Mogelijkheden. muurflora. havengebied. Rotterdam. voor. in het. van. een advies. R.W.G. Andeweg bsr-rapport 72

Mogelijkheden voor

muurflora in het

havengebied van

Rotterdam een advies

R.W.G. Andeweg

bSR-rapport 72

in opdracht van Havenbedrijf Rotterdam N.V.

Colofon bSR-rapport

72

titel

Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam – een advies

auteur

R.W.G Andeweg

afbeeldingen

R.W.G. Andeweg, M. Backerra, A. Ulmer Gemeentewerken Rotterdam, Landmeten en Vastgoedinformatie; auteursrecht voorbehouden.

kaartmateriaal

Geproduceerd in opdracht van Havenbedrijf Rotterdam N.V. Deze uitgave kan geciteerd worden als: Andeweg, R.W.G. Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam – een advies. bSR-rapport 72. bSR ecologisch advies, Rotterdam. © bSR ecologisch advies, december 2007 Postbus 23452, 3001 KL, Rotterdam Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteursrechthebbende. bSR kan door opdrachtgever niet aansprakelijk worden gesteld voor schade die voortvloeit uit gebruik van data of gegevens of door toepassing van aanbevelingen en conclusies, die zijn opgenomen in deze rapportage.

bSR ecologisch advies

INHOUD

Samenvatting................................................................................................................ 3 1

Inleiding ........................................................................................................................ 5

2

WETGEVING & BELEID................................................................................................ 7

3

4

2.1

Natuurwetgeving................................................................................................. 7

2.1.1 2.1.2

Flora- en faunawet............................................................................................................................ 7 Natuurbeschermingswet ................................................................................................................... 8

2.2

Beleid & ambities Havenbedrijf Rotterdam.......................................................... 8

2.2.1 2.2.2 2.2.3

Beleidskader Havenbedrijf Rotterdam .............................................................................................. 8 HavenNatuurPlan ............................................................................................................................. 9 Beheerkwaliteitsplan Haven ........................................................................................................... 10

BIOTOOP- EN SOORTBESCHRIJVINGEN................................................................. 13 3.1

Muren en muurplanten...................................................................................... 13

3.1.1 3.1.2 3.1.3

Muren als leefmilieu: abiotiek en proces......................................................................................... 13 Begroeiing ...................................................................................................................................... 15 Muren in de Rotterdamse haven .................................................................................................... 15

3.2

Soorten ............................................................................................................. 18

3.2.1 3.2.2

Muurplanten.................................................................................................................................... 18 Muurvegetatie in Rotterdam ........................................................................................................... 19

3.3

Soortbeschrijvingen: aanwezige soorten........................................................... 21

3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4 3.3.5 3.3.6

Zwartsteel (Asplenium adiantum-nigrum) ....................................................................................... 21 Schubvaren (Asplenium ceterach).................................................................................................. 24 Tongvaren (Asplenium scolopendrium) .......................................................................................... 26 Steenbreekvaren (Asplenium trichomanes).................................................................................... 28 Klein glaskruid (Parietaria judaica) ................................................................................................. 30 Zachte naaldvaren (Polystichum setiferum).................................................................................... 32

3.4

Soortbeschrijvingen: potentieel aanwezige soorten .......................................... 33

3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4 3.4.5 3.4.6

Stijf hardgras (Catapodium rigidum) ............................................................................................... 33 Stijve naaldvaren (Polystichum aculeatum) .................................................................................... 33 Klimopbremraap (Orobanche hederae) .......................................................................................... 35 Gele helmbloem (Pseudofumaria lutea) ......................................................................................... 35 Tripmadam (Sedum rupestre)......................................................................................................... 36 Overige Flora- en faunawetsoorten ................................................................................................ 36

BEDREIGINGEN EN KNELPUNTEN........................................................................... 37 4.1

Beheer en onderhoud ....................................................................................... 37

4.1.1 4.1.2

Vernietiging van planten ................................................................................................................. 37 Ongeschikt worden van groeiplaatsen............................................................................................ 38

4.2

Ruimtelijke ontwikkeling .................................................................................... 38

4.2.1 4.2.2

Afbraak ........................................................................................................................................... 38 Beperkte compensatiemogelijkheden ............................................................................................. 39

4.3

Overdracht van beheer ..................................................................................... 39

Mogelijkheden voor muurflora in het havengebied van Rotterdam

1


5

6

Maatregelen ................................................................................................................ 41 5.1

Beheer en onderhoud: een muurplantvriendelijk beheer ................................... 41

5.2

Ruimtelijke ontwikkeling: bouwen voor muurplanten ......................................... 44

5.2.1 5.2.2

Constructie ..................................................................................................................................... 44 Materiaalgebruik ............................................................................................................................. 45

Actieplan ..................................................................................................................... 47 6.1

Beheer en ontwikkeling..................................................................................... 47

6.2

Opstellen gedragscode ..................................................................................... 47

6.2.1 6.2.2 6.2.3 6.2.4 6.2.5

Duurzame instandhouding.............................................................................................................. 48 Inventarisatie .................................................................................................................................. 49 Mitigatie en compensatie ................................................................................................................ 49 Documentatie ................................................................................................................................. 50 Evaluatie gedragscode ................................................................................................................... 50

6.3

Bouwen voor muurplanten ................................................................................ 51

6.4

Inventarisatie en monitoring .............................................................................. 51

6.4.1 6.4.2

Inventarisatie .................................................................................................................................. 51 Monitoring....................................................................................................................................... 52

Literatuur..................................................................................................................... 53

2



SAMENVATTING

In het Rotterdamse havengebied liggen vele kilometers oude gemetselde kademuren die een groeiplaats bieden voor beschermde of bedreigde soorten muurplanten. Het gaat hier om soorten met een soms hoge natuurwaarde, zowel regionaal als natuurlijke elementen in een stedelijkindustriele omgeving als landelijk, wat wordt vertaald in een wettelijke bescherming volgens de Flora- en Faunawet. Dit advies heeft als doelstelling: realisatie van de duurzame instandhouding van muurplanten in het havengebied van Rotterdam in het kader van de Flora- en faunawet, binnen de harde randvoorwaarden die worden opgelegd door economische ontwikkeling van het gebied. In dit advies worden zes beschermde en enkele bedreigde soorten besproken die voorkomen op kademuren en/of steenglooiingen in het havengebied of die daar op grond van voorkomen in de nabije omgeving kunnen worden verwacht. Muurplanten worden in Nederland bedreigd omdat door schoonmaak, restauratie en afbraak van geschikte muren het aantal actuele en potentiële groeiplaatsen voor deze soortgroep voortdurend afneemt. Muren die worden gebouwd volgens meer moderne technieken en met meer hedendaagse materialen (zeer harde metselmortels) zijn tot op heden niet geschikt gebleken voor muurvegetatie en zullen dat wellicht ook nooit worden. Om muurplanten in de Rotterdamse haven duurzaam te kunnen behouden is het nodig om bestaande groeiplaatsen via een aangepast beheer te behouden en de ontwikkeling van nieuwe groeiplaatsen te ondersteunen door eveneens een aangepast beheer te voeren en zorg te dragen voor de ontwikkeling van nieuwe groeiplaatsen.


3


4



1

INLEIDING

Het Havenbedrijf Rotterdam N.V. is de beheerder van grote oppervlakten groen in het havengebied. Het gaat hierbij met name om wegbegeleidend groen (waaronder bermen, bomenrijen en leidingstroken), zogenaamde Nog Uitgeefbare Terreinen (braakliggende stukken) en stukken openbaar groen (meest parkachtige structuren). Op een aantal van dit soort terreinen komen soorten voor die middels de Flora- en faunawet beschermd zijn. Daarnaast kunnen ook buiten de groene ruimten Flora- en Faunawetsoorten voorkomen, waaronder beschermde muurplanten op kademuren of een ruimere groep beschermde soorten op steenglooiingen. Omdat het HbR wil weten wat de consequentie hiervan is voor de kernactiviteit (economische bedrijvigheid), is een stappenplan uitgewerkt. Als onderdeel daarvan vindt er al een aantal jaren een zogenaamde havenscan plaats waarbij de locaties waar beschermde soorten voorkomen of voor zouden kunnen komen in kaart worden gebracht. In 2005 is in het kader hiervan een muurplanteninventarisatie uitgevoerd. Hiermee bouwt men een dossier op over voorkomen en verspreiding van de betreffende soorten. Daarnaast wil men soortbeschermingsplannen opstellen zodat op basis daarvan een gedragscode kan worden ontwikkeld. Wanneer deze is goedgekeurd betekent dit voor Tabel 2soorten namelijk dat er geen ontheffingen meer hoeven te worden aangevraagd voor bestendig beheer en onderhoud, bestendig gebruik of ruimtelijke ontwikkelingen. Voor de streng beschermde soorten van Tabel 3 levert het in het kader van ruimtelijke ontwikkelingen (waarvoor geen vrijstelling gegeven kan worden op basis van een gedragscode) belangrijke achtergrondinformatie bij eventueel benodigde ontheffingsaanvragen. Voor bestendig beheer en onderhoud is ook voor Tabel 3 soorten wel onheffing op basis van een gedragscode mogelijk. Voor de Rugstreeppad is het advies al opgesteld. Aan bSR ecologisch advies is gevraagd adviezen te maken voor de orchideeën, muurflora en de Zandhagedis. Dit rapport is het advies ten behoeve van de muurflora.

Leeswijzer Hoofdstuk 2 gaat in op de relevante weten regelgeving, met name de Flora- en faunawet en daarnaast is aandacht voor het beleidskader zoals dat door het Havenbedrijf zelf is en wordt opgesteld. Hoofdstuk 3 gaat in op muren als leefgebied voor plantensoorten beschrijft de soorten die voorkomen of voor zouden kunnen komen in het havengebied. Per soort is er tevens informatie over de ecologie, de verspreiding in Nederland en de verspreiding binnen de haven. De potentiële bedreigingen voor de soorten worden in Hoofdstuk 4 behandeld, waarna in Hoofdstuk 5 ingegaan wordt op maatregelen die genomen kunnen worden om aan de instandhoudingsverplichting te voldoen. Hoofdstuk 6 ten slotte geeft concrete aanwijzingen voor maatregelen op de belangrijkste locaties in het havengebied. Ook staan hier specifieke handreikingen voor het opstellen van een gedragscode. Aandacht voor monitoring is hierbij een belangrijk aspect.


5


6



2

WETGEVING & BELEID

2.1

Natuurwetgeving

2.1.1 Flora- en faunawet De van nature in Nederland in het wild voorkomende planten en dieren worden beschermd door de Flora- en faunawet, die in 2002 van kracht geworden is. Deze bescherming dient ervoor te zorgen dat zeldzame en bedreigde soorten niet in aantallen afnemen of uit Nederland verdwijnen. Daartoe is een aantal verbodsartikelen (artikel 8 tot en met 12) opgesteld, die bijvoorbeeld verbieden dat planten worden uitgestoken of verzameld en dat dieren opzettelijk worden verstoord of dat hun vaste rust- en verblijfplaatsen worden vernield. Daarnaast geldt de zorgplicht (artikel 2), een algemeen geldende fatsoenseis over de omgang met in het wild levende planten en dieren. Het soortbeschermingsdeel van de Europese Habitatrichtlijn is opgenomen in de Floraen faunawet. In de Flora- en faunawet is een groot aantal in Nederland voorkomende planten en dieren opgenomen waarop de hier boven genoemde verbodsbepalingen van toepassing zijn. In de praktijk bleek al snel dat een aantal algemeen in Nederland voorkomende beschermde soorten, die niet in hun voortbestaan worden bedreigd, zorgden voor vertraging bij de uitvoering van werkzaamheden in het kader van ruimtelijke ontwikkeling. Om dat te voorkomen zijn drie beschermingsregimes ingesteld. Deze driedeling is gepubliceerd in de Staatscourant van 2 februari 2005 onder de titel ‘Wijziging Regeling vrijstelling beschermde dieren plantensoorten Flora- en faunawet” en is als volgt: •

Tabel 1. Voor activiteiten die zijn te kwalificeren als bestendig beheer en onderhoud of bestendig gebruik of ruimtelijke ontwikkelingen, geldt een vrijstelling voor de soorten in tabel 1 voor artikel 8 t/m 12 van de Flora- en faunawet. Aan deze vrijstelling zijn geen aanvullende eisen gesteld. Voor deze activiteiten hoeft geen ontheffing aangevraagd worden.

•

Tabel 2. Voor activiteiten die zijn te kwalificeren als bestendig beheer en onderhoud of bestendig gebruik of ruimtelijke ontwikkelingen, geldt een vrijstelling voor de soorten in tabel 2 voor artikel 8 t/m 12 van de Flora- en faunawet, mits activiteiten worden uitgevoerd op basis van een door de minister van LNV goedgekeurde gedragscode. Hetzelfde geldt voor alle vogelsoorten. Een gedragscode moet door een sector of ondernemer zelf opgesteld worden en ingediend voor goedkeuring. Wanneer ontheffing wordt aangevraagd volgt de lichte toets: de activiteit doet geen afbreuk aan gunstige staat van instandhouding van de soort.

•

Tabel 3. Voor activiteiten die zijn te kwalificeren als bestendig beheer en onderhoud of bestendig gebruik, geldt een vrijstelling voor de soorten in tabel 3 voor artikel 8 t/m 12 van de Flora- en faunawet, mits activiteiten worden uitgevoerd op basis van een door de minister van LNV goedgekeurde gedragscode. Voor activiteiten die zijn te kwalificeren als ruimtelijke ontwikkeling, geldt voor soorten in tabel 3 geen vrijstelling. Ook niet op basis van een gedragscode. Hiervoor is een ontheffing nodig. Een ontheffingaanvraag voor de soorten van tabel 3 wordt getoetst aan drie criteria: 1) er is sprake van een in of bij de wet genoemd belang, 2) er is geen alternatief, 3) doet geen afbreuk aan gunstige staat van instandhouding van de soort. Deze drie criteria vormen de zgn. uitgebreide toets. De drie criteria staan naast elkaar (aan alle drie moet voldaan zijn). De uitgebreide toets voor ontheffingverlening geldt ook voor alle vogelsoorten.


7


Gunstige staat van instandhouding Het criterium ‘gunstige staat van instandhouding’ is van toepassing wanneer soorten uit Tabel 2 en 3 van de Flora- en faunawet voorkomen, op locaties waar activiteiten gaan plaatsvinden die een wezenlijk negatief effect kunnen hebben op de aanwezige populaties van deze soorten. Een gunstige staat van instandhouding voldoet krachtens de Habitatrichtlijn aan de volgende voorwaarden: •

• •

uit populatiedynamische gegevens blijkt dat de betrokken soort nog steeds een levensvatbare component is van de natuurlijke habitat waarin hij voorkomt, en dat op lange termijn zal blijven, en het natuurlijke verspreidingsgebied van die soort niet kleiner wordt of binnen afzienbare tijd lijkt te zullen worden, en er een voldoende grote habitat bestaat en waarschijnlijk zal blijven bestaan om de populaties van die soort op langer termijn in stand te houden.

De Rode Lijsten die voor aan groot aantal soortgroepen zijn opgesteld geven aan in hoeverre een soort in Nederland in zijn voorkomen wordt bedreigd. Deze lijsten kunnen dan ook worden toegepast om te bepalen voor welke soorten een ingreep of activiteit een aantasting kan betekenen voor de gunstige staat van instandhouding. In Tabel 1 wordt een overzicht gegeven van de Rode Lijst-status en de betreffende Flora- en faunawettabel van de in dit rapport behandelde soorten Tabel 1. Overzicht van de in het havengebied voorkomende strikt beschermde soorten en hun status op de Rode Lijst. Nederlandse naam Zwartsteel Schubvaren Tongvaren Steenbreekvaren Klein glaskruid

wetenschappelijke naam Asplenium adiantum-nigrum Asplenium ceterach Asplenium scolopendrium Asplenium trichomanes Parietaria judaica

Rode Lijst TNB-2 GE-1 TNB-3 TNB-2 TNB-3

Flora- en faunawet Tabel 2 Tabel 2 Tabel 2 Tabel 2 Tabel 2

2.1.2 Natuurbeschermingswet De in 2005 in werking getreden vernieuwde Natuurbeschermingswet 1998 regelt de bescherming van natuurgebieden. Daaronder vallen gebieden die zijn aangewezen in het kader van de Europese Habitat- en Vogelrichtlijn en die zijn opgenomen in het Natura 2000 netwerk. Daarnaast vallen er diverse natuurmonumenten onder die buiten het Natura 2000 netwerk staan. Met betrekking tot het havengebied is de natuurbeschermingswet niet relevant. In het havengebied zijn, met de op handen zijnde aanpassing van de begrenzing van Voornes Duin, geen aangewezen natuurmonumenten aanwezig.

2.2

Beleid & ambities Havenbedrijf Rotterdam

2.2.1 Beleidskader Havenbedrijf Rotterdam De primaire functie van het Rotterdamse havengebied is een duurzame economische ontwikkeling van het haven- en industriecomplex. Belangrijkste voorwaarde is dat in deze functie haven- en industrieactiviteiten in principe altijd voorrang hebben. Daarbinnen is het beleid dat “rekening wordt gehouden met de natuurlijke functie van de haven” en dat de aanwezige natuurwaarden waar mogelijk worden versterkt (Stuurgroep Regie Buitenruimte 2004, hierna SRB 2004). Gestreefd wordt naar een zoveel mogelijk aaneengesloten groenstructuur, waarbij gebieden later voor compensatie gebruikt kunnen worden.

8



Vanwege de wettelijke instandhoudingsverplichting die geldt voor beschermde soorten zal het beleid van het Havenbedrijf Rotterdam hierop moeten zijn afgestemd. In samenwerking met de gemeente Rotterdam wordt een beleid gevoerd waarbij het soortenbeschermingsregime uit de Flora- en faunawet en de EU-richtlijnen gebiedsgericht wordt geïnterpreteerd in plaats van gericht op bescherming van individuele exemplaren (SRB 2004). Middels een generieke ontheffing wordt voorkomen dat voor iedere beschermde plant of dier afzonderlijk een ontheffing moet worden aangevraagd. Met deze methode is het mogelijk beleidsmatig te bepalen welke gebieden in het haven- en industriecomplex een hoger ecologisch beschermingsniveau krijgen (SRB 2004).

2.2.2 HavenNatuurPlan De meest actuele beleidsdoelstellingen ten aanzien van natuur in het Rotterdamse havengebied staan geformuleerd in het HavenNatuurPlan 2004 (SRB 2004). Hierin wordt een zevental ambities vooropgesteld, welke hier in het licht van het streven naar een duurzame instandhouding zullen worden uiteengezet: 1 Een aantrekkelijk vestigingsgebied voor bedrijven. Orchideeën kunnen worden beschouwd als indicatoren voor de kwaliteit van de natuur. Het voorkomen van deze soorten duidt op de aanwezigheid van geschikt leefgebied voor een scala aan andere planten- en diersoorten. De aanwezigheid van waardevolle natuur verhoogt de kwaliteit van de menselijke leefomgeving en daarmee het vestigingsklimaat voor bedrijven. 2 Het Havenbedrijf Rotterdam als regisseur van natuur in de haven. Het huidige voorkomen van de orchideeën in het relatief jonge havengebied geeft aan dat er voldoende ecologische randvoorwaarden zijn voor de ontwikkeling van waardevolle natuur waarin deze soort kan overleven. Het Havenbedrijf heeft een unieke kans hier een sturende rol in te spelen door vroegtijdig in de ruimtelijke planning in te spelen op mogelijkheden ten aanzien van de instandhouding van het leefgebied van de soort. 3 Een open dialoog met bevoegd gezag en maatschappelijke organisaties. Bedrijven stellen eisen aan hun vestigingslocatie; continuïteit, stabiliteit en uitbreidingsmogelijkheden staan hierbij voorop. Indien een beschermde soort voorkomt op een terrein met als bestemming industriële ontwikkeling, kan het Havenbedrijf aan de hand van soortbeschermingsplannen vroegtijdig passende maatregelen nemen waardoor economische en ecologische ontwikkeling gepaard kunnen gaan binnen wettelijke kaders. Dit beschermingsplan Orchideeën is daarvan een voorbeeld. 4 Een dynamisch en transparant havennatuurbeheer Een dynamisch havennatuurbeheer impliceert veranderingen qua beheer in tijd en ruimte. Doordat economische ontwikkeling voorop staat is het onvermijdelijk dat ecologisch waardevolle gebieden soms moeten wijken. Uitgaande van de dynamiek die veel soorten vertonen in hun vestigingsgedrag zijn hier in principe altijd oplossingen voor te vinden. Voorwaarde is wel dat er vroegtijdig onderzoek wordt gedaan naar alternatieve vestigingsmogelijkheden voor een soort en dat er alles aan wordt gedaan om overtreding van de Flora- en faunawet te voorkomen. Vroegtijdige signalering van beschermde soorten in een gebied en een daaropvolgende ontheffingsaanvraag kunnen vertragingen en daarmee gepaarde kosten op eenvoudige wijze voorkomen. 5 Waar mogelijk versterken van natuurwaarden. Het versterken van natuurwaarden wordt door het Havenbedrijf bereikt door het op slimme wijze combineren van industriële- en natuurfuncties, waarbij onderzoek moet leiden tot innovatief ruimtegebruik (SRB 2004). De periodieke monitoring van beschermde soorten in het Havengebied, uitgevoerd door bSR ecologisch advies, levert in deze een essentiële bijdrage.


9


6 Een gelijk speelveld voor havens voor Europese richtlijnen en natuurbeschermingsregels Havens binnen de Europese Unie moeten overeenkomstige standpunten innemen ten aanzien van nationale en internationale natuurwetgeving en interpretatie- en uitvoeringscriteria in hun beleid. EG-richtlijnen zijn gebaseerd op het handhaven van een minimum beschermingsniveau van gebieden welke zijn aangemeld bij het Natura 2000 netwerk*, maar nationale overheden kunnen strengere richtlijnen hanteren waarbij concurrentievoordeel tussen havens ontstaat, waardoor knelpunten kunnen ontstaan tussen economische groei en een duurzaam ecologisch beleid. * Dit is een samenhangend netwerk van beschermde natuurgebieden op het grondgebied van de lidstaten van de Europese Unie. Dit netwerk vormt de hoeksteen van het beleid van de EU voor behoud en herstel van biodiversiteit. 7 Werken aan een “license to operate”. Hiermee wordt het creëren van draagvlak binnen de maatschappij, de omgeving en haar inwoners bedoeld, voor de ruimtelijke plannen die het Havenbedrijf heeft. Gepaard gaande met industriële ontwikkeling kan bijvoorbeeld de aanleg van een ecologische bufferzone een eis zijn, waardoor het draagvlak onder de bevolking in de omgeving wordt vergroot.

2.2.3 Beheerkwaliteitsplan Haven De afdeling Beheer Droge Infrastructuren (BDI) is verantwoordelijk voor het beheer van de openbare ruimte, inclusief het beheer van het Groen. Door veranderingen binnen het Havenbedrijf en ingezette veranderingsprocessen is de beheeraanpak gewijzigd. Het huidige beheer wil zich gaan richten op de ontwikkeling van een duidelijk beheerbeleid en beheerstrategie, en het beheer zal omgezet worden naar beheer op basis van kwaliteitsbeelden, gerelateerd aan de functionaliteit. Dit beheer dient meet- en toetsbaar te zijn. Het Beheerskwaliteitsplan Groen moet het mogelijk maken de beheerskwaliteit vast te stellen. Het Beheerkwaliteitsplan Groen heeft als hoofduitgangspunten leefbaarheid, duurzaamheid en commerciële aantrekkelijkheid. Onder leefbaarheid is het behoud van natuurwaarden opgenomen. Beleidsuitgangspunten die een plek dienen te krijgen in dit plan zijn onder andere het versterken van ecologisch beheer, versterking van de beeldkwaliteit, realisatie van natuurlijke doelstellingen met behoud van functionaliteit, en het waar mogelijk versterken van ecologische kwaliteit (mits dit niet leidt tot extra compensatie of mitigatie). BDI wil de keuze voor het beheer laten bijdragen aan de doelstellingen van HbR, en wil meer anticiperen op toekomstige ontwikkelingen en het beheer hierop afstemmen. De wijze van beheer dient ook inzichtelijk te zijn voor zowel de bestuurder als klanten van de haven. Hiertoe wil HbR een transparante beheerwijze introduceren op basis van een juiste verhouding tussen prijs en kwaliteit. Om het beheer van DBI meet- en toetsbaar te maken, dient eerst de beheerkwaliteit meetbaar gemaakt te worden. Kwaliteit wordt in dit geval gedefinieerd als “passend of wenselijk voor de betreffende situatie en in het belang van de functie, het gebruik en de beleving van het Groen in de openbare ruimte”. Inrichting en functie van het Groen worden beschouwd als vaststaand gegeven, andere factoren die kwaliteit bepalen zijn gebruik en beheer van het gebied. Ook de beheersing van het proces rondom het beheer van het Groen is bepalend voor de kwaliteit. Als methodiek om de beheerkwaliteit voor Groen te concretiseren en meetbaar te maken wordt gebruikgemaakt van fotografische beelden (beheerkwaliteitsbeelden) met omschrijving. Met behulp van beeldmeetlatten wordt het kwaliteitsniveau aangeduid. Meetbare aspecten die de doelstelling commerciële aantrekkelijkheid bepalen zijn een juiste prijs-kwaliteitverhouding,

10



bereikbaarheid, beschikbaarheid, beeldkwaliteit en klantgerichtheid. De doelstellingen leefbaarheid en duurzaamheid worden bereikt met beheer gericht op veiligheid en behoud van natuurwaarden. Behoud van natuur en groen in de haven is belangrijk om een leefbare haven te behouden, een aantrekkelijk vestigingsklimaat te creëren en maatschappelijk draagvlak te behouden. Er wordt bij de toepassing van de beheerkwaliteitsmeetlatten onderscheid gemaakt naar de functie die aan locaties zijn toegekend. Op basis van deze functionaliteiten zijn drie gezichten beschreven: de Functionele haven, de Representatieve haven en de Natuurlijke haven. Hoofddoel van de Functionele haven is het bieden van ruimte aan primaire havenfuncties, waarbij het beheer gericht is op het functioneren van het havengebied. Het groen wordt duurzaam in stand gehouden, aanwezige natuurwaarden worden niet verder gestimuleerd. Het kwaliteitsbeeld is acceptabel, en in mindere mate verzorgd uitziend groen. Bij de Representatieve haven is een aantrekkelijk uiterlijk het hoofddoel. De nadruk van het beheer ligt naast het optimaal ruimte bieden aan de primaire havenfuncties op versterking van de leefbaarheid en beeldkwaliteit. Het Groen heeft hier enige sierwaarde, en het optreden van ongewenste kruiden en kale plekken wordt vermeden. De Natuurlijke haven heeft als doel bevordering van de leefbaarheid, met behoud van huidige natuurwaarden. De aanwezige natuurwaarden zijn van toenemend economisch belang, daar deze een bijdrage leveren aan het maatschappelijk draagvlak voor bedrijfsactiviteiten. Behoud van natuurwaarden in de Leidingeninfrastructuur en braakliggende terreinen (met behoud van beschikbaarheid en functionaliteit) krijgt de nadruk.


11


12



3

BIOTOOP- EN SOORTBESCHRIJVINGEN

3.1

Muren en muurplanten

3.1.1 Muren als leefmilieu: abiotiek en proces Muren Onder een muur verstaat men in het algemeen een door mensen gemaakte constructie van stenig materiaal die min of meer vertikaal gericht is. De oudste en eenvoudigste vormen van muren bestaan uit losgestapelde brokken onbewerkte natuursteen. Al sinds duizenden jaren worden muren echter ook op meer geavanceerde wijze gebouwd door passende elementen van bewerkt natuursteen of gebakken klei samen te voegen met een uithardend plastisch materiaal: een mortel. Bijna de hele beschavingsgeschiedenis lang is deze bouwwijze wereldwijd toegepast om gebouwen en infrastructurele werken te bouwen. Daarnaast worden vanaf omstreeks 1850 ook muren gebouwd van losgestort en in zijn geheel uithardend materiaal oftewel beton. Muren kunnen deel uitmaken van gebouwen, op zichzelf staan of een grond- of waterkerende functie hebben. Verweringsproces In muren die uit elementen zijn samengesteld treedt na verloop van tijd een natuurlijke verwering van de gebruikte bouwmaterialen op en ontstaan er door frictie tussen de verschillende materialen kleine openingen waarin zich verweringsproducten en organisch materiaal ophopen. Tegelijk verandert onder invloed van regenwater (en later ook humuszuren) de zuurgraad van de aanvankelijk zeer basische mortel naar een meer neutrale waarde. Zo ontstaat plaatselijk een kleine bodem waarin zich vaatplanten kunnen vestigen. Op betonnen muren, die als het ware één groot element vormen, is veel minder sprake van frictie tussen verschillende materialen maar in randsituaties of als gevolg van beschadigingen kan ook hier in principe hetzelfde proces op gang komen. In alle gevallen gaat het hierbij om een langdurig proces dat minimaal tientallen jaren, maar ook meer dan een eeuw in beslag kan nemen. De mate waarin en de wijze waarop verwering van muren optreedt is sterk afhankelijk van de gebruikte bouwmaterialen. Historische muren werden gebouwd met relatief zachte materialen die enige vervorming toestaan en die langdurige en geleidelijke verweringsprocessen ondergaan. Ondanks hun zachte karakter zijn deze muren bijzonder duurzaam en kunnen, als aan enkele andere voorwaarden worden voldaan, plaats bieden aan stabiele muurbegroeiingen. Moderne muren worden opgebouwd uit bijzonder harde materialen die nauwelijks verweren maar waarin frictie, als die optreedt, direct tot grote schade leidt. Deze muren zijn vaak blijvend ongeschikt voor het optreden van muurvegetatie en als begroeiing plaatsvindt dan is dat meestal niet als gevolg van een geleidelijke verwering maar zeer locaal als gevolg van bouwkundige gebreken als scheuren of lekkages. Vocht als bepalende factor Wanneer een muur als gevolg van bovenstaande verweringsprocessen eenmaal begroeibare plekken heeft, dan is het de mate van vochtvoorziening die bepaalt of zich op deze plaats ook daadwerkelijk een vegetatie gaat vestigen. Hoe vochtiger de muur, hoe meer kans op vegetatie. Als gevolg hiervan is die kans bij muren van gebouwen klein, bij vrijstaande muren iets groter (wanneer tenminste sprake is van voldoende dikte of een beschaduwde ligging die uitdroging tegengaat) en is de kans op begroeiing het grootst bij grond- of waterkerende muren die van de achterzijde van vocht worden voorzien en die zijn opgebouwd uit voldoende poreus materiaal. Een hoge luchtvochtigheid, zoals die optreedt op plaatsen waar muren grenzen aan open water,


13


bevordert de groeicondities voor muurplanten nog verder. Oude, gemetselde kademuren vormen daarmee in Nederland de belangrijkste groeiplaats voor muurvegetatie. Muurvegetatie versus muurbehoud? Er bestaan veel misverstanden over de rol die muurvegetatie speelt bij de verwering en het eventuele verval van muren. Als zichtbare symptomen van het gegeven dat een muur na verloop van tijd een zeker verweringsproces heeft ondergaan worden muurplanten vaak gezien als oorzaak van deze verwering: het klassieke voorbeeld van de boodschapper die de schuld krijgt van het gebrachte nieuws. De werkelijkheid ligt echter een stuk genuanceerder. Bepalende factoren in het verweringsproces zijn wind, water en temperatuur(schommelingen). De invloed van echte muurplanten op dit proces vormt ten opzichte van deze factoren niet meer dan een aanvulling. Ook zonder begroeiing zal er altijd verwering optreden en muurplanten zijn daarbij in de eerste plaats volgend en niet initiërend. Dit ligt echter anders wanneer zich zaailingen van bomen en struiken op de muur vestigen (Figuur 1).

Figuur 1. Ongewenste opslag van struiken en bomen op kademuren kan leiden tot schade; op de foto een Plataan (Platanus spec.) aan de Wijnhaven.

In tegenstelling tot kruidachtige planten vertonen deze houtige planten een zo krachtige diktegroei van, aanvankelijk dunne, wortels dat zij in staat zijn om bestaande scheuren en openingen verder open te drukken waardoor zelfs complete muren kunnen worden ontzet. Hiervoor is alleen wel voldoende voedsel nodig en dat ontbreekt veelal op muren. Vaak zien wij dan ook dat jonge bomen en struiken op muren aanvankelijk een langzame ontwikkeling doormaken waarna de meeste na enkele jaren dood gaan. Sommigen ervan zien echter kans om contact te maken met het achterliggende grondlichaam en zijn dan niet meer afhankelijk van de beperkte mineralenvoorziening in de muur. Een plotseling toenemende lengte- en diktegroei zijn het resultaat met als gevolg dat er een directe schade aan de muur optreedt die van heel andere orde is dan bovengenoemde verweringsprocessen. Bomen en struiken op muren zijn dus, in tegenstelling tot kruidachtige planten, vrijwel altijd schadelijk voor de muur en daarmee ook

14



schadelijk voor de overige muurvegetatie aangezien hun groei leidt tot de noodzaak van groot herstelwerk.

3.1.2 Begroeiing Dat een muur op een bepaald moment geschikt wordt voor begroeiing door planten wil nog niet zeggen dat daarmee de groeicondities op die muur ook direct vergelijkbaar zijn met die op meer gebruikelijke plaatsen waar planten groeien. Het muurmilieu kenmerkt zich door een bijzonder en vaak extreem karakter. Allereerst onderscheidt het muurmilieu zich door de minimale wortelruimte en de eveneens minimale hoeveelheid bodemmateriaal die de planten ter beschikking staan. De wortelruimte beperkt zich tot door frictie ontstane kleine spleten tussen (meestal) de steen en de uitgeharde mortel. De voedingsbodem in die spleten is opgebouwd uit kleine hoeveelheden verweringsproducten van met name de mortel, aangevuld met ingewaaid of –gespoeld materiaal en humus, gevormd uit afgestorven delen van algen en mossen die rechtstreeks op de steen groeien en die zich al in een eerder stadium van de vegetatieontwikkeling op de muren kunnen vestigen. Al met al beslist geen vetpot voor zich vestigende vaatplanten. Naast gebrek aan ruimte en voeding is het muurmilieu in nog meer fysieke opzichten extreem. De verticale stand van het muuroppervlak is van invloed op de groeivorm van de planten en bemoeilijkt de vestiging via zaad. Tegelijk zorgt deze verticale stand er voor dat het overgrote deel van het ter plekke geproduceerde afgestorven plantenmateriaal niet meer op de groeiplaats zelf terecht komt maar naar beneden valt. De bodemopbouw op de groeiplaatsen in de muur verloopt daarom bijzonder traag. Hoe groot de invloed van de vertikale stand van de muur is, is te zien aan muren met een licht achterover hellende stand. Op deze muren vindt een sterkere strooiselophoping plaats dan op geheel rechte muren en zelfs bij een minimale hellingshoek is dat onmiddellijk te zien aan de hoeveelheid en de samenstelling van de vegetatie. Ten slotte zorgen de stenige ondergrond en de uitgesproken expositierichting van een muur vaak voor grote temperatuurschommelingen. Dit voorgaande in ogenschouw genomen is het nog verwonderlijk dat een aanzienlijk deel van de Nederlandse plantensoorten af en toe kans ziet om zich op een muur te vestigen. Wanneer wordt gesproken over muurplanten gaat het echter om het veel beperktere aantal soorten dat min of meer gespecialiseerd is in het leven op muren. Veel van die soorten zijn van oorsprong eigenlijk bergplanten die elders groeien in rotsspleten en die in het laagland op muren een vervangend leefmilieu hebben gevonden. Binnen deze groep bevinden zich relatief veel varensoorten. Met hun door de lucht verplaatste sporen hebben deze planten op verticale vlakken een vestigingsvoordeel ten opzichte van bloemplanten, waarvan de zaden altijd zwaarder zijn. Bloemplanten die wel aangepast zijn aan het leven op verticale vlakken hebben dan vaak ook een aangepaste wijze van zaadverspreiding, bijvoorbeeld met behulp van mieren. Deze zaadplanten zouden op eigen kracht minder goed in staat zijn om vanuit berggebieden de muren in ons land te bereiken en de meeste soorten daarvan zijn dan ook, soms al eeuwen terug, als sierplant naar Nederland gebracht en later verwilderd.

3.1.3 Muren in de Rotterdamse haven In paragraaf 3.1.1 is al aangegeven dat oude, gemetselde kademuren het belangrijkste milieu vormen voor het voorkomen van muurplanten en ook in Rotterdam worden de meeste muurplanten inderdaad gevonden op dit soort muren. Een aanzienlijk deel van de Rotterdamse groeiplaatsen van muurplanten is gelegen op oude muren in en rond het centrum, waarvan er veel geen havenfunctie meer hebben en niet meer onder beheer van het Havenbedrijf Rotterdam (HbR) vallen. Daarnaast heeft het HbR nog ongeveer dertig kilometer oudere gemetselde


15


kademuren in beheer die ook grotendeels nog een actieve havenfunctie hebben. Op de Rechter Maasoever vinden wij deze muren in de Merwedehaven, IJsselhaven en Lekhaven, in de Schiehaven, St. Jobshaven en Parkhaven, vandaar langs de Nieuwe Maas tot aan de Boerengatsluis, in het Boerengat en tenslotte langs, en direct grenzend aan, de Leuvehaven. Op de Linker Maasoever liggen gemetselde muren op verschillende plaatsen in de Waalhaven, in delen van de Maashaven en rond de hele Rijnhaven en Spoorweghaven. Langs de Nieuwe Maas liggen vervolgens nog muren langs de Wilhelminakade, aan beide zijden van de Koningshaven, verder rond het Noordereiland en aan de noordkant van het eiland Feyenoord. De kademuren in het centrum (Leuvehaven en omgeving) zijn meestal opgebouwd uit baksteen, veel muren langs groter water zijn gebouwd van basalt. Op plaatsen met een actieve havenfunctie wordt de muur meestal beschermd door een voorgeplaatste constructie van verticale houten palen met daartussen, ter hoogte van de bovenzijde van de kade, een horizontale balk. Vooral in de Waalhaven komen plaatselijk andere constructies voor. Negentiende-eeuwse kademuren werden opgebouwd uit een massief metselwerk dat naar beneden toe aan de landzijde breder werd en in zijn geheel rustte op een horizontale vloer. Later werd de landzijde van dit uitwaaierende metselwerk vervangen door een eveneens breed uitlopend blok van poreus beton (Figuur 2). Technische ontwikkelingen in de bouw van kademuren vonden lange tijd vooral plaats in de constructie van de vloer waarop de kade rustte (Stolk 2004). De kademuur zelf bleef tot ongeveer de Tweede Wereldoorlog bestaan uit een massief, poreus geheel dat aan de achterzijde direct in het achterliggende grondlichaam lag en zo permanent van een zekere vochtigheid werd voorzien. In latere constructies heeft het metselwerk niet meer een direct contact met de achterliggende bodem, wat zorgt voor een slechtere vochtvoorziening en daardoor slechtere mogelijkheden voor vestiging van muurplanten.

16



Figuur 2. Deels afgebroken kademuur langs de Wijnhaven waarbij de muuropbouw te zien is.


17


3.2

Soorten

3.2.1 Muurplanten Muurplanten vormen, noch ecologisch, noch taxonomisch, een scherp afgegrensde groep soorten. Meer dan één derde van alle inheemse plantensoorten (en een groot aantal uitheemse en/of cultuursoorten) wordt weleens groeiend op een muur aangetroffen. Obligate muurplanten, soorten die uitsluitend op muren groeien, bestaan niet of nauwelijks. Wij zullen het daarom moeten doen met de omschrijving dat muurplanten soorten zijn die, binnen een bepaald gebied, uitsluitend of in hoofdzaak op muren voorkomen. Als afgeleide daarvan geldt danook dat binnen datzelfde gebied de groeiplaatsen op muren voor het voorkomen van de soort essentieel zijn. In de afgelopen dertig jaar zijn drie lijsten gepubliceerd die met enig gezag een opsomming geven van welke soorten in Nederland als muurplanten beschouwd kunnen worden (Arnolds & Van der Maarel 1979, Runhaar et al. 1987, 2004, Maes & Bakker 2002) In Tabel 2 wordt een overzicht gegeven van de hierin vermelde plantensoorten, waarbij ten behoeve van dit advies door bSR nog twee soorten worden toegevoegd. In paragraaf 3.3 worden uit deze lijst de soorten behandeld die vallen onder de Flora- en faunawet en/of die staan op de Rode Lijst van bedreigde plantensoorten en die voorkomen in de Rotterdamse haven. In paragraaf 3.4 worden de beschermde en bedreigde soorten behandeld die in de directe omgeving van de Rotterdamse haven al dan niet als muurplant voorkomen en die daarom in dit gebied in sterkere mate dan anderen als potentieel voorkomend beschouwd moeten worden. De beoordeling van het voorkomen van de soorten in de Rotterdamse haven berust op een totaalinventarisatie van kademuren in 2005 (Brekelmans & Andeweg 2006). De mate van voorkomen van beschermde en bedreigde plantensoorten op steenglooiingen is nog grotendeels onbekend en de hier en daar aangehaalde data van zulke groeiplaatsen berust uitsluiten op incidentele waarnemingen.

18



Tabel 2. Muurplanten en voorkomen in de haven van Rotterdam en regio; bron: 1. groep 6a (muurplanten) volgens Arnolds & Van der Maarel (Arnolds & Van der Maarel 1979); 2. groep P40mu (pioniervegetatie op vochtige muren) volgens Runhaar et al. (Runhaar et al. 1987,2004); 3. groep P60mu (pioniervegetatie op droge muren) Runhaar et al. (Runhaar et al. 1987,2004); 4. muurplanten volgens Maes & Bakker (Maes & Bakker 2002); 5. voor dit plan toegevoegd door bSR; Flora- en faunawet: tabelnummer; Rode Lijst (categorie-vak) (v.d Meijden et. al. 2000): EB: Ernstig bedreigd, BE: Bedreigd, KW: Kwetsbaar, GE: Gevoelig, TNB: Thans niet bedreigd, x: Niet opgenomen in de Rode Lijst. Nederlandse naam

wetenschappelijke naam

bron

Flora- en faunawet

Rode Lijst

Grote leeuwenbek

Antirrhinum majus

Pijlscheefkelk

Arabis hirsuta subsp. sagittata

1,3,4

Tabel 2

EB-13

Zwartsteel

Asplenium adiantum-nigrum

1,2,4

Tabel 2

TNB-2

Genaalde streepvaren

Asplenium fontanum

3,4

voorkomen haven

x

4

voorkomen regio

§ 3.3

j j

j

x

x

Forez-streepvaren

Asplenium foreziense

4

x

Muurvaren

Asplenium ruta-muraria

1,3,4

TNB-4

j

j

Schubvaren

Asplenium ceterach

1,3,4

Tabel 2

GE-1

j

j

x

Tongvaren

Asplenium scolopendrium

1,2,4

Tabel 2

TNB-3

j

j

x

1,2,3,4

Tabel 2

TNB-2

j

j

Tabel 2

GE-1

Tabel 2

GE-1

Noordse streepvaren

Asplenium septentrionale

Steenbreekvaren

Asplenium trichomanes

Groensteel

Asplenium viride

2,4

Vlinderstruik

Buddleja davidii

1,2,3,4

Stijf hardgras

Catapodium rigidum

Rode spoorbloem

Centranthus ruber

3,4

Muurleeuwenbek

Cymbalaria muralis

1,2,3,4

Blaasvaren

Cystopteris fragilis

1,2,4

2,4

4

x

x

Tabel 2

j

j

2

TNB-4 x

1,3,4

Muurbloem

Erysimum cheiri

Vijgenboom

Ficus carica

4

x

Ronde ooievaarsbek

Geranium rotundifolium

4

TNB-2

Stengelomvattend havikskruid

Hieracium amplexicaule

Muurhavikskruid

Hieracium murorum

2 Tabel 2

1,3,4

Tabel 2

3

Iberis umbellata

3

x

2

TNB-4

Klimopbremraap

Orobanche hederae

4

GE-1

Klein glaskruid

Parietaria judaica Parietaria officinalis Poa compressa

Stijve naaldvaren Zachte naaldvaren

j j

j

GE-1

Mycelis muralis

Groot glaskruid

j

KW-6

Schermscheefbloem

Plat beemdgras

j j

GE-1

Muursla

1,2,3,4

j

EB-13

TNB-2

2,4

x

BE-9

2,3,4

Gymnocarpium dryopteris

j

TNB-4

Dryopteris carthusiana

Gymnocarpium robertianum

x

j j

Erigeron karvinskianus

Gebogen driehoeksvaren

j j

Smalle stekelvaren

Tabel 2

j

x

Muurfijnstraal

Rechte driehoeksvaren

§ 3.4

tabel 2

TNB-3

2

TNB-2

3,4

TNB-4

Polystichum aculeatum

2

GE-1

Polystichum setiferum

5

GE-1

Geelwitte helmbloem

Pseudofumaria alba

1,2,3,4

Gele helmbloem

Pseudofumaria lutea

1,2,4

Spaanse zuring

Rumex scutatus

1,2,4

GE-1

Tripmadam

Sedum reflexum

5

BE-10

j

j j

j

j

j

j

x x

j j j

j

x x

x Tabel 2

TNB-4

j

x

j

x

3.2.2 Muurvegetatie in Rotterdam Niet alle soorten uit Tabel 2 komen gelijk over het land verspreid voor. Er bestaan regionale of plaatselijke verschillen in muurflora. Daarbij zijn niet alle beschermde soorten even zeldzaam en er zijn nog andere niet specifiek aan muren gebonden planten die kenmerkend zijn voor het milieu waarin ook echte muurplanten worden aangetroffen. Deze laatste soorten worden begeleiders genoemd en gewoonlijk worden zij ook bij muurplantinventarisaties meegenomen. De in dit rapport behandelde beschermde en/of bedreigde soorten worden in Rotterdam veelal


19


vergezeld door minder zeldzame varensoorten als met name Muurvaren (Asplenium rutamuraria), Eikvaren (Polypodium vulgare) en vooral Mannetjesvaren (Dryopteris filix-mas); veel voorkomende bloemplanten op de Rotterdamse muren zijn Muurleeuwebek (Cymbalaria muralis) en het Plat beemdgras(Poa compressa). Jonge vijgenbomen worden met enige regelmaat aangetroffen maar bereiken tot nu toe niet de afmetingen die bekend zijn uit andere steden. Muursla (Mycelis muralis) is in sommige delen van het centrum als muurplant in opmars. Van de niet typische muurplanten komen op de Rotterdamse muren veel zaailingen van platanen (Platanus hispanica en Platanus orientalis) voor en is Muurpeper (Sedum acre) een gewone verschijning.

Figuur 3. Eikvaren (Polypodium vulgare).

20



3.3

Soortbeschrijvingen: aanwezige soorten

3.3.1 Zwartsteel (Asplenium adiantum-nigrum) Beschrijving Zwartsteel is een middelgrote, wintergroene varen met een beperkt aantal twee- tot drievoudig geveerde bladeren die een duidelijk driehoekige omtrek hebben. De bladeren zijn enigszins leerachtig en hebben meestal een donkergroene kleur. Bij rijpheid bedekken de sporangia een aanzienlijk deel van de onderzijde van het blad. De glanzende bladstelen hebben zijn naar de basis toe donker gekleurd, hogerop vaak aan één zijde groen. Aan deze verkleuring dankt de plant zijn naam. Er bestaat een vrij grote variatie in bladvorm (ook binnen de Rotterdamse populaties) die loopt van slanke planten met langgerekte bladeren met smalle deelblaadjes tot planten met juist grof en compact gevormde bladeren. Biotoop Zwartsteel is in Nederland en naaste omgeving een plant van basische bodem en kalkhoudende rotsen maar groeit elders in de wereld, zoals in Groot-Britannië waar hij veel algemener is, ook op minder kalkrijke plaatsen. Daarnaast verlangt de soort een permanent vochthoudende standplaats. Zwartsteel maakt de afgelopen decennia in Nederland een onverwachte, en voor wat het vervolg betreft ook onvoorspelbare, ontwikkeling door. Vóór 1950 was de plant vooral bekend als bodembewoner in Zuid-Limburg en de zuidrand van de Veluwe. Op dit soort groeiplaatsen is hij sindsdien echter vrijwel verdwenen. Dit beeld komt overeen met de situatie in andere delen van Centraal-Europa waar de soort overal sterk achteruit gaat en als bedreigd geldt. Daartegenover staat de ontwikkeling in gebieden met een oceanisch klimaat waar Zwartsteel sinds omstreeks 1980 een sterke opmars maakt op oude muren en, nog recenter, ook terrestrisch, op plaatsen waar de soort voorheen nooit voorkwam (Denters 1997). Voorkomen Nederland. Het voorkomen van Zwartsteel vertoont een opgaande lijn. De Standaardlijst van de Nederlandse flora 2003 (Tamis et al. 2004) wordt voor de perioden 1902-1949, 1975-1987 en 1988-1999 een kilometerfrequentieklasse van respectievelijk 2 (voorkomen in 4-10 kilometerhokken, 3 (11-30 kilometerhokken) en 4 (31-100 kilometerhokken) opgegeven. Volledig op de bodem groeiende Zwartstelen zijn momenteel te vinden op greppelkanten in de Flevopolders en recent op enkele plaatsen in de duinen (Buiten 2005, Brekelmans & Andeweg 2006). Op enkele plaatsen in Nederland groeit Zwartsteel in basaltglooiingen (IJsselmeerkust, Tiengemeten). De overige groeiplaatsen liggen op muren in vooral West-Nederlandse steden. Tellingen tussen 2001 en 2005 tonen voor Rotterdam inclusief het havengebied veertien groeiplaatsen met in totaal tweehonderddertig planten. Gezien het feit dat dit in 1992 in Rotterdam nog maar zestien exemplaren waren, volgt deze ontwikkeling keurig de landelijke trend.


21


Voorkomen Havengebied Rotterdam

Figuur 4. De verspreiding van Zwartsteel in de Rotterdamse haven; blauw: onderzochte muren, rood: muren met soort, de groene stip geeft het aantal exemplaren (zie legenda).

In 2005 bevonden zich in de Rotterdamse haven zeventig Zwartstelen op muren verspreid over vier groeiplaatsen (Brekelmans & Andeweg 2006) In de Schiehaven werd één exemplaar gevonden in 2005. Deze groeiplaats was eerder in 1992 eerder op muurplanten onderzocht waarbij geen Zwartsteel was aangetroffen. In de St. Jobshaven, de kademuur van de St. Jobsstraat, groeien zestig exemplaren. Zwartsteel werd hier voor het eerst ontdekt als één enkel exemplaar in 1991. In de kademuur van de Waalhaven noordzijde werd in 2005 één exemplaar gevonden. Ook hier was bij een eerder onderzoek in 1992 geen Zwartsteel aangetroffen. In de kademuur van de Koningshaven aan de Stieltjesstraat groeien acht exemplaren, voor het eerst ontdekt in 1991 (Andeweg 1992, Andeweg 1993). In 2004 en 2005 zijn in het duingebied van de Brielse Gatdam en op de zeewering aan de zuidzijde van de Maasvlakte zwartstelen in duinbegroeiing aangetroffen (Figuur 6). Het voorkomen van de Zwartsteel in basaltglooiingen is in de Rotterdamse haven nog niet waargenomen, maar de kans op vondsten hiervan binnen afzienbare tijd is reëel.

22



Figuur 5. Zwartsteel (Asplenium adiantum-nigrum).

Figuur 6. Zwartsteel (voorgrond) in de buitenste duinenrij op de Maasvlakte.


23


3.3.2 Schubvaren (Asplenium ceterach) Beschrijving Kleine, wintergroene varen (tot twintig centimeter maar meestal aanzienlijk kleiner) met talrijke, dicht opeen geplaatste bladeren. De bladeren zijn veervormig gelobd met brede en stompe, alternerende lobben die naar de bladbasis kleiner worden De bladsteel is niet langer dan een kwart van de totale bladlengte. De kleur is diep groen, soms zeegroen. Aan de onderzijde zijn de bladeren dicht bezet met bruin wordende schubben die de langwerpige sporangia aan het oog onttrekken. Onder droge omstandigheden rollen de bladeren zich in met de onderzijde naar buiten en maken dan een onopvallende, verdorde, indruk. Biotoop Schubvaren groeit van nature op kalksteenrotsen en is ook als muurbegroeier bij uitstek kalkminnend. Het is een zuidelijke soort die in Nederland aan de grens van zijn verspreidingsgebied leeft en gevoelig is voor vorst. Door zijn vermogen om zich op te rollen is Schubvaren goed bestand tegen een zonnige groeiplaats en groeit in Nederland ook vaak in de volle zon. Voorkomen Nederland Schubvaren is in Nederland uiterst zeldzaam. Recent wordt de soort wat vaker in vooral WestNederlandse steden gevonden maar lang niet altijd leidt dit tot de vestiging van stabiele groeiplaatsen. Rotterdam kent momenteel twee plekken waar Schubvaren voorkomt.

Figuur 7. Schubvaren (Asplenium ceterach).

24



Voorkomen Havengebied Rotterdam

Figuur 8 De verspreiding van Schubvaren in de Rotterdamse haven; blauw: onderzochte muren, rood: muren met soort, de groene stip geeft het aantal exemplaren (zie legenda).

Schubvaren groeit op een kademuur in het noordwestelijk deel van de Wijnhaven. De plant werd daar in 1998 voor het eerst aangetroffen waarna een geleidelijke uitbreiding van de populatie volgde tot 19 exemplaren in 2005. De tweede plek betreft een kademuur die niet in beheer is bij het Havenbedrijf Rotterdam.


25


3.3.3 Tongvaren (Asplenium scolopendrium) Beschrijving Varen met kort gesteelde leerachtige en ongedeelde tongvormige bladeren die geleidelijk uitlopen in een stompe of spitse top. De bladvoet is hartvormig en de bladsteel kort. De bladeren kunnen tot zestig centimeter lang worden maar halen op de meeste groeiplaatsen op muren nog niet de helft van die lengte. De kleur varieert van donkergroen, via heldergroen tot lichtgroen bij vooral jonge exemplaren. De bladsteel is donker bruin- of paarsachtig van kleur. De sporangia zijn gerangschikt in lijnvormige groepen die aan de onderzijde van het blad in een visgraatpatroon aan beide zijden van de middenerf zijn geplaatst. Van nature komen bij de Tongvaren verschillende misvormingen voor met bijvoorbeeld meertoppige, gekroesde of gekartelde bladeren. Veel van die misvormingen zijn als selectie in cultuur genomen en worden als tuinplant verkocht. Deze vormen worden ook wel op muren aangetroffen. Het is meestal niet vast te stellen of het hier gaat om spontaan optredende misvormingen of om de invloed van de aanwezigheid van cultivars in de omgeving.

Figuur 9. Tongvaren (Asplenium scolopendrium).

Biotoop Het voorkomen van tongvarens is in Nederland vrijwel beperkt tot oude (vochtige) kalkrijke muren en daarmee sterk gebonden aan de bebouwde omgeving. Naast een vochtig substraat zoeken tongvarens plaatsen met een hoge luchtvochtigheid. Traditioneel was het dan ook een soort die werd gevonden in gemetselde waterputten en ook wordt hij tegenwoordig wel aangetroffen in straatputten. Op kademuren heerst door de plaatsing boven het water eveneens een hoge luchtvochtigheid en tongvarens hebben daardoor een voorkeur voor kademuren. Terrestrische (op de bodem groeiende) tongvarens zijn daarentegen uiterst zeldzaam. Dit met uitzondering van de bossen in de Flevopolders waar met name in de greppelkanten massaal

26



tongvarens groeien. Het bekendste voorbeeld daarvan is het Kuinderbos in de NO polder met zo’n twaalfduizend exemplaren (Bremer 2004). Daarnaast groeit de soort incidenteel onder duinstruweel, ondermeer in de Voornse duinen, en op steenglooiingen. Als wintergroene varens van een vochtig milieu zijn tongvarens gevoelig voor zowel droogte als strenge vorst, die beide de aantallen sterk kunnen verminderen. Aan de andere kant kunnen tongvarens zich in een geschikt milieu bij voldoende sporenaanvoer ook weer heel snel en massaal (her)vestigen. Voorkomen Nederland Gebaseerd op een telling uit 2001 staat Rotterdam aan kop als de stad met de meeste tongvarens van alle Nederlandse Steden (Denters 2004). De warme droge zomer van 2003 heeft daarna op verschillende plaatsen de populaties uitgedund maar inmiddels is sprake van een duidelijk herstel. Recent zijn in het Kralingse bos, net als in de bossen in de Flevoploders, tongvarens aangetroffen in greppelkanten. Landelijke vertonen tongvarens een licht maar gestaag stijgende tendens die waarschijnlijk samenhangt met het steeds vaker optreden van zachte winters. Voorkomen Havengebied Rotterdam

Figuur 10 De verspreiding van Tongvaren in de Rotterdamse haven; blauw: onderzochte muren, rood: muren met soort, de groene stip geeft het aantal exemplaren (zie legenda).

Tongvaren komt verspreid in het havengebied voor. In 2005 werd de plant op 23 locaties in haven aangetroffen waarbij 149 exemplaren werden geteld. Op twee plaatsen in de Waalhaven werden tongvarens in steenglooiingen gevonden (Brekelmans & Andeweg 2005). Een deel van deze vondsten is nieuw en ervaringen elders in de stad wijzen uit dat vestiging van enkele exemplaren regelmatig worden gevolgd door een sterke uitbreiding.


27


3.3.4 Steenbreekvaren (Asplenium trichomanes) Beschrijving Steenbreekvaren is een kleine varen met, in omtrek, smal langwerpige bladeren die bestaan uit een hoofdas met talloze kleine bijna ronde deelblaadjes. De bladkleur is meestal geelgroen, de kleur van de bladsteel en de hoofdas bruin. Bij wat oudere planten staan de bladeren in grote aantallen bijeen. Op rijke groeiplaatsen kunnen de verschillende exemplaren zeer dicht opeen groeien zodat het in die gevallen niet of nauwelijke mogelijk is om afzonderlijke individuen te onderscheiden of te tellen. Steenbreekvaren is een levend voorbeeld van de verwarring die bestaat over de rol van muurplanten bij het verval van muren. De plant leeft bij voorkeur in “gebroken” steen maar breekt zelf beslist geen stenen. De in Nederland uiterst zeldzame Groensteel (Asplenium viride) onderscheidt zich van de Steenbreekvaren door het bezit van een groene hoofdas. Groensteel is tot nu toe nooit in de Rotterdamse haven of in de regio aangetroffen.

Figuur 11. Steenbreekvaren (Asplenium trichomanes).

Biotoop Steenbreekvaren groeit in Nederland vrijwel uitsluitend op oude vochtige muren, meestal in een omgeving met een hoge luchtvochtigheid. Volgens de gangbare literatuur heeft de soort een sterke voorkeur voor noordmuren die door beschaduwing vochtiger zijn dan muren met een zuidexpositie. Deze eigenschap is niet terug te vinden in Rotterdam. Vrijwel alle vindplaatsen in het havengebied liggen op oost-, west- of zelfs zuidmuren. Een vande rijkere groeiplaatsen in Rotterdam heeft zelfs een uitgesproken zonnige stadplaats.

28



Voorkomen Nederland Steenbreekvaren is als strikte muurplant in Nederland gebonden aan de stedelijke of in ieder geval de bebouwde omgeving. Dit met uitzondering van de bossen in de Flevopolders waar de soort in greppelkanten voorkomt. Recent zijn Steenbreekvarens ook voor het eerst aangetroffen als bodembewoner in de duinen (Buiten 2005). Volgens verschillende lezingen neemt de soort in Nederland licht af (Maes & Bakker 2002) of is stabiel tot licht toenemend (van de Meijden et al. 2000, Tamis et al. 2004). In Rotterdam komt Steenbreekvaren tamelijk verbreid voor, maar vertoont de soort op verschillende plaatsen een grillig patroon van komen en gaan. Voorkomen Havengebied Rotterdam

Figuur 12 De verspreiding van Steenbreekvaren in de Rotterdamse haven; blauw: onderzochte muren, rood: muren met soort, de groene stip geeft het aantal exemplaren (zie legenda).

In 2005 is Steenbreekvaren in het Rotterdamse havengebied gevonden op negen locaties, waarvan acht met één of enkele exemplaren en één locatie met massavegetaties van honderden exemplaren langs de Leuvehaven. Een grote populatie die in 2001 nog aanwezig was in de Schiehaven kon in 2005 niet worden teruggevonden.


29


3.3.5 Klein glaskruid (Parietaria judaica) Beschrijving Klein glaskruid is een vrij lage, sterk vertakte en dicht bebladerde plant die bloeit met kleine, onopvallende groene bloemen. Vaak zijn de stengels min of meer rood of roodbruin gekleurd. De bovengrondse delen van de plant sterven in het najaar af.

Figuur 13. Klein glaskruid (Parietaria judaica).

Biotoop Klein glaskruid groeit bij voorkeur op kalkrijke en tevens stikstofrijke standplaatsen en groeit ook vaak op wat drogere muren. Vegetaties met Klein glaskruid bevatten vaak meer zaadplanten dan andere, door varens gedomineerde vegetatietypen. Het voorkomen van Klein glaskruid is vaak sterk plaatselijk bepaald en de muurflora van veel Nederlandse steden kenmerkt zich door of, het overvloedig voorkomen van de soort of door het vrijwel ontbreken daarvan. Steden die rijk zijn aan Klein glaskruid zijn vaak arm aan Tongvaren (mond. med. T. Denters). Mogelijk heeft dit iets te maken met het historische gebruik van verschillende (locale) materialen voor het samenstellen van de metselmortels waarmee de oude muren in de verschillende steden werden gemetseld. Recent wordt Klein glaskruid in Nederland in toenemende mate in andere milieus, vooral onder heggen, in randen van beplanting en vandaaruit uitwaaierend over straten gevonden. Voorkomen Nederland Klein glaskruid is een Zuid-Europese soort waarvan de noordoostgrens van het Europese areaal door Nederland loopt en zijn noordpunt bereikte in Deventer. Traditioneel lag het zwaartepunt van zijn verspreiding in het rivierengebied, een beeld dat de laatste jaren door vestiging in andere plaatsen en in andere milieus wat aan het vervagen is.

30



Een voorbeeld van de “alles of niets” verspreiding van het Klein glaskruid is te vinden in het verschil in voorkomen tussen Rotterdam en Dordrecht. Hoewel het hier in beide gevallen gaat om steden met een uitgesproken riviermilieu en de onderlinge afstand nog geen twintig kilometer is, verschillen deze steden totaal in het voorkomen van Klein glaskruid. In Dordrecht is de soort de meest beeldbepalende muurplant in een verder varenarme stad terwijl Rotterdam rijk is aan varens maar Klein glaskruid hier uiterst zeldzaam is. De genoemde uitbreiding van de soort in andere milieus dan muren is ook in Rotterdam waarneembaar en die milieus lijken in deze stad dan ook een groter zwaartepunt van de verspreiding van de soort te gaan worden dan muren. Voorkomen Havengebied Rotterdam

Figuur 14. De verspreiding van Klein glaskruid in de Rotterdamse haven; blauw: onderzochte muren, rood: muren met soort, de groene stip geeft het aantal exemplaren (zie legenda).

In 2005 is Klein glaskruid op vier locaties in de Rotterdamse haven aangetroffen waarvan driemaal op de kademuur. Het gaat hier om een vegetatie van ongeveer een strekkende meter op een kademuur aan de Parkkade, een groeiplaats tegen de muur van een loods en op de kade aan de Waalhaven NZ, een exemplaar in de kademuur aan de zuidzijde van de Rijnhaven en drie exemplaren in de muur van de Koningshaven langs de Prins Hendrikkade. In alle gevallen gaat het hier om min of meer recente vestigingen.


31


3.3.6 Zachte naaldvaren (Polystichum setiferum) Beschrijving Zachte naaldvaren is een grote grasgroene varen met een zacht en dof uiterlijk. De bladeren zijn lancetvormig in omtrek, met hun breedste punt rond het midden en zijn dubbelveerdelig van opbouw. De bladsteel is dichtbezet met bleek goudgeel gekleurde schubben die doorlopen langs de hoofdas. Kenmerkend voor de Naaldvarens is de krachtige naar voren gerichte en gepunte lob die te vinden is aan de basis van alle bladsegmenten Biotoop Zachte naaldvaren is een soort van kalkrijke bodem. Hij komt voor in (helling)bossen met veel puin in de bodem en in rotsspleten (Smit 1989). Voorkomen Nederland Zachte naaldvaren is in Nederland uiterst zeldzaam. De soort komt alleen bij uitzondering voor op muren en wordt in Nederland in enige aantallen alleen gevonden in de bossen van de Flevopolders (ongeveer vijftig exemplaren in 2004). Buiten het havengebied is de soort in Rotterdam alleen bekend van een greppelkant in het Kralingse Bos. Voorkomen Havengebied Rotterdam In 2005 is een exemplaar van de Zachte naaldvaren aangetroffen in de Waalhaven. De plant groeit daar in een verder ook varenrijke granietglooiing aan de zuidzijde van Pier 7 .

Figuur 15. Zachte naaldvaren (Polystichum setiferum) (foto A. Ulmer).

32



3.4

Soortbeschrijvingen: potentieel aanwezige soorten

3.4.1 Stijf hardgras (Catapodium rigidum) Beschrijving Stijf hardgras is eenjarige rechtop staande lage en stugge grassoort met in een jong stadium opvallend gekromde bladeren. Het is in hoofdzaak een Zuid-Europese soort. Biotoop Stijf hardgras groeit op een kalkrijke, stenige en humusarme bodem op rotsen muren en straten. Voorkomen Nederland Stijf hardgras bereikt in Nederland de noordgrens van zijn verspreidingsgebied. Vanouds komt de soort voor op muren in Zeeuws-Vlaanderen en op rotsen in Zuid-Limburg. Recent wordt de plant in toenemende mate aangetroffen op straten in steden. De vondsten in de Rotterdams regio zijn tot nu toe zelfzaam en incidenteel. Voorkomen Havengebied Rotterdam Stijf hardgras is nog niet bekend uit het Rotterdamse havengebied maar is daar gezien de landelijke ontwikkelingen wel te verwachten.

3.4.2 Stijve naaldvaren (Polystichum aculeatum) Beschrijving Stijve naaldvaren is een plant met glanzende leerachtige bladeren die in een jong stadium licht groen van kleur zijn maar snel naar een diep donkergroen verkleuren. De vrij smalle, dubbelgeveerde bladeren kunnen tot zestig centimeter lang worden maar blijven op muren meestal kleiner. De bladsteel is kort en dicht bezet met roodbruine schubben. Kenmerkend voor de naaldvarens is de krachtige naar voren gerichte en gepunte lob die te vinden is aan de basis van alle bladsegmenten. Biotoop Stijve naaldvaren is een soort van vochtige, voedselrijk hellingbossen met een kalkrijke bodem. Daarnaast komt de plant voor in rotsspleten, op muren in in greppelkanten, waaruit een uitgesproken voorkeur voor een hellende groeiplaats blijkt. De standplaatskeuze van de soort toont grote overeenkomst met die van de Tongvaren en beide soorten worden ook regelmatig samen aangetroffen. De planten zijn door hun wintergroene leefwijze gevoelig voor vorstschade, zij het waarschijnlijk wat minder dan Tongvaren. Voorkomen Nederland Stijve naaldvaren is in Nederland zeldzaam. De belangrijkste groeiplaatsen liggen in hellingbossen in Zuid-Limburg en in de bossen van de Flevopolders. Daarnaast komt de soort plaatselijk voor in de duinen van Oostvoorne (samen met Tongvaren) en op oude muren. In de regio Rotterdam is Stijve naaldvaren naast de duinen van Voorne bekend van een greppelkant in het Kralingse Bos en van een muur in Schiedam (inmiddels verdwenen). Voorkomen Havengebied Rotterdam Binnen het Rotterdamse havengebied is Stijve naaldvaren eenmaal gevonden in 1999 op een tankdijkje op het terrein van de Maasvlakte Olieterminal (Epe et al. 2000). Met deze vindplaats en


33


de drie bovengenoemde locaties is het havengebied als het ware geheel omsingeld en de soort is daarom in hoge mate als potentieel voorkomend te beschouwen.

Figuur 16. Stijve naaldvaren (Polystichum aculeatum).

Figuur 17. Stijve naaldvaren op muur in Schiedam.

34



3.4.3 Klimopbremraap (Orobanche hederae) Beschrijving Klimopbremraap is, zoals alle bremrapen, een bladgroenloze parasiet die met zijn wortels in de wortels van Klimop (Hedera helix) dringt en daar water, mineralen en voedingsstoffen aan onttrekt. De bovengrondse bloeistengels hebben een licht roodbruine kleur en een geelwitte bloemkroon. Biotoop Klimopbremraap kan in principe op elke klimopplant voorkomen maar heeft eenvoorkeur voor een stenige ondergrond zoals de voet van oude muren. Voorkomen Nederland De soort is zeer zeldzaam in Nederland en wordt gevonden in Zuid-Limburg en daarnaast op verspreide plaatsen in steden. In de regio Rotterdam komt Klimopbremraap op enkele plaatsen voor. Voorkomen Havengebied Rotterdam Klimopbremraap is niet bekend uit het Rotterdamse havengebied maar de soort zou kunnen voorkomen bij met Klimop begroeide muren op oude industrieterreinen of op dito begroeiingen op glooiingen.

3.4.4 Gele helmbloem (Pseudofumaria lutea) Beschrijving Gele helmbloem is een lage vertakte plant met zachte, dubbelgeveerde bladeren op een lange bladsteel. De plant bloeit gewoonlijk rijk met trossen gele bloemen. De glanzend zwarte zaden zijn voorzien van een aanhangsel, een zogenaamd ‘”mierenbroodje” dat voor mieren aantrekkelijk is en dat deze insecten stimuleert de zaden te verslepen naar holten die als kiemingsplaats kunnen fungeren. Biotoop Gele helmbloem is afkomstig uit de zuidelijke Alpen en sinds midden negentiende eeuw als sierplant in Nederland aangevoerd en verwildert waarbij de soort bij voorkeur groeit op of aan de voet van vochtige tot natte muren. Voorkomen Nederland Als gevolg van de ontwikkelingen in de laatste twee decennia is het predikaat zeldzaam voor deze soort niet meer op te houden voor Nederlandse steden. Door toegenomen aanplant als sierplant en de daaropvolgende verwildering uit tuinen is de plant momenteel in veel steden vrij algemeen geworden op muren maar vooral op straten en andere stenige plaatsen. Ook in Roterdam wordt de plant veel gevonden. Voorkomen Havengebied Rotterdam Er zijn geen groeiplaatsen van Gele helmbloem bekend op muren in het havengebied. Omdat de meeste groeiplaatsen in Rotterdam in de directe omgeving van woonbebouwing liggen ligt vestiging van Gele helmbloem in delen van het havengebied ook niet zo voor de hand.


35


3.4.5 Tripmadam (Sedum rupestre) Beschrijving Tripmadam is een vetplant met min of meer liggende stengels die bezet zijn met smalle blauwiggroene bladeren. Uit de liggende matten die deze plant vormt rijzen knikkende bloeistengels op die zich bij rijpheid oprichten en dan een vlakke of trechtervormige bloeiwijze dragen met rijen gele bloemen. Biotoop Tripmadam komt voor op zandige rivierduinen, zandige dijken, op steentaluds en soms op muren. Voorkomen Nederland Het hoofd verspreidingsgebied van de soort ligt in de oostelijke helft van het rivierengebied. In de Rotterdamse regio komt de plant voor op een steenglooiing in Rozenburg en, inmiddels verdwenen, op een muur in de Binnenhaven. Voorkomen Havengebied Rotterdam Tripmadam is momenteel niet bekend uit de Rotterdamse haven maar zou op steentaluds en eventueel op muren in het havengebied te verwachten zijn.

3.4.6 Overige Flora- en faunawetsoorten In de Flora en Faunawet zijn naast de hierboven behandelde soorten nog vijf soorten muurplanten opgenomen. Het gaat om drie bloemplanten, te weten: Pijlscheefkelk, Muurbloem en, Stengelomvattend havikskruid, en om twee varensoorten: Blaasvaren en Rechte driehoekvaren. Pijlscheefkelk en Stengelomvattend havikskruid zijn in Nederland uiterst zeldzaam en beperkt tot enkele locaties in Zuid-Limburg. Hun verschijnen in de Roterdamse haven is erg onwaarschijnlijk. Muurbloem is in dit land momenteel beperkt tot enkele groeiplaatsen waarvan er maar acht als wild te beschouwen zijn. (Jeurink 2004). In 1990 groeide de soort in een trap bij het poortgebouw aan de ingang van de Binnenhaven maar deze groeiplaats is voor 2001 verdwenen. Blaasvaren en Rechte driehoekvaren zijn zeldzame fragiele varensoorten die verspreid over het land zeldzaam op muren voorkomen maar die in Rotterdam nog niet eerder zijn aangetroffen.

36



4

BEDREIGINGEN EN KNELPUNTEN

Muurplanten staan in Nederland bloot aan drie typen bedreigingen: vernietiging van planten, ongeschikt worden van groeiplaatsen en het verdwijnen van groeiplaatsen. De eerste twee vallen grotendeels onder de noemer beheer en onderhoud, de laatste is veelal het gevolg van ruimtelijke ontwikkelingen. Uit een vergelijking tussen gegevens over het voorkomen van muurplanten in Rotterdam blijkt dat tussen 1991 en 2001 een belangrijk deel van de muurvegetaties in kwaliteit is toegenomen of gelijk gebleven (Figuur 18; Andeweg 2002). Op vijftien procent van de oorspronkelijk opgenomen locaties was echter in die tien jaar sprake van een verdwijnen van de muurplanten door onderhoud of afbraak van de muur. Landelijke cijfers ontbreken maar dit beeld is waarschijnlijk representatief voor de situatie elders.

Figuur 18. Het voorkomen van muurvegetaties in Rotterdam in 2001 ten opzichte van 1991 (Andeweg 2002).

4.1

Beheer en onderhoud

4.1.1 Vernietiging van planten Vernietiging van planten vindt, naast incidenteel plukken, vooral plaats door schoonmaak of onderhoudswerkzaamheden aan begroeide muren. De komst en de toegenomen verspreiding van de hogedrukspuit, samen met een verkeerd begrepen netheidsidee hebben op veel plaatsen in Nederland een desastreus effect gehad op het voorkomen van muurplanten. Incidenteel of stelselmatig afspuiten van muren venietigt de begroeiing en onderdrukt de vorming van een geschikt milieu voor muurplanten. Het fysieke verweringsproces van de muur wordt hier overigens niet door verhinderd en volgens sommigen zelfs versneld. Daarnaast verdwijnen ook


37


muurplanten door ander onderhoudswerk. Vanuit bouwkundig oogpunt is het tot op heden vanzelfsprekend om bij voeg- of onderhoudswerk het “onkruid” van de muur te verwijderen. Onderhoud en bescherming van muurplanten hoeven echter niet strijdig te zijn en via “muurplantvriendelijk onderhoud” is het mogelijk om zowel muurplanten als de muur duurzaam in stand te houden; hier wordt verder op ingegaan in paragraaf 5.1.

4.1.2 Ongeschikt worden van groeiplaatsen Naast het verlies van bestaande muurplanten kan onderhoud van muren leiden tot een blijvend verlies als muren door dit onderhoud blijvend ongeschikt worden voor de (her)vestiging van muurplanten. Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer vochtwerende maatregelen worden genomen waardoor de muur te droog wordt voor het voorkomen van muurplanten of wanneer onderhoudswerk wordt uitgevoerd met moderne, harde, metselmortels die niet of nauwelijks verweren. Het gebruik van keiharde mortels in oude muren van zachte steen is ook technisch af te raden omdat het naast verlies van muurplanten ook leidt tot uitval van voegen waardoor opnieuw onderhoud nodig is. Oude muren zijn juist gebaat bij het gebruik van ouderwetse zachte materialen met een hoge duurzaamheid.

4.2

Ruimtelijke ontwikkeling

4.2.1 Afbraak Het verdwijnen van groeiplaatsen door afbraak van oude muren is een belangrijke reden voor de bedreigde status van veel soorten muurplanten en van muurvegetatie in het algemeen. Doordat oude, geschikte, muren nog steeds worden afgebroken en moderne muren veelal blijvend ongeschikt zijn voor de vestiging van muurplanten is sprake van een gestage afname van het aantal geschikte groeiplaatsen. Doordat het voorkomen van muurplanten het gevolg is van een langdurig proces is de vervangbaarheid van verloren groeiplaatsen erg beperkt en neemt daarmee de kwetsbaarheid van muurvegetaties in het geheel toe. In de Rotterdamse regio, waar zowel stad als haven een dynamische ontwikkeling doormaken, is het onvermijdelijk dat in de toekomst een verder verlies van groeiplaatsen of potentieel geschikte groeiplaatsen voor muurplanten zal plaatsvinden als gevolg van ruimtelijke ontwikkelingen. Oude havens voldoen niet meer aan de eisen die de moderne transportsector stelt en worden door het havenbedrijf afgestoten. De aldus vrijgekomen gebieden worden door de stad opnieuw ontwikkeld ten behoeve van andersoortige bedrijvigheid, woningbouw of recreatie. Stedenbouwkundig wordt er momenteel veelal voor gekozen om daarbij de bestaande havenbekkens grotendeels als open water in stand te houden maar dat houdt niet automatisch in dat ook de oude kademuren worden gehandhaafd. Op verschillende plaatsen zijn of worden de oorspronkelijke havens namelijk wel verkleind door het verplaatsen van een kademuur en het dempen van het achterliggende havendeel. Voorbeelden hiervan zijn te vinden in de Spoorweghaven (verkort en versmald tussen 1991 en 1994; Figuur 19), Schiehaven en Rijnhaven (voorgenomen muurverplaatsingen) en in de Merwedehaven en Waalhaven (voorgenomen of voorgestelde gedeeltelijke demping).

38



Figuur 19. Demping van de Spoorweghaven omstreeks 1993.

4.2.2 Beperkte compensatiemogelijkheden Muurvegetaties hebben een lange ontwikkelingstijd omdat het zelfs onder optimale omstandigheden tientallen jaren kan duren voor een muur door natuurlijke verweringsprocessen geschikt wordt voor de vestiging van muurplanten, zeker de meer kritische soorten. In aanmerking genomen dat hedendaagse muren, zoals die de laatste decennia zijn gebouwd, nooit geschikt zullen worden voor muurvegetatie betekent dit dat compenserende maatregelen in de vorm van gerichte bouw van nieuwe groeiplaatsen ook pas over een lange periode effect zullen opleveren. Maximaal behoud en optimaal beheer van bestaande en potentiële groeiplaatsen blijven dus op korte termijn de enige mogelijkheden om te voldoen aan de instandhoudingsverplichtingen ten aanzien van beschermde soorten.

4.3

Overdracht van beheer

Veel groeiplaatsen van beschermde muurplanten in Rotterdam vielen ooit onder auspiciën van het HbR maar zijn kortere of langere tijd geleden in het kader van een areaaloverdracht tussen HbR en het Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam (OBR) aan het OBR overgedragen. Deze muren worden sindsdien beheerd door Gemeentewerken Rotterdam (GW). Noch het OBR noch GW hebben op dit moment een beschermingsplan of gedragscode ten aanzien van de omgang met beschermde muurplanten. Het is dus niet vanzelfsprekend dat bij verdergaande overdracht van muren naar het OBR de instandhouding van bestaande groeiplaatsen gewaarborgd is of dat de waarde van bestaande muren als (potentiële) groeiplaats voor muurplanten wordt meegenomen bij de herstructurering van afgestoten haventerreinen. Het is daarom nodig dat bescherming van muurplanten en de te ontwikkelen gedragscode (zie paragraaf 6.2) worden betrokken bij toekomstige overdrachtsprocedures.


39


40



5

MAATREGELEN

5.1

Beheer en onderhoud: een muurplantvriendelijk beheer

Voor een duurzame instandhouding van beschermde muurplanten is het nodig om op de betreffende muren over te schakelen op een muurplantvriendelijk beheer.Dit beheer kenmerkt zich in eerste plaats door een tolerante houding ten opzichte van begroeiing, maar houdt verder beslist geen verwaarlozing van de muur als bouwkundige constructie in. Muurplantvriendelijk muurbeheer bestaat uit de volgende maatregelen: Muren niet afspuiten, stralen of met herbiciden bewerken. Stelselmatig schoonspuiten van muren is niet verenigbaar met een muurplantvriendelijk beheer. Ook bij regulier onderhoud (zie hieronder) vervalt integraal afspuiten als eerste werkzaamheid. Wanneer op vegetatievrije plekken wordt gevoegd of anderszins gewerkt kunnen die plekken locaal worden afgespoten. Stralen of herbicidengebruik zijn, voorzover bekend, geen factoren die in het muurbeheer door het HbR een rol spelen. De muur onderhouden via permanent kleinschalig onderhoud. Lopend kleinschalig onderhoud is een van de belangrijkste aanbevelingen als het gaat om het handhaven van groeicondities voor muurplanten. Het niet oplossen van kleine gebreken aan muren kan op langere termijn leiden tot grote schade die het nodig maakt dat hele muren of muurdelen moeten worden vervangen, met als gevolg het verdwijnen van de groeiplaatsen van muurplanten. Door lopend onderhoud kan dit worden voorkomen (Maes & Bakker 2002). De onderhoudsbehoefte van muren verschilt naar gelang de constuctie en het materiaal waaruit de muur is opgebouwd. Basaltmuren hebben door hun zware constructie een lagere frequentie behoefte dan muren van baksteen Onder lopend onderhoud valt ook het periodiek verwijderen van zaailingen van bomen en struiken van de muur. Ontzien van aanwezige muurplanten Wanneer klein onderhoud moet worden gepleegd aan muren met muurvegetatie zal dit meestal gaan om het opnieuw voegen van (delen van) de muur. Specifieke, waaronder beschermde, muurplanten kunnen hierbij eenvoudig worden gespaard door om de planten heen te werken. De werkelijke groeiplaatsen van de planten maken meestal slechts een haast verwaarloosbaar deel uit van het totale muuroppervlak en het sparen van deze exemplaren is niet van invloed op de bouwkundige kwaliteit van de muur als geheel. Soorten die niet tot de typische muurplanten of de bijbehorende begeleiders gerekend worden kunnen zonder probleem worden verwijderd. Voorafgaand aan de werkzaamheden kan een deskundige (zie ook actieplan paragraaf 6.2.2) in overleg met de aannemer de plekken markeren waar planten moeten worden gespaard. Bij dit onderhoudswerk moet gebruik worden gemaakt van een aan de situatie aangepaste mortel.


41


Figuur 20. Muurplantvriendelijk herstel aan de kade van de Maashaven in 2004; bij het opnieuw voegen van deze kademuur zijn aanwezige muurplanten gespaard.

42



Gebruik van aangepaste mortel Samen met de vochtvoorziening is de gebruikte metselmortel van bepalend belang voor het voorkomen van muurplanten. Aan de ene kant moet de mortel voldoende zacht zijn om een geleidelijk verweringsproces te kunnen ondergaan, aan de andere kant moet de afstemming tussen de eigenschappen van de steen en de uitgeharde mortel zodanig zijn dat de twee samen een duurzame constructie vormen. Uit metingen aan oude muren die momenteel begroeid zijn met muurplanten blijkt dat deze zijn gemetseld met een kalkmortel met een verhouding van twee delen zand op één deel schelpkalk. Bij diverse muurplantgerichte onderhouds of restauratieprojecten in Nederland zijn echter ook andere mortelsamenstellingen beproefd of is een mortel samengesteld op basis van laboratoriumanalyse van de ter plekke gebruikte oude mortel. Ook is via archiefonderzoek informatie te verkrijgen over gebruikte materialen, die in het verleden vaak regionaal verschilden. Het zou nuttig zijn een archiefonderzoek te doen naar de mortelsamenstellingen die in Rotterdam tussen ongeveer 1870 en de Tweede Wereldoorlog werden gebruikt bij de bouw van kademuren. Wanneer kleinschalig herstel niet kan Als door de slechte toestand van de muur kleinschalig herstelwerk niet voldoende is hebben gedeeltelijk herstel en consoliderende maatregelen altijd de voorkeur boven algehele vervanging van een muur. Loszittende muurgedeelten kunnen worden verwijderd en ingeboet. De te behouden muurdelen met muurplanten worden tijdelijk gestut tot het geheel is opgevuld en hersteld. Zonodig worden delen verankerd (Maes & Bakker 2002). Bij grootschalig herstel van muren waarbij het handhaven van de bestaande groeiplaatsen niet mogelijk is, kunnen muurdelen met bijzondere muurplanten worden uitgehakt en teruggeplaatst (voor details zie:kader). Deze maatregelen zijn ontwikkeld voor het gebruik op bakstenen muren waar deze werkwijze technisch (aanzienlijk) eenvoudiger uitvoerbaar is dan bij basaltmuren. Ook bij al deze werkzaamheden geldt het gebruik van aangepaste mortel als essentieel. Punten van belang bij overplanting het overplanten van muurplanten. • Voor de aanvang van een muurherstelproject worden de te behouden muurplanten aangegeven op een opmetingstekening; bovendien is het aangeven van de groeiplaatsen op de muur zelf practisch. • De uitvoering van het project wordt zoveel mogelijk buiten het groeiseizoen van de planten gepland, dat wil zeggen tussen 1 november en 1 april. Dit geeft de minste risico’s. • Pakketjes van bijvoorbeeld 5x5 bakstenen worden uit de muur gezaagd en omwikkeld met metaaldraad. • Deze pakketjes met muurplanten worden tot het moment van terugmetselen apart gelegd, met de achterzijde in vochtig zand, liefst op een beschaduwde plaats en zo mogelijk vorstvrij vanwege uitdrogingsgevaar. • De pakketjes worden op een veilige plaats bewaard zodat zij niet worden beschadigd of weggehaald. • Als de nieuwe muur in opbouw is worden de pakketjes ingemetseld op de oorspronkelijke plaats of bij waterkerende muren zomogelijk iets lager omdat de nieuwe muur als geheel droger is. • Voor aanvulling van de metselspecie kan deels oude specie worden gebruikt, fijngemaakt en aangelengd met water. Voor de rest kan een kalkhoudende mortel worden gebruikt. • Zonodig worden de pakketjes extra verankerd.


43


•

Belangrijk is dat de plaatsen waar de muurplanten zitten, vochttoevoer krijgen vanaf de achterzijde; de baksteen moet in direct contact staan met de grond achter de muur. • Als een betonnen wand achter de baksteenlaag zit, moeten in het beton uitsparingen worden aangebracht. • Als de muur achter de baksteenlaag aangesmeerd wordt met cement, moet het begroeide muurdeel hiervan vrij gehouden worden. • Als de pakketjes uiteenvallen kunnen de planten en stenen afzonderlijk worden ingebracht; hieraan is meer risico verbonden; belangrijk is de voegen wat luchtig te houden en niet helemaal op te vullen. • Belangrijk is de zorg en aandacht van de mensen die werkzaamheden aan muren uitvoeren; muurplanten zijn levende organismen en moeten dienovereenkomstig behandeld worden; met de zorg en aandacht staat of valt het slagen van handhaving en transparantie van muurplanten. • Als er een droge periode volgt op de werkzaamheden, moeten de planten van water worden voorzien, als de planten eenmaal goed zijn aangeslagen is dat niet meer nodig. • Bij zonnige muren is het raadzaam om de teruggeplaatste baksteenpakketjes door middel van een latwerk of iets dergelijks extra van schaduw te voorzien. • Behalve het inbrengen van begroeide baksteenpakketjes is het raadzaam om op diverse plaatsen ruwe terugliggende voegen aan te brengen, die geschikt zijn voor de vestiging van muurpanten. Bron: Maes & Bakker 2002.

5.2

Ruimtelijke ontwikkeling: bouwen voor muurplanten

Als gevolg van ruimtelijke ontwikkelingen neemt het aantal geschikte groeiplaatsen voor muurplanten in Nederland en in Rotterdam nog voortdurend af. Om deze afname op langere termijn te compenseren is stimulering van nieuwe groeiplaatsen nodig. Deze stimulans kan bestaan uit het muurplantgericht beheer van geschikte muren zonder beschermde soorten en uit het muurplantgericht bouwen van nieuwe muren. Muurplantvriendelijk beheer is in de voorgaande paragraaf besproken. Muren die worden gebouwd met het doel dat zij op termijn begroeid zullen raken met muurplanten vallen uiteen in twee groepen: aan de ene kant zijn dit kleinschalige constructies die, bijvoorbeeld in parken of (heem)tuinen worden gebouwd ten behoeve van een snelle begroeiing. Aan deze muren worden verder geen bouwkundige eisen gesteld en de wijze van bouwen kan daarom volledig anders zijn dan bij de muren die momenteel met muurplanten begroeid zijn. Aan de andere kant zijn dit muren die primair een waterkerende functie hebben. Ook deze muren kunnen zo worden gebouwd dat zij kunnen fungeren als groeiplaats voor muurplanten, zoals met de huidige begroeide muren het geval is. Voor deze laatste mogelijkheid kan vooral worden gedacht aan situaties waar bestaande kademuren, om welke reden dan ook, niet te handhaven zijn maar er wel een nieuwe muur op deze plaats wordt teruggebouw en in situaties waarbij vormen van bestaande oudere havens worden aangepast door bijvoorbeeld een muur te verplaatsen. Hieronder wordt ingegaan op deze fuctionele muren.

5.2.1 Constructie Wanneer men wil bouwen ten behoeve van muurplanten dan zou de meest zekere methode zijn om aan te sluiten bij historische constructies die in het verleden hebben geleid tot het voorkomen van deze planten op de Rotterdamse kademuren. Een massieve bouw, gebruikmakend van zachte en poreuze materialen zonder vochtwerende maatregelen aan de landzijde is dan de

44



aangewezen werkwijze. Technisch en functioneel hoeven hiervoor geen belemmeringen te bestaan, het wordt algemeen erkend dat deze muren vaak bijzonder duurzaam zijn. Bedenkingen zullen eerder liggen in de vaak trage bouwmethode van deze muren. Wanneer tegenwoordig gemetselde kademuren worden gebouwd bestaan deze meestal uit een betonnen L constuctie waar dan uiteindelijk een voorblad van bakstenen of basalt tegenaan wordt gemetseld. Zonder aanpassingen die zorgen voor een betere vochtvoorziening is dit metselwerk ook bij een geschikt materiaalgebruik vrijwel zeker ongeschikt voor de vestiging van muurplanten. Een mogelijk alternatief waarmee op verschillende plaatsen in Nederland proeven worden gedaan is het bouwen van een geperforeerde betonwand waarin zoveel mogelijk gaten en/of sleuven worden uitgespaard zodat via die openingen contact blijft bestaan tussen het gemetselde voorblad en de achterliggende bodem. Soms bevindt zich nog een extra grondlaag tussen betonwand en voorblad en/of worden voorzieningen getroffen waardoor infiltrerend straatwater de kans krijgt om dicht achter de muur weg te vloeien en zo kan bijdragen aan het handhaven van een vochtig milieu. Al deze constructies zijn echter nog te nieuw om aan te geven of deze werkwijze werkelijk en voldoende succes heeft. Wel zou het nuttig zijn als ook in Rotterdam bij voorkomende gevallen geprobeerd zou worden om ook op deze manier compensatie te bieden aan afnemend areaal voor muurplanten.

5.2.2 Materiaalgebruik Steensoort en voegen Voor het bouwen van muren voor muurplanten komt een structuurrijk materiaal het meest in aanmerking, niet te gladde baksteen of natuursteen zijn aan te raden. Voor het voegwerk is een ruwe en enigszins terugliggende voeg het meest geschikt voor de vestiging van muurplanten. Metselmortel Net als bij muurplantvriendelijk onderhoud is ook bij het bouwen voor muurplanten de gebruikte metselmortel van doorslaggevend belang. Zie voor nadere uitwerking het kader op de volgende pagina.


45


Mortelsamenstelling ten behoeve van muurvegetaties In alle gevallen geldt dat bij onderhoud en restauratie van muren de te gebruiken mortel het beste kan worden bepaald aan de hand van analyse van het oorspronkelijke materiaal. Bij monumentale restauratie is deze werkwijze gebruikelijk en deze bepalingen worden in gespecialiseerde laboratoria routinematig uitgevoerd. Ook archiefonderzoek kan leiden tot kennis over de gebruikte mortels die geleid hebben tot de huidige samenstelling van de muur. Uit metingen aan oude muren die momenteel begroeid zijn met muurplanten blijkt dat deze vaak zijn gemetseld met een kalkmortel met een verhouding van twee delen zand op één deel schelpkalk. Op basis van dit gegeven wordt bij bouwen restauratieprojecten in Utrecht een mortel gebruikt die bestaat uit: 16 delen zand, 8 delen kalk en 1 deel tras waarbij de tras ook wel wordt vervangen door Portlandcement. In Amsterdam zijn goede resultaten bereikt met een mortel die bestaat uit: 4 delen scherpzand, 1 deel hoogovencement ( CEM 3B 42 ½ N ) of 1 deel THORN Cement (cibelcorcement CEM1 42 ½ R HS Thorn) of een mengsel van de twee. Wanneer men bij het bouwen van nieuwe muren een situatie wil scheppen die op den duur geschikt zal zijn voor de vestiging van muurplanten dan zal men ook moeten teruggrijpen op historische voorbeelden of bovenstaande vervangers. Omdat het geschikt worden van een muur voor muurplanten ook onder gunstige omstandigheden nog altijd een langdurig proces is (15 à 25 jaar) kan het nuttig zijn om plaatselijk plekken aan te brengen waar zachtere en/of humusrijkere mortel wordt gebruikt. Deze mortel zou, uitgaande van de Amsterdamse receptuur samen te stellen zijn door bijvoorbeeld: • De verhouding zand:bindmiddel te verhogen tot 5:1. • In de “Amsterdamse” mortel een deel van het cement te vervangen door (schelp)kalk. • Het gebruikte zand te “verontreinigen” met 10 % humus (gezeefde compost). Omdat deze werkwijze min of meer experimenteel is verdient het aanbeveling om meerdere mogelijkheden toe te passen en deze goed te monitoren.

46



6

ACTIEPLAN

Om te komen tot een duurzaam behoud van muurplanten in de Rotterdamse haven en een omgang met deze muren die geen conflicten oplevert met de Flora- en faunawet is het nodig om over te gaan tot een muurplantvriendelijk beheer van oude gemetselde kademuren en dit beheer te vervatten in een gedragscode die in de meest voorkomende situaties een vrijstelling ten aanzien van de voorkomende soorten geeft. Voor het compenseren van een verlies aan groeiplaatsen dat onvermijdelijk in de verre of nabije toekomst optreedt is het nodig om reeds nu te streven naar de ontwikkeling van nieuwe groeiplaatsen die op termijn geschikt gaan worden voor vestiging van muurplanten. Voor het bereiken van deze doelen is het nodig om het beheer van muurplanten te betrekken bij de overdrachtsprocedures als begroeide muren een andere stedelijke functie krijgen. Het opstellen van een gedragscode wordt dan ook bij voorkeur uitgevoerd in samenwerking met alle partijen die (kade)muren in beheer hebben. Dit zijn het Havenbedrijf Rotterdam, de gemeente Rotterdam en eventueel waterschappen. Daarnaast zal een klein percentage muren in eigendom zijn bij particulieren.

6.1

Beheer en ontwikkeling

In paragraaf 5.1 wordt ingegaan op een muurplantvriendelijk beheer van kademuren. In het kort houdt dit beheer in: • Het ongemoeid laten van muren met begroeiing van kruidachtige planten. • Het onderhouden van muren volgens een permanent kleinschalig onderhoud dat grootschalige ingrepen zoveel mogelijk voorkomt. • Het sparen van beschermde en/of kenmerkende muurplanten bij het onderhoud. • Het uitvoeren van onderhoud met aangepaste materialen, met name bijpassende metselmortels. • Bij onvermijdelijke grotere ingrepen veilig stellen en terugplaatsen van aanwezige muurplanten.

6.2

Opstellen gedragscode

Wanneer gewerkt wordt volgens een door het ministerie van LNV goedgekeurde gedragscode hoeft bij ruimtelijke ontwikkeling en bestendig beheer en gebruik geen ontheffing meer te worden aangevraagd voor soorten uit Tabel 2 van de Flora- en faunawet, voor bestendig beheer ook niet voor soorten uit Tabel 3. Het opstellen van een gedragscode is zowel voor het HbR als voor aanwezige natuurwaarden van belang. Aangezien momenteel niet wordt gewerkt volgens een gedragscode dient voor ruimtelijke ontwikkeling en bestendig beheer en onderhoud ontheffing van de Flora- en faunawet te worden aangevraagd, wat een vertraging in de planning kan betekenen. In opdracht van het ministerie van LNV is door Alterra op een rij gezet aan welke criteria een gedragscode zou moeten voldoen om een toetsing voor goedkeuring te doorstaan. In deze paragraaf wordt per criterium een vergelijking gemaakt met de situatie in het Rotterdamse havengebied om te bezien of en welke inspanningen (bijvoorbeeld havenscan, staand beleid) en toekomstig beleid voldoende dan wel benodigd zijn ten behoeve van het opstellen van een gedragscode. Daarbij wordt uitgegaan van uitvoering van in deze rapportage voorgestelde


47


maatregelen ten behoeve van de instandhouding van populaties op het grondgebied van het havenbedrijf Rotterdam. In het advies van Alterra zijn vijf criteria gepresenteerd: 1. Duurzame instandhouding van populaties (op verschillende schaalniveaus); 2. Inventarisatie (betrouwbaar beeld aanwezige beschermde soorten); 3. Mitigatie en compensatie (voor instandhouden populatie) 4. Documentatie (uitwerking van de toepassing van de gedragscode) 5. Evaluatie (zijn getroffen maatregelen inderdaad effectief?) Voor elk van dit criterium zijn indicatoren opgesteld, die gebruikt kunnen worden om te bepalen of in de gedragscode opgenomen maatregelen en voorschriften voldoende zijn uitgewerkt voor invulling van de criteria. In de volgende paragrafen worden deze indicatoren nader toegelicht met betrekking tot de situatie in het Rotterdamse havengebied.

6.2.1 Duurzame instandhouding Indicator 1.1. In de gedragscode dient te worden aangegeven op welk schaalniveau (lokaal, regionaal, nationaal of internationaal) de te beïnvloeden populaties van de te beschermen soorten betrekking hebben. Gestreefd dient te worden naar instandhouding van populaties van beschermde soorten binnen het Rotterdamse havengebied. Aangezien de Rotterdamse havens als geografisch leefgebied voor muurplanten niet samenvallen met het beheergebied van het HbR is het belang van de muurplanten op kademuren van het HbR voor de regionale populatie sterk afhankelijk van het beheer van andere kademuren zoals dat wordt gevoerd door de gemeente Rotterdam. Indicator 1.2. In de gedragscode dient te worden aangegeven of er voor de te beschemen soorten voldoende uitwijkmogelijkheden zijn naar geschikte en bereikbare/elders, buiten het gebied waar de werkzaamheden worden gevoerd. De Rotterdamse kademuren waarop muurplanten voorkomen of die potentieel voor de vestiging van muurplanten geschikt zijn vallen slechts onder het beheer van het HbR en dat aandeel zal wellicht in de toekomst nog afnemen door overdracht van oudere havens. Omdat het totaal areaal aan kademuren dat muurplantvriendelijk wordt beheerd van groot belang is voor de omvang en de veerkracht van de locale populaties van deze planten zou een koppeling tussen dit advies en het muurbeheer door andere (gemeentelijke) partijen in Rotterdam van groot nut zijn. Indicator 1.3. In de gedragscode dient te worden aangegeven of de activiteit leidt tot een tijdelijk of aanhoudend negatief effect op populaties van de te beschermde soorten. Wanneer muren worden afgebroken of op zodanige wijze worden onderhouden dat zij ongeschikt worden voor muurplanten, is sprake van een aanhoudend negatief effect. Wanneer muren op een muurplantvriendelijke wijze worden onderhouden of hersteld dan kan er sprake zijn van geen of slechts een tijdelijk negatief effect. Indicator 1.4. In de gedragscode dient te worden aangegeven wat de ‘schade’ van de voorgenomen activiteit en wat de relatieve bijdrage is vergeleken met vergelijkbare activiteiten in Nederland. Schade kan worden afgelezen aan de beschikbare inventarisatieresultaten.

48



6.2.2 Inventarisatie Indicator 2.1. De gedragscode bevat een lijst/checklist met te beschermde soorten waar een inventarisatie zich op zou moeten richten. Een muurplanteninventarisatie die in het kader van monitoring en/of voorafgaand aan ruimtelijke ontwikkeling of onderhoudswerkzaamheden wordt uitgevoerd moet zich richten op de soorten die genoemd worden in Tabel 2 (paragraaf 3.2) aangevuld met enkele begeleiders, omdat alleen op deze wijze een goed beeld kan worden verkregen van de mate waarin sprake is van een geschikt muurplantenmilieu. Indicator 2.2. De gedragscode dient inzichtelijk te maken hoe deze selectie tot stand is gekomen. Een verwijzing naar eerder door bSR en andere adviesbureaus uitgebrachte rapporten over flora in het havengebied en de motivatie genoemd in paragraaf 3.2 is voldoende om de in de gedragscode opgenomen lijst te onderbouwen. Indicator 2.3 De gedragscode geeft aan volgens welke gestandaardiseerde methode(n) de te beschermen soorten worden geinventariseerd. Voor de meeste soorten geldt dat de periode augustus-oktober optimaal is om aanwezigheid vast te stellen. De planten zijn dan volgroeid en bij de varensoorten is de kans het grootst op de aanwezigheid van rijpe sporangia die nodig zijn voor de identificatie van moeilijke of nieuw vestigende soorten. In paragraaf 6.4 worden gedetailleerdere voorstellen gedaan voor methoden en frequenties. Indicator 2.4. De inventarisaties volgens de gedragscode dienen door een aantoonbaar deskundige persoon te worden uitgevoerd. De deskundigheid dient uiteraard minimaal betrekking te hebben op de soorten waarop de inventarisatie zich moet richten. Verondersteld mag worden dat de ecologische adviesbureaus die momenteel al dan niet op regelmatige basis voor het havenbedrijf opdrachten uitvoeren voldoende gekwalificeerd zijn om beschermde soorten te inventariseren. Bouwkundige muurinspecteurs en –aannemersbedrijven hebben deze kennis niet en die kan in redelijkheid van hen ook niet worden verwacht.

6.2.3 Mitigatie en compensatie Indicator 3.1. Voor alle te beschermen soorten en te verwachten schade zijn mitigerende en/of compenserende maatregelen in de gedragscode opgenomen (afgeleid uit soortprotocollen). Een muurplantvriendelijk beheer van bestaande muren en het scheppen van nieuwe potentiele groeiplaatsen zouden aan deze eis moeten voldoen. Indicator 3.2 De gedragscode geeft aan hoe te handelen in onvoorziene omstandigheden, zoals overige te beschermen soorten en onverwachte schade. Wanneer het areaal potentieel geschikte muren in het havengebied volgens de voorstellen uit paragraaf 6.4 worden gemonitord en bij twijfel voorafgaand aan ingrijpende handelingen aanvullende bezoeken worden gebracht kan worden verwacht dat eventueel optredende overige beschermde soorten (niet verder besproken soorten uit Tabel 2 tijdig worden ontdekt. In geval van onverwachte schade kunnen eventueel noodmatregelen zoals omschreven in het laatste aandachtspunt van paragraaf 5.1 worden genomen.


49


6.2.4 Documentatie Indicator 4.1. De tijdens de inventarisatie waargenomen en te beschermen soorten dienen in een bij de gedragscode horende checklist en op kaart te worden gedocumenteerd. In een bijlage dient een lijst te worden opgenomen met alle voorkomende beschermde soorten in het havengebied. Daar kunnen enkele soorten aan worden toegevoegd die momenteel niet bekend zijn uit de haven, maar die daar op grond van voorkomen in de directe omgeving of in vergelijkbare milieus wel te verwachten c.q. niet uit te sluiten zijn. Indicator 4.2. De voorbereiding, planning en uitvoering van de activiteiten dienen volgens dienen volgens een uniform format te worden gedocumenteerd. Voor welke informatie standaard dient te worden opgenomen wordt verwezen naar het document van Alterra. Indicator 4.3. De volgens de gedragscode uitgevoerde compenserende en/of mitigerende maatregelen dienen volgens een uniform format te worden gedocumenteerd. Voor welke informatie standaard dient te worden opgenomen wordt verwezen naar het document van Alterra. Indicator 4.4. Meldingen ten gevolge van onderkende knelpunten na het werken met de gedragscode dienen volgens een uniform format worden te worden gedocumenteerd. Achter in de gedragscode wordt een voorbeeldformulier opgenomen, waarop in ieder geval de volgende punten dienen te worden opgenomen: • aard van de melding • betroffen beschermde soort(en) • naam melder • ondernomen actie

6.2.5 Evaluatie gedragscode Indicator 5.1. De gedragscode kent een evaluatiemoment. Deze periode dient te zijn afgestemd op de populatiedynamiek van de soorten en de te verwachten voortschrijdende inzichten in de bescherming van de soorten. Aangegeven dient te worden dat aan de hand van gegevens uit inventarisaties en monitoring en met inbreng van kennis van ecologen elke drie tot vijf jaar de toestand van de populaties in het gebied worden beoordeeld, gerelateerd aan activiteiten die zijn uitgevoerd waarbij de gedragscode van toepassing is geweest. Indicator 5.2. In de gedragscode is een verbeterprocedure opgenomen die wordt gevolgd indien uit de evaluatie of uit meldingen van gebruikers van de gedragscode blijkt dat de voorgeschreven mitigerende (en compenserende) maatregelen niet het beoogde effect bereiken op de gunstige staat van instandhouding van te beschermen soorten. In de gedragscode dient een passage te worden opgenomen waarin wordt aangegeven dat deskundigen, aan de hand van veldwaarnemingen en terugkoppeling uit het veld, waar nodig maatregelen bijsturen, aanpassen, verwijderen of toevoegen. Indicator 5.3. Er bestaat een centraal contactorgaan (bijvoorbeeld bij de aanvrager of bij de gebruikers van de gedragscode) waar opgetreden afwijkingen, problemen en klachten bij het werken met de gedragscode worden vastgelegd. Deze informatie zal gebruikt worden bij de evaluatie van de gedragscode.

50



In de gedragscode dienen naam en telefoonnummer te worden opgenomen van een persoon die bovengenoemde meldingen verzamelt.

6.3

Bouwen voor muurplanten

Ter compensatie van onvermijdelijk verlies van groeiplaatsen is het nodig om aandacht te besteden aan de ontwikkeling van nieuwe groeiplaatsen door een muurplantvriendelijk beheer ook van toepassing te laten zijn op momenteel niet begroeide maar potentieel geschikte groeiplaatsen en door het bouwen van nieuwe muren op een dusdanige wijze dat deze op termijn geschikt worden voor het voorkomen van muurplanten. De meest concrete kansen hiertoe liggen bij situaties waarin kademuren door calamiteiten of achterstallig onderhoud zo slecht zijn geworden dat afbraak en nieuwbouw de enige behoud optie zijn en in gevallen waarbij bestaande havens van vorm veranderen zoals gebeurd is met de Spoorweghaven en recent met de de Scheepmakershaven. Wanneer voorgenomen muurverplaatsingen in Merwedehaven, Rijnhaven, Schiehaven of Waalhaven worden uitgevoerd liggen hier mogelijkheden om met behoud van ruimtelijke ontwikkeling het verlies aan geschikte groeiplaatsen voor muurplanten op zijn minst gedeeltelijk te compenseren.

6.4

Inventarisatie en monitoring

6.4.1 Inventarisatie Muurplanten op kademuren zijn over het algemeen eenvoudig te vinden omdat potentiële groeiplaatsen lijnvormig zijn en op grond van hun land-waterovergang goed op de kaart kunnen worden ontdekt. De meeste muurplantinventarisaties worden vanaf de bovenzijde van de kademuur uitgevoerd door de kade langs te lopen en naar beneden te kijken. Wie een goede kennis heeft van de gebruikelijke muurflora kan het overgrote deel van de planten op deze manier op het oog determineren. Hierbij speelt mee dat veel echte muurplanten zich in de bovenste sector van de muur bevinden (Figuur 21). Soms is het nodig om in speciale gevallen dichter bij de planten te komen. Deze werkwijze kan wel problemen opleveren als de bovenzijde van de muur niet begaanbaar is of als zich tegen de muur bevestigde stootbalken bevinden waardoor de sector daaronder niet van bovenaf te zien is. Als er het vermoeden bestaat dat zich juist hier muurplanten bevinden dan zal er met een boot geïnventariseerd moeten worden. Voor de meeste soorten geldt dat de periode augustus-oktober optimaal is om aanwezigheid vast te stellen. De planten zijn dan volgroeid en bij de varensoorten is de kans het grootst op de aanwezigheid van rijpe sporangia, die nodig zijn voor de identificatie van moeilijke of onbekende soorten. Daarnaast zijn muurplanten ook nog, minder optimaal, te inventariseren in het latere najaar, tot aan de eerste vorst en gedurende een groot deel van de zomer.


51


Figuur 21. Wijnhaven; rond de hoogwaterlijn in het midden van de muur groeien moerasplanten, bovenaan zijn muurplanten te vinden.

Sinds 1991 zijn vrijwel alle bekende oudere kademuren in Rotterdam minstens eenmaal op muurplanten geinventariseerd (Andeweg 1992, 1993, 1994, 2002, Brekelmans & Andeweg 2006). Het resultaat hiervan is een accuraat beeld van de verspreiding van muurvegetaties en soorten muurplanten in de stad. Ook uit de regio zijn gegevens over het voorkomen van deze soorten bekend maar het beeld van die gebieden is minder volledig en actueel. Gegevens over het voorkomen van beschermde en bedreigde (muur)planten in steenglooiingen hebben een veel meer incidenteel karakter. Van veel steenglooiingen is niets bekend over de aanwezigheid van begroeiing en het karakter ervan. De data die wel bekend zijn, meestal verzameld als bijproduct van andere inventarisaties, geven echter reden om de aanwezigheid van meer groeiplaatsen van beschermde of bedreigde soorten te verwachten en een gerichte inventarisatie is dus nodig.

6.4.2 Monitoring Omdat muurvegetaties zich langzaam ontwikkelen en in het algemeen leven in een stabiel milieu kunnen muurvegetaties in een vrij lage frequentie worden gemonitord. Voorgesteld wordt om begroeide of voor muurplanten geschikte muren eens per vijf jaar volledig te inventariseren waarbij met speciale reden, zoals bij voorgenomen werkzaamheden, tussentijds een extra inventarisatie uitgevoerd wordt.

52



LITERATUUR

Andeweg, R. 1994. Muurplanten in Rotterdam. Natuurmuseum Rotterdam. Rotterdam. Andeweg, R. 2002. Muurplanten in Rotterdam: de stand van zaken. Natuurlijk Rotterdam 3 nr. 1: 4-5. Andeweg, R.W.G. 1992. Muurplanten in Rotterdam (voorlopig rapport). Gemeentewerken Rotterdam. Rotterdam. Andeweg, R.W.G. 1993. Muurplanten in Rotterdam (eindrapport). Gemeentewerken Rotterdam. Rotterdam. Arnolds, E.J.M. & E. van der Maarel. 1979. Oecologische groepen in de standaardlijst van de Nederlandse Flora 1975. Gorteria 9: 303-312. Brekelmans, F.L.A., R.W.G. Andeweg, G. Bakker & M.J. Epe. 2006. Beschermde en bedreigde flora en fauna in Rotterdam. bSR-rapport 54. bSR ecologisch advies, Rotterdam. Brekelmans, F.L.A., R.W.G. Andeweg. 2006. Beschermde soorten en muurplanten in de haven van Rotterdam 2005. bSR-rapport 58. bSR ecologisch advies, Rotterdam. Bremer, P. 2003. Some aspects of the Fern Flora (Filicopsida) of the Netherlands. In: S. Chandra & M. Srivastava (eds.). Pteridology in The New Millennium: 327-340. Buiten, N. 2005. Asplenium trichomanes (Steenbreekvaren) op een kleine noordhelling in de duinen van Velsen. Gorteria 27(6): 132-133. Buiten, N. 2005. Zwartsteel (Asplenium adiantum-nigrum L.) op een noordhelling in de duinen bij Velsen. Gorteria 31(2): 48. Denters, T. 1997. Zwartsteel (Asplenium adiantum-nigrum L.) op de weg terug. Overzicht van het voorkomen in Nederland en de recente uitbreidingen. Gorteria 23 (4): 89-102 Denters, T. 2004. Veldgids Stadsplanten. Fontaine Uitgevers, ’s Graveland Denters, T. 2005. Beschermde en kwetsbare bijzondere plantensoorten in Amsterdam. Florabeschermingsplan Amsterdam 2005. Amsterdam. Epe, M.J., R.W.G. Andeweg & D. Bos. 2000. Natuur in de haven van Rotterdam 1. Een eerste inventarisatie van Flora en Fauna. bSR-rapport 2. bureau Stadsnatuur Rotterdam, Rotterdam. Jeurink, N. 2004. De Muurbloem in 2003. Ongepubliceerd rapport. Maes, B. & P. Bakker. 2002. Evaluatie Beschermingsplan Muurplanten, Muurplantenbeleid in de periode 1988-2000. Expertisecentrum LNV. Rapport nr. 2002/154. Ede/Wageningen. Meertens, M.H., J.H.J. Schaminée & E.J. Weeda. 1998. Muurvaren-klasse (Asplenieta trichomanis) In: Schaminée et. al. De vegetatie van Nederland 4: 13-35. Leiden.


53


Meijden, R. van der. 2005. Heukels' Flora van Nederland 23 ed. Groningen/Houten. Meijden, R. van der. B. Odé, K. Groen, F. Witte & D. Bal. 2000. Bedreigde en Kwetsbare vaatplanten in Nederland. Basisrapport met voorstel voor de Rode Lijst. Gorteria 26 (4): 85-208. Ministerie van Landbouw en Visserij. 1988. Handleiding voor de bescherming van bedreigde muurplanten. Ministerie van LNV, Den Haag. Page, C.N. 1997. The ferns of Britain and Ireland 2nd. ed. Cambridge University Press. Runhaar, J., C.L.C. Groen, R. van der Meijden & R.A.M. Stevers. 1987. Een nieuwe indeling in ecologische groepen binnen de Nederlandse flora. Gorteria 13 (11/12):277-359. Runhaar, J., W van Landuyt, C.L.C. Groen, E.J. Weeda & F. Verloove. 2004. Herziening van de indeling in ecologische soortengroepen voor Nederland en Vlaanderen. Gorteria 30: 12-26. Segal, S.1969. Ecological notes on wall vegetation. Junk. Den Haag. Smit, A. 1989. De naaldvarens (Polystichum) soorten van het Overijsselse Hout bij Lelystad. Gorteria 15: 90-94. Stolk, P.W.J. 2004. Typen Kademuren. Bibliotheek met overzichten. Intern Rapport Havenbedrijf Rotterdam N.V. Rotterdam. Tamis, W.L.M., R. van der Meijden, J. Runhaar, R.M. Bekker, W.A. Ozinga, B. Odé & I. Hoste 2004. Standaardlijst van de Nederlandse Flora 2003. Gorteria 30 (4/5): 102-195. Weeda, E.J. et. al. 2003.Muurvaren-klasse (Asplenieta trichomanis). In: Weeda et. al. Atlas van plantengemeenschappen in Nederland 3: 32-47. KNNV Uitgeverij. Utrecht. Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra, T. Westra. 1985. Nederlandse Oecologische Flora – wilde planten en hun relaties 1. KNNV Uitgeverij / IVN. Amsterdam. Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra, T. Westra. 1988. Nederlandse Oecologische Flora – wilde planten en hun relaties 3. KNNV Uitgeverij / IVN. Amsterdam. Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra, T. Westra. 1994. Nederlandse Oecologische Flora – wilde planten en hun relaties 5. KNNV Uitgeverij / IVN. Amsterdam.

54


Mogelijkheden. muurflora. havengebied. Rotterdam. voor. in het. van. een advies. R.W.G. Andeweg bsr-rapport 72

Recommend Documents