nachtritme

Deze les is eerder verschenen in Opdrachtenkrant 47 van Technika10.

Introductie Maankijkdoos Informatie voor een maanles Werkbladen bij maanles Kopieerblad deksel maankijkdoos

1 2 4 8 10

Kerndoel 46 ‘De leerlingen leren dat de positie van de aarde ten opzichte van de zon leidt tot natuurverschijnselen, zoals seizoenen en dag/nachtritme’. De verschillende gezichten van de maan worden veroorzaakt door de positie van zon, aarde en maan ten opzichte van elkaar. Met behulp van een maankijkdoos kunnen de kinderen eenvoudig begrijpen hoe dat werkt. De maankijkdoos kan als demonstratiemodel voor jongere kinderen, of met kinderen uit de hogere groepen gemaakt worden. In dit document lees je hoe je een maankijkdoos kunt maken. Verder tref je informatie aan waarmee je een maanles kunt geven en werkbladen om als verwerkingsopdracht te gebruiken. Voor je maanles is het handig om een lamp, wereldbol en kleinere bol (maan) bij de hand te hebben. Plak op de wereldbol een poppetje (bijvoorbeeld van lego), dat maakt dat kinderen zich makkelijker kunnen voorstellen hoe zij vanaf de aarde het heelal in kijken.

© KleinKracht – Karin Heesakkers 2006-2011

1

www.kleinkracht.nl

Kies of je een schoendoos met een zaklamp gaat maken of met een fietslampje.    

    

Schoendoos (let op, sommige soorten zijn moeilijk prik/snijdbaar) Smalle Zaklamp of fietslampje (zie ‘Extra techniek’) Zwarte verf, ecoline of Oost Indische inkt Balletje van ongeveer 5 cm doorsnede (pingpong, klei of tempexballetje – zorg dat het balletje niet doorschijnt, dat geeft een minder duidelijk effect, ik heb een pingpongballetje gebruikt dat beschilderd is met acrylverf) Zwart touwtje van ongeveer 40 cm Grote kraal Sterren (stickertjes of knippen van papier) Het bijgeleverde kopieerblad (aardbolletjes en dekseltekst) Schaar, lijm, naald, plakband, hobbymes of prikpen

1. Maak een gat voor het lampje in het midden van een korte zijde van de schoendoos. 2. Maak kijkgaten. Om alle maanstanden te kunnen zien heb je in elke zijde van de doos minstens één kijkgat nodig. Zorg dat die gaten allemaal op dezelfde hoogte zitten als het lampje. Op deze hoogte komt later ook onze maan te hangen in het midden van de doos. De gaten gemarkeerd met A moeten goed in het midden van de doos zitten. Vanaf deze © KleinKracht – Karin Heesakkers 2006-2011

2

www.kleinkracht.nl

3. 4.

5.

6.

gaten kijk je straks recht op de maan en zie je de bekende fasen als eerste kwartier en laatste kwartier. Gat B aan de kant van de lamp kan natuurlijk niet precies op de maan kijken. Plaats dit gat zo dicht mogelijk bij het midden maar zorg dat er genoeg ruimte is om met je oog bij het gaatje te komen zonder dat je hoofd de lamp raakt. De gaten C zijn optioneel, vanaf hier kun je de tussenstanden van de maan zien. Verf de binnenkant van de doos helemaal zwart. Hang het balletje in het midden van de doos aan een zwart touwtje. Het balletje moet precies tussen de kijkgaten A en de lamp komen te hangen. In de voorbeelddoos is gebruik gemaakt van een geschilderd pingpongballetje, waar ik met een naald een draadje doorheen gestoken heb. Onder de maan maak je een knoopje waardoor de maan op de juiste hoogte blijft hangen. Het bovenste draadje prik je van binnenuit door de deksel omhoog. Wanneer het balletje op de juiste hoogte hangt plak je de draad bovenop de deksel vast met plakband. Vervolgens prik je de onderste draad door de bodem, zodat het balletje niet gaat wiebelen als je de kijkdoos oppakt. Onder de doos hangt dan nog ongeveer 20 cm touw, wat het mogelijk maakt om de deksel op te tillen. Een kraal onderaan het touwtje voorkomt dat je bij het openen van de doos per ongeluk het touwtje los trekt. Nu kun je de doos mooi maken door er sterren op en in te plakken. Plak aan de buitenkant onder de kijkgaten een aardbolletje (zie kopieerblad). Deze helpen je herinneren dat je vanaf de aarde kijkt. Plak op de deksel de speciale tekst met uitleg (zie kopieerblad). Bevestig nu je zaklamp, of je elektrische schakeling, en klaar is je kijkdoos.

Maak een elektrische schakeling zoals op de foto.

De fitting heeft gaatjes zodat je die eenvoudig met twee splitpennen aan de doos bevestigt. Een drukschakelaartje maak je zelf door één stroomdraad door te knippen en er een kartonnetje met twee splitpennen tussen te plaatsen. Wanneer je de kopjes van de splitpennen tegen elkaar aan drukt gaat de stroom lopen. De batterij kun je met dubbelzijdig plakband aan de doos bevestigen. Elektrische materialen zijn te koop bij Opitec (www.opitec.nl): fitting, lampje (0,4 A / 6 Volt), 4,5 Volt batterij en 2 meetsnoertjes kosten samen een kleine 3 euro.


3

www.kleinkracht.nl

De maan is geen ster. De maan straalt zelf geen licht uit, maar weerkaatst het licht van de zon. Afhankelijk van hoe de zon en de maan ten opzichte van de aarde staan, zien wij de maan niet, slechts gedeeltelijk of helemaal. Met behulp van de kijkdoos en het volgende plaatje kunnen we dat wat beter uitleggen:

1. Eerste kwartier Zo noemen we het wanneer je alleen de rechterkant van de maan ziet. De zon (in onze kijkdoos de lamp) staat, wanneer we naar de maan kijken, rechts van de aarde. Zij schijnt op de rechterkant van de maan. Wij zien dan alleen het rechtergedeelte van de maan, omdat dat gedeelte zonlicht naar ons toe weerkaatst. 2. Volle maan De zon staat nu aan dezelfde kant van de maan als wij en verlicht dus de hele kant van de maan waar wij ook tegenaan kijken. 3. Laatste kwartier Nu zien we alleen de linkerkant van de maan. De zon staat nu links van de aarde, en dus valt er alleen licht op de linkerkant van de maan. 4. Nieuwe maan Zo noemen we de maanfase waarbij je helemaal geen maan ziet. De zon schijnt nu tegen de achterkant van de maan, waardoor wij haar niet meer kunnen zien.

De maan draait ongeveer in 4 weken een rondje om de aarde. Als we beginnen bij volle maan, is het over een week laatste kwartier. Nog een week later is het nieuwe maan en zie je hem dus helemaal niet. Weer een © KleinKracht – Karin Heesakkers 2006-2011

4

www.kleinkracht.nl

week later is het eerste kwartier en nog een week later weer volle maan. Tussen twee keer volle maan zit dus ongeveer 4 weken.

Op de aarde (een globe) zijn twee legopoppetjes geplakt. De maan(een geel geschilderde tempexbol) staat op satéprikker s en de zon is een felle bureaulamp. Dat werkt het zelfde als met de zon. Doordat de aarde elke dag om haar as draait zie je de zon opkomen in het Oosten en ondergaan in het Westen. Dit kun je zien door met de aardbol te draaien en te kijken waar het legopoppetje de zon ziet. Ook de maan komt op in het Oosten en gaat onder in het Westen. Alleen doet ze dat op hele andere tijden dan de zon. Die tijden veranderen omdat de maan telkens op een andere plek ten opzichte van aarde en zon staat. Op de foto staat een legomeisje in Australië. Bij haar is het midden op de dag, want de zon staat recht boven haar hoofd. De maan staat voor haar in het Westen en is aan het ondergaan. Bij het jongetje in Nederland is het nacht. Hij ziet de maan in het Oosten opkomen. Naarmate de tijd vordert (draai de aarde verder) zal ook bij hem midden op de dag de maan in het Westen ondergaan. Over twee weken staat de maan aan de andere kant van de aarde. Dan zien beide poppetjes de maan opkomen in de loop van de middag, en ondergaan ergens rond middernacht.

Elke dag draait de aarde om haar as. Dat veroorzaakt dag en nacht en maakt dat je de zon en de maan langs de hemel ziet bewegen. Elke maand draait de maan om de aarde. Dat veroorzaakt dat de maan in de loop van de maand telkens een andere vorm heeft. Elk jaar draait de aarde (samen met de maan) om de zon. Dat veroorzaakt de seizoenen.

Wanneer de aarde precies tussen de zon en de maan in staat, staat de maan in de schaduw van de aarde. Dat gebeurt alleen bij volle maan (immers dan staat de zon aan dezelfde kant van de maan als wij). Waarom hebben we dan niet elke maand een maansverduistering, zul je denken? Omdat de maan niet precies in het vlak van de aarde en de zon om de aarde draait. In onderstaande tekening kun je de gevolgen zien. In beide posities is het volle maan. In positie A staat de maan niet in de © KleinKracht – Karin Heesakkers 2006-2011

5

www.kleinkracht.nl

aardschaduw omdat ze buiten het baanvlak aarde-zon staat. In positie B staat de maan wel in de aardschaduw en is er sprake van een maansverduistering.

Dat werkt net andersom: wanneer de maan precies tussen de zon en de aarde in staat, werpt zij een schaduw op de aarde. Wanneer je je op aarde precies in die schaduw bevindt ervaar je een volledige zonsverduistering. Het wordt dan bijna helemaal donker en ook kouder. Mensen die dit meemaken vinden het een bijzondere ervaring. Heel lang geleden dachten de mensen in China bijvoorbeeld dat de zon aangevallen werd door een grote onzichtbare draak. Door veel kabaal te maken met trommels en vuurwerk joeg men de draak weg en kwam het daglicht terug.

Kinderen kunnen prachtige vragen stellen. Natuurlijk hoef je niet op elke vraag het antwoord te weten. Soms is een reactie: ik weet het niet, wat denken jullie – een mooie aanleiding voor een fantasierijk gesprek. Of je grijpt de gelegenheid aan om samen eens op internet te gaan zoeken. Een paar slimme vragen wil ik jullie niet onthouden. Is altijd dezelfde kant van de maan verlicht? Nee, de maan draait om haar as, net zoals de aarde. Ze draait één rondje om haar as in dezelfde tijd dat ze één rondje om de aarde draait. Daarom zien wij op aarde altijd dezelfde kant van de maan. Je kunt dit leuk uitleggen door twee kinderen elkaars handen vast te laten houden. Eén kind is de aarde. Zij laat het andere kind, de maan, om zich heen draaien terwijl ze de handen vast houden. Het aardekind ziet voortdurend de voorkant van het maankind. Het maankind is echter na één rondje om de aarde ook om haar as gedraaid. Ze heeft immers met haar neus alle richtingen van het klaslokaal opgewezen. Zijn de maan en de zon precies even groot? Dat lijkt wel zo aan de hemel, maar dat is niet zo in het echt. De doorsnede van de zon is ongeveer 400x zo groot als de maan, maar de © KleinKracht – Karin Heesakkers 2006-2011

6

www.kleinkracht.nl

zon staat ook ongeveer 400 keer zo ver weg. Daardoor lijkt hun doorsnede aan de hemel even groot. De verhouding zon-maan kun je zichtbaar maken met een erwtje als maan (een halve cm), en een zon van 2 meter (over de breedte van het schoolbord of met stoepkrijt op het schoolplein). Met een touwtje, een punaise en een potlood kun je cirkels tekenen net zo groot als je wilt. Dat dingen kleiner lijken als ze ver weg staan kun je al laten zien met een pingpongbal en een tennisbal. Leg de tennisbal op tafel, neem de pingpongbal in je hand. Je hoeft niet zover weg te lopen of de pingpongbal lijkt al groter dan de tennisbal!

* Werkblad Maan * Werkblad Maanobservatie Laat de kinderen het Werkblad Maan maken met de kijkdoos bij de hand. De juiste antwoorden zijn te zien op deze foto: Door het dagelijks invullen van het Werkblad Maanobservatie gaan de kinderen echt letten op de veranderingen in de vorm van de maan, en zullen ze ook ontdekken dat de maan telkens op een andere tijd zichtbaar is. Het is leuk om gedurende deze maand de opstelling met lamp en bollen in de klas te houden en af en toe eens te kijken waar de maan nu moet zijn.

Meer weten of moeilijke vragen? Interesse in andere sterrenkundige onderwerpen? Kijk op www.kleinkracht.nl en neem contact op met Karin Heesakkers. In de Tondeldoos (het verenigingsblad van VONK) van juni 2007 is een artikel over deze maanles verschenen. Hierin worden ervaringen van de leerkracht en reacties van de kinderen uiteengezet.


7

www.kleinkracht.nl

Prik de stippellijntjes en vouw de flapjes rechtop. Kleur in onderstaande tekeningen het gedeelte van de maan dat je kunt zien. Denk goed aan wat je zag in de kijkdoos!

Prik de stippellijntjes en vouw de flapjes rechtop. Kleur de pijlen waar de zonnestralen vandaan komen. `


8

www.kleinkracht.nl

Kijk eens een maandje naar de maan, dan zie je alle vormen die de maan kan krijgen! Teken elke dag wat je ziet en schrijf erbij hoe laat je hebt gekeken.

Dag:

Dag:

Dag:

Dag:

Dag:

Dag:

Dag:

Tijd:

Tijd:

Tijd:

Tijd:

Tijd:

Tijd:

Tijd:

Dag:

Dag:

Dag:

Dag:

Dag:

Dag:

Dag:

Tijd:

Tijd:

Tijd:

Tijd:

Tijd:

Tijd:

Tijd:

Dag:

Dag:

Dag:

Dag:

Dag:

Dag:

Dag:

Tijd:

Tijd:

Tijd:

Tijd:

Tijd:

Tijd:

Tijd:

Dag:

Dag:

Dag:

Dag:

Dag:

Dag:

Dag:

Tijd:

Tijd:

Tijd:

Tijd:

Tijd:

Tijd:

Tijd:

Dag:

Dag:

Dag:

Dag:

Dag:

Dag:

Dag:

Tijd:

Tijd:

Tijd:

Tijd:

Tijd:

Tijd:

Tijd:


9

www.kleinkracht.nl

Laatste kwartier De Zon (de lamp) staat, wanneer we naar de maan kijken, links van de aarde. Vanaf de aarde zien we de linkerhelft van de maan licht weerkaatsen.


10

www.kleinkracht.nl

De zon ( de lamp) staat, wanneer we naar de maan kijken, aan de andere kant van de maan en beschijnt het gedeelte van de maan dat wij vanaf de aarde niet kunnen zien.

© 2007 KleinKracht www.kleinkracht.nl

Nieuwe maan

Volle maan

De zon (de lamp) staat, wanneer we naar de maan kijken, aan de zelfde kant van de maan als de aarde (eigenlijk onder onze voeten) en beschijnt precies het gedeelte van de maan dat wij kunnen zien.

Maankijkdoos

nachtritme

Recommend Documents