NIEUWSBRIEF juni 2015

Medische Microbiologie & Infectiepreventie

NIEUWSBRIEF | juni 2015

stiek gno dia n ge

On

h searc / Re

Pati ënt en zo r

ek rzo de

n ijs e Onderw

Medische Microbiologie

lei op

e ati form Algemene in de nd ea cti vit eit en

di ng

ij hr sc er ov s en Gr

Voor de website, klik op de cirkel.

Prof. dr. Alex Friedrich, Drs. Joanneke Lootsma

NVMM Taskforce Medische Microbiologie 2025 Dr. Jacobien Veenemans, Drs. Lieke van Balen

Praktijkgids Antimicrobial Stewardship in Nederland op www.ateams.nl Dr. Ieneke van der Gun

Helder sturen - Veilige zorg: een interventiestudie voor verbetering van de patiëntveiligheid Dr. John WA Rossen, Dr. Kai Zhou, Dr. Erik Bathoorn, Prof. dr. Alex Friedrich

Next Generation Sequencing Dr. Greetje Kampinga

Groter lettertype in Cyberlab en tips en trucs voor Cyberlab Dr. Edwina Doting, Drs. Kasper Wilting

Signalering: Liberia ebolavrij!

NVMM Taskforce Medische Microbiologie 2025

In november 2014 heeft de Nederlandse Vereniging­ van Medische Microbiologie (NVMM) de landelijke Taskforce ‘Medische Microbiologie 2025’ (‘MM 2025’) opgericht onder leiding van Alex Friedrich. Antibioticaresistentie neemt wereldwijd­ alarmerend­ snel toe, met name de productie­ van betalactamases (o.a. extended-spectrum­ beta-lactamases­ oftewel ESBL’s) door Enterobacteriaceae­ zoals Klebsiella. Op dit moment­ behandelen we ESBL-producerende­ bacteriën met reservemiddelen zoals carbapenems­ (o.a. meropenem). Helaas zijn nu ook de carbapenemaseproducerende­ Enterobacteriaceae­ (CPE), ook wel carbapenem-resistente Enterobacteriaceae­ (CRE) genoemd, in opmars. De huidige prevalentie van CRE is te zien in figuur 1. Nederland is nu nog ‘groen’: de prevalentie van CRE is gelukkig nog laag. Er is echter veel inspanning nodig om dat zo te houden. De Taskforce ‘MM 2025’ heeft als taak een nultolerantie-beleid te ontwikkelen voor het optreden van nosocomiale CRE/CPEinfecties om Nederland in het jaar 2025 groen te laten zijn en blijven. In het visiedocument­ getiteld ‘Nederland CRE-groen in 2025’ van deze Taskforce wordt een voorschot genomen op de discussie over een toekomstige mensgeoriënteerde­ en op technologie gebaseerde medische microbiologie.

Centraal staat hierbij de patiënt en die heeft drie vragen: 1. Hoe ga je me beschermen tegen een infectieziekte? 2. Heb ik een infectie en zo ja, wat is de oorzaak? 3. Hoe kan ik optimaal worden behandeld? Deze drie vragen staan ook centraal in de interdisciplinaire ‘metacompetenties’ Antimicrobial Stewardship, Infectiepreventie en Diagnostiek (AID). Omdat de verplaatsingen van de patiënt tussen­ ziekenhuizen (en in mindere mate tussen ziekenhuizen­ en verpleeghuizen) essentieel­ bijdraagt­ aan de verspreiding van bijzonder­ resistente­ micro-organismen (BRMO) ligt het voor de hand dit gebruikspatroon van de patiënt­ als uitgangspunt te nemen voor de vorming van natuurlijke zorgnetwerken. Deze regionale­ zorgnetwerken­ zijn ook de eenheden die met elkaar in competitie zijn om de beste en veiligste­ zorg te bieden in het land en daarbuiten.­ De centrale­ missie en preventieopdracht voor de komende­jaren zal zijn: zorginfecties voorkomen­ (infectiepreventie)­ en ervoor zorgen dat niet te voorkomen infecties nog behandelbaar blijven (resistentiepreventie).

infectieziektebestrijding­, apothekers en artsenmicrobioloog is gevraagd interdisciplinair en regionaal­ samen te werken om antwoord te geven op deze drie vragen van de patiënt. Het ontstaan van regionale en interdisciplinaire vakgroepen kan worden bereikt door ‘Regionale­ Comprehensive Centra Tegen Infecties’ te vormen.­ Daardoor ontstaat een netwerkorganisatie­ waar specialisten 24/7 bereikbaar zijn voor alle drie de pijlers waar het AID model uit bestaat. De Taskforce heeft haar visiedocument voorgelegd­ aan meer dan 200 medische­professionals­ tijdens­ tien regionale­ bijeenkomsten­ in Groningen,­ Haarlem, Leeuwarden,­ Utrecht, Maastricht, Rotterdam,­ Nijmegen, Amsterdam, Tilburg en Leiden. Die input zal worden meegenomen­ in het eindrapport van de Taskforce dat in het najaar­ van 2015 wordt aangeboden aan de NVMM. Alex Friedrich Afdelingshoofd Medische Microbiologie en Infectiepreventie Joanneke Lootsma contactpersoon Taskforce (tel 050-3513480; e-mail [email protected])

Deskundigen infectiepreventie, infectiologen,­ medisch moleculair biologen, GGD-artsen

Percentage resistentie < 1% 1 tot < 5% 5 tot < 10% 10 tot < 25% 25 tot < 50% ≥ 50% Geen data gerapporteerd of minder dan 10 isolaten Niet geïncludeerd

2015

2025

Figuur 1: de prevalentie van carbapenemase-resistente Enterobacteriaceae (CRE) in Europa. Blijft Nederland ‘groen’, dat wil zeggen: een regio met weinig resistentie, of gaan we richting rood?

© MMB Nieuwsbrief | 03.2015 • Medische Microbiologie en Infectiepreventie

Praktijkgids Antimicrobial Stewardship in Nederland op www.ateams.nl

Antimicrobial Stewardship is internationaal­ erkend­ als een van de belangrijkste beheersmaatregelen­ bij de beteugeling van antimicrobiële­ resistentie. In een landelijk samenwerkingsverband­tussen de beroepsorganisaties SWAB, NIV, NVMM, NVZA en NVK (zie voor afkortingen hieronder) wordt gewerkt­ aan een landelijk beleid ten aanzien van Antimicrobial­ Stewardship. De beroepsorganisaties­ hebben bij monde van de SWAB in 2012 een plan van aanpak gepresenteerd, dat door de Inspectie voor de Gezondheidszorg­ (IGZ) en de minister­ is omarmd. De bedoeling is dat ieder ziekenhuis­in Nederland­eind 2015 over een goed functionerend­ Antimicrobial Stewardship-programma en een Antibioticateam (A-team) beschikt. In december 2014 werd op het Nationaal Congres­ Antibiotic Stewardship in Lunteren­ de ‘Praktijkgids­ Antimicrobial Stewardship’ gepresenteerd­ aan minister Schippers. De Praktijkgids­ is bedoeld als hulpmiddel voor A-teams in oprichting bij het opzetten van een Antimicrobial Stewardship-Programma in hun ziekenhuis.­ Het is een handleiding met suggesties­ hoe de verschillende elementen van een stewardship-programma vormgegeven kunnen­worden en wat de voorwaarden zijn om een A-team te kunnen laten functioneren, met inachtneming van de lokale situatie.

In januari is de gedrukte versie van de Praktijkgids­ verspreid onder Nederlandse­ ziekenhuizen.­ Omdat­ de gids echter geen éénmalig­ of statisch­ product wil zijn, maar een levend document, wordt de Praktijkgids bijgehouden­ op de website­ www.ateams.nl. Op deze site wordt o.a. de “toolbox ASP” verder uitgebreid met best practices uit binnen- en buitenland,­en zal de Praktijkgids geupdate worden aan de hand van bijvoorbeeld de op korte termijn verwachte Nederlandse Richtlijn Antimicrobial Stewardship van de SWAB. De hoop en verwachting van SWAB en andere partners is dat deze website zal uitgroeien­ tot dé interactieve site voor Antibiotic Stewardship in Nederland en gebruikt zal worden­als platform voor A-teams in den lande om kennis en innovatie te delen. U wordt dan ook van harte uitgenodigd een kijkje te nemen. Gebruikte afkortingen: Jacobien Veenemans Arts-microbioloog in opleiding, landelijke werkgroep Praktijkgids Antimicrobial Stewardship Lieke van Balen Arts-microbioloog in opleiding

SWAB: Stichting Werkgroep Antibiotica Beleid NIV: Nederlandse Internisten Vereniging NVMM: Nederlandse Vereniging voor Medische Microbiologie NVZA: Nederlandse Vereniging van Ziekenhuisapothekers­ NVK: Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde­

Helder sturen - Veilige zorg: een interventiestudie voor verbetering van de patiëntveiligheid

Het is al lang bekend hoe medewerkers door verbeterde handhygiëne en het beter toepassen­ van protocollen, infecties zoals POWI’s (Post Operatieve Wond Infecties) kunnen voorkomen.­ Onbekend is wat de invloed van management­governance structuren van een ziekenhuis op de preventie van zorginfecties en het naleven­ van maatregelen is. Uit eerder onderzoek is gebleken­ dat bestuur en management een cruciale rol spelen in het verbeteren van de patiëntveiligheidscultuur op de werkvloer.­ Daarom wordt binnen het onderzoek: Helder­ sturen - Veilige zorg gekeken naar het effect­van topmanagement­ teamtraining m.b.v. interventie,­ op het verhogen­ van de naleving van de VMS POWIbundel­­­ (IGZ 2013: Naleving POWI-bundel is zeer laag: 27%). De interventie maakt gebruik van een succesvolle methodiek die in het verleden reeds effectief is gebleken bij het stellen van normen en de handhaving van de patiëntveiligheid.­ Naast de Infectiepreventie­ van MMB bestaat het onderzoeksconsortium­ uit het Erasmus MC, het Havenziekenhuis (beide­ Rotterdam)­ en het Reinier de Graaf Gasthuis (Delft). Het onderzoek­ wordt uitgevoerd­ in samenwerking­ met psychologen,­ gedragswetenschappers,­ artsenmicrobioloog­­en deskundigen infectiepreventie.

Inmiddels hebben er in de periode juli 2014 tot april 2015 drie interventiebijeenkomsten­ plaatsgevonden, onder leiding van ervaren­ adviseurs waarvan één gezamenlijke en twee bijeenkomsten­ in eigen huis. Deelnemers aan deze bijeenkomsten zijn onder meer leden van de Raad van Bestuur, medisch directeuren,­ sectordirecteuren,­ afdelingshoofden, link-docs en link-nurses. Tijdens deze bijeenkomsten­ werden de resultaten van de verzamelde­ data besproken, waaronder observaties op de operatiekamer­ met betrekking tot de naleving­ van de POWI-bundel & handhygiëne, de registratiegraad­ van de POWI-bundel en de incidentie­ van POWI’s zoals geregistreerd in de complicatieregistratie.

een verdubbeling van de registratiegraad­van de POWI-­bundel. Op verzoek van de deelnemers van de interventiebijeenkomsten in het UMCG vindt er op 8 juni een extra interventiebijeenkomst­ plaats om handhaving van de gestelde normen­ te waarborgen. Eind mei loopt de interventieperiode­ af en in het najaar zal de laatste bijeenkomst­ met de vier deelnemende ziekenhuizen worden gehouden. Tijdens deze laatste bijeenkomst zullen de resultaten van de nameting worden gepresenteerd. Ieneke van der Gun Scientific Project Coordinator

Helder sturen - Veilige zorg beoogt inzicht te geven­ in hoe ziekenhuizen sturen op patiëntveiligheid,­ preventie van zorggerelateerde­ infecties en welke effecten verschillende­ managementbenaderingen­ op de naleving­ van de POWI-bundel hebben. Naast een vergrote­ bewustwording onder zorgverleners­ten aanzien­ van POWI’s hebben de interventies­ geleid tot doeltreffende acties van het management­ resulterend­ in regelmatige audits handhygiëne­ door en voor het OZO (Operatieve Zorg Organisatie = het OK-complex) & ODBC (Operatief­ DagBehandelingsCentrum)­, een verhoogde­ transparantie in de incidentie van POWI’s en­­

© MMB Nieuwsbrief | 03.2015 • Medische Microbiologie en Infectiepreventie

Next Generation Sequencing

Binnen de microbiologie worden sequentieanalyses­ – het bepalen van de genetische­ samenstelling­ – al geruime tijd gebruikt­ voor de identificatie en typering van micro-organismen. Naast de conventionele­ methodes heeft de afdeling sinds ruim 2 jaar de beschikking over de meest moderne technieken­ om deze analyses uit te voeren, gebaseerd op de Next Generation Sequencing (NGS) technologie.­Hierdoor is het mogelijk om in één keer het genoom­ van meerdere bacteriën en virussen­te bepalen. Dit kan gebruikt worden voor typering­ met het hoogst mogelijke discriminerend vermogen­ tijdens­ uitbraken1,2. Door de genomen­ te vergelijken­ met de reeds in een database­ opgenomen­ genomen is het bovendien mogelijk­ een uniek stukje DNA te identificeren dat gebruikt kan worden voor het opzetten van een screeningstest die alleen de uitbraakstam detecteert. Hierdoor kunnen infectiepreventiemaatregelen op een efficiënte manier worden­ genomen. Naast typering worden NGS-data gebruikt om het ziekteverwekkend vermogen­

van een micro-organisme te bepalen. Hierdoor­ is een betere risico-inschatting voor de patiënt­ mogelijk3. Ook wordt informatie­ verkregen over de aanwezigheid van genen­ die verantwoordelijk­ zijn voor resistentie tegen­ antibiotica en antivirale middelen. Zelfs als het resistentiemechanisme nog niet bekend­ is kan dit met behulp van NGS worden opgespoord4,5.­ De afdeling heeft mede dankzij financiële­ middelen­ uit de Interreg IVa-gefinancierde projecten EurSafety Heath-net (III-1-02=73) en SafeGuard (III-2-03=025) en door een UMCG Healthy Ageing Pilots-beurs de beschikking­ over een Ion Torrent (PGM), twee Illumina­ MiSeqs­ en een Oxford Nanopore Minion. De eerste publicaties­ rondom de toepassingen van NGS binnen de klinische microbiologie zijn reeds geaccepteerd in vooraanstaande­ wetenschappelijke­ tijdschriften. De afdeling­ zal zich de komende jaren richten op de verdere­ implementatie van de NGS techniek in de dagelijkse­ routine voor het aantonen van een actieve infectie versus het alleen maar

aanwezig­ zijn van een micro-organisme en op de identificatie­ van alle aanwezige microorganismen in steriele en niet-steriele materialen. John WA Rossen, Kai Zhou, Erik Bathoorn en Alex Friedrich

Ferdous et al., in revision. Weterings et al., Eur J Clin Microbiol Infect Dis. 2015 Jun 12. [Epub ahead of print] 3 Zhou et al., Clin Microbiol Infect. 2014 doi: 10.1016/j.cmi.2014.12.009. 4 Nijhuis et al., J Antimicrob Chemother. 2015, 0(5):1429-33 5 Willemsen et al., Infection. 2015 Jun 11. [Epub ahead of print] 1

2

Groter lettertype in Cyberlab en tips en trucs voor Cyberlab

Naar aanleiding van verzoeken van gebruikers wordt sinds 20 april 2015 gebruik gemaakt van een groter lettertype in Cyberlab. Hiervoor is gekozen om de leesbaarheid te verbeteren, met name tijdens overleggen waarbij uitslagen getoond worden via smartboards of beamers. Om ervoor te zorgen dat alles optimaal leesbaar is, wordt het volgende geadviseerd: • Zet het scherm van Poliplus op maximale grootte via • Indien men Cyberlab al heeft geopend en daarna pas het scherm vergroot, klik dan altijd­op de knop . Het Cyberlabscherm past zich dan aan, aan het nieuw ingestelde format van Poliplus.­ Deze knop kan men ook gebruiken om Cyberlab­weer op te starten als deze na enige tijd spontaan is afgesloten. • Voor het opzoeken van bacteriologische kweekuitslagen adviseren we te kijken via de knop ‘Microbiologie overzicht’ .

Selecteer de optie ‘Alle’ om alle gegevens te zien. Resultaten tonen: Laatste 14 dagen Laatste 30 dagen Alle Als bij een isolaat een * staat is een antibiogram­aanwezig. Via de knop gaat men weer terug naar het hoofdscherm. • Om zoveel mogelijk uitslagen te kunnen zien op één scherm van PCR- of serologische bepalingen, adviseren we deze uitslagen te bekijken door op het betreffende tabblad klikken: PCR/Typering/Sequencing

Antigeen/antistof detectie (seologie)

Door op de gele trechter te klikken, die verschijnt­ als een bepaald tabblad geselecteerd­ is, gaat men weer terug naar het hoofdscherm­: Weergave-opties tonen [x] .

• Indien bij een PCR- of een serologische bepaling­ een zwart driehoekje te zien is in de rechter bovenhoek, is er een commentaar toegevoegd. Door met de muis op het hoekje te gaan staan, kan men het commentaar bekijken.­ Een andere optie is te klikken op het vakje 928

Labcommentaar: Middels PCR is genoom aangetoond van BK virus.

6,7

Mochten er nog vragen zijn of suggesties voor verbeteringen, dan horen we dat graag. Greetje Kampinga, Chef de Clinique [email protected]

NB: Om alle uitslagen te kunnen zien moet je de schuifbalk onder in het scherm verschuiven.­Per pagina worden standaard 15 kolommen getoond. Via de knoppen en kan men respectievelijk naar de volgende of vorige pagina bladeren.

© MMB Nieuwsbrief | 03.2015 • Medische Microbiologie en Infectiepreventie

Signalering: Liberia ebolavrij!

Sinds december 2013 is er sprake van een ebola-­ uitbraak­ in West-Afrika, die vermoedelijk begon­ in een dorp in Guinee. Daar raakte een 2-jarig jongetje besmet met ebola, mogelijk ten gevolge­van het eten van rauw vlees (bushmeat). Niet alleen verspreidde het virus zich via de familie van de jongen, ook hulpverleners­ raakten besmet. Acht maanden later riep de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) de uitbraak­ uit tot ‘een medische noodsituatie van internationale zorg’. De zwaarst getroffen­ landen­ zijn Sierra Leone, Liberia en Guinee (zie figuur 1). Liberia is onlangs door de WHO ebolavrij­ verklaard. In Guinee en Sierra Leone worden nog wekelijks nieuwe gevallen gemeld, maar het aantal lijkt af te nemen (zie figuur 2).

Cases and deaths Data up to 24 May Cases

Guinea

3641 2420

Liberia

4806

Sierra Leone

3908

Italy

1 0

Mali

8 6

Nigeria

20 8

Senegal

1 0

Spain

1 0

United Kingdom

1 0

United States of America

4 1

Gezondheidsmedewerkers Tijdens deze uitbraak zijn ook veel gezondheidsmedewerkers geïnfecteerd geraakt, in totaal 869 in Guinee, waarvan 507 zijn overleden­ (mortaliteit 58%). In Sierra Leone liepen 304 gezondheidsmedewerkers ebola op, waarvan 94 overleden (31%) en in Liberia zijn 378 gezondheidsmedewerkers met ebola besmet­, waarvan de helft (51%) overleed. Volgens­de WHO is op 6 april 2015 voor het laatst een gezondheidsmedewerker in Guinee met het ebolavirus geïnfecteerd geraakt en op 14 mei jl. voor het laatst in Sierra Leone. Buiten deze drie zwaarst getroffen landen werden in Mali twee met ebola geïnfecteerde gezondheidsmedewerkers gerapporteerd, 11 in Nigeria, één in Spanje (een verpleegkundige die geïnfecteerd raakte tijdens de zorg voor een geëvacueerde ebolapatiënt), twee in Engeland (beide geïnfecteerd geraakt in Sierra Leone), zes in Amerika (twee geïnfecteerd in Sierra Leone, twee in Liberia, en twee raakten geïnfecteerd terwijl zij een ebolapatiënt in Texas verzorgden) en één in Italië (geïnfecteerd in Sierra Leone).

Deaths

Total

10666 12706

27049

11149

Figuur 1: Aantal bevestigde ebola-infecties en aantal aan ebola overleden patiënten per land

1000 900 800 700 600 500 400 300 200

Mortaliteit

100

Op 24 mei 2015 rapporteerde de WHO 27.049 patiënten met ebola, waarvan 11.149 zijn overleden. De totale mortaliteit komt daarmee op 41%. Hoewel de verspreiding van het ebolavirus­ nu fors teruggedrongen is door alle (inter)nationale­ inzet en maatregelen, kan de mortaliteit­ nog stijgen. De huidige uitbraak in West-Afrika wordt namelijk veroorzaakt door de Zaïre variant, die bekend staat om haar hoge mortaliteit (40-90%, gemiddeld 79%; zie figuur­ 3). Hierbij moet wel gezegd worden dat de mortaliteit sterk verschilt per uitbraak en waarschijnlijk ook bepaald wordt door de beschikbaarheid van medische voorzieningen tijdens een uitbraak. De huidige­ uitbraak in West-Afrika is de grootste en langdurigste­ uitbraak van het ebolavirus in de geschiedenis.

Edwina Doting, arts-microbioloog in opleiding, Izore/UMCG Kasper Wilting, internist-infectioloog, afdeling Medische Microbiologie­en Infectiepreventie UMCG

0

Week of reporting

Figuur 2: Verdeling per week van laboratorium bevestigde ebola-infecties in Sierra Leone, Liberia en Guinee

79%

53%

27%

Zaire ebolavirus

Sudan ebolavirus

Bundibugyo ebolavirus

Figuur 3: Mortaliteit van de vijf varianten van het ebolavirus (Bronnen: RIVM, ECDC, CDC, WHO)

© MMB Nieuwsbrief | 03.2015 • Medische Microbiologie en Infectiepreventie

0%

0%

Reston ebolavirus

Taï Forest ebolavirus

07.10. – 09.10.2015 | ESCMID Postgraduate Technical Workshop

Capacity-building Workshop: Rapid NGS for Characterization and Typing of Resistant Gram-Negative Bacilli [Programma | Registration] Contact Person (Scientific Programme): Dr. John WA Rossen, Head Molecular Unit Department of Medical Microbiology, UMCG e-Mail: [email protected] Administrative Secretariat: Henna Holband, Department of Medical Microbiology, UMCG e-Mail: [email protected]

INFOBOX Hoe zijn wij te bereiken? Secretariaat MMB (050 36) 13480 eMail [email protected] Administratie laboratorium: bacteriologie (050 36) 13589 virologie (050 36) 15184 Consulenten (tijdens kantooruren): bacteriologie virologie infectiepreventie

sein 77856 / 77857 sein 77830 sein 55141

Consulenten (buiten kantooruren):

Regionaal Microbiologisch Infectiologisch Symposium (REMIS)

dienstdoende arts-microbioloog via telefooncentrale dienstdoende arts-viroloog via telefooncentrale dienstdoende deskundige infectiepreventie­ via telefooncentrale Website

www.mmb-umcg.nl

Impressum De REMIS-avonden zullen worden gehouden op: 14 september 17.45-20.00 uur: UMCG 12 oktober 17.45-20.00 uur 09 november 17.45-20.00 uur 14 december 17.45-20.00 uur

Alex W. Friedrich Chair of Medical Microbiology and Infection­Prevention Head of department University Medical Center Groningen

De REMIS-avonden worden tevens aangekondigd op www.mmb-umcg.nl

Tel: +31.(0)50.361 3480 [email protected] Deze nieuwsbrief wordt uitgegeven door de afdeling Medische Microbiologie­ en Infectiepreventie van het UMCG. De vaste redactie bestaat uit de volgende­ leden: Alex W. Friedrich, Lieke van Balen en Edwina Doting. [email protected] [email protected] [email protected] © 2015 Realisation & Design by IDEART-Agentur.de

© MMB Nieuwsbrief | 03.2015 • Medische Microbiologie en Infectiepreventie