen, wat noch to redijen as. Aan Rdr, wat ddr ock tomaheelpt, as dat frasch Theaterspalen, en ddrvon wall ick hdr en kink vertele. Iarst schall er injsen klar ldj d wese, hbr dat am dat frasch Theaterspalen as, wat for 'n Schecke et het. We sede for et maast kamedispalen, wat tohupehaangt ma dat Uurd „Kombdie". Wat we spale, san ock verndjde, frtijlicke Sti5ge. Ddr san we al to nifessijt, dann da, wat tohijre en tosije, wann lake en friijlick wese en for en paar Stunne Sárri en Unmek verjese. Ock noch ut en andern Griinn letje we socken Stiige auer e Bauerde gonge. Da Manschene, wat ddrbaj aptrese, san dajke, schochte Fomene en Drenge, Karmene en Wiissete, wat jam mdj sterlick infinne ánj jarre Roll, wat auers aj mons for san, •nj en alwri Stock intvleden en ddr ock widder heruttohalen, wat wese schall. Ddrfor bliwwe we ddr liewere vonauf. N6 schan we da Kamedistiige auers ock man hewe ! Et het ock willems swar Mien, da Stiige to fauen. Vole hdwe we iiss darma hblpen, Stiige iit et Plattjtisch to auerseten, efter da Hierde, war's spalet waarde schiinj, to toschdren en intorochten. Da Manschene, wat daxto Haj en ock en gauen Gowe henj, gingen dann ock straachs baj, selew socken frasche Kamedistbge to schriwwen. We hawe noti al en hij 1 Ra ddrvon, for et jarst man honschraftlick, auers we howe, dat da eftert ock druckt waarde. Faange am Hdrvstemda Eene anj to lengen, taankt vblj k widder am da frasche Eene. D dr waard auerldj d, wat er aw socken Een vor ham gonge schall, en dat Iarst, war am liicket waard, as en Kamedistock. Dann jüllt et, da Kamediantere to finnen, en aj leckt fraget hum da junge Manschene oerj aws, w ar ja spale wan. Ia hdewe ddr wass vole Mbj te en Onj strengen von, auers ock djwensovole Frbjde, en di grottste Toonk daxfor as, wann dat V6lj k iinj e Saal ham ordi hóget . Auers aj aliene dat as 't, wat ja ddrvon hdwe, naan, noch vole miirr; ja liere ddrbaj dat rocht Frasch

198 en waarde baj 't InOwen glick daraw harnewisset, warm 's wat verkierd sede en aj verstOnje. So kame we dann to di ladere Punkt, war we vor alem e Fenger awlede wan, e Wjarde von dat frasch Theaterspalen. Manning miene, dar waard man sö wat apstalld, am da Frasche, wat dann tohupekame, wat Hog en Haj to magen. We hawe auers noch hijl wat anders darbaj Onj Sann. SO as er al sajd as, waad er baj socken Theaterapfajering Mien aw dat rocht Frasch, dat ark Uurd rien en nau iitspragen waard. Dar hiert hum da ülje jarre Snak en Spreckuurde, warvon baj da junge Manschene al voles verlasen as. Da Wisse en Briicke von iis Vorfiddere, waraw ofting von e jung Wral aj vole mOrr harnedenj waard, waarde jam injsen widder vor e Ugene fjard en kame darbaj widder to Ijren. Wann 't ock vernajde en lustije StOge san, wat apfjard waarde, sti Uwe 's doch al en dipen Sann. Da wisse en here e Manschhajd, dat dat, wat gOdj en recht as, doch aw e leeste Inje e BowerhOnj behalt en behiilje schall. Al da, wat tohiere en dat Spa11 Onjsije, finne darbaj jarre ajen Aarben en Werken, jarre ajen Diinjs en Dauen, Rocht en Onrocht, Mek en ünmek, ma inj Uurd to seden, ja finne jam selew, jarre djen Lawen en di djne charakter vor jam harnestalld. En ock da smucke frasche Draachte, wat Onj da leeste föfti Ijrenge aj mOrr drdgen \Orden, san Ut Schriinn en Koffer halet wiirden en waarde baj socken Vorfajering injsen widda wisset. Ajwenfaald Eenrochting en Eengiidj von en fraschen DOrnsch fajt vOljk dann toschiins, wat auers blots Onj en Museum to finnen as. Ock alerhand Honaarbe en Honwajerke, wat nOtotidds aj morr drawen waarde, oder iilje Doonse en Spalle, wat longstens iit e Maude san, lawe widder ap vor e Ugene von et VOljk. Darma as doch welj bevvisset, dat et frasch Theaterspalen en grotten Wjarde het en welj vertienet, dat et plaget en tofort broocht waard. Et schall aj verswagen wese, dat et vole Tidd, MEijte en Apofern koost, socken Kamedispalen aw en rochten Wisse klarto-

199 bringen en et di rochte Schecke to dauen. Ddr gongt auers en grotten Segen von tit en iisen frasche Sage waard ddrma en gauen Tinjst denj.

Deesbell.

KATHARINA INGWERSEN.

Y:.~f937 In les yn 'e Ode doarpsskoalle. Murren fol mei printen, finsterbanken mei in wielde fen blommen, kasten mei bylden en portretten, banken. Rigen banken, dy 't sellich, efter- en njunken elkoarren de rumte fol makken. 0, as dy banken prate koene ! Dy swiere, stomme houtblokken, dy 't sa dildich mei hjarren omsoalje lieten, dy't sunder is j instribbelj en hjar fit 'e rige skouwe lieten, nea to Aid waerden for 't efteroerwippen, alle tomuke kwea fen hjar master of frou de byt ut in apel, it oerjaen fen in utkomst under op it foetfiak mei greate tsjinstfirdigens heimháldden. Dy banken mei hjar wundere kleuren, mingsels fen de underskate farvesoarten, dy 't der yn al dy jierren by kamen, fen de inketplakken èk —; mei hjar skouladen, dy 't in wráld fen rykdommen ynhá ldden. Dy sutrige banken, elts mei hjar eigen histoarje, dêr 't sims fen harde, det de soan yn itselde sit tolánne kaem, dêr 't eartiids, jierren tobek syn heite broeken slieten. Dy banken, dêr 't dei oan dei it bern syn wille en leed yn undergie, dy 't foroaren fen master, fen sté en fen kleur, se wierne net mear libbenleas, se hiene in siele krige. Och, koène se prate. Wy scoene wundermoaij e stoarjes to hearren krije fen in seltsume suverens. — 't Is dêr den les. 't Bart yn 'e efterste bank fen 'e achtste klasse, deun by 't

200 swarte skerm fen 'e alde Godin-kachel: it ryk fen twa famkes, 't iene eat blouner en langer as 't oare. De hollen foaroer, tichte by elkoarren, det de iene gjin wird mist fen hwet d'oare seit. Foar hjarren twa brede jongesrêgen. Lofts fen 'e langste it efterste finster mei delhingjende geraniums finder hjar birik, der 't se de hieltiid de bledden fen roek. Der hyng altyd in „graniumrook" by hjarren. Foar de klasse, in noflik-fier emn fen hjarren 6f, de aide master, dy 't drok hat mei twa oare klassen, it lêzboekje yn 'e han, dér 't in jonge stadich en lfid, wirdlid for wirdlid, fit lêst. Nou en den sjugge masters eagen op in seltsum-strange wize it hiele hear oer, howol sels it lytste jonkje der weet fen hat, det de goeije man mei de eagen boppe de bril gjin meter yn 't roun sjen kin. 't Is rêstich —, it ientoanige lêzen fen de fyfte-klasser makket it yet rêstiger yn 't lokael. 't Is in lfid, det der this heart, lyk as it tikjen fen 'e klok yn in keamer. De lofter fen de beide famkes sjucht om hjar hinne. Sjouk, neist hjar rekkent oan in lange optelsom. — Se moat hjar nou mar net lêstich falle. Hè, hwet is 't moai waer. Op in print oan 'e want, krekt op 'e keale holle fen in mfints, dy 't foar in lessener moaije letters teikent, dounset in ljocht-eilantsje. Hwet like det snoad! Det scoe se Sjouk oanwize — noflik for dy mfints, sa moai yn't sintsje set; yn sa'n kleaster, &r scoe wol nea folie sinne komme, tink. Hè, yn in kleaster woe se net graech libje Sjouk wier noch mei de optelsom dwaende. Hwet hie dy altyd lang wirk. Ynienen kaem 't hjar yn 't sin, det it Woansdei wie. Hè, fen 'e middei fijn frij. Lang scoe 't net mear dfirje, det se for jimmer frij wier: noch in pear wike den wier. 't Maeije, kaem se fen skoalle 6f. Fen skoalle •51 — heden, &r hie se einliks noch noait rjucht oer neitocht, ho 't det wêze scoe. 't Hiet altiid fijn to wêzen, en sa finderelkoarren op skoalle seinen se wol gauris: — As ik fen skoalle bin, dèn scil 'k Mar, tocht se, hiene se 't wol echt miend, ef wier 't mear in Atdrukking sfinder groun, dy't in min of mear

201 greatske toan hie ? Hj a alteast, hie 't yn hjar hert nea winske; der nea by stilstien. Se wist nou, det 't hjar nuver oankomme scoe, net mear it bikende paedtsje lans to gean fen al den dach. Net mear hjir to sitten yn 'e rêstige klasse mei 't goedlik antlit fen master boppe de lesner. 't Wier hjar alles sa eigen hjir: de platen, dêr 't se as lyts Bern, det noch by jiffer siet mei in soart earbied nei sjoen hie, se wierne nou sokke aide bikenden al. Alles hie syn bistjutting hawn for hjar, sels de naden yn 'e flier en de ierde yn 'e blompotten. In ófskie fen dit alles scoe net sámar yn ienen gean, der wier sáfolle. — Se waerd ut hjar tinzen wekker makke, trochdet Simen, foár hjar, hjar op 'e teannen trape. Sear die 't net, se scoe mar beare det se der neat fen fielde, den hie by der gjin eare fen. Se taestte yn 't underfak, en op 't slach kaem der in blide flikkering yn hjar eagen. It boek ! Hoe koe se det nou forjitte. Mei opsetsin hie hja 't meinommen fen 'e moarn heit lies 't this om noflik in skoftsje finder skoaltiid to lêzen. Hastich fage se de pinne, dy 't al moai droech wirden wier, oan 'e hoas 6f. It siferboek en 't skrift haldde hja hoeden iepen for mooglike unforwachtse oerfallen en do helle se foarsichtich it boek ut 't fak, det se sunder it minste gerus op hjar knibbels glide liet. 't Wier in boek, fierstento swier en to tsjok en to romantysk for hjar jonge famkesholle. Mei in kleur fen opwining, alhielendal meilibjend lies hja de avonturen fen „De drie musketiers ". Sjouk, njunken hjar, dy 't de foroaring fen stof opmirken hie, skreau yet effen troch, mar altyd hjar bysit trou, leit ek hja al ridlik gau it skriuwark del en op de efterste bank, yn 'e lofter rige by 't finster, sitte twa bugde hollen; ien bloune, losse wielde fen hier oer skouders en foarholle. Nou en den sjucht de lofter op, as der in blêdside ut is, wylst se wachtet, oan 't de oare klear is, yn noflik mimerjen oer 't lêzene. In fanke yn 'e sechste klasse lêst mei fine, rêdde stim. Master sjucht boppe de bril.

202

It sinne-eilantsje hat de mfints farwol sein en is earne oars syn douns bigoun. -

Foarsichtich giet de doar iepen en in lytse jonge Ut 'e twadde klasse komt 't lokael ynsetten, tige forlegen om him hinne sjend. Hy is stjfird troch jiffer om syn moaije han fen skriuwen troch master biwfinderje to litten. Mei beide hannen haldt er 't skrift foar him Ut. „Zoo, jonge man, kom jij ons eens opzoeken?" Master nimt mei in goedlik glimke it skrift fen him oan en set de bril, as for eat hiel wichtichs steviger op 'e noas. De jongeman sjucht nou de kant At fen Styn, syn sister, mar hja fornimt him net. Hy sjucht, ho 't se d'èr op 'e efterste bank togearre foaroer sitte, ho 't ynienen syn sister de holle opstekt, trochdet ien fen de jonges foAr hjar hjar eat talfistert. En ho 't se den hastich 't boek yn 't fak triuwt. Nou wit er, det se eat docht, det forbean is, det se stikum lêst, kwea, det se sa nou en den thUs ek Uthelle, wylst mem hjar eat oars oplein hie. Der komt in bange freze yn syn eagen en nei syn wangen rint in heech-reade kleur fen skamtme —, skamtme om hjar, dy 't master tofiter hat. Hy heart mar amper hwet der oer 't skriuwen tsjin him sein wirdt, hy sjucht allinne hjár dér mar sitten yn 'e efterste bank, en ho 't se nou gutich tsjin Sjouk laket. Den knikt hja him frjeonlik ta, mar hy is bang en forslein, det hja 't sa mar weaget oare dingen to dwaen yn masters bywêzen. Nou ropt master hjar derby: hja kin in foarbyld nimme oan sok skriuwen. Grappich knikt hja mei de holle. En yn him rijst ynienen, boppe syn freze írt, greátskens, om syn sister, dy 't sa great al is, en de master stean doar. --

Op 'e wei nei hfis ta wirdt it tropke al lytser en lytser en

203 Wander en Styn bliuwe togearre oer. Foar hjarren leit yet in lang ein leane. Ut hjar tas hellet se 't boek. - Draechstu de tas nou efkes ? — Hy krijt him fen hjar oan. - Den lêz ik; as der in fyts oan komt, seist it den ? — En hy sjucht hjar wer bugd oer 't boek. Nou kin er net langer swije, de hiele moarn hat it him yn 'e holle ommeald: - As master det ris wiste, detstu yn 'e skoalle lêste sá gemien en hwet scoest in straf krije. — Hja skrillet op, kriget in kleur mar daelks dêrnei hat se de holle efteroer, laket. — - Ho komst der by, ju, ho fynst it tit. — En hja sjucht wer yn 't boek. Mar hy fielt wol, det hjar laeits net echt wier, en hy wit mar al to goed, hwet er sjoen hat. En as hja omtrint thus binne, by 't klaphekje, docht se 't boek yn 'e tas, en wylst se him oansjucht seit se: - Net tsjin heit en mem sizze, hear. En wer is der in laeits op hjar antlit. Mar nou, wit er, is 't in echten ien; der leit in bikentenis yn. Né, seit er sunich. —

Eastermar.

DAM JAARSMA.

Wide g,ijavit, Schep vreugde in't leven. Zoolang het levensmaantje schijnt, Pluk nu het roosje, Eer het verkwijnt Sa tingele de greate spylklok troch de holle puskoken fen it Aide Jolkemastate. Swijend gie de hi shálster oerein en bigoun mei

204 it itensreau to skreppen. Hja wiste det de áldboer in frjeon fen alles krekt op tiid en in fiján fen praten wier. It deuntsje dêr edrinke en ite, boppe ut dy hege klok wei bitsjutte for hjar kofjedrinke ite en kofjedrinke. Gelegenheid om in roas to plókjen hie hja, Bern ut in greate arbeidershusháldin g, wiif fen in jierrenlang om sukkeljende arbeidersman en op hjar Aide dei husfrouf aem by Aide Gepke Jolkema, Gepke Isegrim neamde men him yn it doarp, nea hawn. Arbeidzje en drage, swije tsjin God en minsken hie jimmer hjar bistean west. Aide Gepke hie it sankje mear to sizzen. Sims alteast, op jounen lykas dizze, as er yn 'e hirdshoeke siet to stoarjen yn it f j ur fen de álderwetske kachel. En det koe er skoften dwaen. Hwent dy turven, der't er sa nou en den de loge mei foerre mei in wissens en in soarch eft er in preester wier, dy't it fjur op it alter fen syn god hoede en noede, dy turven hiene for him deselde bitsjutting as for mear bilêzen pessimisten de boeken fen somlike filosofen. Hja seine him, hwet er hearre woe: It libben is koart, dof en sunder kleur as it opdroege fean. En sa is it goed. Wé as it bigjint to gloerkjen, ringen ha bárnende hertstochten it den yn hjar macht en tofrette it oan't der in heapke yeske oerbliuwt. „Pluk nu het roosje, Eer het verkwijnt " Sa hie de klok songen of ljeaver sa song er eltse ure fen de dei. Fen de tiid, det Gepke heit in lytse boi wier 6f. En itselde sankje reaunte syn mem op jounen as dizze, nou fiif en sauntich jier lyn, do't de aid boer as in f eintsj e fen trije jier op hjar knibbel siet. Syn mem, frjemd, det hja net better witten hie. Sa folie roazen hiene der dochs net oan de wei fen hjar libben stien. Faeks wol On ien. Oars scoe hja witten hawwe, det men wol roazen plókj e kin, mar det dy hast like gau ta stof wirde as de turven yn 'e kachel. Allinne de toarnen bliuwe yen yn yens flesk sitten en dy krijt men der net makkelik wer fit. Fyftich jier lyn hie er syn hán

205 nei in roas astitsen. Net syn wiif, né do wier er al in jier ef fjouwer troud mei in boeredochter, finsjuch en ynbannich, mar dy't in slompe jild meinaem hie en omraken bfitermeitsje koe. De roas, der't er syn hannen nei Utstitsen hie, stie op forbeane groun. Lokkich det de faem, dy't by hjar weitroude, forkearing hie en det dy fint hjar nimme woe mei in goune mannich yn 'e wike ta. Mar it lekte Ut, elk kaem it to witten. Ek syn wiif, dy't it him nea forjowch en al de tritich jier nei dy tiid stymsk en wrokjend nêst him libbe hie. Do wier hja forstoarn. Hy bleau as widner sander bern oer. In Ode krfim arbeide hUshaldster siet nou jier yn jier At op hjar plak. It makke net folie forskeel. Mar yn in arbeidershfis by in pleats oan de oare kant fen it doarp wier in jonkje opgroeid, Jelmer Terpstra hiet er mar it wier in Jolkema fen top ta teil. Sa faek as er &r jild brocht yn dy klinte, fensels altiten by jountiid, hie er langst de lytse boi Ut syn krabe to heljen en mei him to boartsjen en to malfarjen. Mar det koe fensels net, hwent for dy sloege keardel, déet de jonge heit tsjin sei, woe er de greate boer bliuwe. Tsjin him wier er yet mear Isegrim as tsjin immen oars. Ek socht er it faek sa Ut, det er in boadskip yn it doarp hie as de bern it skoalle kamen. En as er Jelmer moete, seach er noch stoefer as oars. Nimmen koe witte ho graech er det bern in deugd dwaen woe, mar seis gjin apel ef in par At syn 1143f doarst er him ta to smiten. Om de minsken net. Do 't it lykwols bliken die, det er in goede kop op de jonge siet, soarge er det der jild kaem om him ta master leare to litten. Mar de jonge wier net for neat in Jolkema fen top ta teil. En de dei kaem, det er Gepkeboer it jild werom stjfirde mei in kaki sakelik briefke, sander sels in bitankje derby .... Dy tinzen spfiken de did boer de hiele joun troch de holle om. „Schep vreugde in't leven", tingele de spylklok wer. Do wier it iten al birédden, folie hie er der net troch krije kinnen. De hashaldster hie mei binijing sjoen ho'n bytsje er yn 'e panne naem en ho stadich as it der troch gie. Scoe de Aldman minder wirde? Net

206 to hoopjen. Hwer moast hja, as er ris hommels wei rekke op hjar Ode dei noch hinne? Faeks foel it ek noch hwet ta. It hie altiten in gewanten keardel west en mei syn achtensauntich wier er noch sa feardich, det mannich sechstiger him der om binide mocht. Mar as men de jierren hat, kin der gau hwet barre. As hja mar in legaetsje krige. Mar dy aide Isegrim tochte nea om in oar. As hja it petear der ris op brocht ? Mar ho? Do waerd der folk roppen. Beide skrillen op. Sa goed as nea kaem der jouns in minske hjar hus bihei. Hja fottele nei de doar, kaem werom, petearre efkes mei de boer en toffele yetris nei de doar om to sizzen, det Jolkema net to sprekken wier for ljue, dy't hjar namme net neame woene. Mar foar't hja yn de gong wier stie de man, dy't boadskip hie, al yn de puskoken. In jongkeardel fen sa'n fiif en tweintich jier, great en foars, mei de hege foarholle en it bloune utsjuch fen de Jolkema's. Efkes wier it de Aid boer eft er in spoek seach. Mar by bleau himsels en like isegrimmich as altiten grommele er: „Hiene jo boadskip?" „Ik bin Hessel Terpstra, de soan fen Jelmer Terpstra," andere de jongfeint. Do gie Ode Gepke oerein en sei hwet, det de Aid híusháldster nea fen him forwachte hie, eat, det makke, det hjar de earmen by it liif del foelen en det hjar de mule iepen gean die. De did man seach de jongkeardel lyk oan en frege: „Hofolle moatte jo hawwe? Siz it mar rjuchtut. Ik haw jild genóch." En do tsjin it aid minske: „ik scoe mar op bêd gean as ik jo wier, ik haw hwet mei dizze jongkeardel to bipraten." De jongfeint wachte, det hja de doar ut wier en andere do wylst der in glimke op syn antlit kaem: „Ik hie dizze frage forwachte, al ho wol net sa hommels. Lit my jo sizze, det ik in goede posysje haw mei skoandere foarutsichten en det it my dos net om jild bigoun is." „ Jo binne dos krekt as jou heit, dy hat ek nea hwet fen my oannimme wollen," sei de did boer, wylst er wer sitten gie. „Ik

207 hie dit wol bigripe kinnen. Wy Jolkema's rinne net graech op skobberdebonk. Dos, jongfeint, jo komme om my myn sfinde fen fyftich jier lyn to forwiten. Bitink hwet jo dogge! Der stiet biskreaun, det de sfinden fen de Alden bisocht wirde oan de bern yn it tredde slachte, mar net, det de bern yn it tredde geslachte de dlden hjar sfinden forwite moatte!" „Nou't jo it petear op de Skrift bringe, hawwe wy maklik praten", sei de jongfeint, wylst er der by sitten gie. „Der stiet ek earne, det hwa't fen jimme sfmder sfinde is, dy mei de earste stien werpe. Wolnou ik kaem hjir einlings allinne om to sizzen, det ik net sfinder sfinde bin. Myn heit hat jo al syn libbensdagen hate, om't hwet jo myn beppe oandien hawwe. En lang haw ik it tige mei him iens west. Mar nou al sfint in pear jier lieten jo my net mei rêst. ik moast der hieltiten wer oan tinke, ho't jo Aid en iensum op dizze pleats wennen en ho't der nimmen is, dy't hwet om jo jowt. En do krige ik langstme om jo to sizzen, det ik jo net haetsje en det as wy allegearre krigen, hwet fis takaem, wy allegearre der noch frijhwet minder foarsitte scoene as jo. As jo wolle, scil ik nou wolwer foart gean." Wer gie Ode Gepkeboer oerein. Hy hiet de hfishdldster fen 't be'd to kommen, kofje to setten en it fitfenhfizersbêd yn de foarkeamer op to meitsjen. Der moast foaral in waerme krfik yn hwent it wier yn jierren net bisliept. Do gie er nei it kammenet en sette de segaren op tafel. Yn dizze stoune waerd it de aid boer klear, det ho swier men ek sfmdige hat, der Ten is, dy 't de sfinden fen de minske weinimme kin. En tagelyk kaem der om Gepke mille in glimke, det de isegrimmigens -tit it Ode antlit weinaem.

Ljouwert.

S. D.

DE JONG.

208

Ng-en-amen, Hja stapten oer it brêchje. Det kréke. En setten ta op it deade hfis. Der lei snie op it paedtsje. Der stiene katteprinten, hiele fine, as hie der ien hird roan. Oars wie de snie noch, sa 's se der delfallen wie, de hiele lange, stille, tsjustere winternacht. Metske foarop. Hy wie de neiste nou. In broer's bern fen 'e forstoarne. As min it sa sei: in broer 's bern, klonk it jong. Seach min net in jongkearel foar yen, breed yn 'e skouders mei eagen, dy jong en fel wierne? Mar Metske wie ek al aid, hy bek nei de sechstich. Nei alle birekken scoe hy net iens lang genot mear ha fen dizze erfenis. Slingere 'r derom hwet onvvis oer it paedtsje, krekt as krigen syn heupknieren by eltse stap in dfik en sieten se net sa fêst mear yn hjar potsjes? Hwet skuiljende trape 'r greate leasten yn 'e snie en w'Adde wankelich, rjuchttit optlêst nei de foardoar. Op in distansje folgen Teunis de Fries en Eade fen Wieren him en hiene it oer 't waer. Scoe 't winterje wolle? ef wer sa biteare, det de wyn djip Std bek en 't teiwaer waerde en alles wer brabze op 'e reden? De jarrebak moast oars mei gauwens al wer oan 't wirk en 'e dongwein. Djip Jannewaris wie 't al, yn 't koart scoe de ljurk sjonge. „Oebele heart him net wer," sei Eade, de jongste fen 'e twa. Teunis andere net. Hy seach by it hfis op en takseare it. Trijetfizen? scoe it trijetfizen opbringe? ef kaem der noch in twahfindert goune by? Der lei in moaije lape tfin efter, mar it wie net elk syn gading, sa'n rinteniershfis mei spegelruten op in 6fgelegen doarp. Metske stiek de kaei yn 'e foardoar. Dy sleepte hwet en gyng do stadich iepen. Deun op inoar gyngen se alle trije yn it deade hfis. In heal forhongere kat fleach by hjar Mils en der At. Earne lekte it, der

209

wie in in lentonich ientonich gedrip fallend wetter. wetter. Ek sloech sloech der in doar. doar. gedrip fen fen fallend wie 't net op klonk nuver. nuver. Eade Eade liet liet it him him net net skine, skine, mar op mar hy hy hie hie 't It klonk soks Teunis deun hakken. deun op op 'e 'e hakken. soks stean stean en en bleau bleau Teunis en boste Bosl! bos bos!! Metske Metske die skoenklompen net ut en boste ondie syn skoenklompen net tit Bos ta en en smiet de forskillich wei wei oer de keamer keamer ta de loper nei nei de fewielen loper forskillich oer 'e 'e fewielen doar mei mei in iepen. It tsjuster en roek muf. muf. It wie wie der der tsjuster en 't roek doar ruk iepen. in ruk Do-t in moai moai praetsje Oebele minder minder waerde, hiene se him mei in Do-t Oebele 'r der nei 't sikehus transporteare litten. Better forsoarging hat sikehus transporteare litten. Better forsoarging hat 'r nei 't hie Metske sei sei en en de de oaren, oaren, allegearre allegearre fiere femylje fen fen 'e 'e fiere femylje hie Metske by. Dy Dy husháldster, hushaldster, dy aldfeint. him by. dy goocheme goocheme Griet, Griet, siet foefen him áldfeint, foelen hjar hwet alal to Oebele-om koe oer in oer't f fjur, j ur. Oebele-om koe noch noch ris ris in hjar hwet to ticht ticht by by 't hjar in in slompe slompe jild jild tao dwealske rite krijee en Der wie en meitsje hjar ta. Der wie alear-dwealskritj ommers ekwol gnute,as as scoene scoene se se inoar tigenei nuver fen gnute, inoar tige nei bistienha. bistien ha. ommers ek wol ris nuverfen Nou, testamint foarlêzen foarlezen waerde, waerde, blykte blykte it, it, hja koe mei Nou, do-t it testamint tuzen goune, goune, frij frij fen fen suksesj suksesjerjuchten de erj uchtenen en in in jier ekstra ekstra lean, de bizen elkmis sahwet in skea fen fen goed goed ffjouwerj ouwerfor elkmis sahwet in bizen pakke. pakke. Det Det wie wie for hundert goune. goune. Tennis?" hie hie Metske Metske frege. frege. "Noch kommen, net net Teunis?" to kommen, „Noch wol wol oer oer to "Der bliuwe, hja hja moat moat mar wer by 'e stove sitten bliuwe, „Der kin kin se se net net fen fen op op 'e in oar did ald boer lear." yn 'e 'e lear." boer yn En allebeide yn há nnen trille, yn 'e 'e hannen brandewyntsje hie hie hjar allebeide En 't 't brandewyntsje sa laken hja. sd laken hawn, mar mar hja Griet net in in adfortinzje adfortinzje yn krant hawn, 'e krant hie ek ek net yn 'e Griet hie wol, aIle trije. Frsylann koe koe den den sjen trij e. Hiele Hiele Frsylá underteikene fen fen hjar alle wol, fmderteikene yn se erfd hiene Ljouwter krante, krante, det se hiene en en as as den denyntkoart yntkoart de de boel yn 'e 'e Ljouwter forkoft kaem, birekkene birekkene in in snoaden 'e krant krant kaem, forkoft waerde waerdeen endet det ek ek yn yn 'e ien se wer wer riker riker wirde wirde scoene. scoene. ungefear hofolle hofolle as as se wol ungefear ien wol hol kamen op yn 'e pronkkeamer. De izers De blinen pronkkeamer. De izersrattelen rattelen hal De blinen kamen op yn 'e tsjin tsjin 'e 'e blynsketten. "Det twadde deade wiisde Metske en en wiisde spotte Metske de twadde deade hjirre," hjirre," spotte 's de „Det 's „Stimperke, det det moit op 'e kouwe. kouwe. "Stimperke, kanarje. Dy lei lei forhongere forhongere yn yn 'e op 'e 'e kanarje. wie as as my," sei Eade op en en taeste taeste him. him. Hy Hy wie kouwe op my," sei Eade en en hy hy die die de de kouwe in stikje iis yn syn waerme han. in its yn syn waerme han. 14 14

210 Metske rameide yn 'e kachel om en socht nei houtsjes en fjfirmakkers. Gjin fiif minuten letter knettere it der al, de moaije greate fulkachel naem it goed mei de sildeastewyn en in laech anthracyt en al ridlike gau bigoanen se de waermte to fielen. Teunis strtinde by de kast om. „Hjir hast de kaei," en Metske smiet him dy ta. Hy rekke in stelt, dy keile yn gruzeleminten oer 'e flier. „Ezel!" spatte Metske op. „Fen 't selde!" blafte Teunis en stie al foar de iepen kast to loeren nei de flessen. Hy pikte der in jeneverkrfikje At. „Sá !" sei 'r en parte it earlik om yn trije greate romers, hwet noch yn 'e krfik siet. Hja founen ek noch in mennich segaren en sa wier in stik Drachtster koeke yn in trompke. Eade wist, Oebele-om hie koartslyn jierrich west en den stjfirde in jonge, dy hy dodestiids leare litten hie ta bfiterdirecteur him altyd noch in Drachtster koeke. Der wie ek wol Hs fen sei, det it syn jonge wie, mar det leaude nimmen. It die ek wol bliken, hwent yn 't testamint wie hy net iens noemeneare en 't hie dochs fol sitten mei legaten oan 'e tsjerke en 'e bline minsken en 't Griene Kr-tis, seist for 't Krystfeest fen 'e bern yn tsjerke hie 'r in stik lan as legaet bitinge. Twadde Krystdei, syn jierdei, moast der in moaije beam yn 'e tsjerke komme en rejael feest-fierd wirde. It moide hjar alle trije om det skoane stik lAn, kwyt foargoed. Metske hie 't bouwe wold en Teunis der op h-tizje, allinne Eade hie 't net yn him omgean litten, ho hy der mei scoe, as hy it ris krige. Hy rekkene net sa nau mear as Oebele Prottema's folk, hy hearde al ta de Aterlike femylje, wie in neef. Der siet al tofolle frjemd bloed yn en gjin Alden hiene him ek as in jong houn oanhysje kind op 'e hazze, dy jild hjitte. Hy wie al jong wees en as bern greatbrocht op 'e pleats by Oebele syn mem en der wei trouwd. Oebele hie him opgroeijen sjoen, -Cit 'e widze wei yn 't loophek, as skoaljonge, as feint en einliks as trouwd man. Mocht dy staek him nou noch

211 mar foartsette, tocht 'r, do by it fleurich jong fanke seach, det Eade syn wiif wirde scoe. Mar der kaem gjin skaei. De earrebarre hie noait in bern delsaeije litten op 'e pleats, hwer sa 'n forlet wie fen jong, nij libben. En nou wierne hja ek al á ld en Oebele-om syn forsterf mar in skof tsj e mear hjarres, om den al wer forparte to wirden oan frjemd folk en it ryk, dy greate slokop, erfde al wer tige mei fenwegen de suksesje. Do de jenever op wie en de koeke bipluze, gyngen se oerein en bigoanen it husrie to fordielen. Metske sette de parten ut inoar fen 'e keamer, de kast, it moaije nije ameublement, det net by de kast paste, de kachel en 'e lampe. 't Aid peslein der scoene de frouljue in sitdei oer hálde en 't goud en silver ek. Net ien stikje op 'e boelgoedstafel, stie utdrukkelyk yn 't testamint, seist de lyfdracht en it skiep en de hinnen moasten weijown wirde. Nou, de keamer wie gau biredt en de oare foarkeamer ek, hwent dy wie leech, allinne hingen der gerdinen foar de glêzen en leine der de dahlia's en gladiolen op in heap yn in hoeke. Griet hjar keammerke wie al leech, hja hie hjar eigen redding hawn en 't arkeneelkeammerke, nou, der stie ek gjin kaptael. Koart omgean koe 't. Do bosten se inoar efternei nei de keukenkeamer ta. Mei great geraes stompte Metske ek der de izers fen de blinen en die se op. De kalde unite winterdei syn gril ljocht seach nei binnen. It greate fortrek like net sa hol as de foarkeamer. In aerdich fjurrenhouten kastje mei blauwe stelten der op die der sines ta en ek de fjouwer ouwer alderwetse mahoniehouten stoellen mei de steile, gledwreaune beklings en 'e readtripen sittings. Hja wierne nou hast wyt. Trij e en tachtich jier lyn socht Oebele Prottema syn mem se ut foar hjar trouwen. Op 'e pleats hiene se stien yn al hjar nije gloarje, in eachweiding for de jonge boerinne en nou hie de soan se ófbrukt yn syn rintenierswente. By de kachel yn 'e hoeke stie de leuningstoel. Der hie Oebele

212 yn sitten oer it fjild to sjen, de jiergetiden lAns. Rinne koe hy net mear, hy waerde opdrachtich en de skonken bijoegen hjar, it wetter sette der hinne. Mar syn eagen bleaune goed. As it simmere oer it fjild, krige 'r syn greate ferrekiker en seach de foeren hea yn 'e skfirre fen syn pleats riden. Roek 'r de geur noch net fen 'e klaver en 'e balsemblom? It flaeks bloeide, in stikje himelblau like delfallen to wêzen op 'e wrede kluten. Hja tepten it, hja ripelen it, fier foart rieden de weinen. De earten en beanen, de mangelwoartels en ierdappels, hy fielde suver hjar kringen At de hirde klaei wei nei it ljocht ta, it stoven fen 'e sinne op hjar sprfitsjes, it waeijen fen hjar ranken ef bledden op 'e koele jounwyn. En einliks gyng ek det foart en stiene de esken keal om it hoarnleger fen de pleats. Den kaem de snie en waerde alles wyt en stil. Wyt en dea SA hie syn 6fskie west fen 'e wrald. Ten en tachtich kear gyngen de jiergetiden oan syn eagen foarby en de lêste acht jier hie hy se nt dizze leuningstoel wei bisjoen. Griet om him hinne to ratteljen en to skrippen en de femylje nou en den sfir-swiet by it paedtsje op. Woe 'r noch net dea? „In taeije âld mird is 't," sei Metske den tsjin 't wiif. „Wol gjin krimp jaen. Wird wol hfindert jier!" It dfirre him fierst to lang. Dy Aide wezentleaze kearel hoechde 'r net mear to wézen! Hwet bisykhelle 'r noch! Hy koe mar pleatsforhiere en alles biredde en barde 'r noait in sint for. En nou mar sa ynienen wie der de em. Metske en de oaren seagen ek hjir kasten en kisten nei. Jild wie der net mear. Det hie hy notaris oerjown, do hy nei 't sikehfis moast, de beurs en ek de portefeuille. Mei argewaesje hie Metske it sjoen en oan 'e oaren forteld. Strak ansens scoe notaris wol komme en doch rekken en forantwirding. 't Sikehfis scoe wol in slompe jild kostje en den de bigraffenis! Toalve dragers, elkmis in tsjientsje ! hie 'r bigeard, dy aid kauwkies! Acht hiene it ek bést dwaen kind,

213 havent hy woech ommers mar in goed hrindert poun mear, sa wie 'r biklonken yn 'e lêste tiid. „Is dit nou Maei hjar erf skip ? " gniisde Teunis en háldde ien fen 'e aide stoelsen op 'e kop. „'t Hiele soadtsje is by de zetdrager ek gjin fiif en tweintich goune wirdich!" „Nou, dy nije kookkachel den ? 't Ald wiif kin der wol kost stoelsen en in briedstoel en in gnappe-gonerspháld.Fjuw Y:.~f937 matte oer 'e flier, hja kin der wol in keamer mei oantuge." „Keammerke yn 't Waeigat is fierst to lyts," smeulde Teunis. „Den mar yn 'e loads, spotte Metske en skrirde de laden op fen it kastje. Der lei hwet iterijspul yn, leppels en foarken, in tafelkleed en hwet Aide kranten. Oars wie 't leech. „Tochtst altomets, hy hat der de 100.000 yn treaun, om 't minske in blide skrik to jaen?" Teunis glripte skean ta de eachshoeken ut nei Metske. „Ea né !" sei dy, „mar wy moatte al sjen, det se neat mear kriget, as det se to foarderjen hat." En do ropten se yn 't tafelslaed om en hellen de laden hielendal ut it kastje en setten se omkeard op 'e tafel en seagen yn 'e stelten, det it droege sán rriggele hjar yn 't hier en tearden de matte om en loerden der under. Neat wie der as it did husrie, det Oebele Prottema der utbitinge hie for Maeike, de a d arbeidster. „Hja hie der oars al in fiif en tweintich goune by ha moatten. It paste it sloof wol," miende Eade. Hy seach hjar der stean by hjar huske yn 't Waeigat, it alderminste en alderkáldste hoekje fen 't doarp. Ald wie se en sa bryk as in hispel en as de dyakens hjar net holpen, wie se al lang forhongere. „Hy nimt it op for Maei lyts protsje grid! Moat de pet net fen 'e kop for in sint ? Fen my krigest neat !" sei Metske. Eade andere net. Ynienen krige 'r help fen 'e oare kant. „Hjir hast hwet fen my," sei Teunis en krige twa ryksdaelders ut 'e beurs. „Jow du der twa by, den hat it minske tominsen brand. Oars de nije kachel op 'e hird en gjin f j rir P,

214 „In hird man op in weak tsiis," smeulde Metske. „Mar jimme krije my net sa fier, det ik det ald wiif mei fjoerje scil. Hie se yndertiid mar oppasse moatten, det Jan Ploeg net foart roan wie mei dy oare!" „Det wie On partner, Maei en dy oare!" seine Teunis en Eade tagelyk en foar hjar eagen stie dy oare, in pronkstik fen in fromminsk mei eagen, der de fonken fit skeaten en reade wangen, om yn to biten! Allegear seagen hja hjar noch ris wer mei Jan Ploeg op 'e sédyk kuierjen, de felle sinne om hjar hinne en Maeike mei de lytse bern yn 't leech fen 't Waeigat hjar neikuren, stumperich lyts wyfke, aid foar hjar tijd. Jan wie foartgien en hie hjar sitte litten. Ek det leed forsliet mei de tijd. De bern wierne great waen en sochten hjar eigen wei en stadichoan waerde Maeike aid en fortsjinne noch mar inkeld ris in deihier as arbeidster. Allinne for it swiere wirk waerde se helle, mfirskrobjen, bfithfishimmeljen en al sa. Mar by Oebele Prottema, der bek se net de swiere sile. Der hie se it goed. En nou wie ek det dien. Ja, dien foargoed .... tocht Eade fen Wieren. Hy gyng in amerij yn 'e leuningstoel sitten en seach ris oer 't -tan mei syn griene hulsten en oer 't fjild. Wyt en flak. Krekt op 't Waeigat yn seach 'r en 't hilske fen Maei. Hwet tinne reek krinkele fit it skoarstientsje. En fjirder seach 'r de greate rejale pleats fen Oebele Prottema, syn eigendom mei nou. Al dit lan hjir omhinne, ek noch mear lan en noch mear huzen. Ryk neamde min him hjirre. — Der kaem notaris oan, wichtich mei syn wite snor en sik en in greate pelsjas om 'e meagere skonken. De erfgenamen liken der skoaijers by mei hjar goedkeape confectiepakjes. Skurf stieken se der raer by 6f. 't Koe hjar neat skille. 't Jild rekke fitteld op 'e tafel, giele rêgen, rychje by rychje, goudene willems, bankjes fen hfindert, ryksdaelders by de fleet, alles troch inoar. Do lies 'r de kosten 61 fen 't sikehfis. 't Wie net sa slim, 3e klas hie 'r mar lei, goedern6ch for sa 'n ald man, orneare Metske, do se him foartrieden.

215 It foel hjar allegear net 6f, yn frede skouwden se hjar part nei hjar ta. Ek de meubels fordielden se. Mar om 'e skildpatten Y:.~f937yn 'e hoeken, bigoanen se to kreauwen. sigarekoker, bislein mei goud Slim ek. Metske en Teunis stiene foar inoar oer as in pear terge lieuwen. Eade haldde him stil. Notaris, did en wiis en faken skiedsrjuchter by soksoartige rare akkefytsjes, susse en prate, hwet 'r koe, mar de sigarekoker bleau de twangnagel. Lang om let sakken se óf nei hus mei hjitte hollen, de stille wite wei lans. Notaris stapte foar hjar ut mei de noch unfordielde sigarekoker yn 'e bus. — Seis wike letter wie it hus leech. Sa 't Oebele Prottema it bigeard hie, makke Maeike it for de lêste kear skjin. Hja regearre der nou allinne. Hja hie de kookkachel oanset yn 'e keuken, alles stie der noch yn syn hear en fear, hwent dit wie hjar eigendom. Hjir mocht gj i n-ien oars oankomme. Twiskenskofts siet se hjir to kofjedrinken yn 'e leuningstoel fen Prottema. Maklik siet 'r en in steunseltsje for de rêch hie hy ek. Krekt as fielde se nou earst, ho se mei hjar acht en sechtstich jier dit sels ek tige fennoaden hie. Op syn tachtichste jierdei hie se fen sur oersparre sinten in lapke swart tryp koft en him der in kjessen fen makke mei in readsiden borduerde O.P. der op. Uren tiid hie hjar det koste, omt it moast yn utsunige deiskoftsjes makke wirde, hwent jouns koe de lampe net op. Hja hie gjin gild for petroalje. Mar it kjessen kaem der en bêste kapok der yn, det it sêft sitte scoe en hy hie der ek wol mei ynnaem west. Kof jee en koeke hie se krige en in goune oer 'e heap en hy hie efkes hjar han beetkrige en hjar bitanke Det joech hjar in skok, dy han ! De jierren foelen wei, hja wie wer achttsjin en lytsfaem by frou Prottema op 'e pleats en ek ienkear hie hy do hjar han sa beetkrige en sei: „It kin net, Maei. Noait Ik scil noait trouwe" Hja wie jong. Hja hie guld. It wie de ein fen in swiete, forhoalene frijerij hjir en der om in herntsje, as de frou foart wie of

216 jouns let al sljipte. Svviet en forbean dy ljeafde. Hja wist hjar jong mei mfitele reade wangen en brim krol hier en lyts en fluch as wetter en hy sa sterk en goed en wiis en goed tsjien jier Alder, fier boppe hjar .... en docht twa jonge minsken, dy-t inoar sochten en founen, twa lange hearlike jierren. En do neat mear Hja nei in oar plak en noch ris wer forfarre en einliks to plak yn 't Waeigat mei Jan Ploeger, dy neatnutter ta man. En hy ryk by mem op 'e greate pleats en einliks der lykme allinne mei de boaden, lykme allinne by de hird gjin wiif, gjin bern, gjin oanhod o ek sa earm, hja wist it .... Yn ienselde doarp it forrin fen hjar libben. Nou wie ek det foarby. Hja wie bliid, noch ris yn syn stoel sitte to kinnen, de tafel to roeren, hwer syn hAnnen op rêst hiene, de piip to sjen, hwer hy sa faek syn genot fen hawn hie. Stil bigoan se to skriemen der yn det iitstoarne hfis Al wie 't net safolle, hy hie den dochs om hjar tocht. Hjar hfisrie wie forsliten. Nou koe se it hfis opkreazje. Hwet scoene de bern fen 't simmer raer opsjen! mem nij gild! It jild, det Teunis en Eade hjar jown hiene, scoe se opsparje en keapje der nij bihang for en hwet farwe. En sels scoe se oan 't farwjen, hja koe noch wol by de trap op, al diene hjar de Aide foetten, sims ek sear, mar krigel wie se, hja liet it net sitte. It spande, om in skoukarre to krijen for al dy meubels. En der moast ek noch in krak mei bfiter mei en ien mei snijbeanen en in amer fol woarsten en in sek fol ierdappels. Dy hiene de erfgenamen hjar ek taskikt. Hja forfoel hielendal yn 't goed. Optlêst sei de m61krider: „Ik nim alles yn 'e weromreis wol mei op 'e meawein. In goed seil der oer, jo scille ris sjen, ho bêst it kin en 't kostet jo neat, Maeike." — De minsken miene it my goed — tocht hja, do-t it spul der yn'e fjirte oanriden kaem, in weinfol gfid. It koper fen 'e kookkachel blonk yn 'e wintersinne en efter op 'e wein hiene se de turf loege en de oare brand stie der by yn sekken. Dy moast hja mar

217 opstoke, hie notaris sei. Al wer in forfaltsje. Mar det Prottema der earst om dea moast, o det mode hjar sa. Krekt as wie hjar nou it lêste, lytse steunseltsje ilntfallen. Stie se nou earst foargoed allinne, folle mear, as do hjar man foartgien wie mei det leidige, jonge fromminsk of do hjar bern allegear, d' iene nei d' oare, nei de greate stêd ta teagen. Hja bigriep nou earst, hwet foartgean bitsjut. — De joune stie de nije kookkachel der al, de matte glimde op de flier en de stoellen rekten hjar gledwreaune stive beklings om 'e tafel hinne. It kjessen ut de leuningstoel lei boppe op it kastje. Moarn scoe se it luchtsje en der nije kapok yn dwaen, hwent in sike siet der ommers tiden op ! en it den sels brilke. It scoe sêft sitte jouns, as se yntkoart deawarrich thus kaem fen it hushimmelj en by de streek. Ta eare fen 'e greate dei barnde de petroaljelampe en sette se in krom kof je. e. Goede mei de blier der op, sa 's it hearde en hja helle in ons klontsjes en der ien fen yn. Ien ek mar, klontsjes kosten jild en in wike is sa lang en trije goune fen 'e dyakens sa 'n bytsje, as min earm is en alles brek hat. Hea ! hwet glimde alles ! Hwet like it in boargerkeamer ! Suver de pronkkeamer noch ris wer by frou Prottema ! Ho faek hie se dizze stoellen net wreaun, net wjirre oan 'e husside fen 'e pleats en as Oebele den op 't 'An wie, socht 'r syn wirk tichte by hjar. En hja wiilwde nei him mei de stofdoek yn 'e há.n en hy swaeide mei de pet En ienkear op in middei, it folk wie fier foart oan 't wirk en de frou naem in knipperke yn 'e koele keamer, slupte 'r ut it 'An wei stil nei de skilrre. Hja faun ek it paed derhinne en hy tutte hjar. Hy wie sa great, hy moast him hielendal foaroer bilge om hjar to finen en do hie 'r se optild en sa tige ticht nei him ta brocht .... SA, siet se der to mimerjen op 'e waerme stove mei al det moaije nije spul om hjar hinne

218 De oare moarne telde se it jild fit it beurske nei. Tongersdei wie 't. Fen 'e trije goune leine der noch mar fyftsjin stfiren yn, hwent de medkrider hie ek in foaike ha moatten. Hja moast wol for twa kwartsjes nije kapok ha. Den mar hwet fen it jild fen 'e erfgenamen der by. It hoechde ommers ek mar ien kear en hja koe der jierren hjar genot fen ha. It siet sa sat. Hjar stuitbonkje wie ek sa meager. Hastich dribbele se, lyts swart wyfke op 'e iensume wite wei, nei de winkel en kaem mei in greate pfidde fol kapok werom. In Aid lekken spraette se fit yn 'e loads, hwent it wie sok raer gild, it flokke en kladdere oeral oan en hja snijde mei it toarnmeske it tryp iepen. It gyng maklik, it siet mei greate, onbihouwene stekken naeid. the hja it sa raer biponge? Hjar eagen wierne den al folie minder waen, hwent in fyn efterstekje en in moai naedtsje, det mocht se oars o sa graech lije. 't Woe min, om 'e aide kapok der üt to krijen. Bitsjoend raer gûd — kibbe se binnemfils en die in raem yn 't binnenste fen 't kjessen. Nuver fielde it, hird en raer. Hja taeste der noch ris yn, nou djip oan 'e finderkant ta. Pompier fielde se en Mek oan. Briefkes foelen op it aid lekken, frjemd fen kleur, sa 's se noch noait sjoen hie Jild! jild! 0 in sjou! Hja fleach oerein en skoatele de doar, helle in Md sek en hinge dy foar it finsterke fen 'e loads. Bigoan do stadich alles tt it kjessen to heljen. Der kamen al mar mear. Hja lei der by op 'e knibbels op 'e kalde stiennen flier. — Oebele ! — suchte se. — 0 it wie dochs mienen mei ... my ... Net ien wird liet se oer dizze saek falle. Gjin minske wist 'r fen. De Saterdei 's trippele se op hjar lytse klompkes wer nei de dyakens ta om hwet sinten, dimmen en dfiknekkich en de Sneine gyng se wer nei tsjerke as altyd, de wintermantel oan, dy foar tsiien jier nij west hie en 't strieën swart hoedtsje op. In winterhoed hie se net.

219

To glup seach se nei in nij terpke op it hege hof . De snie lei 'r op en djip der under lei Oebele, ienkear, lang lyn, hjar man. — Seis wike letter forfarde se nei de stêd, nei de bern, wie de hjitting. Mar det wie mar heal wier. Hja hierde in htíske allinne, in smout, sinnich huske en der wenne se. Mem hie altyd kloek en deun west, Mem hie grif in sint mennich for de Ode dei bisparre, seine de bern greatsk. Do se yn 't fjouwer ouwer en tachtichste jier wie, stoar se, sittende wei yn 'e leuningstoel, lykme allinne by nacht. In f odsj e pompier untfoel hjar deade, lytse han. Der stie neat oars op as: Voor Maaike de Goede. De bern seagen inoar oan en skodhollen en in skoansoan makke 'r in knikkertsje fen en mikte it yn 'e turfbak. —

Ljouwert, Selle 1937. Alle r achten /oarbihálden.

SIMKE KLOOSTERMAN.

MeAtenid, ideael — „Moarn !" „Moarn, Merten!" — „'k Scoe ris hearre as j'ek wirk for my ha." „Wirk? Jawisse ! Wirk by de fleet, mar hwet moatst fortsj inj e ? Hwent yn its soarte wirk wirde fensels net sokke grouwe leaven makke !" — „Det wit ik net sa krekt. Jo moatte it mar meitsje nei't it lije kin." „Nou, den rêdde wy det wol; hwennear kinst oan 'e slach ? " — „Foart en daliks wol ", wier Merten syn biskie, en mei hinge er it jaske oan in spiker yn 't sket. Sa rekke Merten yn'e lette Hjerst, op in Woansdeitomoarn, om sa'n ure as acht - healwei njuggenen by us oan it wirk. En it moat sein wirde, al koed -er lêze noch skriuwe, arbeidzje

220 koed-er wol. It mocht reine, snije, frieze ef teije, Merten mochte ris hanbfikje, mar stinne ei prottelje die er net, al dripte him it reinwetter ek ta it hier fit! Frege men: „Moatst net efkes skfilje om 't reinen, Merten", den wier it andert almeast: „Dé'r 't it wei remt, scil it ek wol wer wei droegje." Frear it, det it ongele, det alleman yn'e hannen stie to bliezen, en men sei tsjin Merten: „Hwet is't kald net, Merten!" den wier syn libbenswiisheid: „De tiid fen 't jier ! Det hoecht men simmers ek net to forwachtsjen." Merten is ien At in skipke, en jowt for waer noch wyn krimp. Faeks is er dêrta bihirde, trochdet fen syn jongste jierren 6f, kjeld en vviette en waermens en alle natuer troch syn skeamele liifdracht hinne, syn hfid hird en brím en forware makke hawvve. Ho 't Merten der by kaem om to arbeidzjen? It wier its ek in frage. Hy hie gjin bitingsten as allinne dizze iene, det er alle Moandeis for syn kostbaes it oargel draeije moast. „Hwent der is oars gjin ien dy't det de hiele dei iithalde kin, sjuch!" sei Merten. Sa arbeide Merten de hiele winter troch. Stfirtsk fen Utsjuch, as hie er al den dei in goarrich sin, uteraerd swijsum, andere er inkeld mei „ja" en „né" en „goed", en bidoar syn oantlit net mei sjippe en wetter, sa det by de nartuerlike brunens, de opgearre smoargens him stimpele ta ien fen det rfige finbisniene slach skipkefolk, det oan 'e selskant fen 'e stêd (en fen it libben) yn in heal tichtwoechsen, stjonkende wyk, yn great forskaet fen skipkes en skûtsjes, hjar heukerige libben leine. Merten fen 'e silverfloat ! Hy hat in „foar-mem" en twamemmen hawn, en syn tredde mem kin er net mei oer 'e wei; dêrom is er by bfirman, dy't bihalven it draeioargel en hwet negoasje, ek yette kostgongers hat, delstritsen. Syn „foar-mem" hat er, nei 't it him tinke lit nea kend. Syn echte Mem, sa't Merten hjar neamd, is forstoam, do 't hy noch

221 mar in jier of fjouwer-fiif ouwer-fiif wier. Syn twadde mem, dy't him greatbrocht hat, en dos it measte handiedich oan syn opfieding west hat, wier neffens Merten's sizzen de bêste fen allegearre, dêr 't it him fen spiet, det hja stoarn wier ! Syn tredde mem, de fjirde frou fen syn heit, mei er fit noch yn net lije, en wit er oars net as kwea fen to sizzen. Syn heit hie hjar den ek net nommen als hja net drystwei yn syn skipke hjar ta wenjen set hie, en neffens Merten, mei gjin swipe der wei to slein wier, sadet if feit det mei dit „houlik" gjin boargemaster of boargerlike stan mank west hiene, oan de fêstens fen dit forboun gjin skea docht It hoecht nimmen net to fornuverjen det ut oarsaek fen syn heite-houlikken, Merten gans in tal fen broers en sisters der op nei haldt, dêr't allinne hysels mar de rjuchte graden fen sibskip fen oanjaen kin, en dy't allinne dit mei-inoar mien hawwe, det hja Merten net ien fen allen lije meije. Do't de dagen langer waerden, en de sinne oanwoun yn krêf t, koe Merten sims sa tomuk it fjild ild ris oereagje, waerd er ek hwette ungeduerich. Mei det it wyntsje soeler waerd, bilune Merten syn vocht oan arbeidzjen. It bloed fen 'e doarmer bigoun to sprekken Op in moarn kaem Merten net op it wirk. Do 't er ek de oare deis net opdaegjen kaem, moast men dochs wol ris nei de reden fen syn weiblauwen f ornimme . De kostbaes jaech wiidweidich utliz. Merten hie in snikke koft ! In hiele snikke mei in stegerpeal ta mêst en in ald fok ta seil, for de priis fen seis en tweintich goune! Seis goune hie er der sels ta bitelle, tsien goune hie syn kostbaes him liend, en tsien goune wier er skildich bleaun. Nammers moast men ek al tige min farre, as net yn ien simmer de twa hypotheken, elkmis fen tsien goune, óflost wirde koene. Sa wier Merten skipper wirden, en fear nei de walden om san.

222 Hy koft det gfid by de meter, en forkwansele it by 't amerfol oan 'e frouljue yn stêd en bfirren, ta geriif by 't panne-himmeljen, om it paedtsje der mei to bistruijen, ef by need for de bern to boffertsje bakken. Lykwols, en ek det liet de kostbaes trochskimerje, it sari farren en de mfiglike fortsjinsten dêrfen, wierne Merten's iennichste doel en stribjen net. Swalkje, farre, kwanselje, en fierders op 'e lfiken yn 'e sinne lizze to skoaskjen, det wier it libben det him lêste ! It wier al winter, do't wy Marten wer seagen. Hy kaem wer om wirk, hwent syn snikke wied-er kwyt, syn frijdom hie men him fintfytmanne. It ho- en hwet, liet Merten to hea en to gers mar ris in mfilfol oer los. Mar doch koe men de tadracht fen 'e saek &I. op 'en dfir wol it wiiswirde. Mei moed en faesje wier Merten mei syn nijkeap nei de walden fearn. In snikke is net great, en de earste fracht sân wied-er mei gauwens kwyt. In twadde reis waerd dien, en, mocht Merten him al net it 'e miken arbeidzje, it sA,n brocht er wer ridlik gau oan 'e man Faeks hie er sa de simmer in stik hinne troch avensean e, hie net syn frijdom en selsstannigens de oerginst fen syn broerren geande makke. Merten, rom fen moed, en jerne ré om alle strideraesjes oer to sljuchtsjen, stie hjar winsk, om ris in reis mei to helpen, golhertich ta. Hy farke ommers goed. De ald fok hie al syn rjuchtlik plak foar de mêst werom krige, en in seil, hjir ef d'èr yn it wide finbistimde opdien, waerd steatlik oan de stegerpeal omheech hyst. Hwet lette it det it noch wyt, noch brím, mar feal griis fen kleur wier, en in mennich gatten en skoerren hie; dy sieten der yn Merten's habyt ornaris ek wol in stikmennich ! Sa kaem it iene mei it oare ommers aerdich yn 't lyk.

223 It moat sein, hja warden hjar tige yn it farren en sankarkj en beide, de heal- en de trije -kwart broer fen Merten. En mochten hja airi s meiïnoar tsiere, bipaelde f ij ánskip wier der net. Lykwols, de oerginst mocht sliepe, stoarn wier dy net ! Do 't hja werom mei de laden snikke de mar oersylden, krige dy de oerhan wer. Merten scoe den mar efkes de kof jee opj itte, en joech syn selskip it roer yn hannen, wylst er sels yn it forunderke kroep, dêr't it kofjewetter soarre Mar hommels kaem er der wer utsj itten ! Hwet wier der geande ! ? De f ij án hie de skoat fêst set en de snikke dwers foar de wyn draeid, mei it doel it hiele gefal yn'e grown to silen. Hja koene beide swimme; Merten net, dy't derby ek yette underyn siet. Mar Merten roek it gefaer krekt op tiid. It wetter brusde al oer de luken en roun yn'e bollestál, do 't er mei ien feech fen syn knyft de skoat los snie, en sels it helmhout griep. De fiján waerd fordreaun nei foaren, en Merten, wylst er seil en skoat wer yn 'e pas arbeide, seach skerp ta, det hja nearne de hannen nei utstitsen. Hwent al sei er neat, syn eagen unthieten net folie goeds, en as hja net om't lyk woene, it skerpe knyft hied er iepen yn 'e broeksbuse ! Wier de earste oanslach mislearre, de twadde scoe better oankomme. Yn stêd hie Merten al wer mennich amerke sán forhandele, do't er (as it lok yen meirint is der gjin háiden oan) by in greatelj ue's villa oanroppen waerd, en sizze moast hwet it koste, as er in krekt oanleine sánbak fol „schoon en blank, droog zand" stoarte. Nei't Merten omreitsen de blanke deugd en droege kostlikens fen syn sari oanpriisge hie, en minhear, wylst mefrou glimkjend op distánsje stie, foarrekkene hie, hofolle amerfollen in meter

224 sân-fitmeitsje, en forhofier de ynhald fen syn skoukarre d'ér mei anneks wier, krige er de opdracht, yn it berneboartersplak trije karfollen san to bringen for de keninklike priis fen fiif goune ! Marten syn rom finder de silverfloatbiwenners wier mei ien slach fêstige. Men kin fen tinken wol hawwe, det ta dit kerwei de help fen 'e beide foarneamde broerren, tankber oannommen waerd. Twa karrefrachten hiene hjar bistimming al to pakken, en swier ploften de earste skepfollen fit 'e snikke yn 'e karre for de lêste reis De batse fen ien fen 'e broerren heakke yn in gat yn 'e ald „Hea, hwet in gat !" sei er, en mei staette er it ark der mei faesje yn. Dy raem kaem sa stiif oan, det it troch flak en alles hinne gie. In snikke fen seis en tweintich goun,e is nammers ek net nij mear Do scoed-er der fitpike, mar tagelyk mei him stie Merten op 'e wal. For de flecht wier it to let ! Mei it mês yn 'e ffist stie er lyk foar Merten. Mar dy hie syn knyft ek al iithelle, en finder it gekryt en gehys fen 'e omsteanders, dy't op 'e striid takamen, blikkere it stiel fen 'e messen. Elke hou brocht bloed! Merten wier troch it malle hinne. Dit wier net inkeld in oanslach op syn skip, mar op syn selstannigens en syn frijheid, dy't mei de snikke, stadich sonk De polysje kaem krekt ier gen6ch om in auto oanrukke to litten, dy't de healbroer for dea nei it sikenhtis brochte. Merten waerd yn boeijens nei it buro fierd, wylst it waerme bloed him yette by wang en earm del sipere „Minhear" hat him fornuvere, hwer't de lêste karrefol san bleau, mei de skipper om syn fiif goune to heljen.

225 Merten hat boar it rjucht west, en die der it swijen ta. Ek do't de rjuchter him it ófgryslike fen broerrehaet to foaren skildere, „je eigen broer, die je hielp voor je werk nog wel". Allinne do't him frege waerd ho't er der by kaem om syn broer, dy't alhowol slim tamtearre, dochs syn libbenseintsje der ófrêdde, sa heislik to bifjuchten, kaem der libben yn Merten. Det scoe dy minhear de rjuchter den dochs bigripe kinne, der er syn frijdom fordigene! „Hy stits de batse troch it flak, en as de snikke sinkt, kin ik ommers net mear f arre ! " Mar minhear de rjuchter forstie noch it frysk, noch it frij fen Merten. Trije moanne de bak yn, wier it fonnis. Ho't it yn it tichthus wier, wol Merten gjin stom wird oer utlitte Nou is Merten wer los, en wer by us oan it wirk. En arbeidzje det docht er tige, al mei er it him mei de tiid fen kommen en gean net sa krekt nimme. Hy hat by koarten in faem krige. Ek ien ut in skipke, njuggent j in jier, in jier jonger as hysels. Hy giet nou ek nei it „Leger". Hy wol foarut, en wy kinne der us mar op klear meitsje, det er ier of let om jild to lien freget for in skipke, det er den wol wer om skik krij e kinne scil. „Hwent ik krij mei de tiid ek in frou, sjuch ! Den kin dy my helpe, en haw ik mei in oar ek neat mear fenneden." seit Merten. Sa ljochtet syn frijheits-ideael wer unformindere, det for syn bisef gearhinget mei in skip en mei farkjen. Snits.

TH. MOLLINGA.

15

226

&Ala iaLatitv

kaLL

Karst Kalma hiet in greidboer. Hy wenne op Himrik-ein, in kertier bfiten de bfirren, fiif stikken Ian fen 'e dyk 6f. Hy wier in hird man en tige op 'e sint. Mar omdet er sa tfik wier yn jildsaken, siet er dochs yn 't bistjfir fen folie ding, mear yn oansjen om syn oerliz as om syn karakter. Dêrom wied er ek tsjerkfad en hie sa mei it bihear oer it stoflik goed fen 'e tsjerke. Sa wied er ris op in Moandeitojoun yn 'e winter fen in tsjerkeriedsforgearring (If Anderweis nei hfis ta, do 't it sAntsjes bigoun to kr6kjen. Hy hold in neiprakkesaesje oer hwet dy jouns bihannele wier en tocht him wer like luk as niis yn 'e konsistoarje. It wier in tichte winter, mar likern6ch sfmder riidber ijs, sadet alle grounwirk fêst siet en dochs neat op 'e banen to fortsjinjen foel. Der wier in bulte los arbeidersfolk yn it gea, sadwaende waerd der gam earmoed lit. Dêr hie it yn 'e tsjerkeried ek meast oer gien. Forskate hAshaldings hienen oanklopje moatten by de diakenij, dy 't sa linkendewei oan kaem to sitten mei de jildmiddels. Binammen de hAshalding fen Jintsje Atema wier, mei troch folie sykte en tsjinstuit, allerslimst yn 't lijen rekke. Ten fen 'e diakens hie it skerp sein, det it in skande wier, sa 't de minsken it hjir op pake pong oankomme lieten en fen jaen net wisten. Do wier hy, Karst Kalma, At 'e hoeke kaem en hie dAdlik makke, det it sa ek gjin kant At koe, as elkenien mar holpen waerd. Hwer moast men bigjinne en hwer ophalde? Der wier ommers gjin trochkommensein oan. Boppedet, en dêr mocht wolris op wiisd wirde, tocht him, der wier faek ek eigen skild by. Jo hienen bygelyks ljue, dy 't wol fêst wirk krije kind hienen, mar net woenen, omt se oars greater aventfir seagen, en det bisnijde him den wolris. Se moasten it op 't lêst seis ek mar bilije, as se den net oars woenen. Dfimny, sa'n jongkeardel, dy 't ek nea rekkene mei hwet koe en hwet net koe, hie der mar forheftich op antwirde en praten fen de barmhertichheid om Kristus wil en

227 frege, hwa 't den sunder skild wier, mar hy wier by syn bitinken bleaun. Hy hie it nou underweis wer klear foar him, ho 't dy Jintsje Atema by him west hie to bisteegjen, mar efkes foar Maeije mear. Hy hie krekt in pear bultsjes deade prikken, dy 't de winters ut 't hof kaem wiernen, en hwet ald-outer yn 'e bran hawn. Sa hienen hja dêr by de rikjende heapkes stien en bisocht to akkoartsjen, oant Jintsje op 't lêst mei de lilke kop foartroun wier, de boer forwitend, det er fen it koart skoft boar Maeije misbruk meitsje woe, om for in lyts lean in arbeider to winnen. En for sokken moasten jo den ta de buse; to biroerd om fêst arbeider to wirden, ljeaver in hiele winter piksjitte of byinoar op stean to wiispraten en de iene d'oare ophysje. Yntiid wier it al mar hirder bigoun to snijen, sadet hy, do 't er him fen 'e dyk óf joech, al tochte: dit wirdt oppassen. Mar do 't er yn 't f j irde stik wier, rugele it sa ticht om him hinne, det er gjin reed mear underskiede en amper in foet foar him ut sjen koe. Sa dwaende rekke er it spoar bjuster en bigoun yn 'e finne om to krusen, in unbidich stik lan, sa unbiroaid fen foarm, det men de koerts hast net wer foun, as men dêr nachts ienkear yn oan 't dwalen rekke. En hy koe der mar net utkomme. Soms siet er ynienen yn in slinke, det er oan 'e knibbels ta troch de snie gyng, den stied er foar in sleat, dêr 't er den bylans bisocht to rinnen, sunder lykwols in daem fine to kinnen. It swit briek him ut en dochs skodden him de lea fen huverichheid en starich bikroep him it fielen, det dit oer him kaem om syn hirdens fen niiskrektsa. De wyn helle oan en bliesde him de skerpe fine snie yn 'e eagen, det er suver blyn wier. Hy tocht, hy scoe it bist j erre as er hjir de hiele nacht omt oarkj e moast en as er yn 'e sleat roun, dy 't ticht jage mei dizze wyn, den kaem hy der moai wis net wer ut. It fljucht him sa oan, al syn unmacht en forlittenheit, det er binaud is oant stjerrens ta. Hy fait op 'e knibbels en docht in gelofte, det, as er bihalden thuskomt, hy Freed syn bêste kou

228 forkeapje scil en it jild oan 'e diakenij jaen. Hy giet wer oerein, en sjuch: lyk boar him leit de daem! Nou noch de smelle stripe lan oer, dy 't foar 't h6f lans rint, en hy is thAs. Do 't it gefaer oer wier en hy goed en wol bikaem, do moeide him syn gelofte. Hy hie in bislach skoan fé, en syn bêste kou det wier in Utrinder. It bigreate him ta de teannen Ut, det er sa fen in stik jild 6freitsje scoe en hy doarst der dochs net foarwei wine. Det mealde him algeduerich yn 'e holle om en Freed kaem tichteby. Hy prakkeseare him staf en einlings foun er in wei, nei 't er miende om de himel boar de kroade to riden, yn wierheit om syn eigen gewisse to forrifeljen. Hy gyng de Tongersdeitojouns tofreden op bk1 en sliepte for 't earst nei. Moandei wer noflik. De oare moarns liet er de feint en de jonge mei Rinske, dy bêste kou, nei stêd gean. Hy sei: „Nim den tagelyk dy aid geit At 'e leech golle ek mar mei; dat aid ding moat mar foart." De greate en de lytsfeint brochten de beide bisten nei de merk en gyngen wer nei has. De boer bek de Freedsklean oan en teach ek nei stkl. Dér bigjint er mei syn fé to merkjen. Hy stiet op 'e skied fen 'e kouwe- en de geitemerk. Der is net folie hannel dizkear. Der binne féboaten net kommen om 't ijs en 't is oars ek al de slopste tijd fen 't jier. Mei 't der net folk fé oan is, wirdt der wol gading om Karst Kalma sines makke en it giet op in hanbakjen. Sjuch as eksimpel fen syn wize fen merkjen it lêste bidriuw, as der gelok slein wirdt. In greate man komt op him ta, dy 't er net ken. Dy nimt it bist op, bitomket it, lfikt oan 't jaer en alles liket bêst. „Hwet moat hjir for komme?" „Dizze kou is oars net to keap as Jo moatte dy geit der bynimme !" „Dy ald geit!" Potfor dit en det. „Hwet moat ik mei det ald kring!" „Det wit ik net, mar oars doch ik gjin hannel; dkr haw ik in sin by !" De boer freget nou jild. Twa ryksdaelders for de kou en true hfindert for de geit. It giet oan op twahfindert goune for de geit en twa ryksdaelders for de kou. Wol mei him seis ynnaem komt de boer thAs.

229 De Sneintomoarns, do 't de preek oangyng, siet er lyk as oars ek yn 't fjouwerkant. It jild fen 'e kou hied er yn 't fesjebuske, mar by 't oanklaeijen hied er dochs ek, sunder det er nou feitliks wiste hwerom, syn boekje mei bankpapier ut it kammenet krige en yn 'e binnenbus treaun. Syn konsjinsje wier nou yet fen neat biswierre. Immen, dy 't yn 'e frijheit foar de kar stiet om ien fen twa Bieden to dwaen, hat ornaris oanstriid fen de minst seedlike. Do 't under 't sjongen de pong by Karst Kalma kaem, liet hy der twa knaken yn falle, mar do 't dit bard wier, ergere hy him oan himsels, det er dêr net mear oer foldien wier. Foar him oer, in pear banken fier, seach er Jintsje Atema sitten. Nou wier de pong oan him ta. Hy moast der oer neimimerje, hwa sines it nou feitliks wier, hwet dy nou yn 'e pong die. Hy moast it ommers fen jowne jiften ha. Do 't it sjongen dien wier, bigoun de preek; it hannele dizz' kear oer de skiednis fen Kaïn en Abel. Dumny kaem der al ridlik gau op, det wy sels faek Kaïn binne en is net om is evenminske bikroane, det dy Kaïnsgeast ek wol by As yn 'e gemeinte hearsket, sadet wy de earme broerren yn Kristus gebrek lij e litte, wylst der noch wol is om meitodielen. Hy seit fen wy, mar hy bidoelt my, tochte Karst Kalma. De boer plichte to sizzen, det dizze dumny him hwet to swier yn 'e lear wier, mar yndied kaem er him yn 'e forbining fen lear en libben fen elk persoanlik mar al to faek op it sear. Nou is der in bêst middel om sokke dingen net to hearren. As de wirden fen 'e dumny him net nolken, den joech er him del en sliepte de sliep des gerêsten. Ek nou wer Loek er it fel oer 'e eagen en it slagge him ek yet, sahwet wei to wirden, mar gerêst waerd syn droge net. Hy sluge en wist dochs, det Jintsje Atema foar him oer siet, en hearde ek noch wirden ut 'e preek: fen Kaïn en Abel en de reek fen d'iene syn offer, dy 't op gyng en fen d'oare sines net. En nou wied er net mear yn tsjerke, mar hy stie wer by de rikjende prikkebulten en Jintsje Atema wier by him om to bisteegj en. En nou wier Jintsje tagelyk Abel en hy Kaïn en se stienen elk

230 by hjar offer, det in protte reek litjoech. En hy seach dizich troch de reek hinne op syn offer twa ryksdaelders barnen, sa great as kroadetsjellen en op Jintsje sines leinen in pear luzige sinten to rikjen, dy 't net ienris fen him sels wiernen, mar de reek fen Jintsje syn offer riisde rjucht omhegen en dy fen sines hinge swier tsjin 'e ierde en kr011e stanch it fjild oer. Do fielde er in &1st yn 'e réch en kearde him om. Dêr stie dy aid geit fen him, dy 't er forkoft hie en skodde forheftich mei de kop en gniisde him At, mar Rinske, syn bêste kou stie der in eintsje fen Of to wjerkOgjen en seach him drOvich en meilydsum oan. Do krige er noch in pomp yn 'e rêch. Dizz' kear seach er det in diaken it die, dy't it oanstjitlik foun, sa 't er &sr mei de sloppe holle hinne en wer siet to weven. Karst Kalma seach him forgrimmend oan, omdet er him sa foar alle tsjerkfolk oandAstte. Dochs hold de dream bislach op him en hy bleau yn in tastan, at- 't men net fen sizze kin, oft men yet heal drOget, of helte klearder wekker is as oars. Der ging him folle troch de holle. Syn bihaldendheit stried mei syn plichtsgefoel njonken de neiste en hja liken wol kamp, mar do't de preek At wier, taestte er tomfik yn 'e binnenbfis en skaeide hastich yn syn boekje om en de broerren dyakens founen twa hfindert goune yn it boske for de earmen. Grins.

Y.

ittien dn ce Aira

POORTINGA.

an

„ Jonge, what treft dat ! Twa jier hast fort wêrn, in noe thues, midden yn de simmer. 't Scil dy wol frimd wêze," sei mim. Noe hié min 't mis, 't scoë my frimd wêze, hirsan yn 't keamerke, wer we simmers altyd siëten, 't scoe my frimd wêze? 't WM my so eigen as what. 't Like wol, of ik net fort \Om Yfé. Ik halle myn schouwers op, douw de ermen tjin myn bOrst, lei myn hannen

231 oerenkorm in schorke so 'n bytje. 't Wa krek, of ik alles, what ik saech oan myn hêrt drukke wóë. „Hàst 't sO nei 't sin?" sei mim, dy 't saech. „What komt 't moai At. Misschiën kan'st meihelpe te heajen in moanoaremoan is 't f j ittiën dêgen óér Synt Jan, tink der 's om!" Der tocht ik krek om, dat like my toch sO moai. Doe ik noch for goed thues wa, woannen ta in mim net, dat ik meigif, ik wa te jong. Noe, ik wa sekstiën, noe kóé 't wol. Myn maets Oene, Aike, Laes hinen forline jier al mei wêrn. Dut feest, Fjittiën dêgen óér Synt Jan, sO as wy 't om Aest noeme, wordt fierd de twadde sná n nei Synt Jan. Ik wist 't noch wol fan oare jieren: dan wànnen de jonges in famkes op rólen . 't Feest liket my een óérbli usel fan een heidensch feest at de aide Germanentiid, in 't scil wol fierd wêze sO lang As er minsken Op Skyljelán wennet ha. Letter is 't een Roomsch feest worden. Trea jier fOrlyn hié ik ik op de kant fan 't pad stiën, doe de weinen, mei de lose hors der achter, Rol by ginen. What like dat moai ! Ik tink, dat ik wol een tweintich teld ha, mar sO krek wit ik dat net mear. Myn suster Akke wa d'r doe ik by, jo mei noch f i i f oare famkes. Akke hié 't gaauw yn order krigget. Allinne de forman, der wànnen ta in jo 't net óér lens. Ta woae Doeke ha, jo hié Jan jèwer, omdat dy better sjonge koe in folle luchtiger wa; mar hy houw ik fan een slokje, in een forman moas gin drank ha, dat wa d'r tjin. „Lit 't mar oan my óér, ik gean óér 'e drank, wês dêrom net bang", sei Akke in sO ME se 't woon. Der wànnen weinen mei pearen: famden in feinten, dy fOrkearing hinen, weinen mei seks famkes, Oëral iën forman. Een inkele kear siëten twa Jonges op 't forkrêt. De famkes op de foarste bank dat wànnen dan de utferkorenen fan de forljfid. Terwyl ik sO yn 't keamerke sIët, saech ik Oene 't wóltj e opkommen. Hy stapte as een stoatersche hoane, dat wa so syn manier -

232 fan rinnen. By Laes, dy een bytje oan 't werk wã, bljou hy stean, dalik drok praetje. „Dy ha 't fanself ber Opperiid," sei mim, dy't saech. ,,Jo ha elk een gild hews, jo kanne dus bêst mei," Ik roon de doar fit in nei hjar to. Bly, dat we enkOrm wer sagen. „Wer ha jim 't sO drok Mr?" „Oer opperiid fanself. Noe kansto ik mei. Jim ha ik een gild hOrs." Doe ik wer yn 'e lilies koom, wã 't earste, dat ik tjin mim sei: „Jo woannen my mei ha Opperiid. Ik k6-8 wol Op 'e brune." „Dan moast ta mar freie." 't HOrs m6cht ik wol ha, mar hOrsride koe 'k dat noch goed? Yn een pear jier hie ik er net opsitten. De oare deis ginen Tjalf, myn brOer in ik op 't hOrs nei stran. Der leinen wy meilen de lap er yn. 't Dorre net lang of ik fielde my fillies op de brune. 't Scoe bêst gean, ik wa 't net firleard. Wy riiden 't Aestreinjer jouw op, ginen troch Aestrein op h-ties oan. Op Snantemoantiid hallen Oene, Laes in ik de hOrs At de fin. Doe wy een eindje riden hinen gie Laes der fan troch, sO folle as 't gean kOE. Wy him achternei. Wy moassen een kOrte draei maitje, wèr Laes net op rekkend hie, hy knoffele der 6f, flaech tjin 't takket-Cintje oan in syn hOrs naeide der fit. Oene in ik houen 't er Op. Ik br6cht de brune Op e gersp6le, makke de reap 16's, sloeg de tjeske fést yn 'e groon. Doe saech ik it nei Laes. Der koom er oanschoffeljen, hy roon wat stijf, oars mankearde hy niks. Wy sagen 's by de weinen, dy klearmakket wOrden, what altyd folie bilangstelling hie. Doe we Atsien wannen, moassen wy ik om fis tiid tinke. Ik scoe my klaeije, gie nei mim om myn ny pakje, mar dat like sO. „Dyn ny pakje oan, hO kom'st der by? 't Is schien om een hals yn ien dei. Ik ha oare klean del leid. hr is dyn kantje mei slok."

233 Der wist ik alles fan, want ik hie ta in mim er al 6er heard. Jim moatte witte, dat de jonges 6p 't 16se h6rs allegear een kantje mei drank by hjar ha: de iene sterke, de oare swiete. Ta sei, dat ik sterke mei ha moas. „Do likest wol net wijs, woast him, hy is toch noch mar bern, sterke slok mei jaen, 116 komst er by, hy moat anus of soak goed ha." So t6cht mim er 6er. „Do begrypst 't net famke. Dy slok is net for him, in sterke lést hy net, derom moat hy just sterke mei M. Swiete, der scoe d'r noch 's fan proechje kanne." My k6e 't net schile, what ik meikrigge. Slok moassen we fanself mei ha, dat hie altyd s6 wêrn. Froeunen in famylje koenen jim s6 mar net forbygean, dy jogen wy 't kantje, jo nomen d'r een slok At, dinen de stop d'r wer op in wy hangen 't wer oan 'e reap. SO gie 't. Doe ik my klaeid hie, gie 'k nei de brune. Der stie hy: de stert opboon, der een roas op, 't hessel -tit, de bynt in de byt oan, 't dek d'r 6er in de riem fêst. What saech hy d'r krudich It! Wy wAnnen klear. De famkes hinen heel what mear drokte om de b6e1 for enkorm te kryen. Als se regeld hinen, 116 se sitte moassen, in dat wa lang net s6 ynfoudich, as se dat regeld, mei een goeije forman 6fspritsen hinen, yn 't kort as mei hors, fordekte wein, forman in feinten alles yn order wa, dan komen de sorgen for iten in drinken, for de bra sk6er: b6ltjes, k6eke, slok, thé, in noch een hele b6e1 dingen mear. What se foral net forjitte m6chten: k6eke for 'e bern, dy fanjoon soannen stean te wachtjen oan de kant fan 't pad. Der hinen wol's dolle koppen wêrn, f6r 't s6fier wa, Dat wa noe forgetten, f6ral noe 't sontje s6 froeunlik schynde. Mei so'k wear, is 't op de Grie een pracht. Yn de firte hearden wy de weinen al sjongen. Jauk, its borman gie mei seks pearen. De famkes sieten al, de jonges stapten ik yn. Hy hie trea hors for, want de paden wannen noch al bol. Syn

234 swarte fanself yn 't midden. Doe hy 't span oansette, ginen se alle trea oerein. Dat stië, der wá hy rucht greatsk op. Wy stinnen kant in klear, tá jooch my de fóët. Hy wá bang, dat ik oars mei 't opdoekeljen 't dek forschóëve scoe. Der sïët ik. Noe mei de oare achter de weinen oan. „Brui d'r mar net Of," rócht mim my noch nei. Myn maets lachen. Wy seinen 'tselfde wol 's een bytje oars. „Naar het Rozeland," wá fanself 't earste liëdje, dat se ophàllen. De Lergers, dy As achterop komd wànnen, in As ynhàllet hinen, songen oare liëdjes. Dy wànnen ik begoon mei „Naar het Rozeland" mar siëten noe midden yn: „Toen ik op Nederlands bergen stond." Hêrd gië 't net. De minsken, dy oan 't pad stinen, in whá stië der noe net, moassen alles goed bisjean kanne. De famden in feinten knikten in sjouwen, mar 't sjongen gië troch. 't Iene liëdje wá net ut of 't oare hallen se wer op. Wy rieden nei Aestrein, wer de bern een stek óër 't pad set hinen: for een pear cinten makken se 't epen. So slingerde de hele raei weinen in lose hors lans het eilan, allegear mei jong folk, fleurich in oproemet, de aide liëdjes sj ongend . Forby Aestrein, by de dwersdyk kóë ideriën fiële, dat d'r in oare geest yn de riders koom. De f orlj ud houwen de jalters al what heager, in de hOrs, dy 't een boël lichter hinen draefden luchtig fort. 50 gie 't oer de dwersdyk. Der lei de Grie. Oan de noardkant de dunen, de koaijen, oan de sudkant de Sudsé in der tusken yn de grette, griëne Grie, een stik gerslan so plat as een bordje, 't wá een libbene lust der te riden. Fort gië 't, de Grië op. Noe wannen de lose hOrs f rij er, wy hoefden net krek achter de weinen to blj uen. Wy rieden mei As troepke by enkOrm. Aensen wa 't jaeije nei de stikeltjes. Wá scoë winne? 't Dorre net lang of de Mrs for de weinen ginen al op een spring, mar de f orlj ud hinen se goed yn 'e macht. Der bigoon Laes: de ermen omheach in

235 „Fort, wha d'r 't earst is?" r6cht hy. Hy hie syn bleis mar krek oanset of der gie myn brune, s6 folie as hy krfipe koe, d'r achteroan. What saeide dat moai oer 'e platte groon! Even roonsjean. Doe 'k dat saech, al dy h6rs it syn fjouweren, doe kae ik my net langer halde in al hie tã seid: do hoefst him net oan to drfiwen, toch die ik 't. Laes hie ik gau te pakjen, ik gie him forby. Hy sloech d'r mei de reap op. 't Like of myn brune 't fielde, want hy roon noch mear Twa hors wAnnen for my, dy 'k net op side komme kae, jo bljouen kar. My t6cht: „ik mei tevreden wêze, nommer trea!" Laes wã flak achter my, de oare komen even letter; doe de weinen. By de stikeltjes rieden wy what roon: nei de horre in wer werom. (S6 mien ik teminsten dat 't wã). Dernei fitslaen. De manljfid forsorgen de h6rs, de frouwljfid hallen de kÖer tlt de wein, nomen 't tafellekken, in leinen dat oer 't gers. 't Iten in de drankfles komen for 'n dach: 'n gleiske swiete slok gie roon by de famkes, 'n gleiske sterke by de jongens. Dan ginen se sitten of lezen, krek hwat 't beste bifi5e1 in elk krigge syn gerach. Wy wànnen noe fry, ronen hir en der hinne, 't wa beral plesier, Öeral gekjaeije, Öeral klucht maitje. SO saetjes oan , doe 't iten 6froon wã, koom 't folk fan de weinen ik aerein. By troepkes, by pearen ginen es hjar what fortredje. Dan koom de harmonica: 't w6rde dansjen in sjongen; de tiid flaech om, mar wy moassen f6rt. De forljfid bonen de blauwe stikels oan 'e wein in sloegen de hews for. Wy s6chten As keden ik wer op. Ik ljouw, dat de brune my al kae: hy neide teminsen, doe ik by him koom. Noe ginen wy 'tselfde pad werom. In Aestrein by Klaes wã 't titslaen. Wy rieden mei de Mrs nei de Wiel, wer wy se benden, in yn 'e fin koenen wy se deltj6rde. Doe wy nei Klaes for de fioel. De spylman stie op een omkearde jarrekist te spiljen, dat 't een aerd hie. Wy braten d'r what, dansen in songen, tot 't wer tiid wä om for te slaen. Wy koenen toch net to lang bljfie, want by tjtister ride wã net s6 aerich. Der koom noch by, dat wy onderwei ider kear stilhoude moassen: dan wã de lins -tit de wein, dan wa d'r

236 'n syltje in by de Ousedóbe stié de hele raei stil; der wórde óèral wat brokt, mar net to folle. Fan de wein Of sagen de jonges faek een swart schiép, dan mochten se hjar famden een sóén jaen. Ik f órbeel my, dat se mear swarte schièp opmorken as ik, mar dat kan wol oan my leid ha. Wy ginen mei tot Mislans to, der roon om de tjerk, doe rêstich nei hos tO, want de hors mochten net te waerm oankomme. Wat wá'k bly, doe 'k thues wá in op 'e groon stié; se) stiif as 'n doar wá 'k. Neidat wy us what opknappet hinen, ginen wy d'r op ut, nei 't feem. Der bigoon noe 't feest: sjonge, dansje tot de moantiid tO. Fan 't hOrsriden moas ik yn de earste tiid niks mear ha. Dat jooch niks, want Ik moas wer fOrt, De wráld moas ik yn. Amsterdam. D. ROGGEN.

j

de

gae44en, giean,e

Tsjin de greatbuthus-doar stiet Jetse, de kouwepet ruch oer de holle hingjend en it skiere omslach-sj aeltsj e yet helte wylder, mei in strop om 'e hals. En dêrneffens binne syn klean, suterich as in stirtlyntsje. Mar it sin stiet goed. Né, de winterkjeld het Jetse net forgetten ek al slacht de kouwewasem ut syn klean. Syn eagen glimkje, by hat wirden oer for Hylke, syn kalf broer, dy't de bile troch it its hellet en it bit kapt for de einen. „Gans in stik, tink", komt it by de doar wei. Mar fen de feart Of oars neat as de slaggen yn it iis. „Kinst om 'e dongpream hinne fiks stean"? Mar wer daliks gjin andert. It skynt wol, det Jetse hjoed alles forneare kin. Hylke riist

237 ut de WO oerein en in stik skosse keilt er troch de winterloft, krekt foar it suterich postuer fen Jetse, yn kleare frisse gruzelementen. Nou wit er it ommers. Ja, nou wit er it krekt en dochs ek wer net krekternóch. Hannebuskjende -wei set er nou op 'e feart yn en oer it moaiste Us lit er him utsluerkj e, dizze grou-tritiger, as you it in jongfeint fen mear as de helte jeuchliker. Op syn mielgongskiompen boartet er noch effen Jetse-jonkje fen alear. De klok liedt acht ure fen de NoardwAl, like hoar, like feestlik as foarhinne troch de wintermoarn. It binne for it wetterlán deselde bifrijende klanken. En heech oer de uleboerden sylt in goezzekloft nei it Noarden yn. Jetse moat de kouwepet der om forluke en gean it fugelt mei opmerksumens nei, oer de beamwállen fen de SudwAl, oer de lange nael fen de skurre fen Bouwe Meinderts, de greatste pleats op 'e Noardkant. En in great langstme wirdt wer yn him wekker. De winter docht it him. De winter hat him ek it wirk ut hannen nomd. De dongpream kin linzen bliuwe. Hy moat ek hea delstekke, hyngstemj uksj e, biezemmeitsje, amerskrobje, mar it kin noch wol, hjoed de hiele dei noch wol. Jetse is winlik frij . Op 'e SudwAl steane de koumelkerij en en lytse spiltsjes. De Noardkant hat de bêste greiden en de greate boeren. Jetse en dy's spil mei in Aide foarkeamer en in nije kouwemurre stiet deun en dwers op 'e feart. Hja hawwe alles oer it wetter en kinne inkeld mei in foetpaed by 't oerhael, en sa by de dyk oan 'e Noardkant komme. De fytsen, glêd en rejael, stean yn it milhus op 'e standerts. De fyts kin lins hawwe nou't it taknypt. It wirdt stil op 't oerhael. Elkenien rint nou mar syn eigen wAl del en syn eigen wyk fit. De dyk op 'e Noardkant is nou ek in hiel ein om, nei de burren fen it lytse stedtsje ta. Nou hat de Siídwál it bêste paed en it koartste paed, rjuchtu.t in tippe fen de mar oer, en sa is men fiks in healure earder by it haventsje.

238 En sa is yn ien nacht wer it oerwicht britsen op 'e Noardwal. Dêrre hawwe se de greate boeren, mar de lytsen fen de Sfidwal binne op it ijs sa mansk wol. Op 'e Noardkant stiet de skoalle, de fragelearderskeamer en it lokael for alderlei bilangen, mar berneriderijen moatte halden wirde efter reidkraech en wylgemantel fen de Sfidwal. Ek de iisklub „De Twa Wynstreken" moat dêrre gearkomme en hjirsa de prizen forkrasse litte. De greate flaggen moatte fen de Noardwal komme, Jetse en dy's folk hawwe faker as ienkear de sfikelarjemolke levere. Ja, as it sterk us is, den wirdt de Sildwal wer alle eare oandien, den kriget it mienskipslibben oer lyts en great hjir wer in bisteviging. Al to folie lfikt ek hjirre it bistean earder byelkoar wei, as det it gearbynt. De dyk hat ek skild, hwent dy hat eigentlik mar heal vvirk makke. De dyk hat it isolemint net_britsen, mar it, oan de Sildwalsters binammen, kenber makke. It is faeks lyts, mar in man as Jetse syn heit hat soks jimmer tige stitsen. Fytse docht er net. Giet er al nei de bfirren ta, den nimt er in aid lanpaed, det inkeld fen April oant yn 'e neisimmer lans to kommen is. De man is fiks yn 'e sauntich mar hy haldt syn aide rjuchten fést. Hy mijt de Noardwal, alhowol net yn it finfatsoenlike. Hy scoe earlik sines bydrage wolle, mar men moat him en de Sfidwalsters net geringer hawwe omt se minder greiden hawwe. Sa'n mjitte leit hy nimmen oan. Sa wol ek hy net foarenoan ef efteriltset wirde.

It is trije dagen letter. De wintersinne skynt op it hege reid en by de Stidwal slane de flaggen. Der is hirdriden hjoed fen pearen. En in goede oanjefte is der ek. It bistjfir hat jisterjoun noch in dofke by de prizen smite litten. En boppedien, mar en ie binne sterk, soks bringt jimmer hiel hwet minsken nei de Sfidwal. It kin net misse, sa'n dei moat slagje. Hylke bynt de redens finder neist it einebyt en wylst sjucht men Jetse dwaende by de dongpream del. Allinnich de aide boer

239 hat in misse middei, hwent de iisfanfares komme by him op it bfithilsbéd, it hoal, hwer 't er oars sa fredich in sliepke fynt en hwer 't nachts de jonges de rést opdogge. Hylke is al lang mids it folk fordwoun, mar Jetse is amper de opfeart At, ef hy stiet al wer. Nou al oan 't forbinen? En dat sa'n kloeken rider as is Jetse. Och, hy beart mar sa. It wol net rjucht fen 'e streek mei him. Hy wit sels noch net ho't er scil. Jetse stiet fen 'e middei foar in swier stik. It wirdt nou fen 't winter seis jier, do hat der ek op 'e Sildwal riden fen pearen west. En do hat Jetse oan de lytse preemje stien. Swier ijs, in hfid fol wirk dy middeis, en noch allegearre forlies en mankemint. Do hied er Aeltsje Sinnema efter him oan, in boppeste bêste rydster fen 'e Noardkant. Hjarren folk wennen do op Bouwe Meinderts pleats, alsa in greatboer's faem, mar it wier krekt ef siet it Jetse dy middeis &den yn de skonken, det er dit fanke by de hAn liede mocht. As ik it fen 'e middei mei hjar win, sa tocht er do yn himselme, den win ik ek mear. En do sinde er noch net iens allerearst dêrop, det er der mooglik ek de faem sels mei winne koe. Mar in boerejonge tinkt yn sa'n gefal earst oan it jildpriiske. It scoe him boppedien ek sportyf oan Ael Sinnema forboun hawwe. Dat is nou ienris hirdriden. Mar do 't er it forlear mei hjar, waerd it him yn 'e skimer klear en dûdlik hwet er nou forlern hie. Hy moat gAns reade wangen hawn hawwe, dy jountiid, fen it reedriden, mar syn skamte gloeide der yette boppe Yn itselde bfithilsbêdsté, (Mr 't nou de did boer fen tsjinnichheid him omdraeit, hat er mennich fire syn ramp oertocht. Ho koed er 't goed krije? Och, biskiedenwei, hy wier net mear. En den moast er it ek net mei sa'n greatboer's faem oanlizze. Ek al hied er der hwet smucht op, ek al koe dy nou goed ride. Soarte by soarte, Sfidwal by Sildwal. ,

240 Se binne letter fen de greate pleats op 'e Noardkant ófgien. Ek al net ut weelde, woe men wol ha. Mar Jetse wit se nou noch krekt to wenjen. Mei sterk its is it noch gjin ure riden. It moat frieze eb de wyn moat troch 't Noarden draeije, den wirdt Jetse dalik in hiel ein fleuriger. Mar as it den in mannich dagen winter bliuwt, den wirdt er der ek wer stilder tsjin oan. „Bist waersiik", hat d' Aid boer him al ris boar de foetten smiten. Mar by Jetse sit it skeel noch djipper. It is ek wer net sa, det er Ael nea forjitte scoe. Och heden né. Hofolle neisimmerpretten hat er al net meimakke en it mei oare fammen oanlein? Mar it bleau meast hwet diiznige boarterij om merketintsjes hinne eb by de feestdiskes lans. En as Jetse al ris in faem nei hus bringe mochte, den trof it meastal sa, det it reinde, en noch net fens rejaelwei, unlij ige, wylde rein, mar in mistreastige wiete oanslach op in soele nachtwyn ut it Sid. „Mei stoarmwaer moat ik blau-rinne, en as de moanne oer de nael kipet, doar ik gjin faem yn d' eagen to sjen", is Jetse fen bitinken, as er unfoldien yn 't buthusbêdsté krupt. Hy freget fen 'e fammen hiel hwet oars. Hwette? Allinnich under it heimige stj errelj ocht fen de winternacht kin it det wirde, hwer 't Jetse nei f orlanget . In greate kjeld, dy 't Y:.~f937 waerme herten nei elkoar ta driuwt, in djippe klearens, f êst en bitrousum as de teikens fen de nachthimel, eat, det de Sidwál ophevet ut dy lytse binearing fen koumelkerij en deihierbodzjen. Soks kin de winter boar elkoar bringe en oars nin macht fen de wráld. * *

*

Jetse rydt in baenmennich yn 'e sleep fen 't folk mei, by stiet oan twaris ta by de touwen, as der pearen los geane, under bunte flaggen en under oliere muzyk. Mar it smakket him dochs mar min fen 'e middei. Hy moat hjir wei en dáliks ek.

241 Hy nimt de bfitekant fen 't folk al, dfikt by in flaggepeal finder de line troch en as syn lea op d' izeren wjukken wer oereinfearje, leit de mar yn it gouden winterneimiddeis-ljocht as in machtich-noegjende wrald foar him iepen. Nou rydt Jetse mei greate krigele slaggen. Efter him is de sljuchte wille fen it omridend folk. Ytlike swiere klanken fen it koper falle troch syn sterke slaggen hinne, earst suver hast moanjend, „kom werom Jetse, dou hearst doch by uzes op it Sildwalster iisfeest", den al mar swakkeroan, en op it allerlêst noch in neigalm, lyk as ien foarse stjit op in bashoarn. Mar den hat de feardige rider him ek alhiel fen dat lytse ynhamke by de Sfidwal losmakke. Hy rydt frijer, hy rydt makliker nou. De greate mar liket wol for him allinne to wêzen. Noch nea stie de loft sa nei winter, noch nea makke Jetse sa'n greaten tocht. De sinne wiist him dit lichte paed, in heech-poarpren wintersinne. Earne rjuchts fen de rider giet in goezzekloft. Hy heart it lfid fen it ffigelt alweroan tichter by him. It is in heech en frij Noarderlfid, it moediget Jetse noch mear oan. It is wol in great marrewiid, det om Jetse hinne leit, mar dochs nimme de forlitten wallen de rider stadichwei wer op. Hjir komt in aide stirtmounle him op side, dêrre leit it forware hout fen in daemshikke oer de WO. It komt hird op him yn en d'èrefter dfike de boerepleatsen iit it winterlan op. Hy moat Atsjen nou, as er de goede feart wol foar him kriget. In skiphfis moat him der eigentlik wissichheid oer jaen, mar hy fynt it dalik net. Moat er noch heger wêze, ef leit dy feart noch djipper yn 'e wallen wei? Mar skean foar him At sjucht er dochs de pleats, dêr 't er wêze wol. Ja, wol er der eigentlik wol wêze? Hwet is nou it doel fen syn reis? It fanke fen de Sinnema's scil mane eagen opskoerre, as Jetse syn reis alhiel to'n emn bringt. Mar safier is it ek noch net. It liket wol hast, det er it paed al bjuster is. Fen in skiphfis is ommers noch neat to bikennen hjir. Hy haldt nou mar hwet loftser oan, ek al omt er in riderspear 16

242 twisken de greiden fornimt. Den kin er altyd freegje, as er dit pearke yn 'e mjitte giet. It moat nou ek gau ta in Atdragen saek komme, hwent Jetse fielt al, det him oars de moed bij owt . Hy kin it pear nou al net mear mis ride, mar hy wit winlik net hwet er freegje scil. De pleats stiet op Trijehus, mar hy doar dit wird net neame. Dêr wennet ommers mar ien boeredochter, hy kin like goed Ael Sinnema sizze. Mar op it lêst moat it wird der dochs ut en yn 'e sleep wei fornimt er nei it skiphus en eft er dat hjir aensens noch oan dizze feart kriget. „Altiten mar trochride", ropt de foarrider by syn faem oer 't skouder en Jetse wiuwt fen tankje wol, mei de han omheech, tige nei 't sin, det er dochs it rjuchte paed skynt to hawwen. De feart nimt in ombocht, de rider lit him ris utsluerkj e en den krijt er ek hwet foar 't fisier, det op in skiphus liket. Der lent tominsten in skouboat njonken, omflapt op de wal. Ek it its wirdt nou hird minder, hjir is al safolle op omstreke. En in feart is it ek hast net mear. Sa'n foege lansleat for molkboaten en bok -preamn. Y:.~f937 Jetse rydt noch in frjemd aventur tomjitte. Hied er dochs mar by de riderij fen pearen bleaun. Altyd sa dwylsinnich. En hjir stiet er oanklaud mei syn rare kinsten. De pleats, dy 't er hawwe moat (en forsinnen is spitigernóch net mear mooglik) rydt er nou fen efteren oan. It is gjin Bouwe Meinderts spil, mar allegearre hwet himpener. De lytse mendoar stiet iepen en yn 't hiem is in aid man oan 't hout stikken meitsjen. De mantelprikken dounsje om it kapmes, it wirdt der ruch fen om d'a de bodder hinne. Skjin en noflik winterwirk. „Bin ik hjir goed, by de pleats fen butsen Sinnema?" freget Jetse fen de sleat 6f. De prikkebosker haldt it kapmes yn 'e loft en sjucht forheard in oare wei ut.

243 „Is de boer faeks ek thus," Jetse noch ris, mar nou luder. „Né, net thus," is it stadige andert. En der foartdaliks efteroan: „Ef, binn' Jo de man om it kealleboltsje"? Jetse mient, det er him yn elts gefal nou mar ris ófbine scil. Hy makket it lear los en kladdet twisken de takkebosken troch by de wal op. Hy moat nou ek mar rjucht -ut rjucht-oan nei it keallehok. D' aid man scil him den wol nei komme. En efkes letter steane se den al oer de skurreed mei it gesicht op it bonte keallegud. Mar Jetse moat fensels mear witte. It slagget daliks net de aide man fen it keallepraetsje óf to krijen. Tink ris ta, dêr steane wol tsien keallen op it strie en fen allegearre moat utliz dien wirde, hokke bêste as der by binne. De boekjes mei de steaten lizze foare. „Mar gjin ien scil se Jo sjen litte kinne, net ien, né". En den fen foarenóf oan, wer oer de keallen. It wird ryklik forfeelsum njonkenlytsen. De boer kin fensels alle kertieren thus forwachte wirde, mar de jonge minsken, dêr kin men mei sok moai iiswaer gjin peil op like. „Hwer rydt it jongfolk hjir meast," freget Jetse. „Oeral wol. Se binne efterut, leau 'k, nei in hirdriderij, alhiel oer de mar hinne." Jetse neamt wol trij e fjouwer ouwer doarpen op, dy kant fit. Mar de Sudwál lit er stil lizze. „Jo komme ek fen dy kusten. Né, of net sims"? „Hosanne" ? „Soks kin men hearre oan it praet". „Hwer hearre Jo it den oan. „Jo prate krekt sa as de boer en as Aeltsje en as .... „As ik gading om it swarte kealtsje meitsje, kom ik wol wer." „It mist net, Jo komme fêst wer. Jetse taest al nei syn redens. Hy is ommers alhiel op 'e doele. Hy hie better baentsjerider bliuwe kinnen fen 'e middei en liz ris "

244 op foar dy floatige Ael Sinnema. Der mar net mear de holle oer brekke. Op redens en de mar wer oer en fen it ijs 6f finder de kij. As er wer op skerp stiet, gloeit de sinne oer it winterfjild, krekt boppe in elseboskje wei. De wyn is lizzen gien, it hat der fen, ef scil de kjeld it nou ek hwet mylderoan dwaen. It us is ek sterkern6ch. De loft stiet alhiel nei moai winterwaer. En dochs leit it Jetse, finder it weromriden, sa by, det it waer omslaen scil. De loft is ommers sa swier. It riden wol ek net eine en hy wit sels net hokfor kant At as er syn streken sette scil. En nou hat er it noch altyd op 'e feart. Dy't him moetsje wol moat, sa to sizzen, him omfier ride. Mar it skiphfis komt al wer deunby, en den is it de greate mar, dy't er bislaen moat. De foarskimer fen in stille winterjoun hinget der yn einleaze falden op del. It is as blau flewiel en de fammen scille d'èryn spfikeboartsje en him grif fintkomme. En dochs mei dizze lams him net fintgean. Hy scil by 't skiphfis wachtsje, der moat it fanke ommers lans komme. Mar honear ? Op 'e SAdwa.1 is se mei in mennich spylfammen. Dé'r is 't ek yn 'e kinde, de iiswille friest faek nuver soarte byelkoar. Jetse mei der net oan tinke. Hy hjir yn 'e kjeld by 't skiphfis wachtsjende, en op 'e mar faeks in pearke, det de opfeart net fine kin. Mei sokke tsjustere mooglikheden moat er rekkenje. It kin ek fensels noch folle raerder bislaen. Tomar, tomar, Jetse scil de streek der yn sette. Hy wol sa gau as 't kin in emn oan dit aventfir meitsje. En mei de mar foar de mage kin er den it shitstik fen syn mislearre reize mar findernimme. It Westen is read fen de iere jountiid, Jetse moat nou goed witte, ho 't er ride moat en biljeaven net in fire geans forkeard Atkomme. Efkes stilstean, hy moat rjucht yn 'e fine winterkoelte op. Hwet is it dochs binearjend stil op dizze kontreijen. Hjir wirdt byneed net riden. It is ek noch to ier om nei hfis to gean hjirre, der sit noch al to folle ljocht oan 'e loft. Jetse moat de oare wâl wer hawwe. In heal fire, trije kertier, crér docht er it for.

245 En sa swalket er nou, in lytse untmoedige manskeardel, oer dit greate bifêrzen wiet. Hy hat mear tsjinslaggen kend, by scil fen lofts nei rjuchts, mei in wirge skamper fit en troch der mei mank, syn reine wol folbringe, mar syn thíiskomste hie safolle smouter en safolle selsfoldiener wêze kinnen. Hy kin protteljen takrije, det er zetbritsen is. It is al untankber genóch, sa'n riderij de rêch ta to draeijen. Moat de Sixlwál nou net alle kréften gearbringe om de Sudwál der fier boppe op to bringen. In hid fol forwitings wachtet dizze rider, de mar is swier yn 'e jountiid, binammen hjirre, op dizze kriten.

***

Dy middeis binne trije floatige fammen efter in lytse foarrider oer de mar stitsen en by de pear-riderij op 'e Sudwál oanbilanne. Yn streken is dit klubke fen lifts gongen, mar letter op 'e dei koe it fensels sa ienriedich net bliuwe. De lytse foarman hat in kar dwaen moatten. Hy hie it mei Ael Sinnema wol slj ucht krige, as se mar rejaelwei wold hie, healwei de mar al, do 't se twad ried for in toarntsje. Den kniep er de fammen yn 'e hán dy liepert, en sa waerd Sytske de willichste al fier foar 't baentsjeriden. En soks brocht Ael en Luts al wer yntiids op 'e weromreize. De wintersinne stie, great en klear, deun oan it Sudwesten, dêr koene de fammen mar fiks op oan hálde en sa wier der eigentlik gjin gefaer for misriden. Se hiene wakkere wille ek oer dizze tadracht, alhowol Ael hie hwet oars op 'e Szedwál sjen wold. Hy wier der net, it waerd hjar under 't weromriden noch unbigrypliker, mar sa net, dêrom koe se mei Luts noch wol wille meitsje oer ien en deselde feint, dy't se Syts litte moasten. „It is myn mjitte net," skodholle de dreechdubelige Lutske. „En it is myn hier net," Ael Sinnema der snzetsjegau oerhinne. Hwet hiene dy beide fammen oars in skik, dêr midden mank dy winterflakte. „Moast ophálde," sa moanne d' iene d' oare oer en wer. De sinne wier al weiwirden mei dit wille-jeijen en it greate

246 ijs joech al swart en jounich op. In goezzekloft stits dwersoer, nei it lfid to hearren. It scoe winter jaen, ef teiwaer meitsje, al nei 't men it fitlizze woe. Mar dyselde ffigels moatte Jetse op dit stuit forret hawwe. Hy hat, ek op 'e weromreize, yn it earstoan him gAns hwet At de koers rinne litten. En healwei de mar moat er dizze beide blierhertige fammen passeard wêze. Se hawwe de wille ek net for hjar sels h'Alden, mar de goezzen hawwe efkes drokker west. En do is de jeuchlike rider fen goed tritich op syn lofter skonk troch de bocht streke. Fenwegen de goezzen hat er de fammen net oangean heard, fenwegen de jounskimer oer it ijs hawwe se dizze rider krekt net fornomd. Do hat Jetse it aloan wer loftser opnommen nei 't er hjirfoar al to folk rjuchts misriden hie. En sa is er troch de jounskimer op 'e SfidwAl oanstevene, mar se hiene dér de flaggen al wer fen de peallen 6f. En syn iisleed hat er himselme thilsbisoarge oant op it bfithilsbédsté neist de evenredige Hylke, as man fen minder aventfiren. Dy nachts frear it yetris ta om de Sfidwaldster koumelkerijen, mar it is eltse dei yn it wetterlan gjin feest. Ek al kinne de dongpreammen net farre. Mar de greate ramp barde noch gjin etmel letter, do 't it bigoun to rfichfriezen yn 'e reinwetterbak. En de wyn kaem nou oer in skiere mar wei, op de Sfidwal yn. En wer stiet Jetse finder de kouwepet tsjin de greatbfithilsdoar oan, ek rfichfêrzen sa 't it nou liket, troch de dizen hinne, mar yn syn boerehert is net it wrede leed fen in dom-forlerne saek. It remt bytiden tsjin de grounkjeld yn, de mar leit skier en fmlijich boar syn eagen, Jetse is nou lyk mei dit iene witten, det er to wachtsjen hat op itjinge him ienkear dochs folbringe litte scil. Honear? It is de frage net alderearst, honear.

247 Hawwe se beide ommers net omelkoarren riden? Op 'e SAdwAl wier ek Ael Sinnema. En hysels hat it mei ynmoed bisocht. Mar yetris scil it ijs sterk wirde, en de mar in paed sljuchtsje for twa roune herten. En den scil der op 'e SAdwal eat barre, hwet noch nea earder bard is, in faem fen 'e Noardkant scil oer 't oerhael moatte en hjar yntrek nimme by in koumelker noch wol, op 'e SAdwal noch wol, by sa 'n slfige Jetse noch wol. Tink ris ta, in faem noch wol dy 't great wirden is op 'e pleats fen Bouwe Meinderts. De winter scil dit ienkear allegearre dochs bisterkje, sa wyld kin de goezzekloft it net opsizze. At.

Hearrenfean.

R. P.

SYBESMA.

ut Y:.~f937

cleii"t

Men brocht my it boadskip: „Rinse leit op it uterst en do 't ik in setsje letter nei him ta trape, laei de am man al stil en stom yn it skyrnrige bedsté. De brune ronflige hannen, einlings ta rést kommen, haldde er by inoar as for in gebet. De blauwe sliepmfitse hie er noch op, in lyts prfikje wyt hier glansge der krekt finderAt. Om him hinne ware yet de Dea — ik seach it en haw him groete — de tsjinner fen God. Aide Sjouk stie nêst my to skriemen — hja droege de triennen mei in tippe fen de bfintskelk. „Ik kin him noch net misse." net ien kinne wy misse, mar as de Dea komt, Ik wist it freget er net nei As winsken. Dit woe ik Sjouk sizze en by de earm haw ik hjar nei de tafel

248 brocht. Togearre ha wy praet och né ik praette en hja skriemde Y:.~f937

beide .... oant wy stil waerden sat snokkerjend ik foartgien. bin kamen Do 't de burljue nêst my streamde it wetter; Ik moast by de feart lans efkes woene hja rêste tsjin in striekes en tukjes naem it mei pream of in peal mar it wetter twong om mei to gean de wide romten tomjitte fen marren en sé. steesoan fierder. fierder tocht ik Byld fen it libben de pleatsen skerp twisken de Oer de feart leine de greiden nei de doarpshuzen ta waerd it diziger — keale beammen inkeld de toer stie stomp en stoer tsjin de egaelgrize loft. sunder it strieljend wite fen snie, Sumbre wintermiddei winter mei it boadskip fen stjerren — sunder it slettene fen its net yn steat myn tinzen dea—dróvens delgong wachtsj e to forromjen Do barde it ! djip seach ik Ynienen skoerde it grize boppe en foar my boarte in sinnestiel hiel efkes yn in blauwe klearens. Efkes nei underen en de deadskens libbe yn in glánsgj ende skittring. al it neare fleach in wunder It wier hast net to bigripen op yn dy sinnestriel en fordwoun forgoed. Do bigriep ik it boadskip natur en minsken Op 'e bigraffenisdei wier it reinich skriemden mar ik koe sprekke fen sinne fen libben fen God. Drachten.

J. E. TUININCA.

249

fleeditiet Fragment it de novelle /en dy namme.

It jonge spantsje op 'e planken swijde — de léste Uthael fen it refrein waerd yette troch de pianist mei in pear akkoarden 6fsluten — do davere it yn 'e seal fen it hantsjeklappen en it geroffel fen foetten. En it steltsje op it toaniel bfigde en bfigde gysgobj end. Haring Lieuwes treau himsels op 'e stoel efteroer, biklapte mei de flakke han it tafeltsje en liet breed-laitsjend syn goudblinkerjende kiezzen sjen Né, dat hied er dochs net tocht, det it noch sa'n gesellich, fleurich spil wirde scoe. Hy hie der oars earst al hwet fmwennich twisken sitten — in soad jongfolk op 'e seal, dér 't er net ien fen koe. Se wierne him fintkaem. Tja, sa giet it. — De mannen dér 't er by yn 'e ploech siet, frijfeinten for it measte part, lyk as hy, dy seagen him oan in greatske glim oer hjar wêzen. — „Nou ?", frege ien. „Well", sei er: „dat 's moai — ik lykje dat wol". Se gnysken efkes: healwize Amerikaen, dy't syn moerstael net mear koe; mar do 't se yetris seagen ho't der dér siet, sa evenredich en sfmder erch, och, den woe't hjarren winlik ek net oan det er der mar sabeare sa'n nuver taeltsje iltsloech. Fensels, jierren allinnich yn 'e frjemdte rounswalke, el& yn dat greate ran oan 'e oare kant, en den sa mar yn ienen wer boersk prate to moatten, dat scoe ek wol net folle tafalle. Haring Lieuwes seach de seal ris oer, stil-tofreden, nou't er it sa troffen hie mei it ploechje dér 't se him sahwet byskikt hiene. It toaniel wier leech; troch it gounzjen fen it fleurich gepraet en it gesnetter fen lfid-titheljend jongfammegfid hinne, koed er mar kwalik de muzyk hearre, dy't it jongfeintsje yn 't glédde swarte pakje mei in bulte bombaerje fife ald piano sloech. Near wier 't dér op 'e romme herbergeseal, dér 't de reek fen

250 goede segaren en stjonkende sigaretten yn lange slieren om 'e lampen wyndere; mar amperoan mear koe men de forsiering fen grien en flaggen yn 'e kap sj en . Dat gebrom en gegei fen it folk en it triljend getingel fen 'e muzyk makke him stil-fornoege. Hy siet mar to sjen en nikte mar hwet mei de holle, as ien ut 'e ploech nei him oerbugde. Sa luftich bigoun er him to fielen; ja, nou hearde hy der wer by. En hy wipte it romerke der mar ris smaeklik op leech. Nou spile dy fint mei 't glêdplakte swarte hier wer in stikje dat se allegearre koene hea, hwet wier 't ek al wer hawar, den mar sa'n bytsje meibromme. En wiles liet er syn eagen mar wer oer de seale weidzje. Hwet in minsken ! Dy't hwét wier, siet der: de boeren ut 'e krite, mei it wiif en de greate bern, de doarpsljue, master en doomny, dokter en de direkteur fen 't febryk; o, de á lderein dêr koed er de measten wol fen; mar dat málfarj end jongfolk. En den dy kreaze fammensbern Mis jonge; to let ! Dy wolle neat mear fen dy .... time is up! witte, sa'n aid struk Né sjoch den de oare kant ris oer; dêr siet licht wol hwet fen dyn gading, oan 'e greate tafel fen 'e ald-fammen Ja, aste woeste, Haring Lieuwes. Mar dou wolst ommers net ! Jiffer Ine, dêr 't yn dyn jonge jierren S j och Ine sit der ek sa mannich feint in loop op dien hat en mei in sneu biskeid of in wer weikaem. al nei 't hjar de mutse stie sêf tsedich wird Nou wer muzyk .... och, hwet sankje is dat dochs .... Ja, dy Ine dou sjongste ek noch fanke, en dyn holke giet der by hinne en wer. Mar dou biste der ek al net jonger op wirden. de Hwet scoeste nou sizze, as Haring Lieuwes dy hwet frege it driuwt him neat .... Amerikaen; mar hy docht it net, fanke Biste dochs noch kreas en rank yn dyn grien bluske mei it dimmene boerdtsje, jiffer Ine. Hén hwet wol er nou wer?

251 Ho 't my hjir oankomt ? Well — goed fensels. Hwet ? Yn Amerika? Forstean 't net 0 ja, dat 's right at- wierne ek wol sokke parties, eh feesten, ja. — Sa'n gesanger — de oare kant mar hwet oersjen. D 'ér springt dy fint ek wer op it toaniel; de assistint fen 't febryk, is der sein. Nou wirdt it wer stilder; hy hat it oer in foardracht, de minsken foarenoan laitsje. Ine ek. Hy kin it moai sizze. Mar hwet swit er, syn hiele troanje blinkt der fen. Nou flfipt er wer fen it toaniel 6f, en in nuver swalkerspear komt nei foaren — de keardel hat in pear bokkings yn in kladde. Dat wirdt grif wer moai. Haring sjocht mar, sjocht mar en harket breedglimkjend, wylst er de poat fen syn romer twisken de fingers roundraeije lit; en al it folk op 'e seal sjocht en harket en laket bytiden skatterjend, alj en d, geij end. Den bigjint it getingel fen 'e piano wer, en it gegouns fen fleurige petearen. Haring Lieuwes priuwt mar ris wer, smookt oanienwei en rekket tsjin syn maten noch ropperich op 'e tekst oer Chicago en de States. Den wer it bfinte gedoch en it oerdwealske gebear fen jongfolk op 'e planken, en muzyk. Well — it is in fijne joun. Jiffer Ine, aensens wol ik mei dy dounsje En letter, yn 'e foarnacht, as de swittende searemoanjemaster op it toaniel syn lange sloppe lea wer yn de malste bochten draeit, en mei in heas lfid kweaket det dyjingen, dy't noch neat dien hawwe, nei foaren komme moatte for in priiskletserij, fearret Haring Lieuwes biret oerein; hiel oars as syn maten. It wirdt wol gjin priis, mar it roait net sa min. En do 't de stoellen en tafels fensiden sleept waerden, sette er de stap nei de aldfamme-hoeke.

252 Mei jiffer Ine hat er dounse; hjar ranke lea fielde er deun oan syn kirde spieren; hjar antlit, it brunich-bleke antlit jeuchlik noch, winliken, laei by syn skouder en hjar donker hier streake Pans syn wreedfellich wang. Twisken it kleurich gekriel fen it jongfolk draeiden se roun. Effen hat se earst opsjoen nei de rjuchte tearen dy't fen 'e noas nei de hoeken fen syn strakke mule rounen; den seach se syn brede laits om 'e blanke tosken. En by foun yn hjar eagen de glans fen gouden lj ochtsj es. Yn 'e skiere moarntiid, wylst de klinklaag fen 'e piano en it gejoel fen it jongfolk hjarren noch yn 'e earen suze, hat er hjar, in byt unbihelpich, oan 'e doar fen hjar moeike hus tabrocht. „Op aid its friest it ful", is it sizzen.

Leens.

B.

TUINSTRA.

9.e ö4ieLLegae4dei De minsken forkrongen hjarren foar de hoksdoar, hja akselen mei de earmtakken, en bisochten mankoarren oan 'e kant to hompen. It modderige efteríitsje twisken de husmurre, it skeefutsakke hok en de formóge sketten stie stiiffol manljue en frouljue. Ut it efterhus en de gong kamen de heallude stimmen fen dyjingen dy't der net mear by koene yn it tuntsj e. Hja kamen for hjar rj uchten op, hja woene ek wol ris hwet sjen. Yn it hok wierne mar trije minsken. Dy fen buten bisochten ek net deryn to kommen. Det scoe trouwens ek net bêst kinne. It aide hok wier mar lyts, in hoeke wier ófsketten for it huske, en oan de iene kant stie in heap koarte turf. irde man. N j unken de turf heap laei op in bêd fen strie de fjirde Mar dy wier dea. Nuver slap laei er dêr yn syn unifoarm fen brieverinder. Syn

253 pet hied er net op, it koarte swarte hier stie kjel omheech. De strakke eagen, sfmder djipte en glAns, liken troebele sielefinsters, dy 't elts geheimenis forhoalen haldden. Unnoazel gappe de greate mfile iepen, de blauwe tonge kaem noch krekt efkes foar de giele tosken. Neist dizze fjirde man laei de strfip, d'èr 't Gurbe Slachter him At lossnien hie. Oan it dwersbalkje wiisde in stiff stik tou as in finger it plak oan, dkr 't As brievegaerder Piersma him oan forhinge hie. De minsken yn it eftertímtsje seagen fen dit allegearre neat. Mar At 'e foarste rige kaem altomets in stintsjes lAstere biskie en as in wyntwirre yn 'e beammekrunen rfize it nijs foart nei de efterste rigen, troch de koken en de gong nei de ljue op 'e strjitte. In inkelde man, dy 't sander it to wollen yn 'e kliber rekke wier, frege lAsterjend om romte om foart to kommen. Oaren waerden den ek wekker At 'e sensaesjedream, skammen hjarren en kearden om. De stream woe dos de oare kant it de iene stits de oare oan. D'èr kaem ek Hindrik, de plysje, tit it hok weisetten en trune de minsken oan mei koarte wirden en brede gebearten. Hy die de sktirre efter him ticht. Der wier neat mear to forwachtsjen en op in distansje fen it mysteary liet him ek alles better biprate It folk sakke 6'f. Somliken bisochten noch Hindrik oan 't praten to krijen. Mar dy die krekt eft er neat hearde. Hy skoude alleman de doar lit. Do die er de knip op 'e doar en hinge it boerdtsje „Gesloten" foar it keamersfinster. Yn it deastille keammerke fonearre er nei de boargemaster en nei de direkteur fen 't postkantoar yn it haeddoarp oan 't spoar. De twa oaren wierne meikaem yn 't keammerke en stiene to lAsterjen nei 't swiere praten fen de greate Hindrik yn 'e hoarn fen it tillefoan. Gurbe Slachter stie dér great en foars. Hy die de selsmoardner lossnien en foartdaliks sjoen det er dea wier. Gjin missen oan. Oan Gurbe troanje wier to sjen det er op 'e deade skimpte. Det wier nou in man dy 't miende det er mear wier as in oaren. Dy 't him ,

254 der op foarstean liet det er f orst á n hie fen beurspompieren en jildsaken. Hwerom? Om 't er postsegels forkofte en twa- trijeris yn 't jier in tillegram forst] urde ? 't Scoe hwet wêze. En hwet in gesicht as er mei de wiksels kaem. As wierd er de bankier sels. En nou hie dy greate man him forhinge. Bah .... Om er mislik fen to wirden Hwet in leffe lytsens, for ien dy 't safolle miende to wêzen Sjuch nou ris oan .... Der hat er in doaze stean, fol silveren foarken en leppels .... Nuvere modellen ... Hwet in berneboel det spil.. Is 't eins wol in wunder det sa'n man sa oan syn ein kaem? De slachter scoe graech syn pipe oanstitsen hawwe om 'e fize smaek ut syn mule kwyt to wirden. Mar smoke .... det koe nou net. F'ral net om dominy. ....

....

Dominy Halma, in jong earnstich man mei follemear ambysje for 'e studzj e as for it praktyske wirk under de hirde fêstsletten doarpsljue, stie deawyt foar in skilderijke to sjen. It wier in bazarreproduksje fen in skilderij fen Mauve. In brede skieppedrift oer de feale heide, en dêr in kloft skiep op, freedsum op wei nei de stal. Lofts in tsjuster spjirrebosk en rjuchts de weikwinende kimen mei de wylde driging fen swiere wolkens. Rêstich en freedsum de skiep. Hwent efter hjarren (by hjarren, óm hjarren, mei hjarren) is de grize skeper. Byldsprake. Symbolyk. Dy 't Mauve net bidoelde. Mar in goed skilderij is krekt as de natuer: in spegel der 't de skóger syn eigen siele yn werom f ynt . Homear as wy sels binne, des to mear fine wy yn natuer en kinst, mimere dominy. Lyts wier syn gemeinte. Sa lyts det er wol maklik for al dizze minsken in goede skeper wêze mochte .... En yn sté derfen hied er mar sitten to learen en studearjen yn grouwe boeken .... To wrotten oan syn dissertaesje En hjir wierne den de gefolgen. De earnstige jonge man makke 't him fiersto swier. Hy wier net sa'n minne skeper as er sels miende. Wier net. Mar hwet hjir

255 bard wier, dy nacht fen Freed op Snjeon yn 't turfhok fen As brievegaerder, det wier de em n fen in drama det al bigoun wier, do 't dominy Halma noch in poppe wier. J. H. W. Piersma, sa hie er mannich poststik teikene, mei syn moaije han fen skriuwen. Dy hanteikening scoe in skriftkindige wis hiel hwet sein havcrwe. Mar ek wy, gewoane minsken rekken oan 't prakkesearjen as wy him syn namme setten seagen. Bygelyks dit: hwet hat dy man in protte nammen. Scoene syn nammejowers him ta hwet greats ornearre hawn hawvve? En den de man sels. Hy forkoft jo in postsegel fen oardelsint mei in treftigens, as wier it in keap fen in kostber skilderij. Syn Hollansk wier for lytse bern finforsteanber, en sels de measte greaten bigrepen mar komselden de djippere sin fen syn treflike petearen. Hy wier in hear der 't de stêtal oerginstich op wêze koe. Syn unifoarm wier sfmder spatsjes ef fdlden, iitsein de broek, dy 't altyd suver yn 'e tearen siet. Alle dagen in skjinne board om, en glêd skeard. Ja, wy wierne greatsk op Us brievegaerder. Hy wier fen goede koma. Hy wier neamd nei syn beide pakes en syn heit. Alle trije mannen mei jild en net sa jong mear do 't Jan Hindrik Willem berne waerd. De lytse poppe neamde mem him. Hja wier fiif-en-tweintich do, en woe gjin ien fen de trije mannen foar de holle stjitte. Do 't pake Willem forstoar neamde se de lytse jonge: Jan Hindrik. Nou koe't gjin kwea. Pake Hindrik forstoar do 't Jan Hindrik krekt nei de modelskoalle scoe. Juf neamde him Jan. En det bleau do syn namme. De sinten fen de twa pakes wierne goed bilein. Heit die syn saek in goudsmidswinkel — oan kant. De ljue hawwe ommers dochs gjin sinten for echt spil Mem wier jong en fleurich. Simmerdeis siet hja yn Zandvoort, en de winters yn Switserld.n. Heit, in rimmetikich Aid man bleau mar thils. Hy haldde fen lekker iten en drinken en fen syn gemak. Jan (Mr makken Heit en Mem greate plannen for. Hy moast

256 leare fensels, in great man wirde Perfester of minister of sa. Hy hie ommers jild genóch. Mar 't slagge net sa bot mei 't learen. Hy die acht jier oer de seisjierrige skoalle en yn de foarste klasse fen e H.B.S. bleau er ek sitten. Mar hwet lette det ? Hy hie 't oan tiid. En hie it jild. Minder moai wier it det de jonge gjin kriich hie. Hwent as hja him fregen: Hwet wol er wirde ? Den sei er altyd: Brieverinder! Wier 't net nuver? Miskien fielde de jonge it symbolyske fen det bistean. Lyk as de goaden rint de post roun mei needlottige oardielen. Syn brieven bringe wille en lok .... of ek leed, fortriet en wédom. De iene sjucht him kommen, en it hert slacht acht -en-tachtich fen eangst In oaren ien bigjint to floitsjen en to sjongen as by der west hat Hy siet yn 'e twade H.B.S. klasse fen in Institut, do 't heit forstoar. Mem wier nou in jonge widdou. Det lias En mei sinten Det lits dubbel Sa rekke mefr. de widdou Piersma yn de mealstream fen will.e -f rj eonen-en-kammeraetskes -mei Der wier net folle tiid for Jan. Nou, dy hie syn libbenspesysje eins ek al foun: klant fen it Institut. Mem kaem nuver oan de ein. Sinten waerden der net foun. Jan wier achtjen jier do. Hy waerd brieverinder. En nea wier der in brieverinder dy 't safolle niget oan syn wirk hie. Hy fielde him in great man. Hy wier lokkich. En do kaem it foarjier Der 't As dichters fen sjonge det yen de triennen yn de eagen komme. Ja, dy hawwe goed praten, for in dichter is it foarjier in skoan ding. In nije maitiid .... Der kin men ferskes op meitsje, dy 't elts graech lêst Mar for gewoane minsken, bringt it foarjier neat as biroerdichheid. ....

....

... .

257 Piersma foun ek syn lulls, en hy neamde 't lyk as wy allegearre, syn lok. It ljacht fen syn libben fierde ek om dizze tijd fen syn libben hj ar jierdei. Alde tiden spilen troch de holle fen Jan Hindrik Willem .... Hy scoe hwet jaen det ffinkele en skittere lyk as syn ljeafde Det wier de doaze Silvello, dy 't nei Gurbe Slachter sa falsk lake yn it hfis fen de deade De frachtrider wachte boar de doar op syn rembours. Fiif-en-sauntich goune. Menear Piersma sei: Wachtsje efkes, ik scil 't jo sa bringe. Yn it jildponkje siet gans hwet. Der leine: 2 bryfkes fen / 25, ien fen / 10 en trije ryksdaelders. Yn 'e beurs hwet lytsjild en twa gounen. Alles mei inoar: f 71,28. De frachtrider brimde. De auto-motor dindere finfordildich op 'e balstiennen foar it hfis. Piersma gyng efkes yn 't sydkeammerke, der 't er de administraesje die. Efkes letter koe de frachtrinder foart. Op 'e tafel stie de cassette. Jan Hindrik Willem streake as mei foreale hannen oer it moaije aristokratyske ark .... De oare deis Gurbe Slachter komt mei de postwiksel. Hy freget fiif goune. Moarn, seit meneer Piersma. Mar moarn scil it jild der ek net wêze Wol is der de moaije casette, mei 't hearlike silveren ark .... Fiif goune. Fiif silveren gounen. It mealt yn 'e holle fen de brievegaerder. 17

258 Se rammelj e yn syn Buse .... de fiif gounen dy 't der net binne De plysje leit de hoarn op it tastel. Ik kin nou wol gean tink, seit Gurbe. De plysje knikt allinne. Hy lit Gurbe ta de doar ut yn'e stille strjitte. De minsken binne fier foart roun fen dizze oarde .... Dominij Halma skoddet him de han, dy kin neat sizze. Den skit de plysje it hus 6f. Yn it hok leit de deade mei it nuver-forhearde masker. It sinneljacht spilet ljeaflik oer de doaze Silvello op 'e tafel.

Santpooyt.

E. ZANDSTRA.

52idLee n. ^ieaP.Cerc Twisken dyk en peallen fynt eltsenien fortier, Lytse berntsjes boartsje, krite fen plezier; Hearen stappe steatlik efter hjar segaer, Alde grize mantsjes prate oer it waer. As de sé oerstj ur is, 't waerglês stoarm oanwiist En in gulwyn twj irj end oer de weagen bliest, Swalkje, hwent oan houtsjes is den g j in gebrek, Twisken dyk en peallen, jutters mei de sek. Twisken dyk en peahen eltse simmersnein, Rinne memkes laitsjend mei de bernewein, 't Jongfolk treft inoarren en yn skimerjoun Wirde namkes lustre, wirde tutsjes jown. Beppe breidet sokken it grau wollen jern, Mem yn bunte skerldoek kuijert mei de bern, Pake krom en wilich, sobjend op 'e piip Kuijert troch de blomkes, praet hwet tsjin de skiep. Der is altyd frede, wille en fortier Twisken krab en kikkert, twisken kroas en wier, 't Is in park for minsken, 't paradys for fé Twisken dyk en peallen, twisken lán en sé. Makkuyn.

W. ALTENA.

260

Y:.~f937 Ik liz op myn knibbels, en arbeidzje yn stien, det haw ik hiel myn libbensdagen hast al dien De lange, stielen hammer yn de rjuchterhan dy slacht de stiennen fêst yn 't foar6f plempte san Seis lagen nim ik, as in trepke, sa yn ienen mei en is dy tanne iit — op 't emn — bigjin ik op 'e nij Forline vvike teistre noch de kjeld en noardewyn, do hie ik, rouna sein, sahwet de bare divel yn Mar hjoed waeit boppe my de loft yn 't blau nou hie ik suver nocht om mei in faem op sjou! Der tsiere ljeafdegekke mosken yn dy blikke, in jonge sit malgfilend, as in kening op in hikke! Der is in wein, hwerop in oargel, yn 'e bfirren in famke fandelt jild, in wals saeit noaten tsjin de mfirren — Healwize Jan, forwenneling fen 't doarp, fensels derby, dy dounset, hannen yn 'e loft, de noaten efternei De ljurk skeat triljend nei de Himel fen 'e moarn, myn god — myn god — de maitiid komt weroan! Liouwert — Maitiid 1937. —

ABE BROUWER.

uagattleit For B. T. Gjin wirden, mar dream fen eagen Bringt it goede, djippe forstean; It hert tilt op eft der fleagen Rfizjende wjukken oer gean.

261 In glim en it kin net misse, Dit is ien fen its geast en bloed; Der giet neat oer dit iene, wisse, 't Fordielde forienet him hjoed. Der is gjin wif kj en, gjin drigen, Us hán slacht unfeilber ta, Stil slut de unsichtbre rige Dy 't dichters en swalkers ha. Jimmer op reis, mei leed en wille,

Sunder in honk, by nacht en joun, Mei neat as de treast fen in stille Fennoat yn 't vagante-boun. Hiydegayyp.

J. H. BROUWER.

3iraaeRPu.rua, fl4u We hawe 6nj Fraschlbnj en jäjw Musik: E Fl6dj , jö brulet apinj e Dick, ma Tonnern et Wader apwalert di Griinn, war ofting en Sijmon sin Greeft i nj s f unn. E Stauerm, di Met, dat Biilj ke knase, dat Bume bawere bnj ale Lase, dat Woge et Schiimm auer e Dickskumm spojte, wann baj e Kimming spale da Lojte. En het di nj ble Stauerm ham jäwen, s6 t j ocht di Winn auert Felj alaj wen, ónj Gjars en Raj de dann spalet hi s6 sanni en lievlick Melodie.

262 Aw dat iilj Borrehiiss klebbre e Staarke, da Fosche 6nj dat laj Wader quaarke, e Bi, da swierme am Rause, s6 wilji, Schrobbv6gele flije ambaj s6 stj611i.

Da Losche trallere, wann di B6rre plauet, e Swolkne schonge, wann 't am Eenmen dauet, e Sprijne flojte, e Spanje piepe, en auer e Sechte titje da Liepe. En 6nj e Kuge gjarse da Niitje, as 't Wader laun, we hiere, hifor's riitje. da Wojne skrebble jant laangs e Dick, en Medjere hare e La slik baj slik. Dat as 6nj Fraschl6nj di ewije N6tje, wat we vor iis Ure vorbajtije letje. E Fl6dj, di Stauerm en al da Tiere, da k6jn iiss welj dat Schongen Here. Et hat, da Frasche kone aj schonge, ja hawe ninj Liedere, hawe ninj Songe! Dat as aj wajer, jam schan et hiere, we wan jam injsen wat aners here! S6 wiss, Grott en Latj, jam Frasche aueral, dat jam 't ock kone letj hiere e Wral! Schong von et V61jk, von Hammel en Str6nj, schong von iis hew frasch Vidderl6nj! Deesbell.

KATHARINA INGWERSEN.

263

9.an .12auviAuff Du bist yn Fryslá n Berne: wierst in Fries? Nim oan, dii hiest dyn bittre wirken jown yn d' aide tael: men achte 't wis forlies fen seedlikens, net foechsum en net soun for 't folk, det earber libbet, from en froed, lyk as it Friezen past: dy binne sa, yn elts gefal , dy hearre koart en goed earsum to libjen, oan hjar stjerren ta. Hy, dy 't de f rj emde stimmen lokje nei 't geheim, det is fen libben en fen dea en tiid en ivichheit —, dy moat mar mei nei tsjerke gean en fyn syn frede yn bea.

Ik twiveij e, efst du dy frede founst. Mar detst se socht hast hiel de ierde oer, fierder as ien fen As en detst dy wounst de moed, dy 't mar oan inkelden wearfoer: de moed, to sizzen, detst gjin andert hie st, det makket bliid, detstu ut Fryslá.n wierst. -

Y:.~f937 (Nei A. Veywey. 9 Maeyt'37.) In dichter bin ik en de Skientme' soan, alles, hwet moai is det f or huget my. Myn hert is minklik, mar of 'k laeitsje of lij, nea is de Skientme' dream yn my forstoarn.

264 Ik haw de macht, det ik hjar suvrens toan oan oaren, troch de tael, dy 't ik bilij, sadet, dy 't lêst djipdr6vich wirdt ef blij: mar ek syn dr6vnis fynt er freugde oan. En sa scil ik, dy 't altyd dichter bin, nea inkeld lije, hwent gjin eagenblik giet Skientme' gloarje for myn hert forlern. En sa ek (as 'k myselme wierlik ken) scil 'k jimmer treast jaen kinne, dy 't as ik wol lije, mar yn 't leed gjin skientme sjen. A. JousmA.

De Haech.

;ex-alum/A, Forfolch ta „Kening Aldgillis" ; de em. It stik biskriuwt de moeting fen Redbad en Willebrord op Fostelcin; de kening is Ûnforwrigber bleaun, mar hat syn iennichste soan, Lea/wyn, dy't oergien is ta it Kristendom, offerie moatten ta soen oan de goaden.

III 7. Helgolan. Redbad allinne. De kening sit op de rotsstien, mimerjend stoarjend oer de sé, de wyn is om him hinne. De sé razet Md en swier. Linkenoan meitsje hjar At it rfizjen stimmen los.

Foarste stim: Forgees it leed, forgees de strijd, forgees Redbad, gjin kréft háldt libbens wiksljen tsjin,

265 hwet groeije meat, keart nimmen .... Noch de stien fen 't grêf haldt tsjin de beam dy 't libben driuwt noch de geast det er it deiljocht siket fen skógers haldt de nachttiid tsjin, det net de greate stjerren yn de dei forgean .... noch as de floed hjir wallet nei it stra n stelt hokfor minskekr êf t him grins .... forgees .... De floed komt op en op in sa.npleat stiest, en lyk as Leafwyn sjuchst de wunderkrêf t fen 't wetter ta dy rizen .... jimmermear biklinkt it plak dêrst stiest du striidst forgees .... Yn 't Slid tobrekt de Frank dyn folksgrins al, de leare dystu hatest, eangest sels, hwent al to goed witst yn dyn hert, dyn wil wearstiet se net du lijst en striidst forgees .... Ef stu it lok fen 't libben jowst, eft sels dyn dochters of f'rj e hope en lok, eft hiel dyn sied, mei dy forboun fen laech ta laech, syn bloed forjit, forgees .... de sé is riisd en Leafwyns mule is stom, en Redbads wird giet yet de rigen hearskjend oer .... forgees .... Wraksij e as de stoarm by hjerst .... it is forgees....

Twadde stim: Ast wiis bist, jow it oer, jow oer de striid dy't dy yn 't libben treft In lytse toarn, en in aldman bistu, hwaens han net mear de macht hat ta it swird, hwaens geast net mear it folk ta hearsmens bynt .... jow 't oer, jow 't oer .... In iidlens is de frijdom, is de rom dêr't libbens lj eaflikheit oan offre re wirdt, yn frijdom noch yn rom fynt ea it hert' de rêst dêr't it nei jaget .... jow it oer ....

266 Dû witst net hwet de kloften is ta heil, hja bin net helten astfi tinkst, hja bin mar lytse minsken, gau forslein jow 't oer .... It wird det hjar ta striden driuwt, de hIn dy't hjar ta eare wijst, der komt in dei det hja dy haetsje at lytsens fen hjar krêft en flokke hwa't hjar laet jow 't oer .... astfi nei eare jage hast, ik siz dy dit, de tijd komt det it folk dyn strijd forsmyt, det hja de Suderkening earje, en dy forwinskje as ien dy't noft oan finfré hie .... Hastfi net ljeafhawn? is dyn ljeafde net tobritsen op dyn striid? hat hope net dyn hert forljochte om hwa't dy folgje scoe? en hwer as yn de weagen is syn lad? Jow 't oer hwet ljeafde briek, hwet hope briek, jow oer de strijd en sykje rêst, en faeks wirdt fen omhegen dy mear frede jown as ea yet dines wier .... jow 't oer, jow 't oer ....

Redbad (oerein): Salang't de sé it Ian omspielt, salang't it lan de mienskip draecht hwaens bern ik bin, salang't de mienskip fen it Friez'ne folk syn eare heechhaldt en syn frijdom ljeavet, salang't der yet in heapke is fen det folk det foarfaers adel draecht, salang't yet ien nést my stiet yn de strijd for Fryslans heil, salang't de wyn hjir waeit, de wolken driuwt, salang't de weach hjir tsjin de rotsen brekt — salang bynt my de trou, de trou fen 't bloed, ivich as wyn en weagen. Goaden, hear, jim dy't heech hearskje yn Walhal, dy't de wrald

267 yn wiisheit stjfire, hear! Ef falle jim, hear den, &I God art alles oan fintriist, en is de himel leech, den hear, dû folk: forgean kin alles, al hwet is, is stream, mar ivich oer it wiksljen, bliuwt de trou! In koar (siongend oer de weagen): Frjeon fen de frijdom, de strijd Bernet de frede sels; Foarmje en fytrje dyn siid, Win for de folkssaek elts. Stean for de frijdom to skoar, Warje dyn Friezene groun; Hwet dy oan hope fmtstoar Hastil as tank dy woun. In oar koar (heger): Ea1der as folks eine eare Is der op ierde net; Hoedzje syn rjucht en syn lean, Hoedzje syn wierheit en wet; Ten is syn erfskip en sede, Ten syn adel aloan; HAld ta syn eare de frede, Warje folks eigen kroan. Sldtkoar (beide togearre): Weagen bistoarmje de strannen: Loaits, de rots wearstiet. Neden teistrje de lannen: Libben fintsprirt it sied. Wyld as Us winter faksearret, Maitiids ljochtet it blau; Hy dy't omhegen regearret Hifket de herten op trou.

Eindhoven.

Ein.

D.

KALMA.

268

92 Prtiramile-8044k Ze Wagge Flagge waei fit, al nei 't de wyn dy driuwt, Dyn slaen en weagjen byldket us syn wêzen, Yn dyn biweech i s syn bistean to lêzen, Elts amerij wer oars, en hwer 't hy bliuwt Noch hwer 't hy weikaem, it hwet fiere oarden, Wy witte 't net, by him is nearne rêst, Djip yn it Sid net, noch yn 't hege Noarden; Flagge waei it, dou Midst syn skientme fêst.

91 Kertingdita4 It keningshis dat stiet op alle winen, Fen alle kanten strist it Libben oan, Gjin lij e herne is dêr hast to finen, It stille Lok toevet gjin dei, gjin moarn. En alle lid fynt oan dy Went forstean, Nei alle sfearen binne finsters iepen, En Tsj igers dy 't inoarren nea bigriepen, Ha dêrre frij neistinoar yn to gean.

96t £cd It Lok kin streakje as sa te simmerwyn, En walj e en brizj e yn oerstj ire weagen, En sims bitichtet it ta gouden skyn Ien amerij , en slicht oer blide eagen; Den noch 't is flechtich, it glydt foart, it giet, En krekt allikens scil men nea 't wer fiele; Loksillich hwa 't altyd mei réë siele Op 't nije Lok f ennij s intf anklik stiet.

269

Ete Dizatn, Twa blommen yn in bliere pinkstermiede Togearre bloeijend', op ienselde stal, Togearre dielend' alle goed fen d' ierde, De sinne folgjend oant de jountiidsfal. Twa Minsken dy 't twisken de oaren gean, Mar fen dy oaren boppe 't sljucht forheven; — Us deist'ge soarch, fis sober lok, om 't even, Oan Hjarren woll' wy 't keninklik forstean.

Ete Y:.~f937 De kjeld dy lfikt om alle ierdedingen, 't Nije wirdt feal, it eale brfikt noch 6f, En oan Us deistichheit it lêste lok 't fint wringen, Dat wirdt bytiden ta in skeam'le De fynste snieren binne 't gaust forritsen, It teare flUsterjen bijowt him 't earst, Al bleau 't bisit, de spanning is forbritsen, De pine fen Us rykdom skrynt it meast.

Xeninciiiiefat Yn freugden bliuwe minsken net foriene, Ek net al is hjar hjir gjin leed biskern; Dy 't wjerskant fen it djippe wetter stiene, Wierne det ienris ek gjin Keningsbern? Yn 't djipst fen syn bistean is elts allinne — Hwa 't nei de uterste oanhald sykje moat, Dy scil syn lêste iensumheit oerwinne, Inkeld dêr 't God Him iepenbiere hat.

270

2:e rui ma tud God-16f ! haw 16f God ! méar den lof en eare! Fier boppe As priizgjen giet Jou Gloarje en steat, Hjir helpt gjin wird, noch ek de ealste leare, De ealste dreamen geane hjir to neat'.

Sa 't skielk nadir utbrekt yn bloei fen maeije, Sa moat As folk utstoarte yn geast en fjur, In stoarm fen bisieling moat nou waeije God 16f! 16f God, Jo geane all es oer! Poppenwier.

D. H. KIESTRA.

qmqetv in, átorriáaak Yri 'e Y Y:.~f937

frqe4

Yn 'e Schylger grongen in stomboat forgeet, De minsken fordrinke op ien nei: Dat is in metroas ut Ingelá n, Dy spielt mei wrakhout oan it ran En wordt for dead weidrêgen. Hja bringe him yn in keamerke lyts, Yn in bêd mei snéwite gerdinen, Hy rekt him ut as yn syn koai, Dir bugt oer him hinne 'n famke, so moai As syn eagen noch noait hien oanschouwed. In brief koom ut it fremde lán, Dy waes fan syn mim en by leize: „'k Bin toch so tankber, dast rêdden bist, Pasj' op, dat net troch de arge list Fan de f amk€ s dyn mim dy f orj ezet . "

271 Hy lakke; it famke stong nest syn 13td En schodde hwat op syn kessens. Hja jooch him to drinken en spriek in word So fronglik, sô seft, dat 't jonge hort Gau stong yn ljechterlaeije. Yn Maeje: de rochtkeamer swart fan folk, In brildstaesje is dir to wachtsen, Foarop ront d'ingelsma.n, 't famk' oan 'e han, Dimei komt syn mim it Ingelan En dan hjar meagen en frongen. Se worre bistreit mei blomkes fan Mei, Noe stinne se for de balje, Se sprekke hjar „ja" en hja bilooft dan Oeral yn de wrald to folgjen hjar man .... Syn mim Y:.~f937 geet allinnich nei InglA.n.

minik Y:.~f937 Tsjin God en minsken sost wearachtich wêze, De warryt tsjinje, wirt mar kan, Meist earem wêze en dyn klean forsliten, In kosteliker kleed kanst dines neame dan! Wês Hear, — for minsken net sost délslean d'eagen, Net drukke sost de han, dy't wol Fan it de hechte dy syn gave reke — Gyn Hear, dy't for himself de han ophalde sol.

272 Noait sost for Mammon op 'e knibbels falle, Dyn rêch net krfxmj e for gewin, En leitse sost as oare stirrelingen Dy tink' en lj ouwe litte wolle nei't hjar sin. 't Geweten sost as f j urbeaken dy nomme, Dan haste op dyn wei in feilich ljecht, Net freije sost hwat minsken fan dy tinke, De waerlijk f ri -j e minsk is Hear, gyn Knecht!

ditiwirquitvi, Y:.~f937 Op 't epen strá n bin ik allinnich mei is God En histerj e nei hwat hy my to sizzen hat. Myn eagen slach ik op nei 't fronglik Blau omheach Want hir op 't strán stin 'k graech mei 'd'Alde each yn each. 'k Bisprek fan alles mei Him, bin rongut, frank en fry, 'k Wit seker, dat hy word for word forsteet fan my 'k Fortêl Him alles hwat ik hab op myn gemoed, Fan wuif en born en fan myn grette earemoed. Ik frei Him op 'e man 6f, hwat en hó Hy wol, Dat 'k firder hir op ierde libj' en workje sol. Da sprekt Syn stem: só soste troch it libben gean, Dast• altyd my rocht yn d'eagen doerst to sjean.

273 Da rong ik firder 14ns 't forlitten, iensaem strAn, Krek spielle de hoed hwat hout en plankjies oan it lan. Ik noom se op 'e rêch en brocht in plankj' of fiif As bAnninkr yn myn tin; fortélle da myn wiif De bOdschip, dy 'k op stran fan Boppen krigget hie ... Dir gong de klink — de tsjinder sei: „do bist 'er by." De rochter neamde my in dief en folle net genooch En frêg' of ik dan niks om Gods geboaden jooch. Ik saech de rochter oan: „SO 'k dy noe oansjean kan, So rocht yn d'eagen doer ik God eak oansjean, man!" Dirop gong 'k flak for'n beeld fan As Hear Jezus stean En saech it oan De rochter liet my gean.

Ttet eaulee6 Forby de long fant libben, Noe komt de tsjustre nacht, Ik moat myn post forlitte, Wir 'k trouw hab hAlden de wacht. En moat ik myn post forlitte En hald ik net mear de wacht, Myn geest sol for jomm' schine, As in stirre yn 'e nacht. 18

274 Myn geest sol for jomm' schine, As in stirre yn 'e nacht, Gyn geest sol oait f ordwine, Dy 't trouw hou op ierde de wacht. G. KNOP.

Amsterdam.

nixteitiki Ik wist, de kleur'ge arke mei syn blide lêst wier nou wol hast oan Fryske iggen Panne. Unrêstich doarme ik lans de skiere strannen en bide 'n sniewyt sell, in feestlik tuchde mêst. Ho faken wier my Maeitiids komst untkommen. Mar nou scoe 'k faeks it greate wunder sjen, de yntocht fen it libben: sweltsjes, lammen, lytse bern, de ljochte wolkens en de helle blommen. It scoe net ha hie 'k droge of slomme? Mar do't ik wekker waerd o eale moarn ! — laei 'k yn in godlik ryk, dêr't fugelt sloech en bloeisels skommen. In dert'ne Frija bloes in greate gouden hoarn ! Hearren f ean.

S. J. VAN DER MOLEN.

'1'll'Glixi. &L€ Min Térp up S61', twesk Stron' en Klef me Hii iising lij en gre, me Diker om di Guarter lef es dach dit netst wat-k se. .

275 Min Mark tip S61, sa wir, sa fiir, sa jenluas Dii dach best. Dii letst mi Friiger f661, sa bliir, Dii best min Mur en Lest Min Sèrk iip S61' me Miiiiren ruar, me-n Tiiren hooch en swaar, Dii kumst mi aldert seeker fuar wan Tiren bring Gifaar. Min Hiis iip S61' me-n Taak fan Rait iip Miiiiren litj en liig, diar mai di Storem om mi wai 6n Di es Freer, nun Kriig. Dii Spraak fan S61', hur ik 6n ténk wat ik fan Mooter jert, Dii klingst sa klaar, Dii kjenst mi skénk alhur min Hart om bert. Jas Dii min Ai16n', Dii min S61' me Diinem, Hiir en Strbn' fuar Di slair-t glemen mi iis J61', Din Wiis es uk min D6n'.

On huateti Y:.~f937 Hualefjunken. On Kaglaun dit J61 hat knatert, heer sa blank sin Sp61 aur Staal, Aurskot en Wuch Apf66rt. Tau Jungen haa-t sa net t6pas, di jen set 6n di L66kenkas, di iirer hit likiit aur B66rt. Fuul blanker iis dit J61' sin Skiin fjuur Oogen ljucht sa klaar en ran,

276

wilt ik jam Staatjin nii forte'. Di Oogen blank, di Miir aurgáp en gliiiinig hit en ruar di Sjak, hiir jat fan Pirer Liing sin Wel. Fuar Rocht, — Me Unrocht, Pirer Lang heer kérnpet jir iip H6rnems Gran' en fing iip Galig-Hoog sin Jen'. Fjuur Oogen ljucht, en di Miirer tau, ja ber en fraagi, sii sa gau: „Forte', lef Faarer, iiiis jit jen!"

Man, Dikiert Y:.~f937 -

-

Hi sloch jen duar om Jil' en Gur, hat wiar bi Str6n', weet ek muar hur. — Di Welen ruati h6m fan Muurt, — — Hi rent d66r Diinem fuurt en fuurt. Di Brening t6nert nai en fiir, us wust di fan sin D6n' biskiir. Di Swalken ruati-t Ap t6 L6n' wat hi fuar Arig heer jir d6n. Di See-en uur iis Diinem gurt en rak en grip, sa junk en suurt. En slaa di Welen h6m ut -n Sen hi gair, naan rent aur Ingi hen. On Sluater en 6n Wial sen litj di Welen, jir fair hi-s noch kwit. Hat driiket h6m sin Landers Last, dat wárem es hi fan sin Hast. Bin-n Baarnkiiiil wil hi da sluk di T6st en wiili wil' hi uk.

277 Dit Weeter es sa blank en riin, — jen iinsigst Welki es diar sin. Hi drinkt ón Hast en sener Maat. — Des litsti Wel, di fing hóm faat en dit Hart forkoolt di Maag hóm her slain en bokin don' sin Part. Di gurtsti Welen trilwet swaar di Olerlit j st dit maaket waar. — — Sa lung sip Weeter Welen sen bring-s om di Wiil On Greev hóm hen.

rnL de &Mnkt Di Admiral Bair langs di Dek sin Taagten jaaiswai fair hóm wech. Fuar Holón' sin Gurtens en Iar wiar wesen hi aldert to Stair; Her wiaret hóm waker 6n-n Kriig, her wonen fuar Holón' di Siig. Ashur hi hóm weeget up See sin Flách leet hi wai our di Ree. Sin Skeepen ja snaket sa klaar, dat aural forstónen hi waar. Man deling sin Taagten, sa bliir, t6-n Wiringhiart swait ja sa fiir. Up Bombel, hur tiinet hi her, wiar-n Faamen wat gur hóm dach wiar. Us Knecht hi wiar, Faamen wiar jü, wat mjukset en molket di Ku. Jung wier jil, hoor Oogen sa blo, skintj blanker wan di Tiren uk gre.

278 Di Sweeden, wat toog d66r dit L6n' saag ales fuar Friigur jam on'. En Riter, hi Um h66r t6 nai, sin Fest h6m da maaket iitwai. Di Riter waar duarslain fan-n Knecht — — Bi Nachtertir maast hi da fl6cht. On-n Buat ging-t fan Bombel t6 S61', fan diar me di Seelir hi h61'. Up H616n-s Uarlogs hi nii ging, bigent diar fan liig en fan ring. Bigent -as Matroos, waar bal Maat, wiar diichtig On Mur en me Daat; Waar Leutnant en Koptain On Buurt, — iis Admiral f66rt hi nii-t Uurt. Fuul 561'wer en Gul' fél h6m t6 her Hiis en L6nen diart6. Man iinsom hi likert dach bleev en diarom sin Faamen hi skreev: Min Greetji! Wan Dii diarom tènkst wan Dii om Din Nes dach jit léngst, da kum Dii t6 Hol6n' nii bal t6-n Haag, hur ik sen Admiral. Hat gr66t Di fan Harten nii wel: Nis Ipsen, nii Nis de Bombel.

twit

rileen,

Fuar min Wining stOn en Melen en sin Ruaen dreev di Winj. On min Taagten, On fuul Stiinen leet di Men nun Wijl mi finj.

279 En ik saag di Ruaen swaien en ik jert di Melen grinj en ik saag di Kap hom draien, aldert me-t Gisicht 6n-n Winj. Me mi es di Melen wanert hur ik wiar en hur ik ging. Wan hom uk di, Wárel anert, dach dit Skelt fan-n Mel'n ek ging. Wat mi uk door Haur es bruuset, wat om Uaren heer mi liint, litjen heer diarmung dach suuset mi di Melen ual en punt. Kjemen sen ik 6n fuul Lonen en nu kàm ik werer tiis, man min Melen wiar f orswunen en mi waant en Stek fan-t Tiis.

swag. an di flaa&&1t9 Bitaali Juu Rénten, Juu Skat en di Gilj sa ruatet iiiis Gorig fan Protj stool sa wilj. Bitaali di Amtman, di Koning, di Prost ! Pai iit en bitaali ! roop kraftig sin Rost. Di Hornemboor kiir sok jaa oler forstuun. Bitaalin? Sok wiar ja up Hornem ek uun. Up Hornem wiar Skelinger knap en wiar raar, jaar Diiger en Dauert, dit wuan ja diar swaar. Sent al-sin-Daag wiar ja jir frii fan di Skat, Us Wéning diar bleev jan bluat Skep en di Nat. Man Gorig hi kraawet en truwet mw Hel, dat Raan skul' jan Haali, wan-s skati ek wel.

280

Jen Dai tip en Harefst, dit Wuner es sken: Di H6rnemb66r kam me jaar Skaten t6 h6m. Ja ah, ja kam da me Sak en me Pak — — Hur waar nii tip jenlop di H6rnemer mak? Man Gorig hi pr6tjet fan Sen en fan Skilj en Skeelet iip Pak en up P66sen sa milj. — — „Bitaali d6 wil jir blank en uk baar, fuar nii, fuar forleeren, en dit kumendi Jaar!" Fan Nak of smeet ja jaar P66s en jaar Sak en Rochler jaar St6rter, ja sloch h6m om Sjak, ja daanset langs Rech h6m, aur Jerem en Biin, jaar Proter ja stat h6m nü kuurt en uk kliin. Sa haa jir bitaalet di H6rnemer Skat, dat Gorig hi fing jir sin Tinj en sin Mat, fortel dér-t di Staatji iit ualing lung Tir hurdeling di H6rnemb66r skatet haa jir. JENS E. MUNGARD.

F-cLamivt, Hjoed brfisde it foarjier my derten troch 't bloed, De wyn song ynfieren, de mar blonk as scoe 't Dêr nea en toninter mear stoarmje, De ljurken, optein, follen ierde en loft Mei pearelgelfiden, en 'n sêffigelkloft Seach 'k heech, silverskitterjend, doarmjen. De wolkens, goêboaden fen opgeande tijd, Bisylden it blau en wearglanzgen yn 't wild, Unpeilber waerd wetter en himel, En ger en yn 't al lei it winnende ljacht, Oerdwealsk yn syn gloarje oer winterdeadsnacht, Syn glinsters fen fynskerp gewimel.

281 En libben rounom ! Ut d' unstjerlike ierd' Klonk djipstil it ruzjen fen 't oeralde liet, It tinen fen bernjende skerte, Ta weeldrige waechsdom him pronkjend untj oech Hwet, dimmen forhoalen, de Algoede droech

Bifeilge oan Syn wráldwide herte. En ivich is 't nij. En it 't neat komt it op En set him ta skientme. In machtige rop Bazunet en murren dy falle. In sweevjen oer wetters, in Wird det bistiet In lofsang dy 't 'often en lannen trochgiet Sa great as gjin wirden ea stalle

Aldegea (W.). J.

PIEBENGA.

Eenihij4Izeâtv Haww' jimm' wol west op de terp to Biessum en binne de reed syn suvere ring goun — De huzen dêr oan, de butdoar nei de wei keard? In tsjerke koe net wirde; f olslein oars it karspel. folmakke de tsjerke yn it milpunt, Ef den to Weiwerd Ef to Marsum, fordold, mar it hof ke bihálden ? To Ezing' fensels binn' jimm' kindich; mar haww' jimm' ek stien to Oostum, ilden sj oen wiid om jimm' hinne? Ef to Wierum op 't heechste en de fjilden Det all es is Fryslá.n. Kenn' jimm' de marsch fen de Krummhórn ? Haww' jimm' makke op de geast fen Aurich nei d'Upstalbeam friezene pylgertocht ?

282 Faeks binne jimm' tein, by Ditmarschen lAns en by Eiderstedt, op , NoardfryslAn ta, Om de sprake to hearren en de halligen rizen to sjén. Mar hawvv' jimm' ek west yn 'e greide en it gérs yn jimm' hA.nnen field, En haww' jimm' it wetter preaun At de fething fen Nommenswarf? Det alles is FryslAn. Yn HollAn haww' jimme west; mar haww' jimm' de dyk om WestfryslAn sjoen en de „dorpen" fen Schagen? En hawvve jimme wol ris west — sa moat ik noch freegje —to Tsjom, Sintrum fen 'Ald FryslAn, keam fen de klaei fen it Westereach? Kenn' jimm' de pleatsen fen Tritsum en Teetlum yn heel hjar birin, En de diken, de platte, slein om it Aldste gea? En haww' jimme stien op terp ef op dyk en de Alden ar vvrotten sjoen for l'An en for libben? Det alles is FryslAn. Lf ouwert. 0. POSTMA.

Winnende dei Fier yn 't Sildwêsten sinkt de sinne. 't Forwar is blier yn gloed. De strijd For eigen bem is swier. De tijd Hat jonge moed. En kin allinne In takomst jaen, hweryn hy bliid In mylder dei bigroet, en om Tank by de skepping en fmthjit For bystean yn 'e taek om it Great ljocht dat strielt ta rom Fen Heger wêzen en ta'n goede

283 Scil wêze fen 't hielal. In groede En woltier dijt yn krud en blom. Dit is de sinnedream. En winne Scil hja tsjin nacht en unried Det d'ierde skeinde, en det tsjinne De machten fen fordjêr. Gjin died Fen minskehán fynt lean as yn It sinneryk, as yn in mylde wyn It ierdryk iepen tynt, en sied En kymkrêft nei de sinne keare Mei bea om lj eafde, en bi hald Oan 't memmehert, om tear biwáld Fol lok en po ëzij . Fen eare En oermacht dreamt op koarte dei De sinne yn rêst. En op hjar stelle De tiid en skepsel hoop, en telle De winnende minuten nei.

Yitutaig,A, Der wirdt fen greate Masters han De doeken spand. De Easterhimel Yn goudglans set. As stjirgewrimel In kleurforskaet, dy floeit oer lan En mar oer doarp en pleatsen, ditsen Fen koele dau; in dizesprei Bilet gefaer. De jonge dei Mist op yn f j ur. De loge britsen Ut nachtseam dy for twang biswiek Fen lj ochtsé, bruzj end ut syn saden Fen simmerfloed, en nacht en skaden

284 Fordreau, mei himelglans oerdiek. De Master mielt yn goud en f j ur Syn taferiel mei gril oranje. Fen pearelgrize wolkenfranje Fordwêst, for d'eagen fen natur. Grans fen saffieren en opalen tear satyr — Glydt oer it loftdoek Ségrien trochskym're, mei karmyn Omránne, en boun mei silverkralen. Trochsnien dat fjild ild mei foarser linen Fen djipper blau mei f armilj oen; Mei fyn kontoer fen parlemoen, En wolk] ekra n zen mei robinen Yn roazich-giel. Fen goud-kromaet, En djip felet, binn' roazen spraet Oer sinnewei. Mar by 't forskinen Fen majesteit bislinkt aloan It prachttafriel. It doek forfaget — Nature en minsketaek dy daget Nei feestrus fen de Simmermoarn. G. RYPMA.

Aldegea (W.).

04L in- niruaiide PAIllteASpritus Sanctus superveniet in te et virtus Altissimi obumbrabit tibi.

Oer de Maegd Marije daelde Libbens-Geast yn lj eaf degloed: Krêf t fen d' Allerheechste fierde Memme-njue Marije yn 't moed.

285 „Heel myn siel forheff' de Heare", Dy't yn lytsens, my bitocht. Lokkich-skruten for det greate: Hwet my tasein, wirdt folbrocht. Yn de pryster wirdt herhelle Wer dit wander, dei oan dei. Ienkear net mar like faek as Dy op 't alter komme mei. Frucht fit maegdebloed iens berne, Nou yn 't wyt fen offerweit; — Wy oanbidde, hwer't de lospriis Fen fis stel yn birgen leit. Pryster wijd ta Goades tsjinstfeint — Winsk en wille waerd ta feit, — Fier de wijings-dei for ivich, Pryster yn der ivichheid. Sjong den pryster yn forfiering 't Lofliet fen Marije, det Fen hjar suv're lippen reaunte Yn in bliid Magnificat.

Yexfrail, de il2aratteut6 Myn each oanskout de blanke skyn Mei goudne 'Anne omfette: Tomidden fen de flonkerpreal It wite hillich herte.

286 Ten eachopslach mar langer net To gast op skyn allinne Den sjucht myn siele Jesus troch It wyt gedaente hinne. By 't Ing'le Heechliet foegje 'k stil Bidimme en bleu myn sangen, Unttein oan 't jachtich libben gean Ik op yn djip forlangen. Myn lichem stiet my yn 'e wei, It Mkt aloan nei d' ierde. Myn siel Mkt langjend nei syn God, En wol d'ér net fen skiede. Blau/Ws.

J. RYPMA.

eip Y?Cti' kinq Y:.~f937 . Rituien, a. gat; ForswEren sen wii di dach altermaal D-ii S61'ring Ail6n', fol of Kraft en Ruu! Di, diar iiiis skaapen heest, sa iis wii sen, Sa tai fan R6t en dach fan Hart sa truu! Hur -vvii uk wiili mai up -ads fiir 06rt, Alhur iiiis Fut sin Stair t6 Wil heer fiin'en, Mis Taachten swai jaar Wai to-t S6Fring L6n' En bliiv sa langsen truu diarme forbiin'en.

287 Diar gair nun Dai, nun Stun' hen son'er Lengen Om di, lef Ailon', hur ual' Tialen gung Aur HO, bi Strón', om Greewer fan iiiis Fuarfaarn, Diar eeber Kempin fuan' jaar Ruu jir lung! On Taachten se wii-s stuunen áp up Dunem; Fur ut aur See swait diar jaar blankblo Oog. Jaar Waapen hol's sa fast en pal On Jerem, En jaar lecht Hiir sa wilj on Stormwinj floog! En om dit Biikijál' haa-s jam forsaamelt; Jir sprok-s dit Rocht aur Leewent en uk Duar! Jir om di helig Hooger fan jaar Ainen, Jir luket-s seeker iin tin Nacht en Nuar! Al dit staant áp iit al bits glemen Lengen, En to iiiis liint iiiis truu ual Stil'ring Spraak, Diar sa tif• Harten snaket bn di Fremer, Jest jir uur jti filar iiii.s tif•-n helig Saak! On hcior jert wii fan Aal'ern di jest Uurter, Jii let iiiis sii, wat hol' wii her en waant! En wel wii jens sa rocht fan Harten snaki, Da Sól'ring Uurt fuar Oog iiiis langsen staant! Otis Sól'ring Aikin', fiir Nuurbsee-Bren'ing, leng om di, en hol' wiar wu itiiii.s ! Wii ló^wi iarelk en me ek fuul Uurter: Mai-t kum iis-t wel, stolt Saring wel wii wiis ! !

288

2 . acact etv Y:.~f937

'Otis S6Pring Bl6r forbent iiiis me iiiis BuOem, 0-iis Hart slair warem fuar iiiis lef litj S61/ wij kEmpi fuar h66r Aart t6 iiiis leest Uutem, En fuar h66r Bést bren wij iis glemen J61'! Wii wel fuar h66r fuul waagi En ol'er muar forsaagi! Truu iis iiiis Fuarfaarn langsen wesen sen, Wel wii uk wijs jir t6 iiiis Leewents-Jen'! Mis S61'ring Spraak di es jen fan di ial'sten, Aurkemen iit en kraftfol germaansk Tir! Wat kling sa stolt on h66r iiiis ual'ing Tialen! Maat jii jit lung bistuun mung S61'ring Lir! Wii wel h66r Truuhair 166wi En iiiis 6n h66r rocht 66wi, Dat jii jit lung iiiis Jungen friigi ken En dat jii ol'er, ol'er gair t6jen'!

Oils S61'ring Siil di uubemt manelk Friihair En weeget this up 06rt sa lik di Wai ! Wii vviar jit ol'er iis up Stok di Fliicher, Diar wént en drait h6m iis di Winjen wai! Truu st6n' wii fast up BuOem, Aurtain fan-n helig Uubem! Truu wel wii wijs 6n Lek en uk 6n Nuar üiis Ail6n' S61', fuar h66r gung wii t6 Duar!

289

s.

Wan ii

u;4 rom, fetv!

Wan ik tiffs kum ken, Es min Hart sa b1iiS, Flocht al fiir fuariit Aur Mark, Stron' en Hiib !

Wan ik tiis kum ken, Es min Friiger gurt; Hiir ik weber dach En gur S6l'ring Uurt.

Wan ik tiffs kum ken, Es di Locht sa klaar. Fill se ik weber Min Sol' truu en waar!

Wan ik tii.s kum ken, Es-t jaa altert lik: Dii, min lef Ailon', Best dach wel sa rik!

-

4. 5:acw&etv iip aiincuc Hual' riin Din Hart En hoog Din Iar ! Gung lik Din Wai, Da kurnst to Stair!



Dii meenst Dii best wat, Aur Jil' Dii noch heest ! Din Omgang me Mensken Sair hoken Dii best! Diar fuul heer, Wel muar haa, Uur ol'er tofreeb ! Diar fuul ken, Wel muar ken En let me hom rees !

5. UntLa4 Mer 6n di Somer-Guart Mung di dailk Bloornen Staant iis en Ruus sa blank Uas, fink litj Faamen.

Ruar skiin hoor Lepen, wuk, Sen uk wel sa smél. Man hoor litj Plapermiir Staant ol'er stel!

290 B16 ljucht h66r Oogen truu Giiiil ljucht h66r Hiir sa dailk B16 us dit Weeter. Fa.lt On récht Kr6len. Luki di iipen on On h66r litj iipen Haur Me en stel Friiger. bleft fuul bih6l'en. Giiiil, ruar en b16 K166ren: -Otis Flag jaa fan S61'; Maat diarfuar h66r Hart bren Sa glemen us J611 Tinem iip Siil' .

HERMAN SCHMIDT.

.Y.OftMell (Brokstikje it de liturgy ta it bitinken fen it loarste lustrum ten „de Rijzende Kerk" yn Frysliin — to Oentsjerk. Simmer 1935). Lieder.

Ten yn fis jonkheit — lyk as Maitiids tulle de wide kimen fen in nij fintweitsjen, en alle krêften nij en fris bigjinne, sa fiele wy As jong en sterk en scille wy meielkoarren rike wralden winne om nei As sin dy rom en frij to meitsjen, sa 't wy As noegjend doel birikke kinne: It libben as ien, lange dream fen wille en feestelik genietsjen bliid to smeitsjen! Boereionge: Myn lea is sterk en soun en jong en ta de arbeid ré! En as ik ploei de groun, ef dongje, ef swylje 't gers yn swé; den koe 'k wol swaeije yn 't roun en sjonge: 't libben is in pré!

291 Boere f aem: It wirk det flj ucht my suver oan as 'k yn 'e koken kom; Mar 't sin det stiet my nuver skoan ik liz der net foar om! Ik sjong mar fleurich, bliid fen toan det haldt it herte rom. Febryksjonge:

De moarntiids foar dei en foar dage op fyts nei de stêd ta jage, op wei nei kantoar ef febryk. De finnen en miedlannen bloeije, de lj ipkes en lj urkj es dy dj oeij e, de famkes op 't stalt roppe: goeij e ! Hwet is sa it libben dochs ryk! Kantoar- en winkel f amke:

Gjin rattelj en de skriuwmesine, gjin kasregister, winkelskelk ef skealjes kin us libben bine salang 't noch moanne en sinne ski ne hwent sinne skynt for elk. Jonges en /amkes (

Wy blide, sterke jonge minsken, us haldt it libben op 'e tok, hwent ider herte hat syn winsken en elk fen As syn stille dream fen lok. De jonge bloei, de rike libbensweelde is f rj emd nou oer As jonge herten gongen In swiete dream fen greate langst hat heel de warleaze siele yn syn reagen fongen.

292

Lieder:

Wy meiinoar jong, yn 't selde doarp ei stêd itselde bloeisel fen de selde lannen. De selde libbenshonger! Nea net séd fen 't selde great forwachtsjen, det syn brannen trocht al As herten slacht. t' Ienriedich heinen fen rike skatten yn As grage hannen, dy't amperoan de swiere winsten drage. Yn arbeid ien, yn frjeonskips hechte bannen, yn jonge ljeafdelangst, dy't faek As dagen en nachten sjongt fen eigen djipst bigear, en dy't sa licht de minsken hAnjend skeine. Sa stean wy, jong en sterk en klear to bloei as Maitiids rike seine. Aldeholtwald.

A. R. SCHOLTEN.

4/4e from, De hfing rige longert nei brea, Myn holle nei treastlik forjitten. In Atwei sa stil as de dea Fen fijan en frjeon forlitten. Earne oan 'e grins fen'e wrald, Efter fmwittene stéën, Dêr 't neat yn it tinken haldt As it rfizjen fen fiere séën.

293 Hwet byld is dit, sa tear en trinten, Det roerdend lans myn siele gie Faeks bleau it oer fen Aide printen, In teltsje det zes mem my die. ....

It kin my dochs net mear genêze; Tof olie st oar, t of olie briek Hwet mei dit for in f zegel wêze Dy 't roerdend lans myn finster striek

.

De himel hinget stil en swier to gryp. De wal is fier, de wráld net mear fornimber. Sa bin ik ófdreaun. Mar de nacht is ryp: In apelhóf yn 't midden fen Septimber. Myn liet kin ried noch died noch help biwize, 't Kin zetkomst jaen noch kweade rekkens tize: Hwet rop jim my yn wj erlj ocht, heil en tonger — Ik bin jim riedsman net, ik bin jim sjonger. As nou de jounske skaden falle Den driuwt gjin Beal syn langst omheech; De dream is ut dit hóf forballe, It tin leit rom, de nêsten leech. HAM nou de doarren sletten Wy hawwe elkoar wer foun; En der is neat forgetten Mar alles is f orj own.

294

Madan, ialiitieed I.

Krysttiid giet hjir om krisistiid net oer, allinne for 't fetsoen al bliid — himelsk ingletongjen komt to djfir; Det sjonge wy net at yn dizze tijd.

Men is Mar 't

Stom bin wy net, en for de divel dounsje Det spilet xis technyk mei gloarje klear; Mei 't bomfleantuech for 't Bern in earerountsje, In himeLlooping troch de stratosfear.

Diz kear gjin goud — Jo moatte er neat at nimme; 't Is al gjin goud det blikkert, sei de man; Mar sjuch ho fel fis nikkeljeften glimme: Wy meitsje er goe granatehfilen fen. Us wijreek is fen mostergas forfongen, De mirre wachtet op Jins emn oan 't lulls,

Dêr wirdt hja yn Jins smertewyn bimongen — vvy for 't hAslik krystfeest thAs.

Mar hjoed bin

De wirkleasheit is hjir Godtank oerwoun: Sjuch, dizze ploegen geane en oaren komme; De fjurren 16gje en de mesinen bromme: It stielbidriuw is continu en soun.

295

De défaitist fiert frede yn syn mille, Wy bouwe feilgens, en de frede mei — Gloria Deo ! de sirenen gale: Armstrong and Vickers jowe in frije dei. Amsterdam. FEDDE

SCHURER.

4puuti&e etieíe. 10 Desimber 1936. Droitwich stiet oan en de miljoenen lizze Spand op 'e hark fen poal ta poal, The Duke of Windsor scil syn tifskie sizze; De klokken klippe oer de metropoal. Dizz' ure is laden fen untógber lijen; In hiel Impearium giet op 'e nun, Hwent by proleten en yn dynastijen Giet d'ingel fen 'e ljeafde roun. De aether libbet, tuz'nen grage sinnen Heine it lad fen de charmante prins: In stim stiet op At ienlikheid en triennen En himet nei de lêste grins. „Wêz groete, folk, ik gean de frije wegen Fen 't eigen hert, dat ik net mear bitwing, In nij monarch hat jimme takomst frege, Wêz trou, God save the King."

Ede.

D. A. TAMMINGA.

296

Kan-P/4 Ik bin in frjeon fen frouljue, yn hjar séfte Ald-r6se boudoirs fiel ik my wol en thils De blommen dy't ik meinaem forlieze hjar kréften Yn lije geuren om Us. Sat wikslje wy wirden — fen parfumearre Sigaretten wringelt de reek nei omheech. Hwet mei ik in sinnende stimme graech hearre En it loamsierlike earmbiweech Folgje om bloune hierren to skikken Ef bloeijende prunis, mar 't moaiste is dochs sfinder mis Om to sjen nei de toai fen in frou en yn dreamdjippe spegelblikken To lêzen det der frjeonskip, det der frjeonskip twisken as is.

nacid WI' 11 "16 Der is in lamp' fintstitsen Mar eigentlik, né hoecht it net: De inoanne is finzen yn 'e Krunen fen 'e beammen En glAnzget 't Is stil, de ffigels swije

Utsein mar ien — Fen hokker kleaune fen ranken Sjongt er syn liet, syn mankelike dream?

297 Hy floitet by it mearke Det ik hjir lês — En like tovereftich Priist hy ek de talinten De skjinten en de trêften Fen de prinses

G. N. VISSER.

Amsterdam.

Rama - Hy frege my by de foarste douns. — Do 't hy my nei myn spylfammen laette, ealgen hja neat fen 't jinge my bidwelme.

Hwent yn det earste gean togearre bin 'k de doar fen in nije wrá.ld yn gien ..•• En hieltyd kaem er troch de seal, bugde syn holle hiel efkes foar my. Syn laeits hat sein, hwet syn mule f orswige . En yn det blide, sweevjende gean mank oaren, wier 't u s sa wundere goed. -

- Hwet is 'n wird ! Ho sei er it: „f anke" Syn eagen, syn knypkes, it noege: „kom mei" .••• Foar 't ik it wist, wiernen wy togearre. Op 'e sintelreed, under tuzen stjirren, hat er my syn trou-wird jown. - Det wird draech ik nou oeral mei. In sinne is 't, dy 't myn wei oerstrielet. Birusd bin 'k troch in hearlik reauntsjen fen:„Lj eaf de moete dy en hat dy ut f orkard" . — 'k Fiel my as ien, dy 't it lok biroun. K. W. Ljouwert.

nistio9h44j4& kamE41 am. 1936, tileavilautaefake ty.d4ePa4ten, at tneadi LIST FEN TYDSKRIFTENAMMEN (mei e•fkoarting). Bb. De Boekebeam. Fryske boekelist. GearstAld fen M. K. Scholten. Utjefte fen de stifting „It Fryske Boek" (fen Fryske selskippen en fitjowers meiïnoar oprjuchte for de foartsterking fen it Fryske boek.) [Hirdegeryp, M. K. Scholten. Printe to Snits, Brandenburgh en Co., 1936]. 20.3 x 13.7 c.m. jiers 4 jeften. F.e.T. -.---- Folk en Tael. Moannebl&I fen de Fryske Underrjucht-Liga. Fjirde jiergong. Redaksje-adres: S. E. Wendelaar Bonga. Administraesjeadres: Tsjisse de Jager, v. Leeuwen hoekstrj. 45, Ljouwert. 41 x 27.5 c.m. F.R.F. = For Roomsk Fryslein. Orgaen fen it Roomsk Frysk Boun. Redaksje: Mag. [A. C.] Doodkorte en M. J. Ydema. Samler: Joh. Rypma. 2de jg. Boals. S. J. v. d. Meulen. 24 x 15.7 cM. Forb. = It Forban. Twamoanneblêd fen it Soas. Dem. Frysk Forban mei boek-byjeften. 5te jier. Adm.. „De Ffink", Baginestrj. 40, Ljouwert. 23.5 x 15.5 c.m. Fr.omU. = De Fries om Utens. Orgaen fen it „Boun fen Fryske selskippen. bfiten Fryslan". [Moannebl&l.] Redaksje: H. Uden Masman [D. S. Visser]. Snits, Brandenburgh en Co., 3e jg. 30 x 23.2 c.m. Fris. = Frisia. Moanneskrift fen de Fryske Bibleteek. Bistjfir: J. H. Brouwer, E. B. Folkertsma, D.

Kalma, D. H. Kiestra en J. Piebenga. Jiergong XVIII. Snits, Brandenburgh en Co. 24 x 16 c.m. 1936. Byjefte: De Pompeblêdden. Frysl. (Hilv.) = Frysldn. Moanneblêd fen it Frysk selskip „Nocht en. Wille" to Hilversum. Redaksjeadres: M. van Zinderen Bakker. Hilversum, Sj. de Zee, Bilderdykleane 56. 31 x 24 c.m. Frysl. = Frysldn. Tydskrift fen it Selskip for Fryske tael en skriftenkennisse. Samler: W. Hielkema [J. K. Dykstra]. 17de jiergong. [Ljouwert, G. Tuinstra. Printe to Berltsum by Th. Faber.] 1936. 36.5 x 19.3 c.m. Gr.Fr.T. = Grifformeard Frysk Tiidskrift. [Twa]moanneskrift fen it Grifformeard Selskip for Fryske tael- en skriftekennisse. Kommisje fen redaksje: J. Douma, A. M. Wybenga en J. de Haan. Jg. 5. [Snits, printerij „De Moto] 1936 24 x 15.7 c.m. I.H. It Heiteldn. Algemien Frysk Moanneblkl. Orgaen fen it selskip „Fryslan" to Amsterdam. Lieders: J. Winkelman, J. H. Brouwer en S. J. v. d. Molen. 18e jiergong. Snits, Brandenburgh en Co. 1936. 28 x 21.8 cm. Pomp. = De Pompebléclden. Tydskrift for Fryske stfidzje. Bistjfirders: D. Kalma, S. Rusticus, S. R. Sipma. Byblé'd fen „Frisia". Jg. VIII. 22.8 x 14.5 c.m. Snits, Brandenburgh en Co. 1936. 6 jeften. S.e.R. = Sliucht en Riucht. Frysk finder bistjfir fen J. van der

299 Tol. 40e jiergong. Ljouwert, Drukkerij Eisma, 1936. 26.5 x 18 c.m. Stim = De Stim ten Frysldn. Kristlik wykblêd. Kommisje fen redaksje: H. Algra, E. B. Folkertsma, W. Kok. Haedredakteur: E. B. Folkertsma. Utjefte fen de Kristlik Fryske Parsforiening. [9de jg.] Skrans by Ljouwert, T. van der Weij. 1936. 54.8 x 40 c.m. Y.u.e.T. = Yn us eigen Tael. Moanneskrift fen it Kristlik Frysk Selskip. Under bistj ur fen E. B. Folkertsma U. van Houten en F. Schurer. Jiergong XXVII. Adm. Huzum, Ger. Doustrj . 55. Printe to Snits, Fa. B. Weissenbach en Sn., 1936. Mei byblêd. 25.5 x 16 c.m. Seinf j . = It Sein f jar. Orgaen fen it Boun fen Frysk nas j onale jongerein Ljouwert, Diepenbrockstrj. 27. 30 x 23 c.m. W.jims. = Wêz Jimsels. Orgaen fen de Kr. Fryske studzje- en propagande-klub „Wêz Jimsels" to Snits [it Boun fen Kristlik Fryske Studzje- en propagandeklubs.] Samler [adm.] : Th. Mollinga. 7de jg. Snits. 1936. 34 x 20.8 c.m. 10 j ef ten . Cycl . Str. = Streamingen. Fearnsjierskrift fen it J ongf rysk Wirkf orbá,n [yn jeften fen 16 s.] Bistjur: D. Kalma, G. T. de Vries. 21.6 x 17.6 c.m. TAELKINDE (algemien) . Bezoen, H., B. G. Niebuhr over het 4` Nederlandsch [en het Friesch] . Onze taaltuin. V. s. 14-17. Gosses, G., Frysk-Skotsk. Fr. om U. s. 44. M[asman, H. Uden,] Frysk-Skotsk? Fr. om U. s. 19, 26, 46. Molen, S. J. van der, Sint Piter, in á ldGermaenske tradysje. [Joh. Hilarides.] I.H. s. 16-18. Postma, 0., It testamint fen de mem fen Greate Pier. I.H. 33-35, 53.

Pinninga, Master, Dykstra e.v., Fryskskotsk, Stedfriezen. Fr. om U.

Ynfloeden, loeden, Forkearde, op it Frysk. Stim nu . 422. KRITE EN TAL.

Agter, S., Sprekkende sifers. Fr. om U. s. 87, 88. Bakker, D. K., Stelling werf, Fryslá.n: ho, tobek! F.e.T. nu. 10, 11. Bartstra, S. A., Folk en tael fen Fryslá.n . . . exit ! TH. s. 54-56. B[rouwer], J. H., Drachten en Fryslá,n. I.H. s. 130. Gosses, G., Harkris Winkelman ! I.H. s. 50-51. K[alma,] D., Fryslá,n-Dytsklá,n. Str. I, 4, s. 49-54. Rapport enquête under de Grif formearde Jongfeinteforienings yn Fryslá.n. Stim nu. 414-430. R[ienks]-W[allinga,] D., Hy wier der mei oan, ef Frysk praten yn 'e stêd. F.e.T. nu. 4. Stedfriezen, Fr. om U. s. 19 (sj . ek s. 26) . T[ol, J.] v. d., It Frysk to Drachten. S.e.R. s. 324. W[inkelman. J.], Net meiteld. I.H. s. 26 -

DIALEKTEN.

Bierma, Sj., It Skylgersk. F.e.T. nu. 5. Heeroma, K., Hollandse dialektstudies. 1935. Skóge yn: Nieuwe Taalgids. s. 302-310 (C. B. v. Haeringen) . Knot, G., Uit den Schellinger taaltuin. Onze Taaltuin V. 89-96, 124-144. P[iebenga,] J., Sól'ring Leesbok. 1909. F.e.T. nu. 11. Verslag van de dialecten-commissie der Kon. Akad.v.Wet. teAmst. over 1935. W[iersm]a, [J. P.], Oer it Westfrysk dialekt. [G. Karsten, Het dialect van Drechterland.] S.e.R. s. 184. SPRAEKLEARE. Brandsma, W. L., Het werkwoord bij Gysbert Japicx. Assen, Van

300 Gorcum & Comp. N.V. 1936. [1937.] 24.2 x 16 c.m. Postma, 0., Side 63 [fen de Nieuwe Friesche spraakkunst]. I.H. s. 75. WIRDEN EN SIZWIZEN. Brijker, H., Fêste sizwizen. Pomp. s. 40. Forlikingen. s. 31, 32, 38-40. Fynsten en fragen [fen H. Briiker, S. M. v. cl. Galien, S. R. Sipma, J. M. V. d. Goot.] Pomp. s. 15, 23, 31; 24; 48. Galien, S. M. v. d., Forlikingen. Pomp. S. 48. J[anzenj P., Hy hat de liuw yn 'e bek sjoen. S.e.R. S. 338. Molen, S. J. v. d., Hwet is in binInis? I. H. s. 43-45. „Jouten of giften". I. H. s. 197. Postma, 0., In frjeonlik forsiik [oer wirdbitsjutting.] I. H. s. 183. Radiosizwizen. Fr. om U. s. 34. Sipma, S. R., en D. Kalma, Oersetting, mei oanteikenings. Pomp. s. 1-6, 9-14, 17-22, 25-29, 33-37, 41-46. Sneuper, Rounom wei: Lytse slakjes. S.e.R. 245-246. Statema, D., Frage en Andert. Frysl. s. 58. [Terpstra, Tsj.], Ho neame wy 't yn 't Frysk ? Seinfj. j. 2. [Utdrukkings.] F.e.T. nû. 12. [Winkelman, J. en A. S.], Miedema, Foar ef foarop. I.H. s. 75. WIRD6FLIEDING. [Hielkema, W., It Fryske fileboerd.] Stim nil. 434-435. (Lj. Nijsbléd). Wirdforklearring fen: fiskenije. Fr. o. U. s. 13, 19. fraei. Nieuwe taalgids. s. 212. hyst, hynst, ketier, klok, liifbidich, liifboaits, matearje. Tijdschr. v. Ned. taal en letterk. s. 199, 200, 196, 169, 198. m6lke, molken. Onze Taaltuin IV. s. 345-348. p611e. T. v. N. T. e. L. s. 252.

skillebille, skutelbutse, skiidele, sjutele, skuldere. 0. T. IV, s. 19. silpe. 0. T. IV. s. 345-348. tsjok. N. T. s. 253. wardwaen. T. v. N. T. e. L. s. 196. NAMMEKINDE. Bartstra, S. A., Koarte stikjes oer fryske nammen. I.H. s. 78, 106, 164, 183. Hooft, B. H. van 't, De naam van de stadswijk de Jordaan een Friesch relict ? Jaarb. v. h. Genootschap Amstelodamum. s. 73-95. Kalma, G., Hwet bitsjut „Aldehou" ? S.e.R. s. 308. De namme „Kalma". s. 182. Kloeke, G. G., Woensdag (Met een kaart.). Tijdschr. v. Ned. Taal en letterk. s. 148-156. Koopmans-Forstmann, D. en A. N. Koopmans, Amelandse plan tennamen Ned. Kruidk. Arch. s. 355-358. M[asman, H. Uden,] Hwer liket det op [mei de atfortinsjes en nammen] ? Fr. om U. s. 17. Molen, S. J. v. d., It kom6f fen de namme „De Jordaan". I.H. s. 162. Nomina geographica neerlandica. Geschiedkundig onderzoek der Nederlandsche aardrijkskundige namen, uitg. door het Kon. Ned. Aardr. Gen. X. Leiden, E. J. Brill. 1936. 23,2 X 15,5 c.m. VIII 192 s. Santema, 0., Doanjewarstalster Unnammen fen 1737. I.H. 134-136. Stikelstekker. Dér't de Stiennen Man syn eagen ... [De strjitnammen fen Hams.] I.H. s. 226. T[ol, J.] v. d., In pear fragen. S.e.R. s. 570. FOLKSKINDE. (forsafier fen taelkindich oanbilang.) Ald-skipper, In. [d.i. Tj. Postma.], Ut it skipperslibben I. H. s. 21-22, 32-33, 80-81, 104-106, 156-157, 178-179, 201-202, 250-252.

301 Botke, J., Lette en iere bloei. Snits.

Brandenburgh en Co. 1936. 17.7 X 12.4 c.m., 80 s. - Natur en Gea. nu. I. Peaskepronk en Pinksterrynskens. Snits, Brandenburgh en Co. 1936. 17.7 x 12.4 c.m . 80 s. Natur en Gea. Nu 2. Sk6ge yn: F.R.F. s. 78. Fr. om U. s. 90 ( J. J. Loopstra) . I. H. s. 254. ([S. J.] v. d. M. [olen] ) . -, Ut 'e natur. De Swanneblom. I.H. s. 86-90, 115-117, 142-145, 205, 260. Gosses, G., Lotsjen. S.e.R. s. 450-452, 465-468. Iterson, W. van, Vrouwenvoogdij. Friesland en Groningen. T. v. R. [echts74gesch.] . XV. afl. 1. s 78-96. Loopstra, J., Twa doarpsrymkes (ut Wynjeterp]. Fr. om U. s. 13. Molen, S. J. v. d., Fryske sêgen en oerleveringen. In oprop. F.e.T. nu 11. I.H. s. 244.

fekánsjeleargong. Fris. 227-232, 245260. Rienks-Wallinga, D., Sfear [yn Th. de Vries syn boek?]. I.H. s. 219-220.

-^,

.

.

SKRIFTEKENNISSE. B[lom, D.] v., Bestemd voor uitvoer [export-Friesch van Th. de Vries] . Gids III. afl. 1. blz. 370-371. I.H. s. 220. B[rouwer,] J. H., Yetris: „Stiefmoeder Aarde" fen Theun de Vries. I.1-1. s. 243. sj. ek. Fr. om U. s. 74 (J. J.

Loopstra) . K[alma,] D., Fryslán en Shakespeare.

Radio-taspraek, íutstj urd fen de A.V.R.O. [.... op] 23 Maert 1936. Str. I. 2. s. 17-21. Grymbird en Idun. I.H. s. 286-289. Kinst en ethyk. Str. I. s. 38-45 -, Krom praet of krom dwaen ? [Oer: Th. de Vries syn Stiefmoeder Aarde.] Str. I. s. 63-64. -- en [G. T. de Vries], Foaropwird. Str. I, 1, s. 1. Molen, S. J. v. d., Friesche dichters van heden. Dietbrand. blz. 167-176. P(iebenga], J., Fryske tragyk. Lezing --,

SKIEDNIS FEN 'E SKRIFTEKENNISSE.

Amsterdammer, Cannejoun [fen selskip

„Fryslá,n"], Alderheljen 1936. I. H. s. 263-264. Ansk en Houck. Mei ynlieding en oanteikeningen fen J. H. Brouwer en W. G. Hellinga. 1935. Skóge yn: Frysi. s. 47 ([S. J.] v. d. M. [olen] .) I. H. s. 36. ([S. J.] v. d. M.[olen]). Beer-Dykstra, J. de, Ut fis bernetiid, S. e.R. s. 55-58, 66-69. D[ykstra], J. W.. It toaniel fen earder en letter. Frysl. s. 5-7. -, It toaniel fen earder en letter, ek yn Fryslá,n. Frysl. s. 20, 21, 32, 33, 42, 43, 68-70, 75, 76. Fryske Tsjerne yn 'e Prinsetun, S.e.R. s. 569-570. Stim. nil. 449. Hellinga, W. Gs., Friesche drukken in de 17de eeuw. Het Boek. s. 109-117. [Hielkema, W.,] It Fryske toaniel. Frysl. s. 16, 17, 30, 31, 44, 45. Hildiging fen Gysbert Japiks,Frysl. s. 59, 60 (W. Hielkema) . TH. s. 218. S. en R. s. 696. Stim. nu. 456; 458 (Spectator) . Janzen, P., Hilde oan de neitins fen Waling Dykstra. S. e. R. Kryst. n,u. Japiks, Gysbert. It husmanne-petear. Mei ynlieding en oanteikenings fen D. Kalma. Dokkum, Fa. j. Kamminga, 1936. 21.5 x 17.8 c.m. 61 s. Skóge yn: Frysl. s. 72 (S. J. v. d. M[olen].). Japicx, Gysbert. Wirken. Bisoarge fen J. H. Brouwer, J. Haantjes en P. Sipma. Utjown yn opdracht fen it Friesch Genootschap van geschied-, oudheid- en taalkunde. Boalsert, A. J. Osinga, 1936. 20.2 x 15.3 c.m. VII -F- 409 s. - Skóge yn: S.e.R. s. 745 (J. P. W[iersma]). Stim. nu . 463. sj . ek: Piebenga, J.

302 Rely [Jorritsma.], Neitins oan Jan Knilles Piter Salverda. S.e.R. s. 741. K[alma,] D., Oer fersen. 1. Gysbert Japiks: Op S. A. Gabbema, Hegeliet Salomons. Str. I, 2, s. 26-28. -, Om Gysbert Japiks hinne. I. It bisiik fen Franciscus Junius. Fris. s. 147-152, 204-208. P[iebenga,] J., Bistekken fen Fryske Skriftekennisse: IX. Tsjibbe Gearts v. d. Meulen Y.fi.e. T. s. 5. X. Hjerre Gerrits v. d. Veen s. 55. XI. Colmjon en Winkler s. 102. XII. Trije foarrinder sfen it K.F.S. S. 133. Waling Dykstra s. 151. XIII. XIV. Folksskriuwerij s. 170. Moaije Fryske boeken. XI. J. Sytema, Katechismus fen de leare der wierheit 1878. F.e.T. nil. 1. XIII. Ids. Swealtsjeblommen. 1891. F.e.T. nû. 4. XV. P. Bleeksma, Marten Clant. 1870. F.e.T.nil. 5. XVI. R. Brolsma, De reis nei't alde doarp. Trije novellen. Strijd en oare forhalen. F.e.T. nû. 5. XVII. S. S. Koldyk ,For 't Fryske hert. 1893. F.e.T.nti. 6. XVIII. F. Schurer, Fersen, 2e. pr . 1933. F.e.T. nil. 7. XIX. [Broerren] Halbertsma, De lapekoer ven Gabe Skroar. F.e.T.nti. 8. XX. T. E. Holtrop, De wylde boerinne. 1931. F.e.T.n-a. 8. XXI. J. C. P. Salverda, Hiljowns uwren. 1834. 9. XXII. A. H. de Vries, It alde Fryske terp. 1931. F.e.T.n-a. 9. XXIII. J. B. Schepers, Gedichten. 1897. F.e.T.n-a. 10. XXV. J. S. V. d. Steegh, In oantinken. 1884. F.e.T. nil. 11. XXVII. Gysb.

Japicx, Wirken. 1936. F.e.T. nû. 12. Rein Baukes Windsma. W. Jims. I. 1. W[iersmaj J. P., Fen in Abbessyn.ske fabel, [en G. Japiks.] S.e.R. s. 85-86. Joast Hiddes en Eolus. s. 792-794, 807-809. Wumkes, G. A., In brief fen dr. E. Halbertsma, S.e.R. s. 306-307. -, De Doleansje yn de Fryske Skriftekennisse, s. 17. -, It Fryske epigram. Fris. s. 61-70. Gysbertrede yn 'e St. Marten to Boalsert (24 Okt. 1936). Y.fi.e.T. s. 165. -, In karakterbyld fen J. H. Halbertsma, I.H. s. 51-52. KRITYK. Jousma, A., Oer de Fryske crityk en noch hwet. I.H. s. 15-16. Kalma, D., Fryske Krityk, Fris. s. 112-116. -, Oer fersen II. Taljochting ta „Somnium amoris" (for Dr. W. Kok en oaren). Str. I, 4, s. 59-62. fl. Stim. ma. 451. Twa mominten. Nei oanlieding fen B. R. Pollema's: „Lok en lijen" en D. H. Kiestra's „Efter it oargel". Str. I. S. 29-32. Molen, S. J. van der, De Fryske krityk, I. H. s. 62. N. Folk en kinstner, I.H. s. 93. Pollema, B. R. S., Lok en lijen. 1935. Sk6ge yn: Fr. om U. (J. J. Loopstra). Stim. nû. 425 (W. Kok). Fris. s. 8793. (E. B. Folkertsma.). Stikelstekker, Literaire krityk yn Fryslan, I.H. s. 131-132.

Om 'e biheinde plakrilmte hjirre scille yn 'e foarm, fen tydschriftartikels oan oare opjeften oer 1936 yette folgje de skiften: Boek en bibliografy; tydwirken; biweging en selskippen; finderrjucht en folkstmtjowing; bernelézen, dichtwirk en rymlerije; forhalen, stikken en sketsen; natar en gea; folkskinde, folkshfishalding; folkekinde en reizen; steatsynrjuchting; skiednis; kinst; toaniel en petear; foardracht; film; radio; oersetting en forfryskinge; Bibel en psalmbiriming; preek en oertinking, stichtlik lêzen.; godstsjinst en tsjerke; libbenslear en wiisbigearte. Hirdegaryp.

M. K. SCHOLTEN. J. SCHOLTEN-DE VRIES.

Bij de uitgevers dezes verscheen mede :

DEMOCRATIE EN OLIGARCHIE IN FRIESLAND TIJDENS DE REPUBLIEK, door D r C. J. G u i b a 1. Van Gorcum's Historische Bibliotheek nr IX. Tot heden ontbrak een werk over de staatkundige ontwikkeling van Friesland in de belangrijke periode van de opstand tegen Spanje tot 1748. In deze leemte van bijna twee eeuwen voorziet dit werk. Aanvangende met een overzicht van de staatsinstellingen tijdens die periode, schetst het vervolgens het stemrecht, de democratische grondslag van die staatsinrichting. Daarop volgt een hoofdstuk waarin wordt duidelijk gemaakt hoe, ondanks die democratische grondslag, Friesland toch een olichargische regering bezat. De strijd tussen democratie en oligarchie vormt het onderwerp van het vierde hoofdstuk, terwijl het vijfde een geannoteerde afdruk geeft van het resultaat van die strijd, het Reglementreformatoir van 1748. Een vijftiental bijlagen en een uitvoerige bronnenopgave vormen het slot van dit werk, dat onontbeerlijk is voor ieder, die belang stelt in de Friese geschiedenis. Prijs f 3.9o; bij intekening op Van Gorcum's Historische Bibliotheek f 3.6o.

GESCHIEDENIS VAN DE ZEEVAART, door D r P. J. v a ii H e r w e r d e n, De Groninger Zeevaart in de tweede helft der 19e eeuw. Van Gorcum's Historische Bibliotheek nr 1o. f 2.25. HET OLDAMBT EN OMMELANDEN. Rechtshistorische Opstellen met Bijlagen, door Prof. Mr A. S. de B l é c o u rt. Van geen der onderafdelingen der provincie Groningen is historisch en rechtshistorisch zo weinig bekend als van het Oldambt. Men zal in dit werk verhandelingen vinden over de wijze waarop de Stad aan het gezag in het Oldambt is gekomen, over de rechterlijke organisatie, speciaal over de z.g. oldambtster warven, over de oldambtster hoofdelingen en de eigenerfde geslachten, over het oud-Oldambtster en Reiderlander landrecht en over het gebied, waar dit ook na 1618 heet te zijn blijven gelden. Voorts over enkele onderwerpen van privaatrecht. Prijs f 7.9o.

DE RECHTSPOSITIE VAN DE EIGENERFDEN IN DRENTHE door Dr A. F. W. Lunsingh Meijer. Van Gorcum's Historische Bibliotheek nr VII. Met een kaartje. Omvang 248 blz. In dit boek worden de maatschappelijke verhoudingen behandeld, welke men in de 16e en 17e eeuw in Drenthe aantrof. Hierbij wordt uitgegaan van de buurschap, welke beschouwd wordt als de grondslag van de Drentsche Rechtsorde. Ook de hieruit opgebouwde kerspelen, schoutambten dingspillen en ten slotte hat Lantschap Drenthe worden aan een bespreking onderworpen, alle in verband met de positie, welke de eigenerfden hierin innemen en de verschillende rechten en verplichtingen, die uit het eigenerfdeschap voortvloeien. Prijs f 2.90.

GESCHIEDENIS DER JOHANNITER-ORDE IN NEDERLAND TOT 1795. Historische schets door J h r. M r Dr E. A. van Beresteyn. Van Gorcum's Historische Bibliotheek deel VIII. Verschenen ter gelegenheid van het 25-ja rig bestaan van de Commanderij Nederland der JohanniterOrde. In een inleiding schetst de schrijver opkomst, bloei en teruggang dezer orde. Daarna bespreekt hij meer in 't bijzonder de Nederl andse J ohanniters, die grotendeels onder de Balije van Utrecht ressorteerden: Vervolgens wordt een korte schets gegeven van elk der commanderijen. Tot besluit geeft de auteur een lijst van ongeveer 35o Johanniters, die hij bij het onderzoek in verschillende stukken tegengekomen is. -- Het boek is geillustreerd met 33 reproducties van commanderijen, St. Jans-kerken, portretten, grafzerken, ziekenhuizen ene: Prijs t 2.25; voor leden van het Kon. Ned. Gen. voor Geslacht- en Wapenkunde en van de Oudheidkundige Bond en voor intekenaren op de se rie 1 1.9o.

goorb=gebertanb in 1558 NOORD-NEDERLAND in 1558. Her-uitgave van de Tramezinikaart van 1558, naar ontwerp van Sibr an dus Le o, getekend door J a c ob v an D e ven te r, gegraveerd door Jac. Bossiu s, en uitgegeven door Mi chael Tr a me zin i te Rome, in 1558. Op originele grootte in bruindruk gereproduceerd (39 x 49 c.m.), op Oudhollands papier Van Gelder met geschepte rand. Los f 1.9o. Op carton geplakt, gereed om op te hangen I 2.60. Achter glas, in passende eiken lijst f 5.6 0 . (Prof. Dr. P. J. Blok in Museum.) De uitvoering is onberispelijk. (J. Huizinga in de Gron. Volksalm.) Fraaie en zeldzame kaart. De kaert, printe op stevich pompier, sjucht der tige kreas ut.

(Sljucht en Rjucht)

Deze en meerdere oude kaarten zijn verkrijgbaar bij de boekhandel en bij:

VAN GORrtIfirit-teMPr-WW-..--144-NEVERS - ASSEN