NIEUWSBRIEF NO.5, ANNELIES VAN VELDEN Hallo allemaal, Na bijna twee jaar in Kenia te hebben gewoond, ben ik toe aan mijn vijfde nieuwsbrief. Deze keer probeer ik een beeld te schetsen van relaties in Kenia. De beschrijving is vooral gebaseerd op ervaringen van mensen om mij heen, veel Kikuyu’s woonachtig in het plattelandstadje Nyahururu. Hoewel ik besef dat deze observaties enigszins beperkt zijn, ben ik ervan overtuigd dat veel aspecten te generaliseren zijn. Aangevuld met de nodige literatuur, denk ik zo een idee te kunnen geven van wat er speelt tussen mannen en vrouwen in de Keniaanse maatschappij. Zoals altijd eindig ik ook deze keer met nieuws over de activiteiten in de winkel en werkplaatsen. Veel leesplezier en veel groetjes! Annelies van Velden Zwangerschapsverlof binnen de werkplaats Eind vorig jaar deelde de jongste en enige ongetrouwde werkneemster van de leerwerkplaats, Nancy, mee dat zij voortaan ook gehuwd door het leven ging. Het kwam er op neer dat zij was ingetrokken bij een man en dus vanaf dat moment een gezamenlijk huishouden deelde. Ik was enigszins verbaasd, want ik had haar nog nooit horen praten over een vriendje. In Kenia is het gebruikelijk dat je niets over een partner hoort of ziet voordat de relatie officieel is. Niet lang daarna stelde ze de man in kwestie voor het eerst aan mij voor. Een wat oudere man, fietstaxichauffeur van beroep. Vanaf dat moment vermoedde ik dat we ervan uit konden gaan dat we negen maanden later voor minimaal drie maanden een werkkracht minder zouden hebben. Zodra een relatie openbaar is gemaakt, wordt deze immers zo snel mogelijk bezegeld met een kind. Ook de omgekeerde volgorde is vaak het geval. Zodra een zwangerschap publiekelijk zichtbaar is, wordt deze vaak bezegeld met een huwelijk. Inderdaad, zeven maanden later waren de tekenen van een zwangerschap duidelijk zichtbaar. Via anderen kreeg ik het nieuws te horen. Men vertelt nou eenmaal niet graag over een zwangerschap, tenzij deze niet meer te ontkennen valt. Samen met de manager van de leerwerkplaats vroeg ik me af hoe we vervanging voor haar zouden regelen. Mensen met werkervaring in de leerindustrie liggen hier zeker niet voor het oprapen. Bij toeval bood zich precies op dat moment een getalenteerde jongedame aan. Judy, de dochter van de leraar op de houtwerkplaats, met ervaring in textiel en interesse voor leer. Vanwege haar achtergrond zou zij na een korte training tot productie over kunnen gaan. Dat is precies waarnaar wij op zoek waren. Wij boden haar een kans aan voor een aantal maanden, om Nancy te vervangen. Judy ging direct aan de slag en pikte de vaardigheden snel op. Inmiddels kreeg Nancy het lichamelijk steeds zwaarder en werd het ons duidelijk dat zij ons snel zou gaan verlaten. Gelukkig hadden wij de vervanging goed geregeld. Dan krijgen we verrassend nieuws te horen. Nancy blijkt niet onze enige zwangere medewerkster te zijn. Nota bene haar vervangster, Judy, blijkt ook in verwachting te zijn en is zelfs in een verder gevorderd stadium. Twee weken na deze ontdekking geeft zij geboorte aan een dochtertje. Nancy volgt twee weken daarna met een zoontje. En vanaf dat moment zijn zowel Judy en Nancy uit de running. Zo waren wij terug bij af en konden wij opnieuw een zoektocht naar vervanging starten.
1
Je vraagt je misschien af hoe het kan dat wij niet wisten dat Judy zwanger was. Ik kan je garanderen dat het echt niet aan haar af te zien was. Wij ontmoetten haar als een vrouw aan de stevige kant (ze was immers al zeven maanden zwanger!), maar zeker niet dik. Daarnaast is de mode hier nu eenmaal niet zo strak als die in Nederland, dus kan je met de juiste kledingkeuze veel verhullen. Ook lichamelijk was ze sterk; tot op de dag van de bevalling was zij aan het werk in de werkplaats. Van mensen om haar heen, zoals haar vader die bij ons in dienst is, hadden wij nooit iets gehoord. Dit was simpelweg omdat niemand van iets wist. Na het opbiechten vertelde Judy mij al jaren een relatie te hebben. Toen na een aantal maanden de vader nog steeds niet op kraamvisite was geweest, trok ik zo mijn eigen conclusie: een partner blijkt niet in beeld te zijn of wil geen verantwoordelijkheid nemen. Na een kort zwangerschapsverlof is Judy inmiddels alweer enige weken aan het werk. Nancy doet het iets rustiger aan en gaat binnenkort weer van start. Zij verkeert dan ook in de luxe positie dat ze een man heeft die voor brood op de plank zorgt. Judy daarentegen worstelt om genoeg geld voor haar en haar pasgeboren dochtertje bij elkaar te sprokkelen. De zojuist gegeven anekdote illustreert wat zich hier dagelijks om me heen afspeelt. Deze gebeurtenissen roepen veel vragen bij me op: “Hoe kan het dat je niemand vertelt dat je zwanger bent? Waarom raken zoveel meisjes zonder partner zwanger? Waarom mag je vrijgezelle vrouwen niet vragen wie de vader van hun kind is? Hoe kan je van de ene op de andere dag getrouwd zijn, terwijl niemand je daarvoor ooit met een man gezien heeft? Staat samenwonen gelijk aan trouwen?” Veel vragen waarop geen één allesomvattend antwoord te geven is. Om deze zaken te begrijpen moet je teruggaan naar de wortels van de cultuur, de rol van de kerk en de invloed van westerse landen op deze maatschappij in ontwikkeling. Het huwelijk in Kenia Het is goed allereerst een definitie te geven van de officiële vorm van een relatie tussen man en vrouw in Kenia: het huwelijk. In Kenia zijn er op dit moment drie vormen van huwelijk. Voor al deze vormen wordt het woord marriage gebruikt. De traditionele variant bestaat onder alle stammen en is nog steeds de belangrijkste vorm: het overhandigen van de bruidsschat. Deze variant is gebaseerd op het principe dat de vrouw het bezit van de man wordt. Tijdens een aantal ceremoniële bijeenkomsten wordt er onderhandeld tussen de families van beide partners om de waarde van de bruid te bepalen. Traditioneel wordt deze waarde uitgedrukt in koeien en geiten, maar tegenwoordig wordt die vaak omgerekend in geld. De betaling van de bruidsschat gebeurt vaak in termijnen en de aflossing kan een leven lang duren. Deze vorm van huwelijk wordt wettelijk geaccepteerd. Onder invloed van het christendom is het kerkelijk huwelijk opgekomen. Deze vorm van trouwen is populair onder trouwe kerkgangers en vindt vaak plaats nadat de onderhandelingen over de bruidsschat hebben plaatsgevonden. Het is dus een extra bevestiging en biedt de mogelijkheid om de huwelijksplechtigheid met de hele kerkgemeenschap in te zegenen. De kerkdienst wordt gevolgd wordt door cadeaus, lunch en een bruidstaart, maar meestal niet door een receptie of feest, tenzij de familie hier genoeg geld voor heeft. Aangezien de kerkelijke ceremonie aanzienlijk wat geld kost, kiezen veel mensen ervoor deze vorm achterwege te laten of om te wachten tot latere leeftijd zodat er genoeg geld gespaard is. Ook deze vorm wordt wettelijk erkend als het huwelijk voltrokken wordt binnen een gerenommeerde kerk.
2
De derde, minst officiële, maar tegenwoordig meest voorkomende vorm van een huwelijk is het zogenaamde come we stay marriage. Dit houdt in dat een man en een vrouw bij elkaar intrekken en vanaf dat moment als paar gezien worden door de gemeenschap. Dit gebeurt zonder enige poespas of ceremonie en kan plaatsvinden zonder officiële mededeling. Deze vorm wordt wettelijk pas erkend als het stel langer dan zeven jaar samenwoont of als het stel samen een kind heeft en langer dan een jaar een gezamenlijke huishouding voert. Een tussenvorm, zoals een langdurige serieuze relatie of het samenwonen, zoals wij dat in Nederland kennen, bestaat in Kenia in principe niet. Ik schrijf bewust ‘in principe’, want hoewel er binnen de tradities en kerk geen ruimte is voor deze tussenvorm, is het voor liberale jongeren steeds gebruikelijker om afspraakjes te hebben en relaties aan te gaan met verschillende partners voordat er een definitieve partnerkeuze wordt gemaakt. Achter gesloten deuren Zoals beschreven, is er binnen de cultuur weinig ruimte voor relaties tussen ongetrouwde mannen en vrouwen. Dit leidt ertoe dat er veel in het geheim gebeurt. Mensen ontmoeten elkaar vaak niet en plein public en praten ook niet openlijk over hun relatie. Dit heeft als gevolg dat wanneer twee mensen een verhouding hebben, zij heel snel de beslissing nemen om te trouwen. Alleen dan wordt de relatie door de gemeenschap geaccepteerd. Ook zijn de man en vrouw er dan pas zeker van dat er geen andere partners op na worden gehouden. Helaas leidt dit tot veel huwelijken met echtelijke problemen. Men kende elkaar amper toen werd besloten samen door het leven te gaan. Uit elkaar gaan is vaak een allerlaatste toevluchtsoord. Scheiden is niet een zaak tussen twee partners, maar is een familieaangelegenheid. Traditioneel gezien kan alleen de man van de vrouw scheiden, waarbij de bruidsschat door de familie van de vrouw moet worden teruggegeven aan de man. Tegenwoordig kan ook in de rechtszaal een scheiding worden voltrokken, zowel op verzoek van de man als van de vrouw, maar alleen op gegronde redenen zoals overspel, geweld of een psychische stoornis. Een ander gevolg van relaties achter gesloten deuren is, dat een vrouw zwanger kan raken zonder dat iemand er van op de hoogte is dat zij een partner heeft. Zwangerschap is dan ook een veel voorkomende reden voor een huwelijk. Als de man geen verantwoordelijkheid neemt, kan het gebeuren dat niemand, zelfs niet het kind, er ooit achterkomt wie de vader is. Traditioneel gezien is alleenstaand moederschap een taboe. Keniaanse vrouwen worden opgevoed met de notie dat een echte vrouw een man en kinderen heeft. Iedereen die daarbuiten valt, wordt met minachting bekeken. Jonge vrouwen die toch zwanger raken, staan dan ook voor een lastig dilemma: trouwen (wat vaak tot echtelijke problemen leidt), een abortus plegen (wat illegaal en daarom vaak gevaarlijk is) of het kind ter wereld laten komen (en met de afkeur van de familie leven). Volgens onderzoek verlaten 13.000 meisjes in Kenia elk jaar noodgedwongen hun school vanwege een ongeplande zwangerschap1. Toch kiezen sommige vrouwen er tegenwoordig bewust voor alleenstaand door het leven te gaan. Hoewel er geen exacte cijfers bekend zijn, is het duidelijk dat het percentage alleenstaande moeders in Kenia blijft stijgen. Het valt te betwisten of dit een teken van groeiende emancipatie is of juist een gevolg van armoede en onwetendheid. Beide verklaringen kunnen de juiste zijn voor verschillende groepen vrouwen1. Hoewel voor plattelandsvrouwen de laatste verklaring vaak lijkt te kloppen, is er een grote groep opgeleide, vooruitstrevende vrouwen voor wie het eerste scenario toepasselijk lijkt. 1
“Supporting Single Mothers” by Najum Mashtaq (August, 2008)
3
Binnen de Keniaanse tradities worden kinderen gezien als een zegen. Hoe meer kinderen, des te gezegender de familie. Dit speelt ook een rol binnen de polygamie die vroeger bij alle Keniaanse stammen gebruikelijk was en tegenwoordig nog de norm is binnen enkele pastorale stammen. Met een tweede vrouw kunnen meer kinderen verwekt worden. Hoe welvarender de man, des te meer vrouwen hij kan onderhouden en des te groter zijn nageslacht is. Hoewel dit idee van polygamie binnen veel stammen niet langer geaccepteerd wordt, is het concept van het hebben van veel kinderen nog steeds levendig. Elk kind wordt met blijdschap verwelkomd. Als je zelf niet in staat bent om voor je kinderen te zorgen, wordt dit een gedeelde verantwoordelijkheid van de familie. Zussen en broers dragen financieel hun steentje bij. Grootmoeders nemen vaak de zorg op zich, wanneer (alleenstaande) moeders het druk hebben met werk of school. Veel kinderen van mijn collega’s wonen dan ook bij oma. Deze culturele opvatting staat haaks op de bevinding van de UNFPA2 dat het economische voordelen heeft om minder kinderen per gezin te hebben. Logisch, want een werkend persoon hoeft dan minder afhankelijke personen financieel te ondersteunen. Wanneer de juiste structuren in een land aanwezig zijn, kan dit leiden tot gemiddeld meer geld en middelen per kind. Dit zou verklaren waarom veel landen in Azië juist zo’n grote groeispurt hebben doorgemaakt tussen 1965 en 1990. Het lijkt een voorwaarde voor een groeiende Keniaanse economie, dat de culturele norm over de hoeveelheid kinderen wordt bijgesteld. Zeker binnen de moderne Keniaanse gezinnen is een verandering zichtbaar. Voor veel van mijn collega’s zijn drie kinderen al meer dan genoeg. Het gebrek aan openheid over voorbehoedsmiddelen speelt een grote rol bij zwangerschappen. Traditioneel gezien wordt hierover niet gesproken. Ook kerkelijk gezien is er geen dialoog mogelijk. Seks voor het huwelijk is een zonde en dus heb je überhaupt geen voorbehoedsmiddelen nodig. Het tegenstrijdige is dat zoveel ongetrouwde vrouwen zwanger raken. Momenteel zijn er veel discussies gaande in Kenia over het gebruik van voorbehoedsmiddelen. Men is bezorgd over de recente toename in het gebruik van de pil en de morning-after pil onder jongeren. Daarbij is het een feit dat in ontwikkelingslanden, hoewel bij wet verboden, het overgrote deel van de abortussen plaatsvindt. Zeker in het licht van de HIV/AIDS-epidemie zijn deze feiten alarmerend. Hoewel het percentage besmettingen in Kenia in de afgelopen tien jaar is gedaald, ligt het percentage nog steeds rond 8% van de bevolking3. Dit is weer een stijging ten opzichte van voorgaande jaren. Over het gebruik van condooms, het enige voorbehoedsmiddel dat HIV-besmetting kan voorkomen, zijn weinig recente cijfers bekend. In 2001 werd het condoom door slechts 5% van de bevolking en 10% van de jongeren gebruikt4. Zeker gezien het feit dat juist veel jonge vrouwen slachtoffer worden, lijkt voorlichting over voorbehoedsmiddelen een absolute noodzaak. Veel organisaties besteden aandacht aan deze kwesties rond seks en relaties, al is dit vaak op een indirecte manier. Saint Martin, de organisatie waarvoor ik werkzaam ben, probeert vrouwen economisch onafhankelijk te maken. Vrouwen worden over hun rechten voorgelicht, er wordt hulpverlening geboden en er worden leningen verstrekt. Daarnaast kunnen mensen zich gratis op HIV/AIDS laten testen, zijn er hulpgroepen voor HIV-positieve mensen en wordt er voorlichting gegeven. In ons project Marleen Crafts zijn twee vrouwen met HIV/AIDS werkzaam. Doordat zij nu een eigen inkomen creëren, zijn zij niet langer afhankelijk van mannen. Vanwege eerder genoemde geslotenheid binnen de cultuur en de kerk, blijft het lastig voor organisaties om zaken als seks en voorbehoedsmiddelen aan te 2
“Gender Equity, Reproductive Health and the Millennium Development Goals” UNFPA (2005) Saint Martin Community Programme for HIV/AIDS 4 “Contraceptive Use Dynamics in Kenya” African Population and Health Research Center (June 2001) 3
4
kaarten. Toch denk ik dat ook hier een grote rol voor de overheid en maatschappelijke organisaties is weggelegd. Jongeren zijn de toekomst van dit land en vormen tegelijkertijd ook de meest kwetsbare groep. De dialoog aangaan met jongeren kan ervoor zorgen dat zij durven te praten over hun gevoelens en vragen durven te stellen, wat hopelijk kan leiden tot gedragsveranderingen. Ver van ons bed Veel van deze zaken staan lijnrecht tegenover de normen en waarden in Nederland. Ik probeer de mensen hier beter te begrijpen door een vergelijking te trekken met de situatie in Nederland vroeger. “Hoe normaal was het voor vorige generaties om vriendjes mee naar huis te nemen? Konden onze (groot)ouders zomaar aan de pil gaan of besluiten condooms in huis te halen? Hoe goed kende men elkaar vroeger voordat het jawoord werd gegeven? Hoeveel huwelijken in Nederland zijn een gevolg van ongeplande zwangerschappen?” Als ik deze vragen probeer te beantwoorden, zie ik een sterke vergelijking met de situatie in Kenia vandaag. Ik besef dat vorige generaties minder vrijheid hadden in het aangaan van relaties. Tot de jaren zestig was gezinsplanning ook een taboe in de Nederlandse samenleving. Tot die tijd had Nederland zelfs één van de hoogste geboortecijfers van Europa5. Gelukkig is de situatie in Nederland in relatief korte tijd erg veranderd. Wat betreft zaken als gezinsplanning behoren we nu tot de meest vooruitstrevende landen ter wereld. Ter verduidelijking kan ik enkele statistieken geven. Nederland behoort tot de landen met het laagste abortuscijfer ter wereld: 6,5 per 1000 vrouwen van 15-44 jaar5. Ook behoort Nederland al jaren tot de landen waar het aantal tienermoeders naar verhouding zeer laag is. In 2004 had slechts één op de 65 pasgeborenen een moeder jonger dan 20 jaar6. Toch is het condoomgebruik in Nederland nog lang niet de norm; slechts één derde van vrouwen en de helft van mannen met losse seksuele contacten gebruikt altijd een condoom7. Hoewel de Nederlandse maatschappij open is op het gebied van seks en relaties, spelen er nog genoeg problemen binnen relaties. Eén op de drie huwelijken leidde in 2006 tot een echtscheiding, nadat de partners gemiddeld 14 jaar getrouwd waren geweest6. Wij kunnen meer tijd nemen dan in Kenia voordat we onze definitieve partnerkeuze maken, maar dit is dus niet automatisch een garantie voor succes. De trend in Kenia om te kiezen voor samenwonen in plaats van het traditionele huwelijk is ook in Nederland op een bepaalde manier zichtbaar. Steeds meer samenwonende stellen besluiten niet te trouwen. In 2007 is 40 procent van alle kinderen door een niet-getrouwde moeder ter wereld gebracht6. Kenia is een maatschappij in ontwikkeling. Er wordt wel eens gezegd dat mensen hierdoor ‘in de war zijn’. Er zijn veel tegenstrijdigheden tussen traditionele en moderne normen en waarden. Aan de ene kant willen jongeren hun ouders en kerk niet teleurstellen, maar aan de andere kant willen ze ook meegaan met de ontwikkelingen in westerse landen. De tijd zal ons leren hoe deze maatschappij een balans vindt tussen de eigen en de moderne cultuur. Habari ya kazi? (Hoe gaat het op het werk?) Op het werk gaat alles voorspoedig. Het is vreemd om in de afrondende fase van mijn contractsperiode te zijn beland. Twee jaar zijn omgevlogen. Het is onvoorstelbaar om te bedenken dat ik het project straks achter me zal laten. Ik zal mijn uiterste best doen om de
5
“Q&A Abortus Provocatus” publicatie Ministerie van Buitenlandse Zaken, www.minbuza.nl (2003) “Statline” Centraal Bureau voor de Statistiek, www.cbs.nl 7 “Condoomgebruik geen norm in Nederland” Rutgers Nisso Groep, www.soaaidsmagazine.nl (mei 2007) 6
5
komende maanden de overdracht in goede banen te leiden en hoop na die tijd contacten met het project te onderhouden. Zoals ik in mijn vorige nieuwsbrief schreef, was de winst van het afgelopen financiële jaar boven verwachting. En sindsdien is de verkoop op dezelfde voet verder gegaan. Enkele grote bestellingen voor drie winkels in Nairobi en voor onze partnerorganisatie Atantemani in Italië zorgden voor een record omzet in juli. De maanden juli, augustus en september zijn de hoogseizoen maanden. Hoewel het aantal toeristen niet vergelijkbaar is met dat van vorig jaar, is er zeker een verbetering zichtbaar. Feit blijft dat de gebeurtenissen in Kenia en de publicaties daarover grote schade hebben aangericht voor de gehele toerismesector. Sinds kort hebben wij een project opgestart in samenwerking met het mensenrechtenprogramma van Saint Martin. Dit programma is onder andere actief voor de rechten van gevangenen. In een nabij gelegen gevangenis zitten veel mannen van de Samburu-stam. Deze stam staat, net als hun populaire broederstam de Masai, bekend om het maken van versieringen van kraaltjes. Het project heeft als doel gevangenen te rehabiliteren door de productie van sieraden. Enkele gevangenen maken nu armbandjes en kettingen van kleurrijke kraaltjes, die wij in de winkel verkopen om inkomsten te sparen voor na hun vrijlating. Het project staat nog in de kinderschoenen, maar het is interessant om een kijkje te nemen binnen de gevangenis en iets nieuws met deze mensen op te starten. De afgelopen maanden hebben we verschillende trade fairs, evenementen waarbij organisaties hun koopwaar uitstallen, bijgewoond. Dit is niet alleen goed voor de naamsbekendheid voor ons project, maar zorgt vaak ook voor een goede verkoop. De fairs hebben ertoe geleid dat meer klanten de weg naar de winkel hebben weten te vinden, dat enkele instanties ons hebben benaderd met ideeën voor samenwerking en dat wij met een foto in het nationale dagblad hebben gestaan. Een goede marketing activiteit dus! De deuren van het restaurant dat naast ons in hetzelfde pand zit, zijn weer geopend. En wel door dezelfde voormalige eigenaar. Wat dreigde in een rechtszaak uitgevochten te worden, is uiteindelijk simpelweg opgelost door de betaling van de achterstallige huur en het aanbieden van excuses. Keniaans zaken doen blijft verwonderlijk. De heropening van het restaurant heeft er in ieder geval toe geleid dat wij nu vrijwel elke dag klanten verwelkomen. Tot slot hebben wij de laatste maanden veel aandacht besteed aan teambuilding. Zelf heb ik niet heel veel ervaring met teambuildingsactiviteiten, maar ik heb het positieve effect ervan nu in de praktijk ervaren. In de afgelopen maanden hebben we verschillende activiteiten ondernomen met de mensen van de werkplaatsen. We hebben een gelijksoortig project bezocht in Nairobi met het doel van deze organisatie te leren. We hebben een dag spelletjes gedaan om de onderlinge band te versterken. De mentaliteit van de werknemers is sindsdien helemaal omgeslagen. Hoewel sommigen enkele maanden geleden nog spraken over ‘uitgebuit worden’, zijn zij sinds kort weer vrolijk aan het werk en doen zij hun best om de kwaliteit hoog te houden. Het is ons voornemen om deze activiteiten regelmatig te blijven organiseren, omdat de juiste team spirit nu eenmaal een voorwaarde is voor een goed functionerend project!
Annelies van Velden wordt uitgezonden door CMC Mensen met een Missie: CMC Mensen met een Missie is de katholieke missionaire ontwikkelingsorganisatie van Nederland. CMC zet zich wereldwijd in voor gerechtigheid en vrede. De kernthema’s van
6
CMC zijn: Geloof in Bevrijding, Vrede en Verzoening en Mondiale Gerechtigheid (Voedselsoevereiniteit en Internationale Vrouwenhandel). CMC heeft projecten in Azië, Afrika, Latijns-Amerika en Oost-Europa. In Nederland vraagt CMC actief aandacht voor mensen uit het Zuiden. Kijk ook eens op onze website: www.cmc.nu
7
