MODUL PENGEMBANGAN KEPROFESIAN BERKELANJUTAN TERINTEGRASI PENGUATAN PENDIDIKAN KARAKTER

Kode Mapel : 748GD000

MODUL PENGEMBANGAN KEPROFESIAN BERKELANJUTAN TERINTEGRASI PENGUATAN PENDIDIKAN KARAKTER

MATA PELAJARAN BASA SUNDA SMP KELOMPOK KOMPÉTENSI B PEDAGOGIK: Tiori Diajar jeung Larapna dina Pangajaran Basa Sunda PROFESIONAL: Fungsi Basa Sunda, Sisindiran, jeung Pupujian Penulis Dr. Hj. Nunuy Nurjanah, M.Pd.;081809907724; [email protected].

Perevisi Dr. Hj. Nunuy Nurjanah, M.Pd.;081809907724; [email protected].

Penelaah Prof. Dr. H. Iskandarwassid, M.Pd. Ilustrator Yayan Yanuar Rahman, S.Pd., M.Ed.;081221813873; [email protected];

Cetakan Pertama, 2016 Cetakan Kedua, 2017 Copyright© 2017 Pusat Pengembangan dan Pemberdayaan Pendidik dan Tenaga Kependidikan Bidang Taman Kanak-kanak & Pendidikan Luar Biasa, Direktorat Jenderal Guru dan Tenaga Kependidikan Hak cipta dilindungi Undang-undang Dilarang mengcopy sebagian atau keseluruhan isi buku ini untuk kepentingan komersial tanpa izin tertulis dari Kementerian Pendidikan Kebudayaan.

PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

i

ii


KATA SAMBUTAN Peran Guru Profesional dalam proses pembelajaran sangat penting sebagai kunci keberhasilan belajar siswa. Guru profesional adalah guru yang kompeten membangun proses pembelajaran yang baik sehingga dapat menghasilkan pendidikan yang berkualitas. Hal tersebut menjadikan guru sebagai komponen yang menjadi fokus perhatian pemerintah pusat maupun pemerintah daerah dalam peningkatan mutu pendidikan terutama menyangkut kompetensi guru. Pengembangan profesionalitas guru melalui program Pengembangan Keprofesian Berkelanjutan merupakan upaya peningkatan kompetensi untuk semua guru. Sejalan dengan hal tersebut, pemetaan kompetensi guru telah dilakukan melalui uji kompetensi guru (UKG) untuk kompetensi pedagogik dan profesional pada akhir tahun 2015. Hasil UKG menunjukkan peta kekuatan dan kelemahan kompetensi guru dalam penguasaan pengetahuan. Peta kompetensi guru tersebut dikelompokkan menjadi 10 (sepuluh) kelompok kompetensi. Tindak lanjut pelaksanaan UKG diwujudkan dalam bentuk pelatihan guru paska UKG melalui program Pengembangan Keprofesian Berkelanjutan. Tujuannya untuk meningkatkan kompetensi guru sebagai agen perubahan dan sumber belajar utama bagi peserta didik. Program Pengembangan Keprofesian Berkelanjutan dilaksanakan melalui pola tatap muka, daring (online), dan campuran (blended) tatap muka dengan online. Pusat Pengembangan dan Pemberdayaan Pendidik dan Tenaga Kependidikan (PPPPTK), Lembaga Pengembangan dan Pemberdayaan Pendidik dan Tenaga Kependidikan Kelautan Perikanan Teknologi Informasi dan Komunikasi (LP3TK KPTK), dan Lembaga Pengembangan dan Pemberdayaan Kepala Sekolah (LP2KS) merupakan Unit Pelaksana Teknis di lingkungan Direktorat Jenderal Guru dan Tenaga Kependidikan yang bertanggung jawab dalam mengembangkan perangkat dan melaksanakan peningkatan kompetensi guru sesuai bidangnya. Adapun perangkat pembelajaran yang dikembangkan tersebut adalah modul untuk program melalui Peningkatan Kompetensi tatap muka dan daring untuk semua mata pelajaran dan kelompok kompetensi. Dengan modul ini diharapkan program Pengembangan Peningkatan Kompetensi memberikan sumbangan yang sangat besar dalam peningkatan kualitas kompetensi guru. Mari kita sukseskan program Pengembangan Keprofesian Berkelanjutan ini untuk mewujudkan Guru Mulia Karena Karya. Jakarta, Maret 2017 Direktur Jenderal Guru dan Tenaga Kependidikan,

Sumarna Surapranata, Ph.D NIP. 195908011985032001


iii

PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

iv

© 2017

KATA PENGANTAR Kebijakan

Kementerian

Pendidikan

dan

Kebudayaan

dalam

meningkatkan

kompetensi guru secara berkelanjutan, diawali dengan pelaksanaan Uji Kompetensi Guru dan ditindaklanjuti dengan Program Pengembangan Keprofesian Berkelanjutan. Untuk memenuhi kebutuhan bahan ajar kegiatan tersebut, Pusat Pengembangan dan Pemberdayaan Pendidik dan Tenaga Kependidikan Taman Kanak-Kanak dan Pendidikan Luar Biasa (PPPPTK TK dan PLB), telah mengembangkan Modul Pengembangan Keprofesian Berkelanjutan Mata Pelajaran Bahasa Sunda jenjang SD, SMP, SLB, SMA dan SMK yang terintegrasi Penguatan Pendidikan Karakter dan merujuk pada Peraturan Menteri Pendidikan Nasional Nomor 16 Tahun 2007 tentang Standar Kualifikasi Akademik dan Kompetensi Guru, Peraturan Gubernur Jawa Barat Nomor 69 Tahun 2013 tentang Pembelajaran Muatan Lokal Bahasa dan Sastra Daerah pada Jenjang Satuan Pendidikan Dasar dan Menengah, serta Permendikbud No. 79 Tahun 2014 tentang Muatan Lokal Kurikulum 2013. Kedalaman materi dan pemetaan kompetensi dalam modul ini disusun menjadi sepuluh kelompok kompetensi. Setiap modul meliputi pengembangan materi kompetensi pedagogik dan profesional bagi guru Bahasa Sunda. Subtansi modul ini diharapkan dapat memberikan referensi, motivasi, dan inspirasi bagi peserta dalam mengeksplorasi dan mendalami kompetensi pedagogik dan profesional guru Bahasa Sunda. Kami berharap modul yang disusun ini dapat menjadi bahan rujukan utama dalam pelaksanaan Program Pengembangan Keprofesian Berkelanjutan Mata Pelajaran Bahasa Sunda. Untuk pengayaan materi, peserta diklat disarankan untuk menggunakan referensi lain yang relevan. Kami mengucapkan terimakasih kepada semua pihak yang telah berperan aktif dalam penyusunan modul ini.

Bandung, Maret 2017 Kepala,

Drs. Sam Yhon, M.M. NIP. 195812061980031003


v


vi

© 2017

DAPTAR EUSI KATA SAMBUTAN ................................................................ iii KATA PENGANTAR ................................................................ v DAPTAR EUSI .................................................................... vii DAFTAR GAMBAR ................................................................ ix BUBUKA ............................................................................ 1 A. Kasang Tukang ........................................................................................ 1 B. Tujuan ...................................................................................................... 3 C. Peta Kompeténsi ...................................................................................... 6 D. Ambahan Matéri ....................................................................................... 7 E. Cara Ngagunakeun Modul ........................................................................ 8 KOMPETÉNSI PEDAGOGIK: ..................................................... 9 KAGIATAN DIAJAR 1 TIORI JEUNG PRINSIP-PRINSIP DIAJAR NURUTKEUN BÉHAVIORISME JEUNG NATIVISME .......................... 11 A. Tujuan .................................................................................................... 11 B. Indikator Kahontalna Kompeténsi ........................................................... 11 C. Pedaran Matéri ....................................................................................... 12 D. Kagiatan Diajar ....................................................................................... 26 E. Latihan/ Kasus /Pancén.......................................................................... 26 F.

Tingkesan............................................................................................... 26

G. Uji Balik jeung Lajuning Laku.................................................................. 27 KAGIATAN DIAJAR 2 ............................................................ 29 TIORI JEUNG PRINSIP-PRINSIP DIAJAR NURUTKEUN KOGNITIVISME JEUNG KONSTRUKTIVISME .................................................... 29 A. Tujuan .................................................................................................... 29 B. Indikator Kahontalna Kompeténsi ........................................................... 29 C. Pedaran Matéri ....................................................................................... 30 D. Kagiatan Diajar ....................................................................................... 44 E. Latihan/ Kasus /Pancén.......................................................................... 44 F.

Tingkesan............................................................................................... 45

G. Uji Balik jeung Lajuning Laku.................................................................. 45 PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

vii

KOMPETÉNSI PROFESIONAL: ................................................ 47 KAGIATAN DIAJAR 3 FUNGSI JEUNG CIRI BASA SUNDA ................ 49 A. Tujuan .................................................................................................... 49 B. Indikator Kahontalna Kompeténsi ........................................................... 49 C. Pedaran Matéri ....................................................................................... 50 D. Kagiatan Diajar ....................................................................................... 87 E. Latihan/Kasus/Pancén............................................................................ 88 F.

Tingkesan............................................................................................... 88

G. Uji Balik jeung Lajuning Laku.................................................................. 90 KAGIATAN DIAJAR 4 STRUKTUR PUISI SISINDIRAN JEUNG PUPUJIAN 93 A. Tujuan .................................................................................................... 93 B. Indikator Kahontalna Kompeténsi ........................................................... 94 C. Pedaran Matéri ....................................................................................... 94 D. Aktivitas Diajar...................................................................................... 118 E. Latihan/Pancén .................................................................................... 118 F.

Tingkesan............................................................................................. 119

G. Uji Balik jeung Lajuning Laku................................................................ 120 KONCI JAWABAN LATIHAN/KASUS/TUGAS ............................... 123 ÉVALUASI ...................................................................... 129 PANUTUP ....................................................................... 137 DAPTAR PUSTAKA ............................................................ 139 GLOSARIUM .................................................................... 141 LAMPIRAN ...................................................................... 143


viii

© 2017

DAFTAR GAMBAR Gambar 4. 1 Wangun jeung Unsur Instrinsik Sisindiran ..................................... 97 Gambar 4. 2Jeruk .............................................................................................. 97 Gambar 4. 3 Ali .................................................................................................. 98 Gambar 4. 4 Kararas Daun Cau ........................................................................ 98 Gambar 4. 5 Kapal Laut ..................................................................................... 98 Gambar 4. 6 Papanting ...................................................................................... 99 Gambar 4. 7 Kadaharan Kolontong ................................................................... 99 Gambar 4. 8 Alun-alun Bandung........................................................................ 99 Gambar 4. 9 Caruluk ......................................................................................... 99 Gambar 4. 10 Oray ............................................................................................ 99 Gambar 4. 11Sangu (Kéjo) ................................................................................ 99 Gambar 4. 12 Simeut ....................................................................................... 100 Gambar 4. 13 Eusi Rarakitan ........................................................................... 102


ix


x

© 2017

BUBUKA A. Kasang Tukang Program Pengembangan Keprofesian Berkelanjutan Guru Bahasa Sunda mangrupa salah sahiji stratégi dina ngabina guru jeung tenaga kependidikan sangkan guru jeung tenaga kependidikan mampuh miara, ngaronjatkeun, jeung mekarkeun kompeténsina luyu jeung standar nu geus ditangtukeun. Ieu program wajib dilaksanakeun luyu jeung kaperluan sarta kudu tumuluy. Téhnis

mekarkeun

dilaksanakeun,

boh

Pengembangan

Keprofesian

sacara

boh

mandiri

sacara

Berkelanjutan kelompok.

bisa

Pikeun

ngaronjatkeun profési sacara mandiri, diperlukeun ayana modul. Ku kituna, penyelenggara diklat Pengembangan Keprofesian Berkelanjutan Guru nyusun modul anu dirancang pikeun dideres sacara mandiri tur disusun dumasar

kana

tingkatan

hasil

Uji

Kamampuh

Guru

(UKG).

Ari

pengembangan diri sacara kelompok bisa dilaksanakeun ku cara kagiatan Kelompok Kerja Guru (KKG) atawa

Musyawarah Guru Mata Pelajaran

(MGMP). Modul Program Pengembangan Keprofesian Berkelanjutan Guru Basa Sunda Kelompok Kompeténsi

B mangrupa salah sahiji modul anu

diancokeun pikeun guru basa Sunda anu hasil UKG-na 11-20. Eusina ngawengku sabelas kagiatan diajar: (1) tiori jeung prinsip-prinsip diajar nurutkeun béhaviorisme; (2) tiori jeung prinsip-prinsip diajar nurutkeun nativisme; (3) tiori jeung prinsip-prinsip diajar nurutkeun kognitivisme; (4) tiori jeung prinsip-prinsip diajar nurutkeun konstruktivisme; (5) kalungguhan basa Sunda; (6) fungsi basa Sunda salaku basa daérah; (7) ciri basa Sunda lulugu; (8) ciri basa Sunda wewengkon; (9) wangun jeung unsur intrinsik sisindiran; (10) wangun jeung unsur pupujian; jeung (11) kaparigelan ngagunakeun basa: maca jeung ngaprésiasi pupujian.


1

Ieu modul diintegrasikeun jeung lima ajén utama penguatan pendidikan karakter nyaéta religius, nasionalis, mandiri, gotong royong, jeung integritas. Ajén Religius katémbong dina sikep jeung paripolah nalika ngalaksanakeun ajaran agama jeung kepercayaan anu dianutna, ngahargaan jalma anu béda agama, boga ajén anu linuhung tur sikep toléran dina ngalaksanakeun ibadah agama jeung kapercayaan séjénna, hirup akur jeung sasama jeung ngajaga kaamanan jeung katengtreman hirup jeung anu nganut agama séjén, paripolahna pinuh ku kacinta tur bener-bener ngajaga kalumangsungan hirup jeung sasama mahluk ciptaan Allah swt. Subnilai karakter réligius: cinta kana kaamanan, toléransi, ngahargaan nu béda agama, pengkuh pamadegan, percaya diri, gawé bareng sok sanajan jeung nu béda agama, tara dolim jeung henteu kasar ka sasama, akur jeung batur, ihlas, henteu merekedeweng, jeung nyaah ka jalma, utamana ka jalma leutik tur lemah. Ajén nasionalis katémbong dina cara mikir, dina sikep, jeung paripolah anu ngébréhkeun rasa satia, pinuh panitén, jeung leuwih ngahargaan kana basa, lingkungan fisik, sosial, budaya, ékonomi, jeung politik bangsa jeung nagara tibatan kana kapentingan diri atawa kelompokna. Subnilai karakter nasionalis: aprésiasi kana budaya bangsa sorangan, ngajaga kajembaran budaya bangsa, réla ngorbankeun dirina, unggul jeung boga préstasi, cinta ka lemah cai, ngajaga lingkungan, taat kana hukum, disiplin, jeung ngahormat kana karageman budaya, séké sélér bangsa, jeung agama. Ajén mandiri katémbong dina sikep jeung paripolah anu mandiri, ngaoptimalkeun jiwa, raga, tanaga, pikiran, jeung waktuna pikeun ngawujudkeun harepan, impian, jeung cita-citana. Subnilai karakter mandiri: rancagé, kuat tur teu galideur, boga daya juang, profésional, kréatif, wani, jeung salilana siap pikeun nungtut élmu satungtung umurna masih kumelendang di alam dunya. Ajén gotong royong katémbong dina tindakan ngahargaan sumanget gawé bareng jeung gotong royong dina ngaréngsékeun pasualan balaréa, luwes dina nyarita jeung campur gaul, daréhdéh ka sasama, béréhan, tur resep tutulung ka jalma butuh. Subnilai karakter gotong royong: ngahargaan, gawé bareng, inklusif, komitmen kana hasil kaputusan, musyawarah mufakat, tulung-tinulungan, solidaritas, émpati, anti diskriminasi, henteu kasar jeung garihal, jeung miboga sikep kapahlawanan. Ajén integritas katémbong dina paripolah anu enas-enasna jadi dadasar yén dirina bisa dipercaya dina caritaan, tindakan, jeung pagawéanana, miboga komitmen jeung kasatiaan kana ajén-inajén kamanusaan dina moral, nyaéta dina sikep tanggung jawab salaku warga nagara, aktif dina kahirupan sosial, anu diébréhkeun ku konsékwensi antara tindakan jeung caritaanana anu salilana bener. Subnilai karakter integritas: kajujuran, cinta kana bebenaran, satia, komitmen moral, anti korupsi, cinta kaadilan, tanggung jawab, boga katuladanan, jeung ngahargaan martabat individu (utamana ka jalma nu miboga nasib disabilitas).


2

© 2017

Lima ajén utama anu tadi diwincik dina ieu modul gumulung dina kagiatankagiatan pangajaran. Dipiharep sanggeus ngaderes ieu modul, kompeténsi Sadérék dina ngalaksanakan tugasna leuwih ningkat. Salian ti éta, Sadérék dipiharep mampuh ngalarapkeun lima ajén utama, boh pikeun dirina sorangan boh pikeun larapna atikan karakter pikeun sakumna pihak nu aya di sakola (Kepala Sekolah, Pengawas Sekolah, Komite Sekolah, jeung orang tua siswa). Sadérék pisan anu jadi palaku utama tina salah sahiji palaku Penguatan Pendidikan Karakter (PPK) dina ngalaksanakeun PPK berbasis kelas. Sadérék pisan anu jadi palaku utama dina gerakan atikan di sakola pikeun ngawangun karakter siswa ku cara nyaluyukeun antara olah haté (étik), olah rasa (éstétik), olah pikir (literasi), jeung olah raga (kinéstétik) kalawan dirojong sagemblengna ku balaréa gawé bareng jeung sakola, kulawarga, oge sakumna masyarakat anu mangrupa bagian tina Gerakan Nasional Révolusi Méntal (GNRM). Ku ieu PPK mudah-mudahan Sadérék bisa bener-bener mekelan siswa dina nyanghareupan dégradasi moral, étika, jeung budi pekerti nepi ka siswa Sadérék bener-bener siap dina ngawujudkeun Generasi Emas 2045. Aamiiin.

B. Tujuan Tujuan anu baris dihontal dina matéri Modul Pengembangan Keprofesian Berkelanjutan Guru Basa Sunda Kelompok Kompeténsi B, diwincik dina Kompeténsi Inti (KI), Standar Kompeténsi Guru (SKG), jeung Indikator Kahontalna Kompeténsi (IPK) kalawan dibarung ku ajén inajén atikan karakter réligius, nasionalis, mandiri, gotong royong, jeung integritas.

Kompetensi Inti (KI) 2.

Menguasai teori belajar dan prinsip-prinsip pembelajaran yang mendidik.

3.

Mengembangkan kurikulum yang terkait dengan mata pelajaran yang diampu.

20.

Menguasai materi, struktur, konsep, dan pola pikir keilmuan yang mendukung mata pelajaran yang diampu.


3

Standar Kompetensi Guru (SKG) 2.1

Memahami berbagai teori belajar dan prinsip-prinsip pembelajaran

3.1

Menentukan pengalaman belajar yang sesuai untuk mencapai tujuan pembelajaran yang diampu.

20.2

Memahami kedudukan, fungsi, dan ragam bahasa Sunda.

20.5

Memahami teori dan genre sastra Sunda.

20.6

Mampu mengapresiasi karya sastra Sunda, secara reseptif dan produktif.

Indikator Pencapaian Kompetensi (IPK) 2.1.1

Menjelaskan suatu teori dan prinsip-prinsip

belajar dalam

pembelajaran bahasa Sunda. 3.3.1

Merancang pengalaman belajar bahasa Sunda sesuai dengan KD yang dipilih.

20.2.1 Menentukan kedudukan bahasa Sunda dari dulu hingga sekarang 20.2.2 Mengidentifikasi fungsi bahasa Sunda sebagai bahasa daerah. 20.2.3 Menentukan ciri bahasa Sunda lulugu 20.2.4 Menentukan kosakata bahasa Sunda wewengkon 20.5.3 Mengidentifikasi bentuk dan jenis sisindiran. 20.5.4 Mengidentifikasi bentuk pupujian. 20.6.4 Menemukan unsur instrinsik sisindiran. 20.6.5 Mengapresiasi pupujian.

Dumasar KI, SKG, jeung IPK di luhur, tujuan anu dipiharep tina pedaran ieu modul nyaéta sangkan Sadérék maham kana kurikulum jeung tiori katut prinsip-prinsip diajarna; paham kana matéri, struktur, konsép, jeung pola pikir paélmuan dina pangajaran basa Sunda; jeung mampuh ngaprésiasi karya sastra Sunda sacara reséptif jeung produktif anu integratif jeung ajén-inajén karakter. Sacara leuwih spésifik, tujuan anu dipiharep tina pedaran ieu modul nyaéta supaya Sadérék bisa: 1. ngajéntrékeun tiori diajar nurutkeun béhaviorisme kalawan écés tur percaya diri, PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

4

© 2017

2. ngajéntrékeun prinsip-prinsip diajar nurutkeun béhaviorisme kalawan bener tur percaya diri, 3. ngajéntrékeun tiori diajar nurutkeun nativisme kalawan écés tur percaya diri, 4. ngajéntrékeun prinsip-prinsip diajar nurutkeun nativisme kalawan écés tur percaya diri, 5. ngajéntrékeun tiori diajar nurutkeun kognitivisme kalawan écés tur percaya diri, 6. ngajéntrékeun prinsip-prinsip diajar nurutkeun kognitivisme kalawan bener tur percaya diri, 7. ngajéntrékeun tiori diajar nurutkeun konstruktivisme kalawan écés tur percaya diri, 8. ngajéntrékeun prinsip-prinsip diajar nurutkeun konstruktivisme kalawan percaya diri, 9. nangtukeun kalungguhan basa Sunda kalawan pinuh ku kawani, 10. ngaidéntifikasi fungsi basa Sunda salaku basa daérah kalawan kretif, 11. nangtukeun ciri-ciri basa Sunda lulugu kalawan pinuh ku kawani, 12. nangtukeun ciri basa Sunda wewengkon kalawan pinuh ku kawani, 13. ngaidéntifikasi wangun sisindiran kalawan kreatif, 14. ngaidéntifikasi wangun pupujian kalawan kreatif, jeung 15. maca jeung ngaprésiasi pupujian kalawan babarengan tur disiplin.


5

C. Peta Kompeténsi

2 Tiori jeung Prinsip-prinsip Diajar Nurutkeun Kognitivisme jeung Konstruktivisme

1 Tiori jeung Prinsip-prinsip Diajar Nurutkeun Béhaviorisme jeung Nativisme

Kompeténsi Pédagogik Paham jeung mekarkeun kurikulum sarta tiori pangajaran jeung prinsip-prinsipna Kompeténsi Profésional Paham kana matéri, struktur, jeung pola pikir paélmuan dina mata pangajaran basa Sunda

3 Kalungguhan, Fungsi Basa Sunda salaku Basa Daérah, Ciri Basa Sunda Lulugu jeung Wewengkon


6

© 2017

4 Wangun jeung Struktur Sisindiran, Pupujian, jeung Maca katut Ngaprésisi Pupujian

D. Ambahan Matéri 1. 1. Tiori jeung Prinsip-prinsip Diajar nurutkeun Béhaviorisme a.Tiori Diajar nurutkeun Béhaviorisme b.Prinsip-prinsip Diajar nurutkeun Béhaviorisme 2. Tiori jeung Prinsip-prinsip Diajar nurutkeun Nativisme a.Tiori Diajar nurutkeun Nativisme b.Prinsip-prinsip Diajar nurutkeun Nativisme 2. 1. Tiori jeung Prinsip-prinsip Diajar nurutkeun Kognitivisme a.Tiori Diajar nurutkeun Kognitivisme b.Prinsip-prinsip Diajar nurutkeun Kognitivisme 2.Tiori jeung Prinsip-prinsip Diajar nurutkeun Konstruktivisme a.Tiori Diajar nurutkeun Konstruktivisme b.Prinsip-prinsip Diajar nurutkeun Konstruktivisme 3. 1. Kalungguhan Basa Sunda a.Tiori jeung Konsép Kalungguhan Basa Sunda b.Kalungguhan basa Sunda 2.Fungsi Basa Sunda salaku Basa Daérah a.Tiori jeung Konsép Fungsi Basa Sunda b.Fungsi Basa Sunda salaku Basa Daérah 3.Ciri Basa Sunda Lulugu a.Tiori jeung Konsép Basa Sunda Lulugu b.Ciri Basa Sunda Lulugu c.Kandaga Kecap Basa Sunda Lulugu 4.Ciri Basa Sunda Wewengkon a.Tiori jeung Konsép Basa Sunda Wewengkon b.Ciri Basa Sunda Wewengkon c.Kandaga Kecap Basa Sunda Basa Sunda Wewengkon 4.1. Wangun jeung Struktur Sisindiran a. Wangun Sisindiran b. Struktur Sisindiran


7

2.Wangun jeung Strukur Pupujian a.Wangun Pupujian b.Struktur Pupujian 3.Kaparigelan Ngagunakeun Basa: Maca jeung Ngaprésiasi Pupujian a.Maca Pupujian b.Ngaprésiasi Pupujian

Lian ti kudu ngawasa matéri anu tadi ditataan, oge Sadrérék dipiharep bisa ngalarapkeun lima ajén utama karakter: réligius, nasionalis, mandiri, gotong royong, jeung integritas.

E. Cara Ngagunakeun Modul Sangkan tujuan anu geus ditangtukeun kahontal, dipiharep Sadérék ngalaksanakeun pituduh ngagunakeun ieu modul kalawan ihlas, profesional, disiplin, tanggung jawab, percaya diri, tur kréatif. 1. Baca tujuan kagiatan pangajaran kalawan gemet. 2. Titénan Indikator Kahontalna Kompeténsi (IKK) kalawan imeut tur daria. 3. Baca pedaran matéri kalawan taliti. 4. Laksanakeun kagiatan diajarna kalawan ihlas, profesional, tanggung jawab, jeung percaya diri. 5. Pigawé soal latihan/kasus/pancén kalawan tanggung jawab. 6. Baca tingkesanana kalawan taliti. 7. Tengetan Uji Balik jeung Lajuning Laku kalawan taliti. 8. Pariksa jawaban sing jujur ku cara ngakurkeun jeung rambu-rambu jawaban anu aya dina konci jawaban sacara babarengan jeung kelompok diajar Sadérék anu deukeut. 9. Lamun peunteun latihan/kasus/pancén Sadérék geus ngahontal 75% bener, kakara Sadérék nuluykeun kana kagiatan diajar saterusna. Lamun peunteun latihan/kasus/pancén Sadérék kurang ti 75%, Sadérék kudu diajar deui

kalawan daria nepi ka tujuan éta pangajaran ngahontal

minimal 75%.


8

© 2017

KOMPETÉNSI PEDAGOGIK: TIORI DIAJAR JEUNG LARAPNA DINA PANGAJARAN BASA SUNDA


9


10

© 2017

KD 1

KAGIATAN DIAJAR 1

TIORI JEUNG PRINSIP-PRINSIP DIAJAR NURUTKEUN BÉHAVIORISME JEUNG NATIVISME A. Tujuan Saréngséna ngulik Kagiatan Diajar, Sadérék dipiharep meunang kamampuh pikeun ngajéntrékeun 1.

tiori diajar nurutkeun béhaviorisme kalawan percaya diri.

2.

prinsip diajar nurutkeun béhaviorisme kalawan percaya diri.

3.

pamadegan tokoh béhaviorisme kalawan percaya diri.

4.

kaunggulan béhaviorisme kalawan percaya diri.

5.

kahéngkéran béhaviorisme kalawan percaya diri.

6.

larapnabéhaviorisme dina pangajaran kalawan kréatif.

7.

tiori diajar nurutkeun nativisme kalawan percaya diri.

8.

tokoh nativisme kalawaan percaya diri.

9.

kaunggulan nativisme kalawan percaya diri.

10. kahéngkéran nativisme kalawan percaya diri. 11. larapna nativisme dina pangajaran kalawan kréatif.

B. Indikator Kahontalna Kompeténsi Indikator kahontalna ieu kagiatan diajar, nyaéta bisa 1.

nerangkeun tiori diajar nurutkeun béhaviorisme kalawan percaya diri;

2.

ngajéntrékeun prinsip diajar nurutkeun béhaviorisme kalawan percaya diri;

3.

nataan tokoh béhaviorisme kalawan percaya diri;

4.

némbongkeun kaunggulan béhaviorisme kalawan percaya diri;

5.

némbongkeun kahéngkéran béhaviorisme kalawan percaya diri; jeung

6.

ngalarapkeun béhaviorisme dina pangajaran kalawan kreatif.

7.

ngajéntrékeun tiori diajar nurutkeun nativisme kalawan percaya diri. PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

11

KD 1

8.

nataan tokoh nativisme kalawan percaya diri.

9.

ngajéntrékeun kaunggulan nativisme kalawan percaya diri.

10. ngajéntrékeun kahéngkéran nativisme kalawan percaya diri. 11. méré conto larapna nativisme dina pangajaran kalawan kréatif.

C. Pedaran Matéri Ieu di handap dipedar perkara tiori jeung prinsip diajar nurutkeun béhaviorisme jeung nativisme. Baca, tengetan, jeung ulik pedaranana kalawan daria, gemet, tur percaya diri. Sangkan leuwih onjoy dina ngawasa bahan,

sawalakeun

jeung

babaturan

kalawan

silih

hargaan

dina

ngasongkeun pamanggih. Dina dunya atikan, tiori jeung prakték atikan dipangaruhan ku aliran filsafat pendidikan. Sawatara aliran filsafat pendidikan anu bisa dilarapkeun dina sistem

pangajaran

nyaéta

tiori

béhaviorisme,

tiori

nativisme,

tiori

kognitivisme, jeung tiori konstruktivisme. 1. Tiori jeung Konsép Béhaviorisme Tiori béhaviorisme mimiti dipedar ku Gagne jeung Berliner nyaeta ngeunaan parobahan tingkah laku anu mangrupa hasil tina pangalaman. Saterusna, ieu tiori mekar jadi aliran psikologi diajar anu mangaruhan kamekaran tiori pendidikan jeung pangajaran anu disebut aliran béhaviorisme. Ieu aliran museur kana kawangunna paripolah anu katingali tina hasil diajar.Tiori béhaviorisme anu katelah ku modél hubungan Stimulus-Réspon (S-R) nempatkeun siswa dina posisi pasif. Hiji réspon (paripolah) bisa diwangun lantaran dikondisikeun ku cara nu geus ditangtukeun, ngan ngagunakan métode drill (dibiasakeun). Munculna paripolah bakal leuwih kuat lamun dibéré hadiah, jeung bakal leungit lamun dibéré hukuman. Hubungan S-R, individu pasif, paripolah anu katingali, ngawangun paripolah ku cara ngatur kondisi sacara disiplin, hadiah jeung hukuman mangrupa unsur-unsur penting dina tiori béhaviorisme. Hiji jalma dianggap geus tuntas diajar hiji hal lamun manéhna bisa némbongkeun parobahan paripolahna. Nurutkeun ieu tiori anu penting PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

12

© 2017

KD 1

dina diajar ayana input anu mangrupa stimulus jeungoutput anu mangrupa réspon. Stimulus nyaéta naon waé anu dibikeun ku guru ka siswa, sedengkeun réspon mangrupa réaksi atawa tanggapan siswa kana stimulus anu dibikeun ku guru. Prosés anu lumangsung antara stimulus jeung réspon henteu bisa dititénan jeung henteu bisa diukur. Ari anu bisa dititénan mah stimulus jeung réspon, ku sabab éta naon anu dibikeun kuguru (stimulus) jeungnaon anu ditarima ku siswa (réspon) kudu bisa dititénan jeung diukur. Ieu tiori ngutamakeun pengukuran, sabab pengukuran mangrupa hiji hal penting pikeun ningali aya henteuna parobahan tingkah laku. Ieu paham téh geus lila dianut ku para guru.Tiori béhaviorisme loba dikritik sabab henteu mampuh nerangkeun situasi diajar anu kompléks. Lian ti éta, sawangan béhaviorisme kurang bisa nerangkeun ayana variasi tingkat émosi siswa, sanajan maranéhna miboga pangalaman penguatan anu sarua. Prinsip-prinsipTiori Béhaviorisme a. Paripolah nyata jeung bisa diukur miboga mana nu tangtu, lain mangrupa wujud tina jiwa atawa méntal anu abstrak b. Aspék méntal tina kasadaran anuh enteu miboga wangun fisik kudu disingkahan. c. Sawangan utamana ti Watson: overt, observable béhavior, mangrupa hiji-hijina subyék anu sah tina élmu psikologi anu bener. d. Dina kamekaranana, pamadegan Watson anu ékstrim ieu dimekarkeun deui ku para béhaviorist ku cara ngajembaran ambahan ulikan béhaviorisme anu ahirna mah sawangan béhaviorisme jadi henteu ékstrem teuing saperti anu diébréhkeun ku Watson, nyaéta ku ngalibetkeunana faktor-faktor internal, sok sanajan fokus kana overt behavior masih angger aya. e. Aliran béhaviorisme geus nyumbangkeun métodena anu positivistik dina kamekaran élmu psikologi. f. Loba ahli anu ngabagi béhaviorisme kana dua periode: béhaviorisme awal jeung béhaviorisme ahir.


13

KD 1

2. Tokoh-Tokoh Béhaviorisme a. Edward Lee Thorndike (1874 - 1949) Nurutkeun Thorndike aya tilu hukum diajar anu utama. 1)

The Law of Effect (Hukum Akibat) Hukum akibat nyaéta hubungan stimulus réspon anu kamungkinan leuwih kuat lamun akibatna nyenangkeun jeung kamungkinan bakal héngkér lamun akibatna henteu matak nyugemakeun. Cindekna, ieu hukum téh némbongkeun kana beuki kuat atawa beuki héngkérna konéksi tina hasil paripolah. Paripolah anu dibarengan akibat anu nyugemakeun bakal leuwih dipertahankeun jeung bakal dibalikkan deui dina waktu séjén. Sabalikna, paripolah anu akibatna henteu ngadatangkeun kasugemaan, éta paripolah téh bakal dieureunan jeung moal dibalikkan deui. Konéksi antara kesan panca indera jeung paripolahna bisa jadi leuwih kuat atawa leuwih héngkér, gumantung kana “buah”/“hasil” paripolah anu pernah dilakukeun. Upamana, lamun siswa migawé PR, bakal nyenangkeun guruna. Tapi lamun teu migawé PR, manéhna bakal dihukum. Paripolah migawé PR bakal ngawangun sikepna.

2)

The Law of Exercise (Hukum Latihan) Hukum latihan nyaéta beuki mindeng tingkah laku dilatih (digunakeun), mangka éta asosiasi bakal leuwih kuat. Di dieu, hukum latihan boga harti dua hal: • The Law of Use: hubungan-hubungan atawa konéksi-konéksi bakal tambah kuat, lamun aya latihan anu sipatna leuwih nguatan éta hubungan. • The Law of Disue: hubungan-hubungan atawa konéksi-konéksi bakal tambah héngkér, lamun latihan-latihan dieureunkeun.


14

© 2017

KD 1

3)

The Law of Readiness (Hukum Kasayagaan) Hukum kasayagaan éta nerangkeun yén beuki sayagana hiji organisme pikeun meunangkeun parobahan tingkah laku, mangka lumangsungna parobahan éta tingkah laku bakal nimbulkeun kasugemaan individu nepi ka asosiasina jadi leuwih kuat. Prinsip utama tiori konéksionisme nyaéta diajar mangrupa hiji kagiatan ngawangun asosiasi (connection) antara kesan panca indera jeung kahayang pikeun migawé hiji hal. Upamana, lamun siswa ngarasa resep atawa kataji ku kagiatan kupat-kaput, nya manéhna bakal migawé éta hal. Lamun kupat-kaputna dilaksanakeun, manéhna

bakal

ngarasa

sugema;

diajar

ngaput

bakal

ngahasilkeun hiji préstasi anu nyugemakeun. b. John Watson (1878 - 1958) Watson téh salah saurang béhavioris murni, ulikanana ngeunaan diajar disajajarkeun jeung élmu-élmu séjén saperti Fisika atawa Biologi anu tangtu oriéntasina ngan kana pangalaman émpirik, nyaéta nepi ka mana bisa dititénanana jeung bisa diukurna. Nurutkeun Watson, diajar mangrupa prosés interaksi antara stimulus jeung réspon, tapi éta stimulus jeung résponna kudu bisa dititénan jeung diukur. Jadi, parobahan-parobahan méntal dina diri saurang siswa salila proses diajar ngajar, henteu kudu diperhatikeun sabab henteu bisa dititénan. Pamadegan utama Watson: 1)

Psikologi ngulik stimulus dan réspons (S-R Psikologi). Anu dimaksud ku stimulus nyaéta sakabéh obyék di lingkungan, kaasup parobahan jaringan dina awak. Réspon nyaéta naon waé anu dilakukan anu mangrupa jawaban kana stimulus, mimiti tina tingkat basajan kana tingkat luhur.

2)

Henteu percaya kana unsur herediter (katurunan) anu jadi panangtu paripolah. Paripolah manusa mangrupa hasil diajar sahingga unsur lingkungan téh penting pisan. Ku kituna, sawangan Watson sipatna deterministik, paripolah manusa ditangtukeun ku faktor éksternal. PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

15

KD 1

3)

Dina

hal

mind-body,

sawangan

Watson

basajan

pisan.

Pamadeganana, mind mungkin waé aya, tapi lain mangrupa hasil diajar. Jadi, lain hartina Watson nolak mind sacara total. Manéhna nganggap body ngan jadi obyék studi ilmiah. Hal ieu pisan anu jadi ciri utama béhaviorisme anu dicekel pageuh ku para tokohna. Matak ieu pamadegan ti awal kénéh loba nu ngaréaksi, sok sanajan kitu ahirna mah béhaviorisme justru jadi populér. 4)

Watson nolak konsép insting, mimiti tina karakteristikna anu mangrupa réfléks.

5)

Sabalikna, konsép diajar mangrupa hal anu vital nurutkeun sawangan Watson jeung tokoh béhaviorisme séjénna.

6)

Pamadeganan kana memory patukang tonggong jeung pamikiran William James. Nurutkeun Watson, naon waé anu inget jeung poho

ditangtukeun

ku

mindeng

henteuna

éta

hal

digunakeun/dilakukeun atawa gumantung kana éta hal--naha dijadikeun kabiasan atawa henteu. Faktor anu nangtukeunana nyaéta kabutuh. 7)

Prosés thinking jeung speech raket pisan patalina. Thinking nyaéta subvocal talking. Hartina, proses mikir didadasaran ku kaparigelan nyarita. Prosés mikir sarua jeung prosés nyarita anu henteu katingali, sanajan masih bisa katiténan tina gerakan biwir jeung gerakan awak séjénna.

8)

Sumbangan utama Watson nyaéta pamadeganana anu kuat ngeunaan paripolah anu bisa dikontrol jeung aya hukum anu ngaturna. Ku nolakna kana mind jeung kasadaran, Watson mampu ngahudangkeun deui sumanget obyéktivitas dina psikologi anu mukakeun jalan pikeun risét-risét émpiris dina ékspérimén anu bisa dikontrol.

c. Clark L. Hull (1884 - 1952) Clark Hull ngagunakan variabel hubungan antara stimulus jeung réspon pikeun ngajelaskeun harti diajar. Nurutkeun Clark Hull, sakumna fungsi paripolah boga mangfaat pikeun ngajaga organisme tetep hirup. Ku kituna, Hull ngébréhkeun yén kaperluan biologis (drive) PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

16

© 2017

KD 1

jeung nyumponan kaperluan biologis téh penting dina nempatkeun posisi séntral tina sakabéh kagiatan manusa, nepi ka stimulus dina diajar ogé ampir salilana dipatalikeun jeung kabutuh biologis, sanajan réspon anu bakal muncul mungkin béda-béda.

Prinsip-prinsip utama tiori Clark L. Hull: • Reinforcement mangrupa faktor penting dina diajar. • Prosés diajar bisa lumangsung, lamun geus aya kasaimbangan biologis. Hal ieu nembongkeun pangaruh tiori Darwin anu mentingkeun adaptasi biologis organism. d. Edwin Guthrie Prinsip diajar Guthrie anu utama nyaéta hukum kontiguiti anu mangrupa gabungan stimulus-stimulus anu dibarengan ku gerakan. Guthrie ngagunakeun variabel hubungan stimulus jeung réspon pikeun ngajelaskeun lumangsungna prosés diajar. Hubungan antara stimulus jeung réspon sipatna saheulaanan, antuka dina kagiatan diajar siswa perlu mindeng dibéré stimulus supaya hubungan stimulus jeung réspon sipatna leuwih kuat jeung rélatif angger. Guthrie ogé percaya yén hukuman (punishment) ogé penting dina prosés diajar. Hukuman anu dibikeun dina waktu anu merenah bakal mampuh ngarobah tingkah laku siswa. e. Burrhus Frederic Skinner (1904 - 1990) Konsép-konsép Skinner ngeunaan diajar leuwih unggul tibatan konsép para tokoh saméméhna. Manéhna mampuh ngajelaskeun konsép diajar sacara basajan tapi leuwih kompréhénsif. Nurutkeun Skinner hubungan antara stimulus jeung réspon lumangsung ku cara interaksi jeung lingkunganana, anu saterusna nimbulkeun parobahan tingkah laku. Réspon anu ditarima ku saurang siswa ngayakeun interaksi antarstimulus anu hal ieu téh bakal mangaruhan kana réspon anu dihasilkeun. Réspon anu dibikeun miboga konsékuénsi-konsékuénsi. Konsékuénsi-konsékuénsi ieu pisan anu engkéna mangaruhan kana munculna paripolah. PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

17

KD 1

Ku sabab kitu, dina nyangkem tingkah laku siswa ku cara anu bener kudu paham kana hubungan antarstimulus, sarta paham kana konsép anu mungkin dimunculkeun jeung sawatara konsékuénsi anu mungkin muncul akibat éta réspon. Skinner nétélakeun yén ku ngagunakeun parobahan-parobahan méntaldina nerangkeun tingkah laku ngan nambah ruwedna masalah sabab perlu diterangkeun deui.

3. Kaunggulan jeung Kahéngkéran Béhaviorisme a. Kaunggulan Béhaviorisme 1) Cocog pisan pikeun meunangkeun kamampuh anu ngabutuhkan

prakték jeung pembiasaan anu miboga unsur-unsur saperti kecepatan, spontanitas, kelenturan, réfléks, jeung daya tahan. 2) Mampu ngaping siswa supaya henteu mikir liniér, konvérgén, tapi

kréatif, jeung produktif. 3) Ngabingbing siswa ngudag targét, anu ahirna ngajadikeun siswa

bébas ngalakukeun kréasi jeung imajinasi. b. Kahéngkéran Béhaviorisme 1)

Pangajaran museur ka guru (teacher centered learning), sipatna meanistik, jeung oriéntasina ngan kana hasil anu bisa dititénan jeung diukur.

2)

Siswa ngan ngaregepkeun pedaran guru jeung ngapalkeun naon-naon anu diregepkeun jeung dianggap hiji cara diajar anu éféktif.

3)

Siswa (tori skinner) anu meunang hukuman, boh verbal boh fisik saperti kekecapan kasar atawa pamoyok justru akibatna goréng pikeun siswa.

4)

Henteu bisa ngajelaskan situasi diajar

kompléks, sabab loba

variabel atawa hal-hal anu raket patalina jeung pendidikan/diajar anu lain ngan ukur hubungan stimulus jeung réspon. 5)

Henteu

bisa

ngajelaskan

alesan-alesan

anu

nyalahkeun

hubungan antara stimulus--réspon jeung henteu bisa ngajawab hal-hal anu nyababkan ayana kateusaluyuan antara stimulus anu dibikeun jeung résponna. PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

18

© 2017

KD 1

4. Aplikasi Béhaviorisme dina Pangajaran Aplikasi tiori béhaviorisme dina pangajaran gumantung kana sababaraha hal saperti: tujuan pangajaran, sipat matéri pangajaran, karakteristik siswa, média jeung fasilitas pangajaran anu nyampak. Pangajaran anu dirancang dumasar kana tiori béhaviorisme nganggap pangaweruh téh obyéktif, pasti, tetep, henteu robah. Pangaweruh geus miboga struktur nu rapih, ahirna diajar mangrupa prosés meunangkeun pangaweruh, ari ngajar nyaéta mindahkan pangaweruh (transfer of knowledge) ka siswa. Fungsi pikiran pikeun néplak struktur pangaweruh anu geus aya ngaliwatan prosés mikir anu bisa dianalisis jeung dipasing-pasing, nepi ka ma’na anu dihasilkeun tina prosés mikir ditangtukeun ku karakteristik struktur éta pangaweruh. Siswa dipiharep miboga pamahaman anu sarua kana pangaweruh anu diajarkeun. Hartina, naon waé anu dicangking ku guru kudu dicangking ku siswa. Dina prosés diajar, siswa dianggap

objék pasif anu salilana butuh

motivasi jeung penguatan ti guru. Ku sabab kitu, para guru mekarkeun kurikulum anu miboga struktur ku cara ngagunakeun standar-standar nu tangtu dina prosés diajar anu kudu dihontal ku para siswa. Kitu deui dina prosés évaluasi diajar, siswa diukur ngan kana hal-hal nyata jeung bisa dititénan nepi ka hal-hal anu sipatna henteu bisa dititénan henteu kadongkang dina prosés évaluasi. Implikasi tina tiori béhaviorisme kurang bisa méré kabébasan ka siswa pikeun ngalakukeun kréasi, atawa ékspériméntasi, jeung mekarkeun kamampuanana sorangan. Ku sabab sistem pangajaranana otomatis-mekanis dina ngahubungkeun stimulus jeung réspon ahirna jiga saperti gawé mesin atawa robot. Akibatna, siswa kurang mekar luyu jeung poténsi dirina. Ku sabab tiori béhaviorisme nganggap yén pangaweruh geus boga struktur anu rapih jeung boga aturan, mangka siswa disanghareupkeun kana aturan-aturan anu jelas jeung ditangtukeun leuwih ti heula. Ngabiasakeun jeung disiplin jadi penting dina diajar, nepi ka pangajaran leuwih dipatalikeun kana disiplin. Kagagalan dina nambah élmu dikatégorikeun kasalahan anu perlu dihukum jeung kasuksésan diajar atawa dina ngahontal hiji PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

19

KD 1

kaparigelan dikatégorikeun jadi perilaku anu pantes dibéré hadiah. Taat kana aturan dianggap panangtu kasuksésan diajar. Siswa téh objék anu kudu boga paripolah luyu jeung

aturan, atuh kontrol diajar kudu

dijalankeun ku sistem anu aya di luar diri siswa.

Tujuan pangajaran nurutkeun tiori béhaviorisme museur kana nambahan pangaweruh. Pangajaran kudu nuturkeun urutan kurikulum, atuh kagiatan diajarna leuwih loba didasarkeun kana buku téks/buku wajib anu kudu museur kana kaparigelan nepikeun deui eusi éta buku téks/buku wajib. Lian ti éta, pangajaran jeung évaluasi leuwih nyoko kana hasil diajar. Évaluasi nyoko kana réspon pasif jeung kaparigelan anu misah-misah. Ieu tiori leuwih nyoko kana évaluasi anu meunteun kamampuh siswa sacara individual.

5. Tiori jeung Konsép Nativisme Aliran Nativisme mangrupa aliran anu leuwih merhatikeun kamampuh diri siswa. Faktor lingkungan dianggap kurang pangaruhna kana kamekaran siswa. Istilah Nativisme asalna tina kecap‘natie’, hartina ‘lahir’. Nurutkeun aliran nativisme, lingkungan sabudeureunana euweuh hartina sabab lingkungan teu boga daya dina mangaruhan kamekaran siswa. Ieu aliran teu nganggap yén kamekaran individu ditangtukeun ku faktor bawaan nalika lahir. Ku sabab kitu, hasil atikan ditangtukan ku bakat anu dibawa mangsa lahir. Ku kituna, nurutkeun ieu aliran, hasil diajar ditangtukan ku individuna sorangan. Atikan siswa anu henteu luyu jeung bakat anu dibawa moal aya gunana pikeun kamekaran siswana sorangan. Tapi faktor bawaan lain hiji-hijina faktor anu nangtukeun kamekaran, masih loba faktor séjén anu mangaruhanana. Pamadegan konvérgénsi bakal ngajéntrékeun dua faktor ieu: bawaan (hereditas) jeung lingkungan dina kamekaran siswa. Aya hiji poko pamadegan aliran nativisme anu mangaruhan pisan diri individu nyaéta “inti“ pribadi (G.Leibnitz;Monad) anu ngarojong manusa pikeun ngawujudkeun diri, nangtukeun pilihan jeung kahayangna sorangan, jeung nempatkeun manusa jadi makhluk aktif anu miboga kahayang anu bébas. PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

20

© 2017

KD 1

Pamadegan séjénna ngébréhkeun yén nativisme asalna tina kecap ‘nativus, anu hartina ‘kelahiran’. Ieu tiori muncul tina filsafat nativisme anu mangrupa filsafat idéalisme anu ngahasilkeun hiji anggapan yén kamekaran siswa ditangtukeun ku héréditas, bawaan ti mimiti lahir, jeung faktor alam anu kodrati. Ngaliwatan ieu tiori, Arthur Schopenhauer ngébréhkan yén anu bawaanana goréng bakal jadi goréng; anu bawaanana hadé jadi hadé tanpa pangaruh lingkungan nu aya. Ieu tiori nganggap yén faktor bawaan anu sipatna kodrati henteu bisa dirobah ku alam sakurilingna atawa ku atikan. Arthur Schaupenhaur ngébréhkeun anu jahat bakal jadi jahat; anu hadé bakal jadi hadé. Ieu tiori lawan tina tiori béhaviorisme. Tiori nativisme mangrupa dasar pamikiran yénhasil henteuna atikan henteu ditangtukeun ku faktor atikan jeung lingkungan éta siswa. Hartina, lingkungan henteu boga kakuatan dina mangaruhan

kamekaran

siswa.

Kamampuh

saurang

siswa

bisa

dipangaruhan ku sababaraha faktor intern di antarana: Faktor Génétik Nyaéta faktor gén ti kolotna anu ngarojong ayana hiji bakat anu muncul ti diri manusa. Contona, lamun indung bapana biduan, mangka anakna ogé boga bakat jadi biduan anu perséntase éta bakat nyanyi téh luhur mungguh ieu tiori mah Faktor Kamampuh Siswa Nyaéta faktor anu ngajadikan siswa mikanyaho kana poténsi anu aya dina dirina. Faktor ieu leuwih nyata sabab siswa bisa mekarkeun poténsi anu aya dina dirina. Contona, nalika aya kagiatan ékstrakurikulér pidato siswa boga kahayang anu kuat pikeun miluan éta kagiatan sabab manéhna hayang mekarkeun bakat anu aya dina dirina. Faktor Tumuwuhna Budak nurutkeun Tiori Nativisme Nyaéta faktor anu ngarojong siswa minatna dina unggal

pikeun mikanyaho bakat jeung

tumuwuh jeung mekarna sacara alami nepi ka

tumuwuhna éta budak téh normal. Éta budak bakal boga sikep énérjik, aktif, jeung responsif kana kamampuhna. Sabalikna, lamun tumuwuhna


21

KD 1

éta budak henteu normal mangka éta budak téh moal bisa mikawanoh kana bakat jeung kamampuan. Faktor-faktor éta anu mangaruhan kana kamekaran sarta kadewasaan atikan budak. Ku ayana tilu faktor tadi bisa ngajadikeun saurang siswa masagi jeung miboga kadéwasaan. 6. Tokoh-tokoh Nativisme Tokoh aliran Nativisme di antarana: (1) Schopenhaur (filsuf Jerman 17881860) jeung (2) Noam Chomsky dina awal tahun 1960.

7. Kaunggulan jeung Kahéngkéran Nativisme a. Kaunggulan Nativisme 1) Mampuh ngamunculkeun bakat dirina Ieu tiori miharep manusa bisa ngaoptimalkan bakatna, sabab ku ieu tiori hiji jalma

bisa mikawanoh kana bakat dirina anu bisa

dimekarkeun ku manéhna. Ku ieu hal bakal ngagampangkeun manusa pikeun mekarkeun hiji bakat anu engkéna bakal nangtukeun kamajuan dina hirupna. 2) Ngarojong manusa ngawujudkan dirina anu boga kompeténsi Jadi, ku ieu tiori dipiharep unggal manusa kudu leuwih kréatif jeung inovatif dina upaya mekarkeun bakat jeung minat sangkan jadi manusa anu kompetén jeung kompetitif dina nyanghareupan tangtangan jaman kiwari anu terus leuwih ngabutuhkeun manusa unggul anu kompetén. 3) Ngarojong manusa dina nangtukeun pilihan Ieu tiori miharep manusa bisa ngabogaan sikep leuwih bijaksana dina

nangtukeun pilihanana, jeung lamun manusa geus

nangtukeun pilihanana, mangka manéhna bakal komitmen jeung nyekel pageuh kana pilihanana jeung bakal yakin yén hiji hal anu dipilihna mangrupa anu panghadéna pikeun dirina.


22

© 2017

KD 1

4) Ngarojong manusa pikeun mekarkeun poténsi dirina Ieu tori nétélakeun yén anu ngajadikeun manusa boga peran aktif dina mekarkeun poténsi dirina nyaéta ciri khas atawa ciri husus jati dirina. 5) Ngarojong manusa mikawanoh kana bakat minatna Ku ayana ieu tiori, mangka manusa bakal gampang mikawanoh bakatna. Leuwih awal manusa mikawanoh bakatna, nyaéta manusa bakal leuwih ngamaksimalkeun bakatna supaya mekar leuwih optimal. b. Kahéngkéran Nativisme Ieu tiori nganggap saolah-olah sipat-sipat manusia henteu bisa dirobah sabab geus ditangtukeun ku sipat-sipat bawaan. Lamun bawaanana hadé, mangka bakal jadi hadé; lamun bawaanana jahat, mangka bakal jadi jahat. Jadi, sipat manusa mah permanén henteu bisa dirobah. Ieu tiori nganggap atikan jadi hiji hal anu pesimistis. 8. Larapna Nativisme dina Pangajaran Tiori nativisme kurang méré kasempetan ka guru pikeun ngarobah kapribadian siswa. Dumasar kana éta hal, pangaruh atikan atawa sakola saeutik pisan pikeun jadi hiji tinimbangan dina ngarobah siswa. Tapi hal ieu justru patukang tonggong jeung

kanyataan anu disanghareupan,

sabab kanyataanana ti jaman baheula nepi ka kiwari manusa usaha ngatik ngadidik generasi ngora nya ku atikan. Jadi, konsép nativisme henteu bisa dicekel jeung henteu bisa dipertanggungjawabkeun. Anu nganut aliran nativisme nganggap yén orok anu lahir geus jeung bawaanana, boh bawaan hadé boh goréng. Ku sabab kitu, hasil akhir atikan ditangtukeun ku bawaanana mangsa lahir. Dumasar kana éta pamadegan,

mangka hasil atikan ditangtukeun ku siswana sorangan.

Ditegaskeun yén “anu jahat bakal jadi jahat; jeung anu hadé bakal jadi hadé.” Atikan anu henteu saluyu jeung bakat katut bawaan siswa moal aya gunana pikeun kamekaran éta budak dina prosés diajarna.


23

KD 1

Pikeun nativisme, lingkungan sabudeureunana moal aya hartina sabab lingkungan moal boga daya jeung kakuatan dina mangaruhan kamekaran siswa. Anu nganut ieu aliran ngébréhkeun yén lamun budak miboga bawaan jahat, manéhna bakal jahat; jeung lamun hiji budak miboga bawaan hadé, nya bakal jadi hadé. Ieu bakat jahat jeung hadé teu henteu bisa dirobah ku kakuatan ti luar. Geus loba dipadungdengkeun ngeunaan hal-ihwal atikan, boh nu aya patalina jeung hakekat kahirupan manusa boh anu aya patalina jeung kabudayaan anu mangrupa produk tina prosés atikan. Dina mangsa manusa ngalaman tahap kamekaran, boh sacara fisik boh sacara rohanina dina prosés atikan, muncul patalékan dasar ngeunaan faktor anu paling mangaruhan kana kamekaran hiji siswa, naha faktor bakat jeung kamampuanana sorangan, atawa faktor anu datangna ti luar diri manusa, atawa duanana sacara babarengan. Tina faktor bakat jeung kamampuan dirina sorangan nya muncul tiori anu disebut tiori nativisme. Nativisme asalna tina kecap “nativus” hartina ‘bawaan’. Tiori nativisme disebut ogé tiori naturalisme atawa tiori pesimisme. Tiori ieu nganggap yén manusa ngalaman tumuwuh mekarna lain ku sabab faktor atikan jeungintervénsi séjénna anu datangna til uar manusa, anging ditangtukeun ku bakat jeung bawaanana. Tiori ieu nganggap yén upaya atikan téh euweuh gunana jeung moal aya hasilna. Malah ceuk ieu tiori atikan téh justru bakal ngaruksak kamekaran siswa. Tumuwuh mekarna siswa henteu

perlu diintervénsi ku upaya atikan, sangkan tumuwuh

mekarna siswa lumangsung sacara wajar, alamiah, luyu jeung kodratna. Faktor bawaan téh dominan dina nangtukeun hasil diajar. Faktor-faktor anu séjénna saperti lingkungan henteu aya pangaruhna pisan jeung éta hal henteu bisa dirobah ku kakuatan atikan. Atikan anu dilaksanakeun mangrupa hiji usaha anu tanpa daya nurutkeun ieu tiori, sabab siswa bakal nangtukeun hasilna ku dirina sorangan lain ngaliwatan usaha atikan. Sanajan dina atikan aya aturan beurat atawa ringan, éta siswa tetep bakal balik deui kana sipat jeung bawaanana. Kitu deui faktor lingkungan, sabab lingkungan moal boga kakuatan dina mangaruhan kamekaran siswa. PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

24

© 2017

KD 1

Dina tiori nativisme geus ditétélakeun yén sipat-sipat anu dibawa ti mangsa lahir bakal nangtukeun kaayaan siswa ka hareupna. Unsur anu pangmangaruhanana kana kamekaran siswa nyaéta unsur génétik individu anu diwariskeun ku kolotna. Dina kamekaranana, budak bakal mekar dina polana; budak bakal tumuwuh jeung mekar gancang nalika ti mangsa orok, bakal ngurangan nalika keur budak, tuluy tumuwuh fisikna sacara maksimum nalika rumaja, jst.

Lembar Kerja Kompeténsi Pédagogik Pituduh: 1. Pék titénan matéri tiori diajar nurutkeun béhaviorisme dina Modul Kelompok Kompeténsi B! 2. Diskusikeun dina kelompok sarta jawab pertanyaan ngeunaan tiori diajar nurutkeun béhaviorisme ieu di handap! 3. Tuliskeun jawaban hasil diskusi dina kolom ieu sarerusna! Ngaran Tokoh Béhaviorisme

Tiori Diajar

Prinsip-prinsipna

1.

2.

Béhaviorisme

3.

4.


25

KD 1

D. Kagiatan Diajar Kagiatan diajar anu kudu dipilampah ku Sadérék nyoko kana runtuyan kagiatan saperti ieu di handap. 1. Titénan

heula

tujuan jeung

indikator

kahontalna

diajar

kalawan

babarengan. 2. Baca pedaran matéri ajar nu dipidangkeun kalawan daria. 3. Pigawé latihan atawa pancén nu dipidangkeun dina ieu kagiatan diajar kalawan percaya diri. 4. Baca deui saliwat pedaran matéri ajar, tuluy titénan tur bandingkeun jeung tingkesan matéri ajar kalawan percaya diri. 5. Lamun manggih bangbaluh, Sadérék bisa sawala (diskusi) jeung kancamitra séjénna kalawan profesional.

E. Latihan/ Kasus /Pancén Sanggeus neuleuman eusi modul kalawan gemet tur percaya diri, jawab sakur pananya/paréntah ieu di handap! 1. Jéntrékeun prinsip diajar nurutkeun béhaviorisme kalawan écés tur taliti. 2. Pék larapkeun béhaviorisme dina pangajaran kalawan écés tur taliti! 3. Terangkeun hakékat tiori diajar nurutkeun nativisme kalawan écés tur taliti! 4. Jéntrékeun prinsip diajar nurutkeun nativisme kalawan écés tur taliti! 5. Tuduhkeun kaunggulan nativisme kalawan taliti!

F. Tingkesan Diajar téh hiji prosés anu nuduhkan ayana hiji kagiatan atawa robahna hiji kagiatan akibat ayana réaksi kana hiji kaayaan. Aliran béhavioristik museur kana

parobahan tingkah laku hiji jalma. Hiji jalma ngalakukeun hiji

tindakan—hal ieu akibat tina interaksi antara stimulus jeung réspon. Tiori béhaviorisme dimekarkeun ku Watson, Thorndike, jeung Skinner. Nurutkeun Thorndike, diajar mangrupa prosés interaksi antara stimulus jeung réspon, parobahan tingkah laku téh bisa konkrit (bisa dititénan) atawa bisa abstrak PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

26

© 2017

KD 1

(henteu bisa dititénan). Asumsi tiori Watson yén urang bisa ngaramalkeun paripolah anu bakal dipigawe ku siswa. Tiori Skinner, réspon siswa téh henteu basajan, sabab dina unggal stimulus pasti aya interaksi jeung nu séjénna. Aliran Nativisme mangrupa aliran anu leuwih merhatikeun kamampuh diri siswa. Faktor lingkungan dianggap kurang pangaruhna kana kamekaran siswa. Nurutkeun aliran nativisme, lingkungan sabudeureunana euweuh hartina sabab lingkungan teu boga daya dina mangaruhan kamekaran siswa. Ieu aliran ini nganggap yén kamekaran individu ditangtukan ku faktor bawaan waktu lahir. Ku sabab kitu, hasil atikan ditangtukan ku bakat anu dibawa

mangsa lahir. Ku kituna, nurutkeun ieu aliran, hasil diajar

ditangtukan ku individuna sorangan. Atikan siswa anu henteu luyu jeung bakat anu dibawa moal aya gunana pikeun kamekaran siswana sorangan.

G. Uji Balik jeung Lajuning Laku Pék cocogkeun hasil pagawéan Sadérék kalawan jujur kana jawaban latihan anu geus disayagikeun di bagian tukang ieu modul. Itung jumlah jawaban anu benerna, tuluy gunakeun rumus ieu di handap pikeun ngukur tahap nyangkem Sadérék kana matéri ajar. Rumus: Jumlah jawaban anu benerna Tahap pangabisa =

x 100% 5

Tahap pangabisa matéri ajar nu dihontal ku Sadérék: 90

-

100% = alus pisan

80

-

89%

= alus

70

-

79

= cukup

-

69

= kurang

Lamun Sadérék ngahontal tahap pangabisa 80% ka luhur, Sadérék bisa nuluykeun matéri kana Kagiatan Diajar 2. Tapi, lamun tahap pangabisa


27

KD 1

Sadérék kurang ti 80%, pék balikan deui ngaderes matéri kalawan gemet tur taliti dina Kagiatan Diajar 1 pangpangna matéri nu tacan kacangkem.


28

© 2017

KD 2

KAGIATAN DIAJAR 2

TIORI JEUNG PRINSIP-PRINSIP DIAJAR NURUTKEUN KOGNITIVISME JEUNG KONSTRUKTIVISME A. Tujuan Saréngséna

ngulik

Kagiatan

Diajar

2,

Sadérék

dipiharep mibanda

kamampuh pikeun ngajéntrékeun 1.

hakékat tiori diajar nurutkeun kognitivisme kalawan percaya diri.

2.

prinsip diajar nurutkeun kognitivisme kalawan percaya diri.

3.

tokoh kognitivisme kalawan percaya diri.

4.

kaunggulan kognitivisme kalawan percaya diri.

5.

kahéngkéran kognitivisme kalawan percaya diri.

6.

larapna kognitivisme dina pangajaran kalawan kréatif.

7. prinsip diajar nurutkeun konstruktivisme kalawan percaya diri. 8. nataan tokoh konstruktivisme kalawan percaya diri. 9. némbongkeun kaunggulan konstruktivisme kalawah pinuh ku kawani. 10. némbongkeun kahéngkéran konstrukivtisme kalawan pinuh ku kawani. 11. ngalarapkeun konstruktivisme dina pangajaran kalawan kréatif.

B. Indikator Kahontalna Kompeténsi Indikator kahontalna kompeténsi dina ieu Kagiatan Diajar 2, nyaéta: 1. bisa ngajéntrékeun harti diajar nurutkeun kognitivisme kalawan percaya

diri. 2. bisa ngajéntrékeun prinsip diajar nurutkeun kognitivisme kalawan percaya

diri. 3. bisa nataan tokoh kognitivisme kalawan percaya diri. 4. bisa ngajéntrékeun kaunggulan kognitivisme kalawan percaya diri. 5. bisa ngajéntrékeun kahéngkéran kognitivisme kalawan percaya diri. 6. bisa ngalarapkeun kognitivisme dina pangajaran kalawan kréatif. PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

29

KD 2

7. bisa ngajéntrékeun prinsip diajar nurutkeun konstruktivisme kalawan

percaya diri. 8. bisa nataan tokoh konstruktivisme kalawan percaya diri. 9. bisa ngajéntrékeun kaunggulan konstruktivisme kalawan percaya diri. 10. bisa ngajéntrékeun kahéngkéran konstrukivtisme kalawan percaya diri. 11. bisa ngalarapkeun konstruktivisme dina pangajaran kalawan kréatif.

C. Pedaran Matéri Ieu di handap dipedar perkara tiori jeung prinsip diajar nurutkeun kognitivisme jeung konstruktitivisme. Baca, tengetan, jeung ulik pedaranana kalawan daria, gemet, tur percaya diri. Sangkan leuwih onjoy dina ngawasa bahan,

sawalakeun

jeung

babaturan

kalawan

silih

hargaan

dina

ngasongkeun pamanggih.

1. Tiori jeung Konsép Tiori diajar anu dimekarkeun dina abad ke-20 nyaéta tiori diajar kognitif, tiori belajar anu ngalibetkeun prosés mikir sacara komplék jeung mentingkeun prosés belajar. Baharuddin jeung Esa Nur Wahyuni (2007: 89) ngébréhkeun yén aliran kognitif nganggap kagiatan diajar lain saukur stimulus jeung réspons anu sipatna mékanistik, tapi leuwih ti éta, kagiatan diajar ogé ngalibetkeun kagiatan méntal anu aya dina diri individu anu keur diajar. Dumasar kana éta pamadegan, bisa dihartikeun yén diajar nyaéta hiji prosés méntal anu aktif pikeun ngahontal parobahan paripolah. Warsita ngutarakeun yén” diajar nyaéta ngasosiasikeun aspék-aspék kognitif jeung persépsi pikeun meunangkeun pamahaman”. Maksudna yén diajar nyaéta parobahan persépsi jeung pamahaman anu henteu salilana bisa dititénan dina wujud tingkah laku. Ieu tori museurkeun kana gagasan yén bagian-bagian hiji situasi ngayakeun hubungan dina kontéks situasi sacara gembleng. Nurutkeun Winkel, “diajar nyaéta hiji kagiatan méntal atawa psikis anu lumangsung dina interaksi aktif jeung lingkungan anu ngahasilkeun parobahan-parobahan dina aspék pangaweruh pamahaman, kaparigelan, PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

30

© 2017

KD 2

jeung ajén sikep. Ieu parobahan téh miboga sipat rélatif lila” Hartina, parobahan anu lumangsung dipangaruhan ku pengalaman hirup anu dialaman ku manusa anu éta pangalaman téh jadi prosés diajar anu boga ma’na rélatif lila dina pikiran manusa. Lian ti éta, tiori diajar kognitif nganggap yén “diajar mangrupa prosés mungsikeun

unsur-unsur

kognisi,

utamana

unsur

pikiran,

pikeun

mikawanoh jeung nyangkem stimulus anu datang ti luar.” Kagiatan diajar dina diri manusa dipuseurkeun kana prosés internal mikir, nyaéta prosés ngolah informasi.

2. Tokoh – tokoh Tokoh-tokoh aliran kognitif di antarana nyaéta Piaget, David Ausubel, Jerome Bruner, Albert Bandura, jeung Kurt Lewin. a. Piaget Piaget dina Warsita (2008:69) ngajelaskan yén kamekaran kognitif mangrupa hiji prosés génétika nyaéta prosés anu dasar pamikiranana tina mékanisme biologis atawa kamekaran sistem saraf. Tiori diajar Piaget disebut ogécognitive-development anu nganggap yén prosés mikir téh leuwih mangrupa kagiatan gradual ti batan fungsi intéléktual kongkrit.

Nurutkeun

ieu

tiori,

diajar

ngawengku

tilu

tahapan

nyaéta:asimilasi, akomodasi, jeung equilibrasi. Piaget ogé ngébréhkeun yén prosés diajar kudu disaluyukeun jeung tahap kamekaran kognitif anu kaalaman ku siswa. Prosés diajar anu kaalaman kusaurang siswa téh béda dina tahap nu hiji jeung tahap séjénna. Sacara umum, beuki luhur tingkat kognitif saurang siswa mangka beuki sistematis jeung beuki abstrak cara mikirna. Ku sabab kitu, guru kudu paham kana tahap-tahap kamekaran kognitif siswana sarta nepikeun matéri, métode, média pangajaran kudu luyu jeung tahapanana. Léngkah-léngkah pangajaran anu dirancang nurutkeun pamanggih Piaget: 1) nangtukeun tujuan pangajaran; 2) milih matéri pangajaran; PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

31

KD 2

3) nangtukeun topik-topik anu bisa diulik ku siswa; 4) nangtukeun jeung ngararancang kagiatan pangajaran luyu jeung topik; 5) mekarkeun métode pangajaran; 6) ngalakukan évaluasi prosés jeung hasil pangajaran. b. David Ausubel Nurutkeun Ausubel dina Warsita, “belajar haruslah bermakna, matéri yang dipelajari diasimilasi secara nonarbitrér dan berhubungan dengan pengétahuan yang dimiliki sebelumnya”, “diajar kudu miboga ma’na; matéri anu diulikna diasimilasi sacara nonarbitrér katut aya hubungan jeung pangaweruh anu dipimilik saméméhna” (2008:72). Hal ieu ngandung harti yén pangajaran anu boga ma’na mangrupa hiji prosés anu dipatalikeun jeung informasi anyar kana konsép-konsép relevan anu aya dina struktur kognitif siswa. Prosés diajar lain saukur ngapalkeun konsép-konsép atawa fakta-fakta, tapi mangrupa kagiatan ngahubungkeun konsép-konsép nu ngahasilkeun pamahaman anu gembleng nepi ka konsép anu diulikna bakal dikawasa sacara hadé jeung henteu gampang poho. Jadi, guru kudu jadi ahli dina ngararancang pangajaran jeung dina mekarkeun program pangajaran ku cara

usaha terus pikeun

mikawanoh jeung ngagali konsép-konsép anu dipibanda ku siswa jeung mantuan mayuskeunana sacara harmonis kana pangaweruh anyar anu diulikna. Léngkah-léngkah pangajaran bermakna nurutkeun Ausebel dina ngararancang pangajaran: 1) nangtukeun tujuan pangajaran; 2) ngalakukan idéntifikasi siswa; 3) milih matéri pangajaran luyu jeung karakteristik siswa jeung ngatur matéri ajarna dina wangun konsép inti; 4) nangtukeun topik siswa dina wangun advance organizers; 5) mekarkeun matéri ajar pikeun diulik ku siswa; 6) ngatur topik pangajaran ti nu basajan ka nu kompléks; PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

32

© 2017

KD 2

7) ngalakukan évaluasi prosés jeung hasil diajar siswa. c. Jerome Bruner Nurutkeun Warsita (2008:71), Jarome Bruner ngusulkeun ieu tiori ku sebutan free discovery learning anu tiori dasarna nyaéta tiori kognitif, anu ngébréhkeun yén diajar nyaéta parobahan persépsi jeung pamahaman. Maksudna, prosés diajar bakal lumangsung hadé jeung kréatif,

saupama

guru

méré

kasempatan

ka

siswa

pikeun

manggihkeun hiji aturan, kaasup konsép, tiori, idé, jeung définisi ku conto-conto anu ngagambarkeun atawa ngawakilan aturan anu jadi sumberna. Kauntungan diajar discovery learning nyaéta nimbulkeun rasa hayang nyaho siswa, hal ieu ngamotivasi siswa pikeun néangan jawabanana; nimbulkeun kaparigelan ngungkulan masalahna sacara mandiri jeung ngalatih siswa pikeun nganalisis jeung ngamanipulasi informasi. Nurutkeun Bruner, aya tilu tahap kamekaran kognitif saurang manusa anu ditangtukeun ku cara ningali lingkungan: enaktif, ikonik, jeung simbolik. Tahap kahiji, enaktif nyaéta siswa ngalakukeun kagiatan sangkan

paham kana lingkunganana. Tahap kadua, ikonik nyaéta

siswa niténan Tahap

dunya ngaliwatan gambar jeung visualisasi verbal.

katilu, simboliknyaéta siswa

dina meunangkeun gagasan

abstrak; komunikasina dibantuan ku sistem simbolik. Léngkah-léngkah

pangajaran

dina

ngararancang

pangajaran

nurutkeun Bruner: 1)

nangtukeun tujuan pangajaran;

2)

ngalakukan idéntifikasi siswa;

3)

milih matéri pangajaran;

4)

nangtukeun topik sacara induktif;

5)

mekarkeun matéri ajar pikeun diulik kusiswa;

6)

ngatur topik pangajaran ti nubasajan ka nu kompléks;

7)

ngalakukeun évaluasi prosés jeung hasil diajar siswa.


33

KD 2

d. Albert Bandura Bandura ngébréhkeun tiori kognitif sosial. Saterusna, Santrock (2007:285) ngébréhkeun tiori Kognitif Sosial (Social Cognitive Theory) anu ngawengku faktor sosial, faktor kognitif, jeung faktor paripolah, anu tiluanana miboga

peran anu penting dina pangajaran. Faktor

kognitif mangrupa ékspéktasi murid pikeun ngahontal

hasil diajar,

sedengkan faktor sosial ngawengku panitén siswa kana paripolah kolotna.

Jadi, nurutkeun Bandura, antara faktor kognitif, faktor

lingkungan, jeung faktor paripolah téh silih pangaruhan; faktor-faktor ieu bisa silih interaksi pikeun mangaruhan pangajaran. Faktor kognitif ngawengku ékspéktasi, kayakinan, stratég imikir, jeung kacerdasan. e. Kurt Lewin

Kurt Lewin

ngébréhkeun tiori diajar médan kognitif (cognitive-field

learning theory). Nurutkeun tiori diajar médan kognitif, diajar dihartikeun

prosés interaksional; di dieu pribadi siswa ngahontal

wawasan-wawasan anyar atawa ngarobah hiji hal anu geus lila. Guru kudu merhatikeun dirina sorangan jeung jalma séjén ku cara diajar sacara éféktif supaya manéhna ngarti kana dirina sorangan jeung bisa ngalaksanakeun tugas kalawan leuwih hadé . Lian ti éta, guru kudu ngamekarkeun sistem psikologis siswa deuih.

3. Prinsip-prinsip Tiori Kognitivisme Warsita (2008:89) ngébréhkeun prinsip- prinsip dasar tiori kognitivisme. 1)

Pangajaran mangrupa hiji parobahan status pangaweruh.

2)

Siswa teh peserta aktif dina prosés pangajaran.

3)

Mentingkeun pola pikir peserta didik.

4)

Museur kana cara peserta didik dina nginget-nginget, meunangkeun deui, jeung nunda informasi dina ingétanana.

5)

Mentingkeun

pangalaman

diajar,

nganggap

yén

pangajaran

mangrupa prosés aktif dina diri peserta didik. 6)

Ngalarapkeun reward jeung punishment “hadiah jeung hukuman”.


34

© 2017

KD 2

7)

Hasil pangajaran henteu ngan gumantung kana informasi anu ditepikeun ku guru,tapi ogé ku cara peserta didik mrosés éta informasi.

4. Kaunggulan jeung Kahéngkéran Kognitivisme a.

Kaunggulan Konitivisme 1)

Ngajadikeun siswa leuwih kréatif jeung mandiri Ku tiori diajar kognitif siswa ditungtut pikeun leuwih kréatif, sabab siswa henteu ngan ngaréspon jeung narima stimulus, tapi ogé manéhna mrosés informasi anu dihasilkeunana jeung

mikir

pikeun bisa nimukeun ide-ide jeung mekarkeun pangaweruhna. Conto kagiatan anu bisa nimbulkeun siswa leuwih mandiri nyaéta dina waktu migawé soal dipiharep siswa bisa migawé éta soal ku sorangan; siswa bisa ngagunakeun pikiranana sorangan; siswa bisa

ngasah

otakna;

ngasah

daya

ingetna

bari

henteu

gumantung kana bantuan nu séjénna. 2)

Ngagampangkeun siswa dina nyangkem matéri ajar.

3)

Ningkatkeun kamampuh siswa pikeun ngungkulan masalah (problem solving)

4) b.

Tiori ieu ogé bisa ningkatkeun motivasi siswa.

Kahéngkéran Kognitivisme 1)

Tiori

kognitivisme

henteu

ngawengku

sakabéh

tingkat

pendidikan. 2)

Sulit dipraktékkan, hususnya di tingkat lanjut.

3)

Sawatara prinsip saperti intélégénsi sulit dicangkem jeung pamahamanana can tuntas.

4)

Ieu tiori dianggap leuwih deukeut kana psikologi diajar anak,jadi nerapkeunana kana proses diajar anak henteu babari.

5. Aplikasi Kognitivisme dina Pangajaran Aplikasi tiori diajar nurutkeun kognitivisme saperti kieu: a.

Guru kudu paham yén siswa téh lain jalma dewasa anu gampang dina prosés mikirna


35

KD 2

b.

Guru nyusun matéri ngagunakan pola atawa logika ti nu basajan ka nu kompléks.

c.

Guru nyiptakan pangajaran anu boga ma’na.

d.

Guru merhatikeun bédana siswa sacara individual pikeun ngahontal hasil diajar siswa.

6. Tiori jeung Konsép Konstruktivisme Istilah konstruktivisme ‘constructivism’ mimiti dipaké dina taun 1710 ku filosof kognitif ‘Giambatista Vico’. Manéhna ngébréhkeun yén hiji jalma bisa disebut nyangkem hiji hal lamun manéhna bisa ngajéntrékeun éta hal. Saterusna, manéhna ngébréhkeun yén saurang siswa lain individu anu ngan narima sacara pasif, tapi saurang siswa téh ‘active learner’. Aya sawatara pamadegan ngeunaan définisi

konstruktivisme anu

diébréhkeun ku sawatara ahli. Konstruktivisme nyaéta hiji filosofi pangajaran anu landasan prémisna yén ku cara ngaréfléksi pangalaman, manusa ngawangun/ngarékonstruksi pangaweruhna ngeunaan dunya tempat hirupna (Suyono dan Hariyanto, 2011:104). Sedengkan nurutkeun Cahyo (2013: 22), konstruktivisme mangrupa salah sahiji filsafat pangaweruh anu inti pamadeganana nganggap yén pangaweruh téh nyaéta jieunan manusa sorangan anu mangrupa hasil konstruksi kognitif ngaliwatan kagiatan individu ku cara nyieun struktur, katégori, konsép, jeung skéma anu diperlukeun pikeun ngawangun éta pangaweruh. Trianto (2007:26) ogé ngébréhkeun yén tiori pembelajaran konstruktivisme mangrupa tiori pembelajaran kognitif wanda anyar dina psikologi pendidikan

anu

mana

siswa

kudu

manggihan

sorangan

jeung

nransformasikeun informasi kompléks; maluruh informasi anyar ku aturanaturan heubeul jeung ngarévisi lamun éta aturan-aturan heubeul geus teu luyu deui. Leuwih wincik Piaget ngébréhkeun yén konstruktivisme nyaéta konstruksi (wangunan) pangaweruh anu diwangun tina kagiatan/tindakan saurang individu. éta pangaweruh téh ngalaman évolusi, sipatna saheulaanan, henteu statis, mangrupa prosés anu tumuluy. Ari pangaweruh lain anu aya di luar manusa, tapi aya dina jero diri individu anu ngawangun éta PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

36

© 2017

KD 2

pangaweruh. Nurutkeun konstruktivisme, pangaweruh hiji jalma mangrupa hasil kontruksi aktif individuna sorangan. Tina éta pedaran ébréh yén konstruktivisme anu diébréhkeun ku Piaget sipatna individual jeung leuwih museur kana prosés internal. Tina définisi-définisi tadi, bisa dicindekkeun yén tiori diajar kontruktivisme mangrupa tiori diajar anu meredih siswa supaya bisa ngawangun kagiatan diajar jeung ngarobah informasi kompléks ti mimiti milih, ngama’naan, nepi ka nguji bebeneran informasi anu ditarimana pikeun ngawangun pangaweruh sacara aktif jeung tumuluy.

7. Tokoh-tokoh Konstruktivisme Tokoh Kontruktivisme di antarana Piaget jeung Vygotsky Piaget ngébréhkeun yén kamekaran siswa ngawangun struktur kognitif atawa peta méntalna anu diistilahkeun “schema/skéma” atawa péta konsép

pikeun nyangkem jeung ngaréspon pangalaman fisik tina

lingkungan

di

sabudeureunana

(Suyono&

Hariyanto,

2011:107).

Saterusna Piaget nerangkeun yén manusa mibanda struktur pangaweruh dina otakna, saperti kotak-kotak anu masing-masing miboga ma’na anu béda-béda. Ku sabab kitu, dina prosés diajar lumangsung dua prosés, nyaéta prosés organisasi informasi jeung adaptasi (Cahyo, 2013: 37). Prosés organisasi nyaéta prosés nalika manusa ngahubungkeun informasi anu ditarimana jeung struktur-struktur pangaweruh anu geus ditunda atawa geus nyampak saméméhna dina otak. Sedengkan prosés adaptasi nyaéta prosés anu eusina dua kagiatan. Kahiji, ngahubungkan pangaweruh anu ditarima ku manusa atawa nu disebut asimilasi. Kadua, ngarobah

struktur

pangaweruh

anyar

nepi

ka

lumangsung

hiji

kasinambungan. Ari prosés ngarékonstruksi, sakumaha anu dijelaskan ku Piaget, nyaéta saperti kieu (Cahyo, 2013):


37

KD 2

-

Skémata Piaget ngutarakeun yén skémata jalma dewasa dimimitian ti skémata budak ngaliwatan prosés adaptasi nepi ka penataan jeung organisasi. Beuki mampuh hiji jalma ngabédakan hiji stimulus jeung stimulus séjénna, mangka beuki loba skématana. Ku kituna, skémata nyaéta struktur organisasi kognitif anu salilana mekar jeung robah. Prosés anu

nyababkeun

ayana

parobahan

nyaéta

asimilasi

jeung

akomodasi. -

Asimilasi Asimilasi mangrupa prosés kognitif jeung narima hal anyar nalika hiji jalma ngahijikeun stimulus atawa persépsi kana skémata atawa paripolah anu geus aya. Asimilasi téh henteu bisa ngarobah skémata, tapi mangaruhan atawa mungkin waé bisa nimbulkeun tumuwuhna skémata.. Asimilasi lumangsung sacara tumuluy dina kamekaran intéléktual anak.

-

Akomodasi Akomodasi nyaéta prosés struktur kognitif anu lumangsung luyu jeung pengalaman anyar. Prosés akomodasi ngahasilkeun wangunan skémata anyar jeung robahna skémata heubeul.

-

Kasaimbangan Ku ayana kasaimbangan, éfisiénsi interaksi antarsiswa anu keur mekar jeung lingkunganana bakal kajamin jeung kahontal. Piaget ngabagi fase kamekaran manusa kana opat kamekaran saperti kieu:

Tahapan Sénsorimotor

Umur 0-2

Gambaran Orok gerak tina tindakan réflék instingtif ti mimiti lahir nepi ka mikir simbolis. Orok ngawangun pamahaman kana dunya ngaliwatan ku cara nyusun pangalaman-pangalaman sénsor jeung tindakan fisik

Operational

2-7

Budak mimiti nunjukkeun dunya ku

kecap-

kecap jeung ku gambar-gambar. Concerte

7-11

operational


38

© 2017

Dina ieu tahap, budak bisa mikir sacara logis ngeunaan kajadian-kajadian nyata

KD 2

Tahapan Formal

Umur 11-15

operational

Gambaran mangsa rumaja mikir ku cara anu leuwih abstrak jeung logis. Mikirna leuwih idéalistik.

Vygotsky ngébréhkeun yén prosés diajar bisa lumangsung nalika siswa rancagé atawa diajar migawé pancén-pancén anu can diulik ku manéhna, tapi éta pancén-pancén téh masih aya dina hontalan kamampuh siswa atawa eta pancén-pancén téh masih aya dina zone of proximal development (Trianto:2007:29).

8. Ciri jeung Prinsip Tiori Diajar Konstruktivisme Diajar nyaéta hiji prosés anu ngarobah paripolah organisme akibat tina pangalaman. Tina ieu wangenan, ébréh yén aya dua hal anu penting dina diajar, nyeta paripolah jeung pangalaman. Paripolah patali jeung aksi atawa tindakan. Anu jadi ciri utamana téh paripolah verbal manusa, sabab tina tindakan-tindakan nyarita atawa nulis bakal kagambar aya henteuna parobahan paripolah manusa. Upamana, parobahan tina asalna nyebut ‘ngagégél’ jadi ‘ngégél’;

parobahan asalna nulis ‘didieu’ jadi ‘di dieu’.

Conto ieu bisa ngagambarkeun yén prosés diajar geus lumangsung.

Ari

anu dimaksud pangalaman di dieu nyaéta pangalaman anu kaalaman ku siswa dina waktu prosés diajar. Aya rupa-rupa parobahan pangalaman. - Diajar tingkat émosional anu primitif, aya parobahan paripolah anu disababkeun ku stimulus anu dikondisikeun jeung anu henteu dikondisikeun. - Diajar kontiguitas, masangkeun dua peristiwa dina sawaktu. Upamana, ilmuwan digambarkeun ku individu anu maké tasma; indung téré pasti galak, jst. - Diajar operant, konsekuensi mangaruhan dibalikkan deui henteuna paripolah individu. - Diajar observasional, pangalaman diajar téh mangrupa hasil obsérvasi manusa kana kana kajadian-kajadian. - Diajar kognitif, lumangsung lamun manusa titén tur paham kana kajadian-kajadian anu lumangsung di sabudeureun manusa. PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

39

KD 2

Ciri pangajaran nurutkeun konstruktivisme (Cahyo:2013) nyaéta museur kana prosés diajar, ngarojong kana kamandirian jeung kana inisiatif diajar dina diri siswa.

Cindekna, tiori konstruktivisme nganggap yén diajar

mangrupa hiji prosés;

henteu museur kana hasil, ngarojong siswa

sangkan mampuh ngalakukan panalungtikan, ngarojong mekarna rasa hayang nyaho sacara alami, évaluasi diajar leuwih museur kana kinerja jeung pamahaman siswa,

ngarojong pisan kana lumangsungna diajar

kooperatif, loba ngagunakeun istilah nu patali jeung kognitif pikeun ngajelaskan prosés pangajaran, saperti: prédiksi, inférénsi, kréasi, analisis, jst.

Prinsip-prinsip konstruktivisme anu dilarapkan dina prosés diajar-ngajar nyaéta pangaweruh diwangun ku siswa; pangaweruh henteu bisa dipindahkeun ti guru ka siswa, anging ngan ku kaaktifan siswa éta sorangan; siswa aktif ngontruksi sacara terus-terusan nepi ka kajadian ayana parobahan konsép ilmiah; guru ngan mantuan nyadiakeun sarana jeung situasi sangkan prosés konstruksi lumangsung lancar, miharep jeung ngajén pamadegan siswa; jeung nyaluyukeun kurikulum pikeun ngawadahan tanggapan siswa.

9. Kaunggulan jeung Kahéngkéran Konstruktivisme Kaunggulan tiori konstruktivisme nurutkeun Cahyo (2013) nyaéta guru lain hiji-hijina sumber diajar; siswa leuwih aktif jeung kréatif; pangajaran jadi leuwih boga ma’na; siswa mibanda kabébasan; ngabina sikep produktif jeung percaya diri; prosés évaluasi difokuskeun kana penilaian prosés; jeung siswa jadi leuwih gampang paham. Sedengkeun kahéngkéran tiori konstruktivisme nyaéta dina meunangkeun informasi ngan lumangsung saarah; jeung guru henteu nransfer pangaweruhna anging ngan mantuan siswa.

10. Larapna Konstruktivisme dina Pangajaran Konstruktivisme mentingkeun kamekaran lingkungan diajar. Hal ieu téh bisa ningkatkeun wangunan harti tina prespéktif ganda jeung informasi PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

40

© 2017

KD 2

anu éféktif tur taliti tina kajadian-kajadian anu tumiba ka siswa. Ku kituna, guru perlu ngalakukeun hal-hal kieu: nyodorkeun masalah-masalah aktual ka siswa dina kontéks anu luyu jeung tingkat kamekaran siswa; pangajaran distruktur di sabudeureun konsép-konsép primér; ngarojong ka siswa pikeun ngébréhkeun patalékanana sorangan; méré lolongkrang ka siswa pikeun manggihan jawabanana tina patalékanana sorangan; nambahan kawani ka siswa pikeun ngébréhkeun pamadeganana jeung ngajénan puseur implengan siswa; nitah siswa digawé dina kelompokna; jeung ngajén prosés jeung hasil diajar siswa dina kontéks pangajaran.

Nurutkeun Suprijono (2011:40),

pangajaran konstruktivisme mangrupa

diajar artikulasi. Diajar artikulasi nyaéta prosés nyambungkeun idé, pikiran, jeung solusi. Implikasi konstruktivisme dina pangajaran kabagi kana sababaraha fase. 

Oriéntasi, mangrupa fase anu méré kasempatan ka siswa pikeun merhatikeun jeung mekarkeun motivasi kana topik matéri pangajaran



Elicitasi, mangrupa fase nu mantuan siswa pikeun ngagali idé-idé anu aya dina dirina

ku cara

méré lolongkrang

ka siswa dina

nyawalakeun atawa ngagambarkeun pangaweruh dasar atawa idena. 

Restruksi idé, dina ieu fase siswa ngalakukeun klarifikasi ide ku cara ngontraskeun idé-idéna jeung idé jalma séjén.



Aplikasi ide, dina ieu

fase, ide atawa pangaweruh anu geus

diwangun ku siswa perlu diaplikasikeun dina rupa-rupa situasi anu disanghareupan. 

Reviu, dina ieu fase siswa ngaplikasikeun pangaweruhna dina situasi anu disanghareupan sapopoéna; ngarévisi gagasanna anu kurang ku cara nambahan katerangan atawa ku cara ngarobah éta gagasan sina jadi leuwih lengkep.

Pamarekan konstruktivisme dina prosés pangajaran ngahasilkan model diajar di antarana: -

Discovery Learning Discovery Learning mangrupa prosés pangjaran anu museur kana menta linteléktual para siswa dina ngungkulan sakur pasualan anu PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

41

KD 2

disanghareupan,

tug

nepi

ka manggihan hiji

konsép

atawa

generalisasi anu bisa dilarapkeun di lapangan (Illahi, 2012: 29). Modél pangajaran ieu bisa ngarobah kondisi siswa anu pasif jadi aktif jeung kréatif. Bisa ngarobah pangajaran anu teacher oriented ‘museur ka guru’ jadi student oriented ‘museur ka siswa’. Ieu modél ogé ngarobah tina modus expository

kana modus discovery anu

nungtut siswa sacara aktif nimukeun informasi sorangan kalawan bingbingan guru. 

Reception Learning Modélreception learning nungtut guru pikeun nyiapkan situasi diajar, milih matéri-matéri anu luyu pikeun siswa, jeung saterusna nepikeun ka éta matéri dina prosés pangajaran anu disusun ti hal-hal anu umum ka nu husus. Nurutkeun Ausubel, umumna jalma meunang élmu pangaweruh ku cara narima, lain ku cara manggihan sorangan.



Assisted Learning Assisted learning miboga mangfaat kacida pentingna dina kamekaran individu. Nurutkeun Vygotsky, kamekaran kognitif bakal lumangsung ku ayana prosés interaksi jeung komunikasi hiji siswa jeung lingkungan sabudeureunana. Pihak séjén disebut pangaping atawa guru.



Active Learning Active learning mangrupa hiji pamarekan dina nataharkeun sistim pangajaran ku cara diajar aktif jeung mandiri. Diajar aktif mangrupa stratégi diajar anu prosés diajar ngajarna ngagunakan rupa-rupa métode anu museurkeun kaaktifan siswa jeung ngalibetkan poténsi siswa, boh sacara fisik, méntal, émosional boh intéléktual pikeun ngahontal tujuan pendidikan anu aya hubungan jeung wawasan kognitif, aféktif, jeung psikomotorik sacara optimal.



Kontékstual Learning Kontékstual learning atawa pangajaran kontéktual mangrupa hiji prosés pendidikan anu holistik jeung miboga tujuan ngamotivasi siswa dina nyangkem mana matéri pangajaran anu diulikna ku cara matalikeun éta matéri jeung kontéks kahirupan siswa sapopoé.



Quantum Learning


42

© 2017

KD 2

Quantum learning nyaéta pangajaran anu bisa ngarobah suasana diajar jadi pikaresepeun sarta ngarobah kamampuh jeung bakat alamiah siswa jadi cahaya anu mangfaat pikeun dirina sorangan ogé pikeun jalma séjén. Tiori kostruktivisme sacara umum mangrupa gabungan larapna konsép Piaget jeung Vygotsky dina pangajaran saperti anu kaunggel dina ieu tabel (Suyono dan Hariyanto:2011).

Pendidikan

Ngahasilkeun individu atawa siswa anu miboga kamapuh mikir pikeun ngaréngsékeun unggal masalah anu disanghareupan.

Kurikulum

Konstruktivisme henteu merlukan kurikulum anu standar tapi diluyukeun jeung pangaweruh siswa.

Pangajaran

Guru fokus kana cara nyusun hubungan antara faktafakta sarta mageuhan pangaweruh anyar siswa.

Pembelajaran

Siswa dipiharep terus aktif jeung bisa manggihan cara diajar anu luyu keur dirina.

Penilaian

Henteu merlukeun tés anu standar ngan merlukan penilaian prosés

Lembar Kerja Kompeténsi Pédagogik Pituduh: 4. Pék titénan matéri tiori diajar nurutkeun kognitivisme dina Modul Kelompok Kompeténsi B! 5. Diskusikeun dina kelompok sarta jawab pertanyaan ngeunaan tiori diajar nurutkeun kognitivisme ieu di handap! 6. Tuliskeun jawaban hasil diskusi dina kolom ieu sarerusna!

Ngaran Tokoh Kognitivisme

Tiori Diajar

Prinsip-prinsipna

1. Kognitivisme 2. PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

43

KD 2

3.

4.

D. Kagiatan Diajar Kagiatan diajar anu kudu dipilampah ku Sadérék nyoko kana runtuyan kagiatan saperti ieu di handap. 1. Titénan

heula

tujuan jeung

indikator

kahontalna

diajar

kalawan

profesional. 2. Baca pedaran matéri ajar nu dipidangkeun kalawan daria. 3. Pigawé latihan atawa pancén nu dipidangkeun dina ieu kagiatan diajar kalawan percaya diri tur tanggung jawab. 4. Baca deui saliwat pedaran matéri ajar, tuluy titénan tur bandingkeun jeung tingkesan matéri ajar kalawan daria. 5. Lamun manggih bangbaluh, Sadérék bisa sawala (diskusi) jeung kancamitra séjénna kalawan silih hargaan tur babarengan.

E. Latihan/ Kasus /Pancén Sanggeus Sadérék maca tur neuleuman ieu kagiatan diajar, dipiharep Saderék babarengan migawé soal ieu di handap kalawan pinuh tanggung jawab. 1.

Jéntrékeun prinsip diajar nurutkeun kognitivisme kalawan écés tur percaya diri!

2.

Jéntrékeun kaunggulan kognitivisme kalawan écés tur percaya diri!

3.

Terangkeun tiori diajar nurutkeun konstruktivisme kalawan écés tur percaya diri!


44

© 2017

KD 2

4.

Jéntrékeun prinsip diajar nurutkeun konstruktivisme kalawan écés tur percaya diri!

5.

Tuduhkeun kaunggulan konstruktivisme kalawan bener tur percaya diri!

F. Tingkesan Tiori diajar kognitif mangrupa tiori diajar anu ngébréhkeun prosés mungsikeun unsur-unsur kognisi, utamana unsur pikiran, pikeun mikawanoh jeung maham kana stimulus anu datang ti luar. Prinsip-prinsip tiori diajar kognitif nyaéta pangajaran mangrupa hiji parobahan status pangaweruh. Siswa mangrupa peserta aktif dina prosés pangajaran. Ieu tiori museur kana pola pikir siswa. Museur kana cara siswa nginget-nginget, meunangkeun deui, jeung nyimpen informasi dina ingétanana. Lian ti éta, ieu tiori merhatikeun

pangalaman diajar, nganggap yén

prosés aktif dina

diri siswa.

pangajaran mangrupa

Ieu tiori ngalarapkeun reward jeung

punishment. Hasil pangajaran henteu ngan gumantung kana informasi anu ditepikeun guru, tapi ogé kana cara siswa ngolah éta informasi. Tiori konstruktivisme mangrupa tiori diajar anu nungtut siswa ngawangun kagiatan diajar jeung ngarobah informasi kompléks pikeun ngawangun pangaweruh sacara inisiatif tur mandiri. Implikasi tiori konstruktivisme dina pangajaran kabagi kana lima fase, nyaéta oriéntasi, elicitasi, restrukturisasi ide, aplikasi ide, jeung reviu. Modél pangajaran anu bisa diaplikasikeun dina prosés diajar ngajar luyu jeung pamekaranan tiori konstruktivisme nyaéta discovery learning, reception learning, assisted learning, active learning, contextual learning, jeung quantum learning.

G. Uji Balik jeung Lajuning Laku Pék cocogkeun kalawan jujur hasil pagawéan Sadérék kana jawaban latihan anu geus disayagikeun di bagian tukang ieu modul. Itung sing jujur jumlah jawaban anu benerna, tuluy gunakeun rumus ieu di handap pikeun ngukur tahap nyangkem Sadérék kana matéri ajar.


45

KD 2

Rumus: Jumlah jawaban anu benerna Tahap pangabisa =

x 100% 5

Tahap pangabisa matéri ajar nu dihontal ku Sadérék: 90

-

100% = alus pisan

80

-

89%

= alus

70

-

79

= cukup

-

69

= kurang

Lamun Sadérék ngahontal tahap pangabisa 80% ka luhur, Sadérék bisa nuluykeun matéri kana Kagiatan Diajar 3. Tapi, lamun tahap pangabisa Sadérék kurang ti 80%, pék balikan deui ngaderes matéri kalawan daria tur taliti dina Kagiatan Diajar 2, pangpangna matéri nu tacan kacangkem.


46

© 2017

KOMPETÉNSI PROFESIONAL: FUNGSI BASA, SISINDIRAN, JEUNG PUPUJIAN


47


48

© 2017

KD 3

KAGIATAN DIAJAR 3

FUNGSI JEUNG CIRI BASA SUNDA A. Tujuan Tujuan umum nu dipiharep saréngséna Sadérék ngulik Kagiatan Diajar 3 nyaéta sangkan Sadérék mibanda kamampuh pikeun ngajéntrékeun kalungguhan, fungsi, jeung ciri basa Sunda. Anapon tujuan husus anu dipiharep tina ieu pedaran sangkan Sadérék bisa ngajéntrékeun 1. hakékat basa Sunda kalawan profésional. 2. kalungguhan basa Sunda di masarakatna kalawan profésional 3. tarékah miara basa Sunda kalawan profésional. 4. fungsi basa Sunda salaku basa daérah kalawan daria. 5. maksud basa Sunda lulugu kalawan profésional 6. ciri basa Sunda lulugu kalawan profésional 7. fungsi basa Sunda lulugu kalawan profésional 8. maksud basa wewengkon kalawan daria 9. ciri-ciri basa Sunda wewengkon kalawan daria 10. babandingan antara basa Sunda wewengkon jeung basa Sunda lulugu kalawan profésional 11. kandaga kecap basa Sunda wewengkon kalawan babarengan tur silih hargaan.

B. Indikator Kahontalna Kompeténsi Dumasar kana tujuan di luhur, indikator hontalan kompeténsi pedaran nyaéta bisa némbongkeun kalungguhan basa Sunda. Éta Indikator téh bisa diwincik deui nyaéta: 1. bisa ngajéntrékeun hakékat basa kalawan profésional.

2. bisa ngajéntrékeun kalungguhan basa Sunda di masarakatna kalawan profésional. 3. bisa ngajéntrékeun tarékah miara basa Sunda kalawan profesional. 4. bisa ngajéntrékeun fungsi basa Sunda salaku basa daérah kalawan daria. 5. bisa ngajéntrékeun maksud basa Sunda lulugu kalawan profésional. 6. bisa ngajéntrékeun ciri basa Sunda lulugu kalawan profesional. PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

49

KD 3

7.

bisa ngajéntrékeun fungsi basa Sunda lulugu kalawan profésional.

8.

bisa ngajéntrékeun maksud basa wewengkon kalawan daria.

9.

bisa ngajéntrékeun ciri-ciri basa Sunda wewengkon kalawan écés tur percaya diri.

10. bisa ngabandingkeun antara basa Sunda wewengkon jeung basa Sunda lulugu kalawan profésional. 11. bisa méré conto kandaga kecap basa Sunda wewengkon kalawan babarengan tur silih hargaan.

C. Pedaran Matéri Ieu di handap dipedar perkara fungsi basa Sunda katut ciri basa Sunda lulugu jeung wewengkon. Baca, tengetan, jeung ulik pedaranana kalawan daria, gemet, tur percaya diri. Sangkan leuwih onjoy dina ngawasa bahan, sawalakeun jeung babaturan kalawan silih hargaan dina ngasongkeun pamanggih.

1. Hakékat Basa Sunda Basa Sunda mangrupa salasahiji basa daérah di Indonésia. Tina 13 basa daérah nu dianggap masih kénéh hirup tur dipaké ku leuwih ti sajuta panyatur, basa Sunda kaasup basa panglobana kadua sabada basa Jawa. Salaku basa daérah, basa Sunda miboga kalungguhan minangka jati diri bangsa nu leubeut ku ajén-inajén palasipah hirup jeung ciri sélér bangsa,

di

sagédéngeun

pakakas

komunikasi

masarakat

jeung

lingkunganana katut alam (lemah cai), sarta pakakas komunikasi jeung Nu Maha Kawasa. Dina kalungguhanana jadi basa daérah, nurutkeun kacindekan Seminar Politik Bahasa Nasional 1975 di Jakarta, basa Sunda miboga sababaraha fungsi (kalungguhan) di masarakatna, di antarana: 1) lambang kareueus daérah, 2) lambang jati diri daérah, 3) pakakas atawa alat gaul di kulawarga jeung masarakat daérah, 4) pangdeudeul basa nasional, 5) basa panganteur di SD kelas-kelas handap di Jawa Barat, jeung PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

50

© 2017

KD 3

6) pakakas pikeun mekarkeun jeung ngadeudeul budaya Sunda.

Kalungguhan basa Sunda di luhur mangrupa hasil tina prosés kamekaran basa sapanjang mangsa nu dipatalikeun jeung posisi basa Sunda salaku basa daérah. Éta kamekaran téh dipangaruhan ku hirup kumbuhna urang Sunda, boh patali jeung ku kaayaan tempat boh mangsa-mangsa nu kasorang dina sajarah kahirupan urang Sunda. Kamekaran basa Sunda dina émprona ngamalir saluyu jeung kamekaran kabudayaan Sunda umumna. Ari sababna, basa téh mibanda fungsi pikeun nyumponan sabagian kaperluan manusa dina ngalakukeun patalimarga. Salaku wangun basa, basa Sunda ngajanggelék minangka sistem lambang sora nu arbitrér tur dipaké ku masarakat pikeun gawé bareng, komunikasi, jeung patalimarga (Kridalaksana, 2007:3). Éta sistem basa téh ngawengku komponén-komponén nu miboga aturan nu tangtu sarta unggal léngkahna miboga fungsi dumasar kaédah nu silih lengkepan sangkan masarakat basa bisa komunikasi. Pikeun maluruh hakékat basa Sunda nu leuwih jembar, Sudaryat (20014: 14) ngawincik basa dumasar kana sipatna. Basa Sunda téh mibanda sipat salaku (1) hiji sistem, (2) arbitrér, (3) simbolis), (4) ragem (konvénsional), (5) sitem sora (vokal), (6) unik, (7) mijalma (8) rancagé, (9) komunikatif, (10) midunya, (11) ngabudaya, (12) rinéka, jeung (13) subyéktif. a. Basa téh Hiji Sistem Sistem ngandung harti susunan atawa pola teratur nu ngawangun hiji beungkeutan nu mibanda harti tur fungsi. Sistem diwangun ku sajumlahing unsur nu silih deudeulan sacara fungsional. Basa dideudeulan ku unsur-unsur nu diwangun dumasar pola tinangtu nu ngawangun hiji beungkeutan. Dumasar éta hal, sistem basa dihartikeun salaku beungkeutan unsur-unsur nu silih deudeul jeung silih lengkepan dumasar kana aturan anu tangtu pikeun ngahontal hiji tujuan (Sudaryat, 2014: 14). Aturan nu ngawengku unsur-unsur basa méré gambaran yén basa téh minangka hiji sistem. Minangka hiji sistem, basa téh miboga dua PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

51

KD 3

sipat, nyaéta sistimatis jeung sistemis. Basa disebut sistemis lantaran miboga unsur-unsur nu dumuk pola-polana tur bisa diramalkeun. Aturan dina sistim basa téh aya sipat patali unsur-unsurna linéar atawa horizontal (sintagmatis) aya ogé sipat nu patali unsurna vértikal (paradigmatik). Ari pangna disebut sistemis, lantaran basa téh mibanda subsistem anu ngawengku dua lapisan, nyaéta adegan lahir (significant, surface structure,

ékspression)

anu

nyoko

kana

subsistem

fonologi,

gramatika, jeung léksikologi, sarta adegan batin (signifie, deep structure, content) anu nyoko kana subsistem semantik. Adegan lahir ngawujud foném, morfém, kecap, frasa, klausa, jeung kalimah: ari adegan batinna mangrupa eusi atawa harti. b. Basa téh Arbitrér Kecap arbitrér ngandung harti sakarepna, manasuka, teu netep, dipilih kalawan acak, nepi ka taya hubungan nu logis antara lambang sora jeung objék anu dilambangkeunnana. Dina enas-enasna basa nu arbitrér téh kaciri patukang tonggong jeung hakékat basa nu “mangrupa hiji sistem nu puguh aturanna”. Arbitrér dina basa téh lain maksudna teu ngandung harti nu tangtu aturanana atawa teu boga sistim, tapi maksudna antara lambang sora jeung objékna taya hubungan nu logis atawa sakarepna. Upamana, “wangunan nu luhurna aya hateupan, gigirna aya bilikna, aya jandélaan, dihareupna aya pantoan, sarta sok dipaké ngaso boh ti beurang atawa ti peuting”, dina basa Sunda disebut [imah]. Kumaha antara imah jeung wangunan samodél kitu taya hubungan nu logis tur teu bisa diterangkeun, teu puguh alesanana, sakarep nu makéna atawa arbitrér. Basa disebut arbitrér sabab teu logis antara lambang sora jeung acuanna, sakarep panyaturna. Ieu hal némbongkeun yén taya hubungan nu tangtu antara unsur basa jeung nu dilambangkeunana. Najan kitu aya ogé hubungan antara lambang jeung acuan nu teu arbitrér, ilaharna disebut titiron sora (onomatope). Upamana kecap PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

52

© 2017

KD 3

bancét muncul lantaran aya sato nu sok disada cét-cétan. Kecap kurupuk muncul lantaran aya kadaharan lamun didahar kukurukukan (Sudaryat, 2014: 16). c. Basa téh Simbolis Dumasar kajian élmu semiotika, lambang nyaéta élmu nu medar sarupaning tanda-tanda nu aya dina kahirupan manusa. Dina semiotika aya sababaraha rupa tanda nyaéta tanda (sign), lambang (simbol), sinyal (signal), gejala (sympton), gerak isyarat (gesture), kode, indéks, jeung ikon. Masih dina ulikan élmu sémiotika yén tanda téh nyaéta lambang nu miboga sipat arbitrér, hartina taya hubungan langsung

nu

sipatna

wajib

antara

lambang

jeung

nu

dilambangkeunana. Ari nurutkeun Sudaryat (2014:17), tanda téh nyaéta barang anu némbongkeun

hal

atawa

obyék

kalawan

langsung,

ilaharna

ngandung hiji maksud tur teu nimbulkeun rupa-rupa tapsiran. Ari lambang nyaéta tanda anu sipatna arbitrér tur konvénsional kalawan dipatalikeun kana maksud nu tangtu. Sok sanajan lambang téh masih mangrupa tanda tapi lambang téh béda jeung tanda. Tanda mah mangrupa hal atawa barang anu ngawakilan hiji perkara, ilaharna nimbulkeun réaksi nu sarua ka jalma nu ngarésponana. Tanda dina basa dina émprona bisa dipasing-pasing dumasar kana cara ditimbulkeunana. Tanda téh bisa dipikanyaho ku manusa ngaliwatan pangalamanana anu ditimbulkeun ku alam, ditimbulkeun ku sato, sarta ditimbulkeun ku manusa. d. Basa téh Konvénsional Sanajan hubungan antara lambang sora jeung nu dilambangkeunana arbitrér, tapi éta lambang téh dina konsép nu geus tangtu mah miboga sipat konvénsional. Hartina, masarakat basa sapuk yén lambang dipaké pikeun ngawakilan konsép nu diwakilanana. Umpamana, sato nu cokorna opat nu ilahar sok ditumpakan, dilambangkeun ku sora [kuda], ku kituna masarakat basa Sunda


53

KD 3

misalna kudu tuhu kana éta aturan. Saupama éta aturan direumpak, mangka prosés komunikasi moal jalan kalayan lancar. e. Basa téh Sistem Sora Média utama nu digunakeun dina basa nyaéta runtuyan sora. Runtuyan sora ngamalir mamawa pesen basa nu nepi kana puseur saraf manusa akibat ayana réaksi tina tekenan hawa nu ngageter dina kendang ceuli. Sora basa dihasilkeun ngaliwatan alat ucap manusa. Ulikan ngeunaan cara ngahasilkeun sora basa ku pakakas ucap disebut tatasora (fonétik), utamana fonétik artikulatoris. f.

Basa téh Unik Basa miboga sipat unik, hartina unggal basa miboga ciri has séwangséwangan nu teu dipibanda ku basa séjén. Ciri has dina basa téh bisa nyangkaruk dina sistim sora, sistim pangwangun kecap, sistim pangwangun kalimah jeung sistim-sistim lianna. Sapetri dina basa Sunda aya kecap anteuran atawa kecap panganteur anu ngandung harti aspék inkoatif, saperti jung nangtung, gék diuk, léos indit, jst. Ieu kecap téh teu bisa ditarjamahkeun kana basa Indonésia. Cicingna kecap anteuran aya di hareupeun jejer, antara jejer jeung caritaan pagawéan, sarta mandiri ngawakilan kecap pagawéan caritaan. Contona: - Gék kuring diuk dina korsi. - Kuring gék diuk dina korsi. - Geura gék atuh!

g. Basa téh Mijalma Hirup tumuwuhna basa téh ngan aya dina kahirupan manusa. Dina kahirupan sato atawa mahluk séjénna teu diaku minangka istilah basa. Ku kituna, basa téh disebut mijalma. Tanpa basa, manusa hésé hirup. Éta sababna basa téh jadi “alat penting” dina pakumbuhan manusa.


54

© 2017

KD 3

h. Basa téh Rancagé Basa sipatna produktif, hartina sanajan unsur-unsur basa kawates, tapi ku unsur-unsur nu kawatesanan éta tapi bisa dijieun satuansatuan basa anu henteu kawatesanan, sok sanajan rélatif, saluyu jeung sistem nu lumaku dina éta basa. Saperti halna tina foném nu aya di basa Sunda bisa ngawangun réwuan malahan jutaan kecap nu hartina béda-béda. i.

Basa téh Komunikatif Komunikatif mangrupa sipat tina komunikasi. Dina enas-enasna, komunikasi téh mangrupa prosés nepikeun pesen (rasa, pikiran jeung kahayang) ti pangirim (panyatur atawa panulis) ka panampa (pamiarsa atawa pamaca) ngaliwatan médium basa. Dina komunikasi basa, pangirim pesen jeung panampa amanat téh nyatana manusa, ari mediumna nyaéta basa, boh lisan boh tulisan. Komunikasi nu mediumna basa téh disebutna komunikasi vérbal. Sabalikna aya komunikasi anu mediumna kinésik sok disebut komunikasi nonvérbal. Ku kituna, komunikasi basa mah ngan aya dina komunikasi masarakat manusa, najan teu kabéh komunikasi manusa mangrupa basa. Jadi, istilah basa téh leuwih heureut deui, nyaéta sistem lambang sora anu dihasilkeun ku pakakas ucap manusa pikeun tujuan komunikasi.

j.

Basa téh Midunya Salian sipat basa nu unik, basa ogé miboga sipat universal atawa midunya. Hartina, aya ciri-ciri nu sarua nu nyangkaruk dina tiap basa nu aya di alam dunya. Upamana, ciri basa nu paling umum nyaéta basa téh ngawengku vokal jeung konsonan.

k. Basa téh Ngabudaya Basa miboga sipat ngabudaya (kultural) lantaran basa salian ti mangrupa unsur budaya, ogé jadi awahana pikeun miara jeung mekarkeun

budaya

deuih.

Basa

ngagambarkeun

kahirupan

kabudayaan masarakat nu makéna. “basa téh cicirén bangsa”. PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

55

KD 3

Unsur-unsur budaya saperti pacabakan; kamasarakatan; élmu pangaweruh; pakakas, undagi jeung téknologi; basa; seni; jeung agama. Éta kabéh bisa kagambarkeun dina basa (Sudaryat, 2014: 24). l.

Basa téh Rinéka Anggota masarakat hiji basa biasana kawangun ku rupa-rupa status sosial jeung kasang tukang budaya nu teu sarua. Ku lantaran éta hal, basa nu dipakéna ogé loba ragamna (variasi). Aya tilu istilah dina variasi basa nyaéta: 1)

Idiolék: ragam basa nu sipatna individual.

2)

Dialék: ragam basa nu digunakeun ku masarakat dina tempat jeung waktu nu tangtu.

3)

Ragam: variasi basa nu digunakeun dina situasi nu tangtu. Upamana, ragam basa lulugu jeung wewengkon.

m. Basa téh Subyéktif Upamana nyawang basa tina jihat lambang, basa miboga sipat obyéktif. Tapi, basa ogé subyéktif lantaran museur ka dirina. Salian ti pikeun pakakas komunikasi jeung wahana budaya dina umumna, basa ogé bisa dipaké pikeun maluruh jeung nerangkeun dirina sorangan. Fungsi basa anu museur ka dirina téh disebut subyéktif, ari fungsina disebut fungsi métalinguistik. Subyéktif dina basa téh bisa jadi ciri sora manusa jeung sora anu dikaluarkeun ku sato. Misalna, lamun anjing tepung jeung anjing deui, sok ngaluarkeun sora atawa ngagogog, tapi éta gogogan anjing téh teu bisa nerangkeun gogogan. Ari manusa bisa ngomong, sarta omonganna bisa dipaké nerangkeun deui omongan, bisa nyarita perkara caritaanana. Ieu téh némbongkeun yén basa mangrupa pakakas pikeun mikir jeung nyarita.

2. Basa Sunda jeung Masarakatna Basa mangrupa alat komunikasi nu kacida pentingna dina hirup kumbuh manusa.

Ku lantaran kalungguhan basa anu kacida pentingna,


56

© 2017

KD 3

ngalantarankeun basa teu pernah leupas tina kahirupan manusa jeung salawasna aya dina unggal kagiatan jeung kahirupanana. Basa mangrupa kagiatan manusa anu rinéka sarta tanpa wates, anu hésé ditangtukeun salila hiji jalma pipindahan ti hiji kelompok masarakat ka kelompok masarakat lianna. Ari sababna, basa téh mangrupa warisan historis éta kelompok tur produk nu lumangsung lila anu dipaké ku masarakat (Pei &Gaynor dina Sudaryat, 2007:5). Mun ditengetan leuwih jero tina wangenan basa di luhur, katitén aya hal nu nyangkaruk patalina jeung pasulanan basa jeung masarakatna. Di antarana basa mangrupa kagiatan manusa, salaku warisan historis kelompok masarakat, jeung dipaké ku masarakat. Hudson dina Mutmainah (2008:1-2) nétélakeun yén masarakat téh sipatna henteu monolitik, tapi diwangun ku kelompok-kelompok sosial anu awalna diwangun ku hiji hal anu sarua. Tina éta hal, bisa kapaham yén di unggal kelompok nyangkaruk ajén-ajén sosial jeung budaya anu digunakeun ku hiji basa nu bisa ngabédakeun antara hiji masarakat jeung masarakat basa séjénna. Basa Sunda lahir bareng jeung lahirna masarakat Sunda katut budayana. Dina hirup kumbuhna, basa téh mibanda rupaning ragam basa. Ari ragam basa téh bisa disawang tina jihat nu makéna nu nyoko kana wewengkon, tahap atikan, jeung sikep panyaturna: biasa tina jihat makéna anu nyoko kana jejer omongan, sarana, jeung sipat pasosokna (Sudaryat, 2007:3). Ragam basa Sunda nurutkeun warna makéna basa bisa disawang tina jihat jejer omongan, médium atawa sarana, jeung sipat pasosokna. Disawang tina jejer omongan, aya ragam basa urang réa (balaréa) anu ilahar dipaké sapopoé jeung ragam basa urang réa nu dipaké husus dina widang jurnalistik, paélmuan, sastra, jeung agama. Disawang tina medium makéna aya ragam basa lisan anu dipaké dina paguneman atawa biantara, aya ragam basa tulis nu dipaké dina surat, koran, majalah, jeung buku (Sudaryat, 2007:4). Disawang tina jihat pasosokna, aya ragam basa nu nyunda jeung ragam basa nu teu nyunda. Ieu téh henteu ngandung harti masarakat Sunda


57

KD 3

ulah narima pangaruh tina basa lian. Nyerep unsur tina basa lian dimeunangkeun pisan, pangpangna dina hal pakeman-pakeman basa anyar dina basa Indonésia anu beuki loba tur populér sarta dina basa Sunda tacan aya sawandana (Sudaryat, 2007:5). Ari ragam basa nu kapangaruhan ku latar, nyaéta naha di imah, dipakumbuhan, atawa di kantor. Imah jadi latar tempat panglobana dipakéna basa Sunda, ditéma ku latar pakumbuhan sapopoé upamana di sakola. Asupna jalma-jalma nu asalna ti saluareun Jawa Barat bisa mangaruhan kabudayaan kayaning segi basa. Jalma-jalma nu asalna ti saluareun Jawa Barat loba kapangaruhan budaya daérah utamana basana. Sacara sadar atawa henteu sadar maranéhna ngadarangu jeung boga kahayang bisa nyarita basa nu aya di sabudeureunana. Nepi ka basa nu dimeunangkeun ku jalma-jalma nu asalna ti saluareun Jawa Barat mangrupa

hasil

budaya.

Saperti

nu

ditétélakeun

ku

para

ahli,

sosiolinguistik sacara basajan ditétélakeun ‘…the study of language as part of culture and society’ (ulikan basa salaku bagian tina kabudayaan jeung

masarakat.

Aya

kacindekan

basa

mangrupa

bagian

tina

kabudayaan. Kedalna omongan atawa basa Sunda téh kapangaruhan ku tempat, waktu, jeung suasana makéna. Dimana dipakéna, iraha makéna, jeung kumaha waktu makéna. Ragam basa nyaéta variasi basa nurutkeun pamakéna nu béda-béda nurutkeun topik nu dicaritakeun, hubungan caritaan, lawan panyatur, jeung jalma nu dicaritakeun sarta nurutkeun médium caritaanana. Saluyu jeung pamadegan Sudaryat (2007:3) yén ari ragam basa téh bisa disawang tina jihat nu makéna nu nyoko kana wewengkon, tahap atikan, jeung sikep panyaturna: biasa tina jihat makéna anu nyoko kana jejer omongan, sarana, jeung sipat pasosokna. Ragam basa nurutkeun warna makéna basa bisa disawang tina jihat jejer omongan, medium atawa sarana, jeung sipat pasosokna. Disawang tina jejer omongan aya ragam basa umum--anu ilahar dipaké sapopoé jeung ragam basa husus—saperti anu dipaké dina widang jurnalistik, paélmuan, PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

58

© 2017

KD 3

sastra, jeung agama. Disawang tina médium makéna aya ragam basa lisan nu dipaké dina paguneman atawa biantara, aya ragam basa tulis nu dipaké dina surat, koran, majalah jeung buku (Sudaryat, 2007). Disawang tina jihat pasosokna, ragam basa téh aya ragam basa nyunda jeung ragam basa teu nyunda. Ieu téh henteu ngandung harti masarakat Sunda ulah narima pangaruh tina basa lian. Nyerep unsur tina basa lisan dimeunangkeun pisan, pangpangna dina hal pakeman-pakeman basa anyar dina basa Indonesia anu beuki loba tur populér sarta tina basa Sunda tacan aya sawandana (Sudaryat, 2007). Sangkan leuwih jéntré tur maham kana bagbagan ragam basa, ieu di handap dipedar ragam basa dumasar kana cara nyawangna a.

Ragam Basa dumasar kana Sawangan Panyatur Dumasar kana sawangan panyatur ragam basa dipangaruhan ku ayana pangaruh daérah, pangaruh atikan jeung pangaruh sikep panyatur. Disawang tina pangaruh atikan, ragam basa bisa dibagi jadi tilu rupa nyaéta (1) basa Sunda sapopoé, (2) basa Sunda paélmuan, jeung (3) basa Sunda kasastraan. Kahiji, basa Sunda sapopoé nyaéta basa Sunda anu dipakéna dina kahirupan sapopoé, dikedalkeun sacara lisan, suasanana bisa resmi bisa teu resmi, boh di lingkungan kulawarga boh di lingkungan masarakatna. Basa Sunda sapopoé anu husus dipaké ku hiji jalma disebutna (idéolék, parole), anu dipakéna ku lingkungan masarakat nu tangtu disebut dialék sosial (sosiolék), anu dipakéna di lingkungan wewengkon

nu

tangtu

disebutna

dialék

wewengkon

(dialék

géografis), anu dipakéna nurutkeun bédana waktu bihari jeung kiwari disebutna dialék témporal (kronolék), jst. Kadua basa Sunda paélmuan nyaéta basa Sunda anu dipakéna dina widang paélmuan saperti ngulik jeung medar hiji pasualan. Katilu basa kasastraan nyaéta ragam basa anu husus dipaké dina widang kasastraan, dipaké keur ngébréhkeun hal-ha anu sipatna éndah (éstétis), tujuanana pikeun meunangkeun kasugemaan batin.


59

KD 3

Disawang tina pangaruh sikep panyaturna, nu ngagunakeun basa Sunda dibagi dua nyaéta (1) nurutkeun umur, jeung (2) nurutkeun jenis kelamin. Kahiji, basa Sunda nurutkeun umur panyaturna ngawengku tilu rupa, kayaning (1) basa budak nyaéta basa anu husus diparaké ku barudak, contona: éé, mamam, eueut, bobo, papa, jst, (2) basa rumaja nyaéta basa anu husus diparaké ku barudak rumaja, biasana boga wanda husus anu disebut basa prokém, contona: méjéng, benci (bener-bener cinta), peramis (peranakan Ciamis), jst, (3) basa kolot nyaéta basa anu husus diparaké ku kolot, biasana raket patalina jeung piwuruk, malah ékonomi rumah tangga, kamajuan generasi ngora, jst. Kadua, basa Sunda nurutkeun jenis kelamin ngawengku tilu rupa kayaning (1) basa awéwé nyaéta basa anu husus sok diparaké ku awéwé, biasana tumali jeung kageulisan, lingkungan dapur, jst, (2) basa lalaki nyaéta basa anu husus anu sok diparaké ku lalaki, biasana tumali jeung kabédasan, nyumponan pangabutuh kulawarga, masalah gawé beurat, jst, (3) basa banci nyaéta basa anu husus sok diparaké ku banci, biasana dicirian ku lentong nu husus. b.

Ragam Basa dumasar kana Tatakrama Basa Sunda Istilah tatakrama basa umumna sok disebut undak usuk basa. Tatakrama basa mangrupa aturan sopan santun maké basa anu disaluyuan ku warga masarakatna, gunana pikeun silih hormat jeung silih ajénan. Lamun urang nyarita teu maké tatakrama basa hartina henteu

sopan.

Tatakrama

ngagunakeun

variasi

kakawasaan

(power),

basa

basa Sunda

kalungguhan

Sunda anu (status

nyaéta aya

hiji

patalina

sosial),

sistem jeung

kaakraban

(solidarity), sarta patalina antara peran panyatur jeung paregep katut nu dicaritakeun. Wangun tatakrama basa nyaéta sistem dipakéna ragam basa (lemeswajar-kasar) anu raket patalina jeung kalungguhan, kakawasaan, katut dalit henteuna antara panyatur, paregep, jeung nu dicaritakeun. PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

60

© 2017

KD 3

1)

Basa Lemes (Hormat) Basa lemes nyaéta ragam basa anu umumna dipaké nyarita ka saluhureun atawa ka nu can wawuh. Éksprési ragam lemes (hormat) bisa katitén wujudna dina wangun lisan, pasemon, rengkuh jeung peta, jeung lentong. Nilik ka nu makéna, basa lemes dibagi dua rupa: a)

Basa lemes keur ka sorangan nyaéta ragam basa anu digunakeun husus keur diri sorangan atawa sasama waktu nyarita ka saluhureun atawa can wawuh. Contona: Pun adi téh udur tos tilu dinten teu ka sakola.

b)

Basa lemes keur ka batur nyaéta ragam basa anu digunakeun husus keur diri batur saluhureun atawa can wawuh. Contona: Sayogikeun baé atuh kanggo tuang leueutna mah.

2)

Basa Wajar (Loma) Basa wajar nyaéta ragam basa anu umumna dipaké dina situasi biasa atawa digunakeun ka babaturan nu geus loma. Koran, majalah, biantara umum, sawala, biasana sok maké basa loma campur basa lemes. Contona: Saré mah bisa dibabaturan atawa di lanceuk kuring.

3)

Basa Kasar (Cohag) Basa kasar nyaéta ragam basa anu dipaké dina situasi keur ambek, atawa dilarapkeun ka sato. Contona: Ari sia, budak keur molor didupak! Gelarna kecap Lemes basa Sunda ngaliwataan dua prosés nyaéta (1) suplisi, jeung (2) parobahan jero. Kahiji, Suplisi nyaéta prosés robahna kecap ku cara ngaganti wangun dasar sagemblengna nepi ka hasilna mangrupa wangun anyar anu béda tina wangun dasarna. Prosés suplisi téh dina basa kosta mah tumerap kana parobahan wangun basa ku


61

KD 3

ayana gejala waktu. Ari dina basa Sunda mah sigana ku ayana parobahan kasar jadi lemes. Contona: (a) baju jadi raksukan (b) huntu jadi waos (c) méré jadi masihan Parobahan jero nyaéta prosés ngawangun kecap ku cara ngaganti sabagian foném atawa engang dina jero éta kecap sorangan. Parobahan jero dina basa Sunda muncul ku cara: (1) Ngarobah salahsahiji atawa leuwih fonéma:  /u/ jadi /i/ : --- kuat kiat --- murah mirah  /u/ jadi /a/ : --- sebut sebat --- rempug rempag  /a/ jadi /i/ : --- rupa rupi --- upama upami  /i-u/ jadi /e-a/ :--- itung étang (2) Ngarobah engang panungtung:  … jadi –os : --- nyarita nyarios --- warta wartos  … jadi –jeng : --- payung pajeng --- paju pajeng  … jadi nten : --- kira kinten --- hampura hapunten  … jadi –ntun : --- kirim kintun --- bawa bantun  … jadi –wis : --- nanda nawis --- perkara perkawis c.

Ragam Basa dumasar kana Warna Makéna Dumasar kana warna makéna, ragam basa dibédakeun jadi opat rupa, nyaéta (1) basa Sunda nurutkeun jejer omongan, (2) basa Sunda nurutkeun sarana, (3) basa Sunda nurutkeun interférénsi, jeung (4) basa Sunda nurutkeun suasana. Kahiji, nurutkeun jejer omongan basa Sunda téh dipangaruhan pisan jembarna patali marga, atikan, profési, kalangenan tur pangalaman


62

© 2017

KD 3

panyaturna. Widang-widang sarupa kitu téh kayaning: agama, pulitik, élmu pangaweruh, téhnologi, pacabakan, seni, jst. Balukar jejer pasualan dina basa sok muncul rupa-rupa istilah kayaning istilah: 1) basa jeung sastra, 2) psikologi, 3) PKK, 4) kasenian, 5) agama, 6) administrasi, 7) ékonomi, 8) atikan, 9) sosiologi, 10) sajarah, hukum jeung pulitik, 11) kadokteran, 12) tatanén, kahutanan, perikanan, 13) kehéwanan, 14) kimia jeung farmasi, 15) géografi, 16) élmu pasti jeung alam, 17) téhnik, jeung 18) pelayaran. Kadua, nurutkeun sarana anu dipaké ku panyaturna, basa Sunda aya dua rupa nyaéta ragam basa lisan jeung ragam basa tulis. Ragam basa lisan nyaéta ragam basa Sunda anu maké pakakas lisan, biasana kawilang gumantungna kana situasi, waktu, lingkungan, katut jalma nu diajak nyarita. Basa lisan bisa lumangsung pateuteup, ngaliwatan radio, televisi, telepon, jst. Ari ragam basa tulisan nyaéta ragam basa Sunda anu maké pakakas tulisan, biasana leuwih nyusun batan basa lisan. Aturan tata tulis leuwih dikukuhan. Basa tulisan biasa dipaké dina surat, télégram, artikel, makalah, buku, jst. Katilu nurutkeun interférénsina nyaéta makéna basa anu pacampur tur silih pangaruhan jeung basa lianna ku hiji jalma dina widang adegan basa, gaya basa, jeung kontéks makéna. Kaopat nurutkeun suasana dibédakeun ragam basa resmi jeung ragam basa teu resmi. Ragam basa resmi nyaéta basa anu digunakeun dina kaayaan formal, saperti dina urusan susuratan, dina kaayaan ngajar, rapat, dina kaayaan nyarita jeung jalma nu teu wawuh atawa kalungguhanana aya dina saluhureunnana. Ari ragam basa teu resmi nyaéta basa anu digunakeun dina kaayaan teu formal, saperti dina nyarita sapopoé, boh di lingkungan kulawarga boh di lingkungan masarakatna.


63

KD 3

3. Tarékah Miara Basa Sunda Basa Sunda ngadeg téh minangka gerbangna budaya Sunda. Basa jeung budaya teu bisa dipisahkeun, lantaran basa mangrupa salasahiji unsur anu ngawangun budaya hiji bangsa. Wajar upama aya kekecapan ‘leungit basana leungit budayana, leungit budayana leungit bangsana’. Ku kituna, Sangkan basa jeung budaya Sunda henteu musnah, perlu dipiara jeung diriksa. Dina UUD 1945 Bab XIII Pasal 32, Ayat 2, tétéla pisan yén nagara ngahormat tur miara basa daérah salaku kabeungharan budaya bangsa. Dina Bab XVna, Penjelasan Pasal 36, nétélakeun yén di wewengkonwewengkon anu mibanda basa sorangan, anu dipiara ku rayatna kalawan hadé-hadé (upamana basa Jawa, Sunda, Madura, jeung sajabana), éta basa-basa téh bakal diajénan jeung dipiara ogé ku nagara. Kitu ogé dina salah sahiji “tékad” nu aya dina “Sumpah Pemuda” nu unina ngajungjung lungguh basa persatuan basa Indonesia némbongkeun ayana kasang tukang basa daérah. Dumasar éta hal, bisa dicindekkeun yén di sagédéngeun basa nasional (basa Indonesia) minangka basa persatuan masarakat Indonesia sa-nusantara, ogé aya basa daérah anu wajib dipiara sakumaha ditetepkeun dina UUD 1945 tur Sumpah Pemuda di luhur. Paragraf di luhur ngandung harti, yén lamun basa Sunda dipiara ku para panyaturna nyaéta ku urang Sunda anu jadi rahayat Jawa Barat kalawan hadé, tinangtu basa Sunda téh bakal diajénan tur dipiara ogé ku nagara. Tapi sabalikna, lamun urang Sunda ngantep kana basana, tinangtu ku nagara ogé bakal diantep moal dipiroséa. Jadi, prakarsa urang Sunda daraék miara basana téh, mangrupa prasarat pikeun ayana pangajén jeung pangriksa ti pamaréntah atawa ti nagara. Ari nu jadi pupuhu rahayat jeung papayung masarakat Jawa Barat nu kudu soson-soson miara basa Sunda téh nyaéta Gubernur jeung Ketua Dewan Perwakilan Rakyat daérah Jawa Barat. Kawijakan Gubernur ngaliwatan kasaluyuan DPRD Propinsi Jawa Barat netepkeun kawijakan kumaha kuduna ari miara basa Sunda. Saperti ayana Peraturan Daérah PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

64

© 2017

KD 3

(Perda) Propinsi Jawa Barat Nomor 5 Tahun 2003, tentang Pemeliharaan Bahasa, Sastra, dan Aksara Daérah. Jawa Barat téa mangrupa daérah multikultur jeung multibasa. Basa Sunda téh mangrupa salah sahiji basa daérah anu tumuwuh jeung mekar di sabagian gedé wilayah tatar Sunda. Nu dipimaksud ku kecap “pemeliharaan” basa dina éta Peraturan Daérah (Perda) Nomor 5 Tahun 2003 nyaéta usaha mayungan, mekarkeun, maké, tur ngamaksimalkeun fungsi basa (Sunda). Anu jadi tujuan miara basa ku éta Perda nyaéta: a. maheutkeun adegan jeung hubungan, makéna basa Sunda nepi ka jadi faktor pangrojong tumuwuhna jati diri jeung kareueus urang Sunda; b. muguhkeun kalungguhan jeung pancén basa Sunda; c. nangtayungan,

mekarkeun,

ngahirup-huripkeun,

jeung

ngamangpaatkeun basa Sunda nu dipiharep bakal bisa ngarojong budaya nasional; d. ngaronjatkeun kualitas makéna poténsi basa Sunda (titénan Bab II, Pasal 2). Mungguh nu jadi sasaran éta Perda nyaéta ngawujudna: a. kurikulum pangajaran basa Sunda, boh keur di sakola boh keur di luar sakola; b. kahirupan makéna basa Sunda nu leuwih hadé tur leuwih jembar; c. tingkat aprésiasi para panyatur basa Sunda kana kaéndahan basana leuwih hadé; jeung d. tingkat partisipasi para panyatur basa Sunda dina gerakan miara basa Sunda leuwih puguh (titénan Bab II Pasal 3). Anu miboga wewenang jeung tanggung jawab pangluhurna pikeun miara basa Sunda nyaéta taya lian, nya Gubernur, anu dina prakna mah éta wewenang jeung tanggung jawab téh babakuna dilaksanakeun ku Dinas Pendidikan jeung Dinas Kebudayaan jeung Pariwisata, tuluy diumumkeun ka sakumna panyatur basa Sunda. Hakékatna mah miara basa Sunda téh jadi tanggung jawab balaréa jeung saréréa, boh masarakat, boh pamaréntah, boh Dinas Pendidikan, boh Dinas Kebudayaan jeung PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

65

KD 3

Pariwisata, boh dinas-dinas séjénna, saperti Dinas Kaséhatan, Dinas Pertanian, Kanwil Agama, jeung nu séjénna. Mémang Gubernur bisa baé ngadegkeun badan atawa lembaga nu tugas poko jeung pancénna husus miara, nalungtik jeung mekarkeun basa Sunda anu anggota-anggotana diwangun ku para ahli basa, akademisi, jeung tokoh masarakat anu pohara nyaah jeung mikacinta basa Sunda. Éta wewenang jeung tanggung jawab Gubernur anu dilimpahkeun ka Kepala Dinas Pendidikan jeung Kepala Dinas Kebudayaan jeung Pariwisata katut instansi “terkait” séjénna ngawengku kagiatan-kagiatan saperti ieu di handap: a. ngayakeun rupa-rupa latihan, penataran, seminar, lokakarya, sawala, pasanggiri dina perkara ngagunakeun basa Sunda nu hadé tur bener, dimimitian ku para birokrat, para pamingpin, para guru, para dai, ibuibu, jeung para tokoh masarakat lianna; b. netepkeun basa Sunda jadi “basa panganteur” atikan, boh di sakola, luar sakola, boh di masarakat; c. netepkeun basa Sunda jadi “basa resmi kadua” sajaba ti basa Indonesia dina ngalaksanakeun tugas Pamaréntah Daérah ti mimiti tingkat provinsi, tingkat kabupaten/kota, tingkat kacamatan nepi ka tingkat désa/kelurahan; d. ngabantu medalna buku-buku pelajaran, modul atikan boh keur sakola, luar sakola, boh keur masarakat; e. ngahurip-hirupkeun jeung ngamangpaatkeun média massa basa Sunda, boh citak boh éléktronik; f. ngagunakeun basa Sunda dina rupa-rupa aspék kahirupan masarakat (agama, ekonomi, pulitik, sosial, pendidikan, kaséhatan, lingkungan hirup, kabudayaan, pertahanan, jeung kaamanan) (titénan Bab III, Pasal 5 jeung Bab IV, Pasal 7).

4. Fungsi Basa Sunda Basa daérah nyaéta alat nu bisa dipaké pikeun némbongkeun kabeungharan budaya hiji suku bangsa. Ayana rupa-rupa basa téh jadi idéntitas pikeun hiji kelompok manusa nu nyicingan hiji daérah nu tangtu. PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

66

© 2017

KD 3

Basa

daérah

kaasup

salah

sahiji

kabeungharan

bangsa

nu

ditangtayungan ku undang-undang jeung kudu dimumulé éksisténsina. Basa Sunda salaku basa daérah nu hirup di Jawa Barat, nu masih aya dina ambahan Nagara Indonesia tinangtu méré ciri khas nu unik, utamana pikeun urang Sundana sorangan. Basa Sunda éta sorangan mangrupa cabang Melayu-Polinesia dina rumpun basa Austronésia. Ieu basa téh dipaké kurang leuwih ku 42 juta urang ogé mangrupa basa kadua panglobana sanggeus basa Jawa. Basa Sunda dipaké di lingkungan Jawa Barat (iwal ti daérah Pantura nyaéta daérah tujuan urbanisasi nu antukna panyatur ieu basa, beuki dieu beuki ngurangan), ngalegaan nepi wates Kali Pemali (Cipamali) di wilayah Brebes, Jawa Tengah jeung daérah kidul Propinsi Banten. Umumna basa Sunda miboga opat ragam dialék, nyaéta dialék Bandung (Sunda Priangan), Bogor, Banten jeung Cirebon. Kasang tukang ayana éta dialék téh lian ti bawaan budaya asalna, tapi ogé tina sajarah budaya hiji jeung budaya séjénna. Dialék Bandung atawa Sunda Priangan teu bisa leupas tina pangaruh budaya Mataram di tatar Sunda. Kiwari basa Sunda téh kaasup basa daérah nu masih dipiara tur dipaké ku masarakatna, sarta mangrupa basa Indung pikeun sakabéh masarakat Jawa Barat. Salaku basa daérah hirup kumbuhna basa Sunda ogé ditangtayungan ku nagara, luyu jeung UUD RI taun 1945 BAB XIII pasal 32 ayat 2 yén “Nagara ngajénan jeung miara basa daérah minangka kabeungharan budaya nasional”. Sedengkeun nurutkeun Murianupi (dina http://merianupi.blogspot.co.id/2011/12/Sundanis.html?m=1) kalungguhan basa Sunda nyaéta status rélatif basa Sunda salaku sistem lambang ajéninajén budaya anu dipatalikeun jeung kamampuh basa Sunda dumasar kana ajén-inajén masarakat Sunda. Basa Sunda disebut basa daérah jeung basa Indung, lantaran tumuwuh jeung sumebar di lingkungan masarakat Sunda (Jawa Barat) anu didadasaran ku ajén-inajén budayana. Ku kituna, ieu hal téh luyu jeung UUD 45 bab XV penjelasan pasal 36 anu unina “Di daérah-daérah yang mempunyai bahasa sendiri yang dipelihara oleh rakyatnya dengan baik (misalnya bahasa Jawa, Sunda, PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

67

KD 3

Madura, dsb), bahasa-bahasa itu akan dihormati dan dipelihara oleh Negara. Bahasa-bahasa itu pun merupakan sebagian dari kebudayaan Indonesia yang hidup.” Kalungguhan ayana basa Sunda dirojong kuat ku pamaréntah. Bukti séjén dipiarana basa Sunda nyaéta kaluarna Perda Provinsi Jawa Barat No. 5 Tahun 2003 ngeunaan Pemeliharaan Bahasa, Sastra, dan Aksara Daérah serta Petunjuk Pelaksanaannya. Sajaba ti éta, aya rékomendasi ti UNESCO taun 1999 ngeunaan “ngamumulé jeung mupusti basa-basa indung di dunya”. Kalungguhan

basa

Sunda

minangka

basa

daérah,

saperti

anu

dicindekkeun ku Seminar Politik Bahasa Nasional 1975 di Jakarta, basa Sunda miboga pancén atawa fungsi salaku: 1) lambang kareureus daérah; 2) lambang idéntitas daérah; 3) pakakas gaul di lingkungan kulawarga, jeung masarakat daérah; 4) basa panganteur di sakola dasar ti mimiti kelas 1 nepi ka kelas 3; 5) pangrojong basa nasional; 6) pangrojong jeung pamekar kabudayaan nasional. Dina hirup kumbuh sapopoé, basa Sunda mibanda anéka ragem basa. Ieu hal ngalantarankeun basa Sunda beunghar ku basana. Salaku urang Sunda, kudu reueus kana basana sorangan, lantaran masih miboga kabeungharan kecap sarta basana anu teu dipiboga ku masarakat séjén. Saupama basa téh diibaratkeun jalma, tangtuna waé basa séjén bakal ngarasa sirik ka basa Sunda, lantaran masih loba masarakat anu maliré tur ngokolakeun basa Sunda. Ayana paguyuban jeung organisasi kaSundaan miboga peran penting pikeun kalumangsungan basa Sunda, saperti DAMAS, LBSS, Paguyuban Pasundan, LKMP, Yayasan Rancagé, jeung sajabana. Basa Sunda dipupusti, dimumulé, diriksa, jeung dijaga ku masarakan Sunda lantaran ieu basa téh salaku lambang kareueus daérahna. Iskandar (dina Haerudin) nétélakeun yén basa Sunda nepi ka ayeuna masih kénéh dijadikeun kareueus nonoman Sunda. Haerudin ogé nambahan dina artikelna, saupama merhatikeun masarakat kalangan selebriti, hal anu matak reueus keur maranéhna téh nyaéta lamun bisa ngagunakeun basa Sunda dina komunikasina.


68

© 2017

KD 3

Hiji jalma katingali urang Sunda, lamun manéhna bisa ngomong basa Sunda. Ieu fungsi basa Sunda salaku lambang idéntitas daérah. Basa Sunda dianggap salaku eunteung tina sikep jeung réngkak polah urang Sunda. Saupama diteuleuman leuwih jéro, basa daérah hususna basa Sunda ogé bisa dipaké pikeun nyambungkeun komunikasi antar generasi, sabab basa daérah mangrupa basa nu dipaké ku kolot atawa para leluhur. Masarakat dina hiji generasi bakal leuwih wanoh ka kahirupan generasi saencanna dina hiji suku bangsa, ku cara maké basa daérah nu geus jadi warisan pikeun generasi saterusna. Basa Sunda salaku idéntitas urang Sunda kudu diriksa tur di mumulé, sabab ieu basa masih kénéh dalit di masarakat Sunda utamana masarakat anu aya di padésaan. Tapi, di sabudeureun masarakat kota nu geus kapangaruhan ku basa jeung budaya séjén, basa Sunda geus ngamimitian

teu

dipaké.

Idéntitas

urang

Sunda

teu

nyampak

sagemblengna nalika urang Sunda dina hal interaksi geus lain maké basa daérahna tapi maké basa Indonésia. Maké basa indonésia salaku basa nasional mémang hadé, sabab basa Indonésia mangrupa basa persatuan. Tapi saupama urang Sunda maké basa Indonésia di sabudeureun wilayah tatar Sunda ieu hal matak jadi pikasalempangeun. Sabab basa Sunda salaku idéntitas média komunikasi Sunda nu nandakeun sikep jeung réngkak paripolah urang Sunda, hiji waktu bisa robah jeung bakal mangaruhan ciri khas tina étnik sakelompok masarakat nu aya di tatar Sunda. Makéna basa Sunda salian ti salaku alat komunikasi ogé miboga fungsi pikeun kamekaran sastra, tradisi, budaya jeung eunteung pikeun réngkak polah urang Sunda. Sabab ngaliwatan sastra jeung budaya urang Sunda tangtu loba pisan ajén-ajén kaarifan lokal anu aya di jérona. Saupama masarakat Sunda geus mikadeudeuh kana basa daérahna sorangan, ku kituna, naon-naon nu kaluar ti dirina bakal dipikadeudeuh jeung dimumulé. Sastra Sunda nu kiwari geus luntur, kaarifan budaya Sunda nu geus kapopohokeun bakal kajaga. Salian ti éta, basa Sunda salaku eunteung tina kasopanan urang Sunda. Bisa dilarapkeun tina makéna undak-usuk. Saupama hal ieu bisa PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

69

KD 3

dilaksanakeun, geus tangtu ajén-ajén kaarifan lokal bakal nyampak di masarakat Sunda. Norma basa mangrupa indikator kahiji tina sipat jeung sikep hiji jalma. Salah sahiji tarékah pamaréntah dina nanjeurkeun ajén-inajén budaya Sunda salaku idéntitas urang Sundanyaéta ayana kagiatan Rebo Nyunda. Ieu kagiatan mangrupa implementasi tina Peraturan Daérah (Perda) Nomor 9 Tahun 2012 pasal 10 ayat 1b anu nétélakeun “bahwa setiap hari Rabu ditetapkan sebagai hari berbahasa Sunda dalam semua kegiatan Pendidikan, Pemerintahan, dan kemasyarakatan” (Wikipedia:2014). Ku ayana ieu kagiatan, Pamaréntah miharep sangkan basa jeung budaya Sunda henteu dadas ku mangsa, gugus ku waktu. Idéntitas urang Sunda bakal tuluy katitén saupama masarakatna ngalarapkeun basa jeung budaya Sunda. Basa Sunda téh miboga fungsi salaku pakakas gaul di lingkungan kulawarga, jeung masarakat daérah. Nurutkeun Sudaryat (2007:2), hirup kumbuhna basa Sunda raket patalina jeung kahirupan sosial-budaya nu makéna. Ku kituna, jaba ti jadi unsur budaya Sunda, basa Sunda miboga fungsi jadi wahana pikeun mekarkeun budaya Sunda deuih. Jaba ti éta, basa Sunda anu mibada kalungguhan jadi basa daérah téh pagugulung dina makéna jeung basa Indonésia katut basa asing. Balukarna di antara éta basa-basa téh pasosok. Dipakéna basa Sunda téh kapangaruhan ku latar, naha di imah, di pakumbuhan, atawa di kantor. Sedengkeun ari nu jadi pangdorong dipakéna basa Sunda mah nyaéta patali jeung batur nyarita. Upamana lamun kasaluhureun, kadaék ngagunakeun basa Sunda tangtu leuwih gédé batan ka sahandapeun, sabab ari ka sahandapeun mah (sapantaran, babaturan) biasana sok maké campur basa nyaéta basa Sunda jeung Indonésia. Cindekna mah, basa Sunda dipaké ku balaréa, rupa-rupa golongan masarakat, boh kota boh di pilemburan, dina nyaritakeun rupa-rupa jejer dina kahirupan. Naon nu dicaritakeunana, ku saha nyaritana, dimana tempatna, iraha waktuna, patali jeung adat kabiasaan atawa henteu, éta PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

70

© 2017

KD 3

téh nangtukeun dina milih basa naon anu dipaké, naha basa Sunda atawa basa Indonéesia. Hal lianna anu nangtukeun nyaéta kamampuh panyatur dina maké basa Sunda éta sorangan. Basa Sunda dijadikeun basa panganteur pangajaran di kelas-kelas dasar lantaran basa Sunda mangrupa kahiji atawa basa indungna. Dina Pasal 5 ayat 7 Perda No. 5 Tahun 2003 nétélakeun yén Pamaréntah dina ieu hal nyaéta Dinas Pendidikan (Disdik) pikeun jadi ajang kalumangsungan basa Sunda salaku basa panganteur di sakola dasar ti mimiti kelas 1 nepi ka kelas 3 jeung di Taman Kanak-kanak. Ieu hal téh mangrupa wujud larapna ajakan UNESCO tadi, dina narékahan “ngamumulé jeung mupusti basa-basa indung di dunya”. Sajaba ti éta lantaran murid sakola dasar acan nyangkem kana basa Indonesia salaku basa kaduana. Ku kituna, pangaran basa Sunda di sakola dasar bakal dipaké pakakas gaul ku barudak di lingkungan kulawarga, jeung masarakat daérah. Atikan basa Sunda mangrupa kawajiban moral pikeun masarakat Sunda, boh sacara lembaga boh sacara individual. Sacara individual, atikan basa Sunda bisa dilarapkeun ka barudak dina lingkungan kulawarga. Ngadidik barudak mangrupa kawajiban kolot, jeung pikeun masarakat Sunda ngadidik barudakna pikeun maké basa Sunda mangrupa kawajiban moral pikeun ngalahirkeun sikep normatif dina lingkunganana. Ku kituna, atikan dina maké basa Sunda kudu dilarapkeun ti generasi kulawarga kénéh. Nurutkeun Kebijaksanaan Umum Pendidikan Dasar dan Menengah dina Kosasih (2008), “pengembangan kurikulum merupakan suatu prosés yang dinamik antara lain dengan berdasarkan pada prinsip pendidikan multikultur dan multibahasa. Indonesia terdiri atas masyarakat dengan beragam budaya bahasa, dan agama. implikasi dari hal tersebut yaitu bahwa pendidikan perlu menerapkan metodik yang produktif dan kontékstual untuk mengakomodasikan sipat dan sikap masyarakat pluralistik dalam kerangka pembentukan jati diri bangsa”. Basa

panganteur

pangajaran

nurutkeun

Kebijaksanaan

Umum

Pendidikan Dasar dan Menengah dina Kosasih (2008):


71

KD 3

“Pada tahun pertama dan kedua sekolah dasar dapat digunakan bahasa ibu yang digunakan oeh sebagian besar peserta didik sebagai bahasa pengantar dalam kegiatan pembelajaran. Pada tahun ketiga dan sampai dengan enam, bahasa Indonesia mutlak digunakan sebagai bahasa pengantar dalam pembelajaran Pada jenjang pendidikan menengah, bahasa pengantar pembelajaran untuk mata pelajaran tertentu dapat menggunakan bahasa Indonesia dapat juga menggunakan bahasa Inggris untuk mata pelajaran tertentu. Kurikulum dapat dielaborasi oleh daérah/ dan atau sekolah sesuai dengan kondidisi dan kepentingan daérah atau sekolah. Hasil elaborasi yang dilakukan daérah atau sekolah berupa silabus yang cocok dengan kondisi dan kepentingan daérah. Daérah dapat menambah mata pelajaran bahasa daérah kesenian, dan kearifan lokal dengan porsi maksimal 4 jam pelajaran per minggu. Jika di sekolah dasar pada tahun pertama dan kedua boleh menggunakan bahasa pengantar bahasa ibu bahasa Sunda di sebagaian besar wilayah Jawa Barat, maka logis sekali bila di Taman Kanak-kanak pun digunakan bahasa pengantar bahasa daérah” Salian jadi basa panganteur dina pangajaran, kadariaan pamaréntah dina ngawujudkeun fungsi pendidikan dibuktikeun ku disarungsumna kurikulum pendidikan muatan lokal basa Sunda. Saperti dina kurikulum pendidikan dasar jeung menengah, merenah pisan upama pangajaran basa Sunda miboga kalungguhan jeung disajajarkeun jeung pangajaran séjénna. Basa Sunda diajarkeun di sakola-sakola dadasarna nyaéta fungsi basa Sunda, nu utama nyaéta pikeun komunikasi tegesna keur nepikeun eusi haté, rasa, kahayang, jeung sarupaning pamaksudan ka nu lian ku sistem lambang sora nu arbitrér” (Yudibrata, 1990). Dina kurikulum muatan lokal basa Sunda standar kompeténsi diajukeun pikeun ngamekarkeun pangaweruh, kaparigelan basa, jeung sikep nu positif kana basa jeung sastra Sunda. Ieu standar kompeténsi disarungsum ku cara merhatikeun ogé kalungguhan basa jeung sastra Sunda salaku sastra Nusantara. Éta tinimbangan téh lumaku kana fungsi pangajaran basa jeung sastra Sunda salaku: 

sarana pembinaan sosial budaya regional Jawa Barat.



sarana pikeun ngaronjatkeun pangaweruh, kapariggelan, jeung sikep dina raraga ngamekarkeun jeung ngamumulé budaya.


72

© 2017

KD 3



sarana pikeun ngaronjatkeun pangaweruh, kaparigelan, jeung sikep pikeun ngahontal jeung ngamekarkeun élmu pangaweruh, téhnologi, jeung seni.



sarana ngalulugukeun jeung mekarkeun makéna basa Sunda pikeun rupa-rupa kaperluan.



sarana ngamekarkeun nalar.



sarana pikeun maham kana ragem rinéka budaya daérah (Sunda). (Kurikulum Muatan Lokal Basa Sunda, 2004).

Nagara multikultur jeung multibasa saperti nagara Indonesia, bakal boga hahalang nu leuwih loba batan nagara nu boga ékabasa, boh ti séktor ekonomi, industri jeung gangguan sosial.

Saupama ditingali dina

séktorékonomi bener pisan ku ayana basa nu ragem téh bakal ngarojong ékonomi, komo di jaman téhnologi kaayeunakeun urang salaku urang Sunda boga kasempétan nu lega pikeun ngalakukeun promosi anu gencar ka dunya internasional, salasahijina dina séktor pariwisata kaSunda-an nu unik. Nurutkeun Fishman, basa nyekel peranan penting saperti kabudayaan, agama, jeung sajarah, language serves a link with ‘the glorious post’ and authencity (Fashld, 1984:3) dina Sulistyaningtiyas (2008). Ari Garvinjeung Mthiot dina Sulistyaningtiyas (2008) nétélakeun yén fungsi basa patalina jeung nasionalisme nyaéta fungsi pemersatu (unflying) jeung fungsi pemisah (separatist). Fungsi pemersatu nyoko kana perasaan para anggota hiji nasionalitas yén maranéha dihijikeun atawa aya dina hiji beungkeutan basa. Fungsi nu kadua leuwih nyoko kana perasaan para anggota nasionalis yén maranéhna béda jeung misah ti nu lian pikeun maké basa séjén. Fungsi pemersatu di dieu bisa dipaké pikeun ngahijikeun masarakat Sunda, hususna sangkan boga presépsi nu sarua kana basa Sunda. Nu kadua fungsi pemisah (separatis), bisa dipaké pikeun numuwuhkeun rasa reueus kana basa Sunda nu béda jeung basa daérah séjénna nu boga kaunikan masing-masing. Ieu hal ogé bisa nimbulkeun sikep pikeun ningkatkeun kompetisi dina widang basa, misalna paloba-loba nyiptakeun karya-karya patali jeung sastra atawa paélmuan séjénna dina basa daérah sangkan basa daérahna tetep éksis PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

73

KD 3

di unggal jaman. Ku kituna, kabudayaan nasional bisa dimekarkeun jeung dilegaan ambahanana ngaliwatan budaya-budaya lokal anu diciptakeun ku masarakat daérahna séwang-séwangan. Di tataran nasional, ku ayana basa Sunda saperti karya-karya, boh sastra boh pamikiran nu diébréhkeun dina wangun tulisan atawa inpormasi nu ngagambarkeun yén masarakat Sunda téh éksis jadi pangrojong jati diri urang Sunda. Tah Saupama ditilik di tataran Internasional, ayana basa Sunda bisa nambahan pangrojong kana idéntitas nagara Indonesia di saantéro dunya salaku nagara nu beunghar basa jeung budayana. Basa téh cicirén bangsa, leungit basana leungit ogé bangsana. Sakumaha anu geus dipedar tadi, Indonesia téh mangrupa nagara anu multibasa, nu ampir di unggal wilayahna miboga basa anu béda-béda. Kalungguhan basa daérah geus tangtu jujutanana dina undang-undang. Tapi kanyataanana kiwari geus aya sababara basa daérah anu geus tumpur. Sakumaha hasil panalungtikan Prof. Dr. Arief Rahman anu nétélakeun yén tumpurna basa daérah di Indonesia di antarana: di Kalimantan 50 basa daérah kaancam tumpur sarta hiji di antarana geus tumpur. Tina 13 basa di Sumatra, dua kaancam tumpur, sarta hiji diantarana geus tumpur. Sulawesi miboga 110 basa, 36 kaancam tumpur sarta hiji di antarana geus tumpur. Tina 80 basa daérah di Maluku, 22 kaancam tumpur sarta 11 geus tumpur. Di daérah Timor, Flores, Bima jeung Sumba aya 50 basa, 8 di antarana kaancam tumpur. Di daérah Papua jeung Halmahéra aya 271 basa, 56 basa kaancam tumpur. Di Jawa can aya basa daérah anu kaancam tumpur (Khotimah: 2012). Éta hasil panalungtikan téh bisa jadi pieunteungeun keur masarakat Sunda. Kuduna basa Sunda téh dipiara ku panyaturna, nyaéta ku urang Sunda, anu jadi rahayatna Jawa Barat kalayan hadé, tinangtu basa Sunda téh bakal diajénana tur dipiara ku nagara. Tapi sabalikna lamun urang Sunda culjeun kana basana tinangtu ku nagara ogé bakal diantep moal diprosés. Jadi, prakarsa urang Sunda daraék miara Sunda téh, mangrupa prasarat pikeun ayana pangajén jeung pangriksa ti pamaréntah atawa ti nagara.


74

© 2017

KD 3

5. Tiori jeung Konsép Basa Sunda Lulugu a. Tiori Basa Sunda Lulugu Basa Sunda mangrupa basa kadua panggedéna salian ti basa Jawa. Nurutkeun Sudaryat, spk. (2013), basa lulugu (baku, standar) nyaéta ragam basa atawa dialék anu geus ditetepkeun tur dijadikeun standar maké na ku masarakat basana. Basa lulugu mangrupa basa gunggungan (persatuan) di masarakat basa nu mibanda rupa-rupa dialék sarta ditarima dina situasi resmi kayaning buku ilmiah, biantara, upacara adat, serat-sinerat, jsté. Sedengkeun basa Sunda lulugu (baku, standar) nyaéta basa Sunda anu geus ditetepkeun tur dijadikeun standar makéna ku masarakat urang Sunda. Anu dianggap basa Sunda lulugu téh nyaéta basa Sunda wewengkon Priangan (utamana Bandung). Basa baku, basa standar atawa basa lulugu mangrupa basa anu mibanda sipat vitalitas jeung inteléktualitas. Hiji, basa disebut vitalitas lamun éta basa téh mampuh tumuwuh jeung mekar kalawan anteb luyu jeung kaidah basana nu relatif angger, tapi henteu kaku lantaran bisa robah pikeun narima pangaruh basa séjén, boh kandaga kecapna boh adeganana. Ku kituna, basa lulugu kudu hirup bari jeung hurip atawa kudu stabilitas dinamis sipatna, anteb tur luwes kaédahna. Ari sipat nu kadua tina basa lulugu nyaéta inteléktualitas. Maksudna nyaéta basa lulugu kudu miboga kamampuh ilmiah nu bisa ngébréhkeun prosés mikir anu ruwed tina rupining kagiatan paélmuan, téknologi,

informatika, jeung

patali marga

masarakatna. Jaba ti éta, basa lulugu téh mibanda otonomi atawa wewenang pikeun tumuwuh jeung mekar di wewengkon masarakat nu makéna. Basa lulugu lain hiji-hijina ragam basa, ngan jadi calecer keur ragam basa séjénna. Basa baku leuwih nyoko kana ngaragemkeun jeung ngalulugukeun kaédah basa, tapi lain hartina ngakurkeun sakumna ragam basa (Sudaryat, spk. 2013). The Dictionary of Language and Linguistics nyebutkeun yén basa lulugu nyaéta ragam basa anu dipikaresep ku masarakatna, sok


75

KD 3

dijadikeun dasar dina nyarita pikeun masarakat anu miboga atikan luhung ogé di sabudeureun puseur kabudayaan atawa pulitik tina hiji masarakat bangsa. Nurutkeun V. Mathesius jeung B. Havrane, basa lulugu kudu ditandaan ku: (1) stabilitas anu alus pikeun bisa nyaluyukeun jeung parobahanparobahan kultural, jeung (2) intéléktualitas nyaéta téndénsi ka arah ungkara anu leuwih taliti, tepat jeung pasti, tatabasana leuwih sistematis jeung kabeungharan kecapna leuwih jelas jeung benerbener keuna kana tujuan anu dimaksud, dina harti unggal kecap jeung kalimah anu digunakeun teu nimbulkeun tafsiran ganda ka pamiarsa. Kitu deui, Sudaryat, spk. (2013) nétélakeun yén anu dimaksud lulugu atawa standar dina harti umum, nyaéta unggal paripolah budaya manusa anu gelar dimasarakatna. Sedeng harti hususna, nyaéta aturan-aturan

atawa

norma-norma

nu

geus

ditetepkeun

ku

masarakatna nu makéna. Dina istilah basa, lulugu atawa standar nyaéta norma atawa aturan basa nu geus umum sarta ditetepkeun cara makéna ku masarakat éta basa. sedeng nu dimaksud basa Sunda lulugu, nyaéta basa Sunda anu geus ditetepkeun atawa dijadikeun standar makéna ku masarakat Sunda.

Sakabéh pamadegan di luhur mibanda sasaruaan nyaéta basa lulugu téh mangrupa basa standar anu dipaké ku masarakat. Bisa dicindekkeun yén basa lulugu nyaéta basa anu dijadikeun tur ditetepkeun jadi basa standar ku masarakat lega, boh dina éjahanana, tatabasana, boh dina kabeungharan kecapna. b. Fungsi Basa Sunda Lulugu Nurutkeun Sudaryat, spk.

(2013), basa lulugu miboga rupa-rupa

pancén atawa fungsi, nyaéta saperti nu dipedar dina poin-poin di handap ieu.


76

© 2017

KD 3

1)

Tali mimitran Basa lulugu miboga pancén pikeun ngaraketken tali mimitran antar panyatur tina rinéka dialék, pakakas komunikasi panyatur nu hétérogén, boh lisan boh tulisan. Basa lulugu jadi ciri kapribadian (idéntitas) panyaturna, baris ngandelan rasa kapribadian ka-Sundaan geus ngarojong “kaBhineka-Tunggal-Ika-an” budaya tur basa Indonésia.

2)

Pananda Komara Basa lulugu baris mawa komara/wibawa (prestise) panyaturna. Ku makéna basa lulugu moal jadi panggeuhgeuyan para panyatur séjénna.

3)

Raraga Acuan Basa lulugu jadi raraga acuan, calecer (frame of reference) nu disaluyukeun ku sakumna masarakat basa geusan ngajén kalayan bener tur merenah henteuna ragam basa nu dipaké.

c. Ciri-ciri Basa Lulugu Sudaryat, spk. (2013) nétélakeun yén hiji basa téh disebut basa lulugu saupama bisa nyumponan pasaratan saperti otonomi, vitalitas, intéléktualitas, jeung historitas. Pedaranana saperti ieu di handap. 1)

Otonomi Basa Sunda lulugu mangrupa basa anu ngabogaan wewenang pikeun tumuwuh jeung mekar sarta mandiri, boh di wewengkon Sunda sorangan boh di wewengkon séjénna. Bédana jeung basa dialék nyaéta lain ngan saukur dina vérsina, tapi jadi calecer ragam basa séjénna. Ku kituna, tempat cicingna basa lulugu aya di puseur kagiatan politik jeung pamaréntahan, anu miboga kamungkinan gedé tumuwuh jeung mekar sacara jembar.

2)

Vitalitas Basa lulugu dipaké ku masarakatna di lingkungan masarakat nu miboga rinéka basa. Basa lulugu kudu mampuh tumuwuh kalayan anteb luyu jeung kaédah basana nu rélatif angger. Dina hal ieu vitalitas sipatna henteu kaku, barobah kalayan bébas pikeun narima pangaruh basa séjén dina widang kandaga kecap, istilah, PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

77

KD 3

fonologi, tatabasa, semantik. Jadi, basa lulugu miboga stabilitas dinamis, mibanda kaédah anu anteb tur luwes minangka hasil kodifikasi basa. Ari kodifikasi basa téh nyaéta ngawengku (1). Bagbagan makéna basa, disusun dumasar kana kontéks situasi makéna, (2) kaédah adegan basa saperti fonologi, tatabasa, sintaksis, tata istilah, éjahan, jsté. 3)

Intéléktualitas Basa lulugu kudu mibanda kamampuh ilmiah (kacendikiaan, inteléktualitas) anu ngébréhkeun prosés mikir nu ruwed tina rupaning kagiatan paélmuan, téknologi, informatika, jeung patali marga masarakatna. Ciri inteléktualitas téh bisa maké basa kalayan éféktif, nepikeun amanah saloba-lobana ku wangunna anu ringkes, tapi luyu jeung sasaran. éta kabéh baris kahontal asal urang kukuh kana kaédah nu geus ditangtukeun.

4)

Historitas Basa lulugu kudu miboga lalampahan hirup katut kasang tukang sajarah (historitis) nu tangtu, patali ti mangsa ka mangsa. Basa lulugu kudu mampuh mekarkeun tradisi katut budaya pamakéna.

1. Tiori jeung Konsép Basa Sunda Wewengkon a. Sajarah jeung Sumebarna Basa Sunda Basa Sunda utamana dipaké di beulah kulon Pulo Jawa di daérah anu kasohor Tatar Sunda (Pasundan). Tapi, basa Sunda ogé dipaké di bagian kulon Jawa Tengah, hususna di Kabupatén Brebes jeung Cilacap, kusabab di éta wilayah baheulana aya dina kakuasaan Karajaan Galuh. Loba ngaran tempat di Cilacap anu masih mangrupa ngaran Sunda sarta lain ngaran Jawa.

Saperti Kecamatan Dayeuhluhur, Cimanggu,

jeung nu lianna. Salian ti éta, nurutkeun sababaraha pakar basa Sunda, nepika abad ka genep wilayah anu maké basa Sunda nepi ka sabudeureun Dataran Tinggi Dieng di Jawa Tengah, dumasar PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

78

© 2017

KD 3

kana ngaran Dieng anu dianggap ngaran Sunda (asal kecap tina ‘dihyang’ anu mangrupa kecap basa Sunda Kuna). Ku pangaruh transmigrasi jeung imigrasi anu dilakukeun ku étnis Sunda, makéna ieu basa geus sumebar nepi ka luar pulau Jawa, misalna ka Lampung, Sumatera Selatan, Jambi, Riau, Kalimantan Barat, jeung Sulawesi Tenggara. b. Basa Sunda Wewengkon Basa nyaéta salah sahiji bagian nu teu bisa dipisahkeun tina kahirupan manusa, basa mekar dibarengan ku kamekaran manusa lantaran salah sahiji sipat basa nyaéta dinamis. Mekarna hiji basa moal bias dileupaskeun ti tina panutur nu ngagunakeun basa éta sorangan, panutur basa di hiji daérah miboga kasang tukang budaya jeung status sosial nu béda. Bédana téh patali jeung dipakéna dialék ku masarakat. Basa Sunda nu ilaharna dipaké dina kahirupan sapopoé téh nurutkeun katerang para ahli basa mah aya dua rupa, nyaéta basa indung atawa basa lulugu, jeung basa wewengkon atawa basa dialék.

Basa indung, nyaéta basa anu standar sarta

pamakéna leuwih réa. Alatan kitu, basa indung atawa basa lulugu pisan anu dipaké dina surat kabar, majalah, buku, surat, warta dina radio, katut tulisan ilmiah séjénna. Sedengkeun basa wewengkon atawa basa dialék mah dipaké ku masarakat di éta daérah atawa diwewengkon séwang-séwangan. Ku lantaran ngan dipaké di hiji wewengkon, basa wewengkon di hiji daérah can tangtu bakal sarua jeung basa wewengkon di daérah séjénna. Umumna

mah

urang

Sunda

maké

basa

Sunda

(aya

sababaraha basa wewengkon, nu masing-masing boga ciri) dina paguneman sapopoé, kadieunakeun basa Sunda beuki kadéséh ku basa gaul lianna utamana ku basa Indonésia salaku basa nasional Indonésia. Di wewengkon wates atawa nu sacara tradisional loba sélér séjén (Jawa) ilaharna ogé dipaké


79

KD 3

basa campuran (Jawa Réang, Jawa Sérang) gumantung jeung saha ngobrolna. Basa Sunda mangrupa basa indung pikeun urang Sunda, boh anu dumuk di Jawa Barat boh di saluareunana. Jumlah panyaturna ogé kaitung réa, malah kaasup basa daérah kadua panggedéna di Indonésia sabada basa Jawa. Kalungguhan basa Sunda saméméh kamerdikaan nyaéta salaku basa pribumi.

Sabada

puseur

dayeuh

Karésidenan

Priangan

dipindahkeun ti Cianjur ka Bandung, peranan kota Bandung téh dina ngamekarkeun budaya Sunda beuki undak. Basa Sunda di wewengkon

séjénna.

Samalah

dina

Lambaran

Nagara

(Staatsblad) No. 125 Taun 1893, Ayat 6, ditetepkeun yén “basa pribumi anu diajarkeun di sakola nyaéta basa pribumi anu dianggap pangbérésihna, saperti keur sakola–sakola di Jawa Barat kudu basa Sunda Bandung”. Nya ti harita munculna sesebutan basa sakola, nyaéta basa anu diajarkeun di sakolasakola. Ti dinya sesebutan basa sakola téh robah deui jadi basa lulugu atawa basa baku. Atuh basa Sunda wewengkon Bandung ogé robah jadi basa Sunda lulugu. Ari kuduna mah istilah basa lulugu (baku) téh diantonimkeun jeung basa lain lulugu/basa

henteu

baku.

Ngan

pédah

dina

kahirupan

masarakat Sunda muncul istilah basa Sunda wewengkon minangka antonim tina basa Sunda lulugu téh. Hirup kumbuhna basa Sunda raket patalina jeung kahirupan sosial budaya anu makéna. Ku kituna, jaba ti jadi unsur budaya Sunda, basa Sunda miboga fungsi jadi wahana pikeun mekarkeun budaya Sunda.

Jaba ti éta, basa Sunda anu

mibanda kalungguhan jadi basa daérah téh sagulung-sagalang jeung basa Indonésia katut basa asing. Balukarna, di antara éta basa-basa téh sok pasosok. Basa Sunda lahir bareng jeung lahirna

masarakat

Sunda

katut

budayana.

Dina

hirup

kumbuhna, basa Sunda téh mibanda anéka ragam basa. Ari ragam basa téh bisa disawang tina jihat nu makéna PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

80

© 2017

KD 3

ngawengkuwewengkon, tahap atikan, jeung sikep panyaturna. Ari tina jihat ma’na nyoko kana jejer omongan, sarana, jeung sipat pasosokna. Nurutkeun daérah dipakéna, basa Sunda téh leuwih loba dipaké di luar kota ti batan di jero kota. Unggal golongan masarakat anu aya di padésaan dina medar rupa-rupa jejer téh leuwih loba maké basa Sunda ti batan nu cicing di kota. Ragam basa anu dipaké di daérah atawa wewengkon téh geus lila disebut basa Sunda wewengkon. Ieu basa téh katangén tina lentong jeung kecap-kecapna. Perkara kecap-kecap basa Sunda wewengkon (lokabasa, dialék lokal, dialék regional, atawa régiolék) kungsi ditalungtik ku Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, di antarana dialék Sumedang (1977), Cianjur (1979), Ciamis (1979), Serang (1980), Bogor (1981), Cianjur (1982), Subang (1982), Tasikmalaya (1983), jeung Purwakarta (1933). Jaba ti éta, aya dialék lokal nu ditalungtik ku pribadi saperti basa Sunda dialék Cirebon. Basa wewengkon atawa basa dialék dipaké ku masarakat di éta daérah, atawa di wewengkonna séwang-séwangan. Ku lantaran ngan dipaké di hiji wewengkon, atuh basa wewengkon di hiji daérah, teu acan pasti sarua jeung daérah séjén. Upamana waé kadaharan di Bandung disebut ‘oncom’ di Kuningan disebut ‘dagé’. Kitu deui, wadah lauk tina anyaman awi anu sok disorén ku tukang nguseup, kana ieu barang aya anu nyebut ‘korang’ aya ogé anu nyebut ‘kempis’. Lauk leutik anu di Bandung disebut ‘lauk sarebu’, kaasup anu réa pisan ngaranna. Aya anu nyebut ‘géndot’, aya anu nyebut ‘berenyit’, aya anu nyebut ‘éndol’, ‘impun’, malah aya deui anu nyebut ‘kulinyar’. Pikeun masarakat anu ngagunakeunana, basa wewengkon atawa basa dialék téh teu kudu disapirakeun, jeung entong ngarasa hina dina ngagunakeunana. Sabalikna, masarakat séjénna kudu ngajénan, teu kudu ngageuhgeuykeun mana


81

KD 3

komo nyeungseurikeun. Sabab ayana basa wewengkon kitu téh teu bisa dipisahkeun tina kabeungharan basa Sunda. Basa wewengkon basa Sunda anu rupa-rupa, mimiti ti dialék Sunda-Banten nepi ka Sunda-Jawa Tengahan anu mimiti kacampuran

ku

basa

Jawa.

Para

ahli

basa

biasana

ngabédakeun kana genep dialék anu béda-béda. a)

Dialék Kulon (basa Banten)

b)

Dialék Kaler

c)

Dialék Kidul (Priangan)

d)

Dialék Tengah Timur

e)

Dialék Timur Laut (kaasup basa Sunda Cirebon)

f)

Dialék Tenggara

Dialék Kulon dipaké di daérah Banten jeung Lampung. Dialék Kaler ngawengku Kota Bogor jeung sawaréh daérah Pantura. Dialék Kidul nyaéta dialék Priangan anu ngawengku Kota Bandung jeung sabudeureunana. Dialék Tengah Timur nyaéta dialék di daérah Kabupatén Majalengka jeung sawaréh Kabupaten Indramayu. Dialék Timur Laut nyaéta dialék daérah Kabupatén Brebes jeung Kabupatén Tegal di Jawa Tengah. Ahirna, dialék Tenggara nyaéta dialék daérah Kabupatén Ciamis ogé Kabupatén Cilacap jeung Kabupatén Banyumas di Jawa Tengah. c. Ciri-ciri Basa Sunda Dialék/Wewengkon Nurutkeun Sudaryat (1985:8-9) ciri utama nu ngabédakeun basa lulugu jeung basa dialék/wewengkon, kitu deui hiji basa dialék/wewengkon jeung basa dialék/wewengkon séjénna, nyaéta lentong (intonasi) jeung kandaga kecapna. éta dua ciri téh ngawengku hal-hal saperti kaunggel di handap. 1)

Fonologi Bédana fonologi basa lulugu jeung basa dialék téh dina ngucapkeun sora basa. Contona:


82

© 2017

KD 3

Basa Lulugu di ditu di dieu manéh kamar ganas surabi

Basa Wewengkon na ditu na dieu nyanéh kamer danas sorabi

Tina conto di luhur katangén yén bédana sora bisa dina vokal atawa dina wianjana/konsonan. 2)

Morfologi Béda morfologis diwatesan ku ayana sistem katatabasaan anu béda, frekuensi morfem nu béda, fungsina di wewengkon masarakat pamakéna, wujud fonologisna, jeung kakuatan rasa basana. Ieu téh nimbulkeun serepan (inovasi) dina basa.

Contona: -

lemper sok jadi lelemper ténong sok jadi téténong alem sok jadi aleman cungkil sok jadi cucungkil

3) Semantik Bédana sémantik basa lulugu jeung basa dialék téh muncul balukar makéna kecap anyar dumasar kana robahna sora katut wangun kecapna nepi ka harti anu dikandungna robah. Bédana sémantik téh ngawengku dua hal, sinonim jeung homonim.

1) Sinonim nyaéta lambang anu béda pikeun objék anu sarua. Contona: PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

83

KD 3

Basa lulugu lieur moal eunya lontong hui gebog pané

Basa wewengkon menit ilok loganda mantang telebug dulang

2) Homonim nyaéta lambang anu sarua pikeun objék anu béda. a) Homograf, nyaéta tulisan anu sarua pikeun objék anu béda. Contona: Basa lulugu rusuh (gancangan)

b)

Basa wewngkon rusuh (gelut,riributan)

homofon nyaéta sora anu sarua pikeun objék anu béda. Contona: -

Bank = hiji lembaga tempat nyieun duit

-

Bang = sesebutan keur lalaki saluhureun

d. Ragam-ragam Dialék Ragam basa atawa dialék ditangtukeun ku sababaraha faktor, diantarana faktor waktu, tempat, sosiobudaya, situasi, jeung médiana (Ayatrohaedi, 1979:13). Dumasar kana hal éta, sacara gurat badag, dialék dibagi jadi tilu kelompok. Nyaéta (a) dialék 1; (b) dialék 2 ; jeung (c) dialék sosial.

Dialék 1 Dialék 1, nyaéta dialék anu dibalukarkeun ku kaayaan alam sabudeureun dialék éta digunakeun. Dialék 1 dihasilkeun ku dua faktor nyaéta waktu jeung tempat. Contona, basa Sunda nu PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

84

© 2017

KD 3

dipaké di daérah Kuningan, nurutkeun sajarahna éta basa asli Kuningan sarta nurutkeun tempatna basa éta téh digunakeun di Kuningan wungkul. Dialék 2 Dialék 2, atawa dialék régional, nyaéta basa nu digunakeun di luar daérah nu makéna (Ayatrohaedi, 1979). Contona, basa Sunda nu digunakeun di daérah Cirebon-Sunda disebut dialék régional 1 sedengkeun basa Sunda nu digunakeundi daérah Cirebon-Jawa (Cirebon, Indramayu) disebut dialék régional 2. Dialék sosial Dialék

sosial

atawa sosiolék,

nyaéta

ragam

basa

anu

digunakeun ku kelompok anu tangtu, anu ngabédakeun jeung kelompok lianna (Ayatrohaedi, 1979:15). Anu kaasup kana kelompok ieu nyaéta kelompok umur, pagawean, kagiatan, jenis kelamin, pendidikan, jste. Contona, basa atawa istilahistilah anu digunakeun ku kaum patani. e. Géografi Dialék Dubois dina Rohaedi (1983:29) nétélakeun yén géografi dialék téh nyaéta : ”cabang dialéktologi yang mempelajari hubungan yang

terdapat

di

dalam

ragam-ragam

bahasa,

dengan

bertumpu pada suatu ruang atau tempat terwujudnya ragamragam tersebut’. Ari Jabreg dina Rohaedi (1983:29), nétélakeun yén: “géografi dialék menyajikan hal-hal yang bertalian dengan pemakaian anasir bahasa yang diteliti pada saat penelitian dilakukan sehingga dapat dibuktikan”. Gambaran umum ngeunaan dialék saperti nu disabit-sabit di luhur bakal jelas lamun sakabéh gejala kabasaan dipétakeun. Ku kituna, kalungguhan jeung peran peta basa dina kajian géografi dialék mangrupa hiji hal anu mutlak dilakukeun.


85

KD 3

Kandaga kecap Basa Sunda Wewengkon Basa lulugu : muara sampeu jojodog dalang ladu bésan

Basa wewengkon Cirebon : muara kacapeu telengkok gambun kalaguding warang

Basa lulugu : béak boléd dulang gusur sabaraha titajong manéh usum hujan

Basa wewengkon Ciamis : amrin mantang pané séréd sanaon tipagut nyanéh balabur

Basa lulugu : sedih leutik ngaran labun parawan domba ngéwa baju

Basa wewengkon Banten : abong alus aran kabubun cawéné gémbal héwa jamam

Basa Lulugu abdi tolombong leutik dahar, balakecrakan golodog génjér ucing-ucingan maot kentang lauk sarébu/impun panitik lasut minyak kalapa minyak tanah ngagambar langlayangan

Basa Wewengkon Tasikmalaya abi belenik botram/mayor babancik géndot éndangan hilang kumeli kulinyar olét salut minyak keletik minyak lantung wangkong, ngawangkong

Basa Lulugu seuneu sabuk, beubeur parawan

Basa Wewengkon Kuningan api bentén cawéné


86

© 2017

KD 3

boboko leutik angeun sendak capit oncom mana daék, purun téko saku, pésak gancangan, buru-buru comro jalan kabogoh ngahajakeun pisan na enya saré ka mana katincak sampeu kacida pisan bantal sing sing tarik sing gedé hayang seuri batu ucing rieut ngeunah, ngeunaheun ti mana handap, landeuh nyeduh, ninyuh enyaan palang dada calana réa, loba aki batu tuur genténg méngkol

ceceting celem céplék dagé endi émpan éskan éndong gégéh gémét; dagé saemét gili héhéom hahajaan ujur ilok pineuh atawa naré kendi, tina ka endi kapiak kacapeu kagila-gila keding karang hulu ka katarik kagedé kagugu mungkal méong menit mecak tindi, tina endi téoh némbok temenan senténg serewal jenuk bapa kolot mungkal dengkul gending néngkol

D. Kagiatan Diajar Kagiatan diajar nu kudu dipilampah ku Sadérék nyoko kana runtuyan kagiatan saperti ieu di handap. 1. Titénan heula tujuan jeung indikator hontalan diajar kalawan daria. 2. Baca pedaran matéri ajar nu dipidangkeun kalawan profésional. PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

87

KD 3

3. Pigawé latihan atawa pancén nu dipidangkeun dina ieu kagiatan diajar kalawan daria. 4. Baca deui saliwat pedaran matéri

ajar, tuluy titénan tur bandingkeun

jeung tingkesan matéri ajar kalawaan daria tur taliti. 5. Lamun manggih bangbaluh, Sadérék bisa sawala kalawan silih hargaan tur babarengan (diskusi) jeung kancamitra séjénna.

E. Latihan/Kasus/Pancén Sanggeus neuleuman ieu kagiatan kalawan daria tur profesional, jawab sakur pananya atawa paréntah ieu di handap! 1.

Jéntrékeun naon anu dimaksud basa Sunda

mibanda sipat arbitrér

jeung konvénsional kalawan écés tur percaya diri! 2.

Nilik kana Perda nomor 5 taun 2003, sasaran naon waé nu hayang dihontal dina “upaya perlindungan, pengembangan, pemberdayaan, dan pemanfaatan” éta basa (Sunda)?

3.

Jéntrékeun fungsi basa Sunda kalawan écés tur percaya diri!

4.

Jéntrékeun fungsi basa Sunda lulugu kalawan écés tur percaya diri!

5.

Béré conto kandaga kecap basa Sunda wewengkon kalawan bener tur percaya diri!

F. Tingkesan Dina kalungguhanana jadi basa daérah, basa Sunda miboga sababaraha fungsi (kalungguhan) di masarakatna, di antarana: lambang kareueus daérah, lambang jati diri daérah, pakakas atawa alat gaul di kulawarga jeung masarakat daérah, pangdeudeul basa nasional, basa panganteur di SD kelas-kelas handap di Jawa Barat, jeung pakakas pikeun mekarkeun jeung ngadeudeul budaya Sunda.

Tarékah pikeun maluruh hakékat basa Sunda ditilik tina sipat basa. Basa téh mibanda sipat salaku (1) hiji sistem, (2) sora omongan (vokal), (3) simbolis), (4) arbitrér, (5) unik, (6) hiji kabiasaan, (7) komunikatif, (8) kultural, (9) barobah, (10) rinéka, (11) ragem, (12) ngamasarakat, jeung (13) midunya.


88

© 2017

KD 3

Tarékah pikeun miara basa Sunda, di antarana nyaéta: ngayakeun ruparupa latihan, penataran, seminar, lokakarya, sawala, pasanggiri dina perkara ngagunakeun basa Sunda nu hadé tur bener, dimimitian ku para birokrat, para pamingpin, para guru, para dai, ibu-ibu, jeung para tokoh masarakat lianna; netepkeun basa Sunda jadi “basa panganteur” atikan, boh di sakola, luar sakola boh di masarakat; netepkeun basa Sunda jadi “basa resmi kadua” sajaba ti basa Indonesia dina ngalaksanakeun tugas Pamaréntah Daérah ti mimiti tingkat provinsi, tingkat kabupaten/kota, tingkat kacamatan nepi ka tingkat désa/kelurahan; mantuan medalna buku-buku pelajaran, modul atikan boh keur sakola, luar sakola, boh keur masarakat; ngahuriphirupkeun jeung ngamangpaatkeun média massa basa Sunda, boh citak boh éléktronik; ngagunakeun basa Sunda dina rupa-rupa aspék kahirupan masarakat

(agama,

ekonomi,

pulitik,

sosial,

pendidikan,

kaséhatan,

lingkungan hirup, kabudayaan, pertahanan, jeung kaamanan) (titénan Bab III, Pasal 5 jeung Bab IV, Pasal 7). Kalungguhan basa Sunda nyaéta status rélatif basa Sunda salaku sistem lambang ajén-inajén budaya anu dipatalikeun jeung kamampuh basa Sunda dumasar kana ajén-inajén masarakat Sunda. Basa Sunda miboga pancén atawa fungsi salaku: (1) lambang kareureus daérah; (2) lambang idéntitas daérah; (3) pakakas gaul di lingkungan kulawarga, jeung masarakat daérah; (4) basa panganteur di sakola dasar timimiti kelas 1 nepi ka kelas 3; (5) pangrojong basa nasional; jeung (6) pangrojong jeung pamekar kabudayaan nasional. Basa Sunda téh miboga fungsi salaku pakakas gaul di lingkungan kulawarga, jeung masarakat daérah. Nurutkeun Sudaryat (2007),

hirup

kumbuhna basa Sunda raket patalina jeung kahirupan sosial-budaya nu makéna. Ku kituna, jaba ti jadi unsur budaya Sunda, basa Sunda miboga fungsi jadi wahana pikeun mekarkeun budaya Sunda deuih. Basa Sunda lulugu (baku, standar) nyaéta basa Sunda anu geus ditetepkeun tur dijadikeun standar makéna ku masarakat urang Sunda. Anu dianggap basa Sunda lulugu téh nyaéta basa Sunda wewengkon Priangan (utamana Bandung). Basa Sunda lulugu/basa Sunda baku kudu ditandaan ku: (1) stabilitas anu alus pikeun bisa nyaluyukeun jeung parobahan-parobahan kultural, jeung (2) intéléktualitas nyaéta téndénsi ka arah ungkara anu leuwih PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

89

KD 3

taliti, tepat jeung pasti, tatabasana leuwih sistematis jeung kabeungharan kecapna leuwih jelas jeung bener-bener keuna kana tujuan anu dimaksud, dina harti unggal kecap jeung kalimah anu digunakeun teu nimbulkeun tafsiran ganda ka pamiarsa. Pamanggih séjénna yén hiji basa bisa disebut basa lulugu saupama bisa nyumponan pasaratan saperti otonomi, vitalitas, intéléktualitas, jeung historitas. Basa lulugu miboga rupa-rupa pancén atawa fungsi, nyaéta tali mimitran, kapribadian (idéntitas) panyaturna, pananda komara, jeung raraga acuan. Basa wewengkon atawa dialék dipaké ku masarakat di éta daérah, atawa di wewengkonna séwang-séwangan. Ciri utama nu ngabédakeun basa lulugu jeung basa dialék/wewengkon, kitu deui hiji basa dialék/wewengkon jeung basa dialék/wewengkon séjénna, nyaéta lentong (intonasi) jeung kandaga kecapna nu diwincik deui ngawengku ciri fonologi, morfologi, jeung semantik. Bédana fonologi basa lulugu jeung basa dialék téh dina ngucapkeun sora basa. Béda morfologis diwatesan ku ayana sistem katatabasaan anu béda, frekuensi morfem nu béda, fungsina di wewengkon masarakat pamakéna, wujud fonologisna, jeung kakuatan rasa basana. Bédana semantik basa lulugu jeung basa dialék téh muncul balukar makéna kecap anyar dumasar kana robahna sora katut wangun kecapna nepi ka harti anu dikandungna robah. Bédana semantik téh ngawengku dua hal, sinonim jeung homonim. Ieu téh nimbulkeun serepan (inovasi) dina basa. Ragam basa

dialék

ditangtukeun ku sababaraha faktor, di antarana faktor waktu, tempat, sosiobudaya, situasi, jeung médiana.

G. Uji Balik jeung Lajuning Laku Pék cocogkeun kalawan jujur hasil pagawéan Sadérék kana jawaban latihan anu geus disayagikeun di bagian tukang ieu modul kalawan babarengan jeung kancamitra sadérék. Itung kalawan jujur jumlah jawaban anu benerna, tuluy gunakeun rumus ieu di handap pikeun ngukur tahap nyangkem Sadérék kana matéri ajar.


90

© 2017

KD 3

Rumus: Jumlah jawaban anu benerna Tahap pangabisa =

x 100% 5

Tahap pangabisa ciri basa Sunda lulugu nu dihontal Sadérék: 90 – 100 = Alus Pisan 80 – 89 = Alus 70 – 79 = Cukup < 68 = Kurang

Lamun Sadérék ngahontal tahap pangabisa 80% ka luhur, Sadérék bisa nuluykeun matéri kana Kagiatan Diajar 4. Tapi, lamun tahap pangabisa Sadérék kurang ti 80%, pék balikan deui ngaderes matéri dina Kagiatan Diajar 3, pangpangna matéri nu tacan kacangkem.


91

KD 3


92

© 2017

KD 4

KAGIATAN DIAJAR 4

STRUKTUR PUISI SISINDIRAN JEUNG PUPUJIAN A. Tujuan Tujuan Kagiatan Diajar 4 ngawengku saperti ieu di handap. 1.

Sanggeus maca pedaran, Sadérék mampuh ngajéntrékeun wangenan sisindiran kalawan bener tur percaya diri.

2.

Sanggeus tanya jawab, Sadérék mampuh méré conto sisindiran basa Sunda jeung pantun basa Indonesia kalawan bener tur taliti.

3.

Sanggeus sawala, Sadérék mampuh ngajéntrékeun wangun jeung unsur instrinsik sisindiran kalawan taliti tur percaya dirii.

4.

Sanggeus sawala, Sadérék mampuh ngajéntrékeun wangun jeung unsur intrinsik wawangsalan kalawan bener tur percaya diri.

5.

Sanggeus sawala, Sadérék mampuh méré conto wangun jeung unsur intrinsik rarakitan kalawan taliti.

6.

Sanggeus sawala, Sadérék mampuh méré conto wangun jeung unsur intrinsik paparikan kalawan taliti.

7.

Sanggeus maca pedaran, Sadérék dipiharep mampuh ngajelaskeun wangun pupujian kalawan bener.

8.

Sanggeus tanya jawab, Sadérék dipiharep mampuh ngaidentifikasi unsur-unsur pupujian kalawan taliti.

9.

Bari diskusi, Sadérék mampuh ngawincik aspék-aspék anu raket patalina antara wangun jeung eusi pupujian kalawan gawé babarengan.

10. Sanggeus diskusi, Sadérék mampuh nyieun conto larapna wangun jeung unsur pupujian dina pangajaran basa Sunda sacara babarengan. 11. Sanggeus maca pedaran matéri, ngajéntrékeun hakékat maca kalawan percaya diri; 12. Sanggeus maca pedaran matér, Sadérék mampuh ngajéntrékeun hakékat ngaprésiasi kalawan pinuh apresiatif kana budayaa sorangan 13. Sanggeus maca pedaran matéri, Sadérék mampuh mekarkeun pangajaran maca jeung ngaprésiasi pupujian kalawan kréatif.


93

KD ‘4

B. Indikator Kahontalna Kompeténsi Indikator Kahontalna Kompeténsi kagiatan diajar 4 ngawengku ieu di handap. 1. Ngajéntrékeun wangenan sisindiran kalawan bener tur percaya diri. 2. Méré conto sisindiran basa Sunda jeung pantun basa Indonésia kalawan bener tur percaya diri. 3. Ngajéntrékeun wangun jeung unsur instrinsik sisindiran kalawan talit tur percaya dirii. 4. Ngajéntrékeun wangun jeung unsur intrinsik wawangsalan kalawan bener tur percaya diri. 5. Méré conto wangun jeung unsur intrinsik rarakitan kalawan bener tur percaya diri. 6. Méré conto wangun jeung unsur intrinsik paparikan kalawan bener tur percaya diri. 7. Ngajelaskeun wangun pupujian kalawan bener. 8. Ngaidentifikasi eusi pupujian kalawan taliti. 9. Ngawincik aspék-aspék wangun jeung unsur pupujian kalawan gawé babarengan.. 10. Nyieun conto larapna wangun jeung eusi pupujian dina pangajaran basa Sunda kalawan gawé babarengan. 11. bisa ngajéntrékeun hakékat maca kalawan percaya diri. 12. bisa ngajéntrékeun hakékat aprésiasi kalawan pinuh apresiatif kana budaya sorangan 13. bisa mekarkeun pangajaran maca jeung ngaprésiasi pupujian di sakola kalawan kréatif.

C. Pedaran Matéri Ieu di handap dipedar perkara sisindiran, pupujian, katut aprésiasina. Baca, tengetan, jeung ulik pedaranana kalawan daria, gemet, tur percaya diri. Sangkan leuwih onjoy dina ngawasa bahan, sawalakeun jeung babaturan kalawan silih hargaan dina ngasongkeun pamanggih


94

© 2017

KD 4

1. Wangenan Sisindiran Sisindiran mangrupa hiji kabinangkitan pikeun urang Sunda. Séké sélér séjén ogé barogaeun kabinangkitan anu sarimbag jeung urang Sunda. Hirup huripna sisindiran méh teu kapapay, teuing saha nu ngamimitian jeung ti iraha dimimitianana. Éta kabinangkitan anu mangrupa sisindiran téh, kiwari mah geus méh paéh kadéséh ku ayana pangaruh téhnologi. Malah moal boa geus dianggap musnah ku sawatara kelompok urang Sunda, pangpangna pikeun maranéhna nu geus teu maliré kana budaya Sunda. Anu jadi patalékan, naha kabinangkitan sisindiran téh masih kénéh dianggap perlu pikeun diajarkeun? Urang salaku urang Sunda, geus tangtu bakal ngajawab saklek, perlu. Lamun nganggap éta kabinangkitan sisindiran téh perlu diajarkeun, cara kumaha anu pangéféktifna sangkan siswa di sakola, raresepeun jeung pogot diajar sisindiran?

Nyiptakeun suasana diajar-ngajar sangkan dipikaresep turta matak pogot mikeun siswa téh taya lian gumantung kana métode jeung téhnik ngajarna, jaba ti éta ogé cara milih jeung nangtukeun bahan pangajaranana deuih. Sisindiran téh kaasup wangun sastra pituin Sunda jadi hartina hasil kabinangkitan pituin urang Sunda, malah lain ngan urang Sunda wungkul tapi bangsa Indonesia (dina basa Indonésia sisindiran téh=pantun). Sisindiran nurutkeun tatabasa mah (wangunan kecap) kaasup kecap rajékan dwipurwa, asal kecapna tina sindir. Sindir dihartikeun salaku kecap atawa omongan anu henteu langsung ka nu dimaksud (henteu togmol) tapi dibalibirkeun (ngomong malibir). Sindir sampir nya éta ngomong ku sindir (biasana leuwih ti sakali, mindeng) serta boga tujuan (maksud) anu kurang hadé.


95

KD ‘4

Sisindiran téh hiji cara pikeun ngedalkeun kereteg atawa naon-naon nu aya dina eusi haté ku jalan dibalibirkeun. Nurutkeun M.A. Salmun mah dina buku Kandaga Kasusastran, sisindiran nyaéta kasenian ngaréka basa anu diwangun ku cangkang jeung eusi, pikeun ngedalkeun maksud anu henteu saceplakna bari dipambrih karesmianana.

2. Sisindiran dina Basa Sunda jeung Pantun dina Basa Indonesia Saméméh urang ngaguar hal sisindiran ayeuna urang ngabandingkeun heula nu disebut sisindiran di Sunda jeung pantun dina basa Indonésia. Contona ieu di handap. a.

Kacang kandel gégébéngan Gararing dina jajaran Lamun resep nyéngcéléngan Sok ginding dina lebaran

b. Réréntétan réréndéngan Ka pasar néangan benang Anu daék nyéngcéléngan Awal ahir bisa senang Dina basa Indonesia sisindiran téh disebut pantun, contona ieu di handap. a. Dibawa itik pulang petang Dapat di rumput bilang-bilang Melihat ibu sudah datang Hati cemas jadi hilang b. Lurus jalan ke payakumbuh Kayu jati bertimbal di jalan Di mana hati tidaklah rusuh Ibu mati bapak berjalan Ku nengetan conto di luhur, tétéla pisan pantun dina basa Indonesia jeung sisindiran téh sarua, boh wangunna boh pasipatanananu béda ngan basana. 3. Wangun jeung Unsur Intrinsik Sisindiran a. Nilik iketanana atawa wangunanna, sisindiran téh aya tilu rupa nyaéta: 1)

wawangsalan (bangbalikan);

2)

rarakitan; jeung

3)

paparikan.


96

© 2017

KD 4

b. Nilik unsur intrinsik sisindiran téh aya tilu rupa nyaéta: 1)

piwuruk;

2)

lulucon; jeung

3)

asmara.

Tengetan wangun jeung unsur intrinsik sisindiran bagan ieu di handap! Wawangsalan: 1. Bangbalikan Lanjaran 2. Bangbalikan Dangding Wangun Sisindiran

Rarakitan

Paparikan Sisindiran Piwuruk Unsur Intrinsik Sisindiran

Lulucon Asmara

Gambar 4. 1 Wangun jeung Unsur Instrinsik Sisindiran 1) Wawangsalan Wawangsalan asal kecapna tina wangsal, ari wangsal sawanda jeung wangsul. Wangsul = balik, nu matak wawangsalan disebut ogé bangbalikan. Bangbalikan diwangun ku (sajajar) cangkang jeung (sajajar) eusi. Lobana engang unggal jajaran biasana dalapan engang, Contona di handap.

Kembang bodas buah bunder Ngaheruk nya pipikiran (jeruk) Gambar 4. 2Jeruk Sumber: www.superindo.co.id


97

KD ‘4

Cangkangna-----kembang bodas buah bunder Eusina-------------ngaheruk nya pipikiran Anu dimaksudna teh-----Jeruk engang ruk ayana dina eusi nyaéta dina kecap ngaheruk. Ku kituna, pikeun néangan anu dimaksud téh nyokot tina salahsahiji kecap nu aya dina eusi. Ari anu jadi soalna nyaéta kecap-kecap anu aya dina cangkang. Jadi, cangkang téh mangrupa tarucing anu kudu diteguh. Dina neguh anu dimaksud téh biasana urang niténan engang-engang mana kira-kirana anu luyu jeung cangkang, jadi salawasna urang téh balik deui, balik deui kana cangkang téa. nu matak sisindiran sarupa kieu disebut bangbalikan atawa wawangsalan, lantaran dina neguh téh salawasna kudu balik ninténan kecap-kecap anu aya dina cangkang, Tengetan conto-conto séjénna! (1) Beulit cinggir simpay réma Ulah lali ka sim abdi (Ali) Gambar 4. 3 Ali Sumber: media-hamil.blogspot.com

(2) Daun tuhur na tangkalna

Ari ras ku milik diri (kararas) Gambar 4. 4 Kararas Daun Cau Sumber: http://3.bp.blogspot.com

(3) Gedong ngambang di sagaraUlah kapalang aya béla (kapal) Gambar 4. 5 Kapal Laut Sumber: telukambon.wordpress.com


98

© 2017

KD 4

(4) Nyiruan genténg cangkéngna Masing mindeng pulang anting (papanting) Gambar 4. 6 Papanting Sumber: http://indonesiaindonesia.com

(5) Teu beunang diotak kembung Teu beunang dientong-entong (Kolontong) Gambar 4. 7 Kadaharan Kolontong Sumber: budaya-indonesia.org

(6) Tegal tengah nagara Laun-laun sugan jadi (Alunalun) Gambar 4. 8 Alun-alun Bandung Sumber:www.bandungaktual.com

(7) Buah kawung raranggeuyan Curuluk cimata bijil (Caruluk) Gambar 4. 9 Caruluk Sumber:www.bandungaktual.com

(8) Belut sisit saba darat Kapiraray siang wengi (Oray) Gambar 4. 10 Oray Sumber: sarangge.wordpress.com

(9) Teu beunang disupa dulang Teu beunang dibébénjokeun (Kéjo) Gambar 4. 11Sangu (Kéjo) Sumber: leeweebrothers.com


99

KD ‘4

(10) Teu beunang dihurang sawah Teu beunang dipikameumeut Gambar 4. 12 Simeut Sumber: husni-magz.blogspot.com

Wawangsalan (bangbalikan) téh aya dua rupa nya éta 1) bangbalikan lanjaran, jeung 2) bangbalikan dangding. A) Bangbalikan Lanjaran Bangbalikan lanjaran nyaéta bangbalikan anu henteu didangdingkeun. Jadi, ngaleunjeur baé, malah sok dipaké dina basa sapopoé, ngan biasana upama dipaké dina baa sapopoé mah sok tara diteruskeun kana eusi, cukup ku cangkang wungkul. Nu matak disebut bangbalikan lanjaran ogé. (lanjaran sawanda jeung leunjeuran, teu sarua jeung lancaran). Contona: (a) Ngadéngé béja kitu téh kuring mah bati ngembang kudu baé, da puguh teu nyaho mimitina (b) Ih nyarita téh bet teu puguh monyét hideungna, hanas didéngékeun. (c) Na dagangan téh bét ngembang awi


100

© 2017

KD 4

B) Bangbalikan Dangding Bangbalikan dangding nyaéta bangbalikan anu disusun diwangun dangding, contona ieu di handap. (a) Dina Pupuh Kinanti Di Cikajang aya gunung Asa paturay jasmani Kalong leutik saba leuweung Bawaning sumedot pikir Kembang biru di astana Abot pisan jeung nu asih (b) Dina Pupuh Sinom Balandongan ngujur jalan Sok hayang los baé indit Kendang gedé pakauman Dagdigdug rasaning ati Balé diréka masjid Mun émut bati rumanjug Tegal tengah nagara Laun-laun sugan hasil Kadal gedé pareng alus bagja awak (c) Dina pupuh Asmarandana Simpay réma beulit cinggir Ulah lali mun geus angkat Mugi émut saban waktos Pangcalikan tonggong kuda Ka nu tuhu buméla Ulah matak gender kayu Matak bingbang pipikiran (d) Dina Pupuh Dangdangggula Paré leuweung saha nu teu peurih Tawon hideung asa disangsara Hampas minyak dibobodo Hanas abdi satuhu Nngin agan tuang janari Teu puguh kasauran Sok malayu Jalir tur cidra subaya Beubeur cangkéng balung kabulen ku daging Buktina luncat mulang


101

KD ‘4

Jadi, bangbalikan dangding téh gelarna dina dangding. Ku sabab éta, réana engang dina unggal jajaran, katut sorana engang nu panungtung dina saban padalisan kudu nurutkeun patokan dangding, gumantung kana pupuhna.

2) Rarakitan Rarakitan hartina:

1) lalayaran dina rakit; 2) rakit tiruan (kana gebog); jeung 3) ngaran salahsahiji sisindiran.

Sarakit ngandung harti sepasang. Rarakitan sisindiran anu cangkangna sarakit, eusina sarakit. Sok rajeun aya sisindiran anu cangkangna sarta eusina leuwih ti dua kalimah, nu kitu ogé rarakitan kénéh. Aya deui anu minangka jadi tanda rarakitan téhnyaéta sawatara kecap dina cangkang sok dipénta deui dina eusina. Rarakitan téh eusina aya nu ngandung: 1) rarakitan piwulang; 2) rarakitan lulucon; jeung 3) rarakitan asmara.

Gambar 4. 13 Eusi Rarakitan


102

© 2017

KD 4

Ieu di handap conto-conto rarakitan. a.

Rarakitan Piwulang 1)

Méméh ngagelarkeun kasur Samak heula ambéh rinéh Méméh nyaritakeun batur Tilik heula awak manéh

2) Hayang iwung los ka Bandung Rék ngasah los ka Sumedang Hayang bingung geura nyandung Rék susah geura ngahutang 3) Hadé cabé anu ngora Nu kolot mah lada teuing Hadé capé eukeur ngora Geus kolot mah laku cicing 4) Sing getol nginum jajamu Ambéh jadi kuat urat Sing getol néangan élmu Gunana dunya ahérat b.

Rarakitan Lulucon Sisindiran boh rarakitan atawa paparikan anu ngandung lulucon disebutna sésébréd.

Lulucon téh ngandung sagala rupa nu matak pikalucueun, pikaseurieun, sakapeung pikakeuheuleun, tapi keheul gé teu weléh lucu, teu weléh pikaseurieun jiwana ngandung rasa birahi, gumbira, sedih, jst.

Geura ieu conto-conto rarakitan anu ngandung lulucon. 1)

Pribumi nu ngajul jeruk Kuring mah niiran Pribumi ulah rék giruk Kuring arék sisindiran

2) Tipeuting samping geresik Tibeurang tumpal bandéra Tipeuting pagiling gisik Tibeurang papangih éra PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

103

KD ‘4

3) Magar téh cau lampénéng Cau kepok dina nyiru Magar téh lampanyat konéng Geuning nya dekok nya gembru 4) Paribasa ngayam samak Neukteukan bari motongan Paribasa néang anak Ngadeukeutan popotongan c.

Rarakitan Asmara 1) Ka mana nya nyiar payung Sakieu panas poéna Ka mana nya nyiar duyung Sakieu panas haténa 2) Batur mah dibaju hideung Kuring mah kabaya baé Batur mah dipikatineung Kuring mah sangsara baé 3) Paingan kopo di lamping Geus aya talina hiris Paingan poho ka kuring Geus aya ganti nu geulis 4) Hanjakal ku nangka liat Hayang leleuweungan baé Ayeuna katuncar hideung Hanjakal ka nu ngaliwat Hayang reureujeungan baé Ayeuna paturay tineung

3) Paparikan Paparikan asal kecapna parik. Kecap parik sawanda jeung parek, anu hartina deukeut. Sora i sok roba jadi e. Seperti kecap-kecap ieu di handap. tilik — telek galih — galeuh ngahening — ngeheneng abring-abringan — abreng-abrengan


104

© 2017

KD 4

Paparikan téh ngandung harti deukeut, maksudna padeukeut sora (padeukeut sora dina cangkang jeung sora dina eusi). Dina omongan sapopoé urang mindeng ngadéngé: Didu’akeun ku ibu, hidep téh masing parek rejeki jauh balai. Parek rejeki = deukeut rejeki. Jadi, paparikan téh nyaéta sisindiran anu diwangun ku dua jajar atawa leuwih cangkang jeung dua jajar (leuwih) eusi. Dina paparikan mah biasana anu diarah téh pedeukeutna sora (sada) dina cangkang jeung sora-sora (sada) dina eusi. Nurutkeun eusina, paparikan téh aya tilu nyaéta: 1) paparikan piwulang; 2) paparikan asmara; jeung 3) paparikan lulucon. 1)

Conto Paparikan Piwulang Samping kageutahan dukuh Dikelab dikacaikeun Nu matak manéh sing kukuh Papatah guru imankeun Mawa peti dina sundung Ditumpangan ku karanjang Pangarti teu beurat nanggung Tapi mangpaatna panjang Mawa peti dina sundung Dibawa ka Nusa-Jawa Pangarti teu beurat nanggung Kabisa teu beurat mawa Ninyuh ubar ku cipati Diwadahan piring gelas Anu sabar téa pasti Ku Allah dipikawelas

2)

Conto Paparikan Asmara Pipiti dibungawari Téténong dibobokoan Lalaki jaman kiwari Hadé omong pangoloan Layung isuk samar beurang Nya walét kurunganana Lanjang itu samar beunang Ku korét indung bapana Caang bulan opat welas PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

105

KD ‘4

Teu kaduga ku poékna Aya bujang baju bodas Orokaya ku korétna Poe Saptu poé Kemis Salasa heuleut-heuleutan Saha itu muril kumis Leumpangna endeuk-endeukan 3)

Conto Paparikan Asmara Baju tablo dibulao Kembangna katuncar mawur Ari bogoh ti baréto Terang-terang geus ku batur Rincik-rincik hujan leutik Paralak hujan tambaga Nilik-nilik lanjang leutik Teu nyaho aya nu boga Kukulu dibuah manggu Pisitan buah ramanten Kuru lain ku teu nyatu Mikiran nu hideung santen Siki tarum buah rinu Diteundeun dina pangeret Béak taun béak windu Moal wéléh ngarep-ngarep

4) Pupujian

Disawang tina prosés morfologis, kecap pupujian téh diwangun ku kecap puji ku jalan dirajék (rajékan dwipurwa) sarta dirarangkénan tukang-an, nu hartina nuduhkeun rupa-rupa puji atawa muji sababaraha kali. Sedengkeun disawang tina kecap barangna pupujian téh hartina rupa-rupa puji. Dina kasusastraan pupujian téh ngabogaan harti karangan ugeran anu eusina ngébréhkeun kaagungan Allah SWT jeung kapunjulan Nabi Muhammad SAW. Lian ti éta, ogé aya pupujian anu eusina ngébréhkeun kalaipan jeung kateudayaan manusa (Faturohman, 1983:44). Ari dina Kamus Umum Basa Sunda (1995:401) ditétélakeun yén pupujian nyaéta puji, kecap-kecap atawa ucapan PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

106

© 2017

KD 4

pikeun ngagungkeun nu Maha Kawasa: Sadaya puji kagungan (kanggo)

Allah,

Pangéran sakabéh alam, tarjamahan tina

Alhamdulillah robbil ‘alamin; pupujian 1. Kecap barang atawa kecap-kecap nu sok dipaké muji Allah atawa Rasulullah; 2. Kecap pagawéan ngedalkeun atawa ngalagukeun pujian-pujian ka Allah atawa ka Rasul-Na. Iskandarwassid (2003:120) nétélakeun yén anu disebut pupujian atawa puisi pupujian nyaéta puisi tradisional anu eusina muji-muji kaagungan Pangéran, salawat ka Kangjeng Nabi, pépéling atawa umajak ngajalankeun ibadah (salat, puasa, jsté). Nepi ka ayeuna pupujian masih kénéh tetep hirup, dibandingkeun jeung sastra lisan Sunda séjénna. Hal ieu patali jeung fungsi sarta masarakat nu ngagunakeun pupujian, boh di kota boh di pilemburan pupujian masih keneh dipaké di masjid-masjid, dina mangsa nungguan adzan atawa nungguan komat. Komo deui di lingkungan pasantrén nu salawasna suasana agamis. Iskandarwassid

(2003:120)

nétélakeun

pupujian

biasana

dikawihkeun babarengan (rampak) di masjid ku para jamaah ngadagoan salat magrib, ku para santri sareureuh ngaji, ku para jamaah di pangajian (tablig) bari ngantay sasalaman ka ajengan, jsté. Rusyana dina Kartini, Spk. (1986:9) nétélakeun yén sumebarna agama Islam di Pajajaran dina taun 1522, nyaéta kalamangsa palabuhan Banten kajojo ku sudagar Islam, sabada Malaka ragrag kana kakawasaan Portugis taun 1511, di Pula Jawa ngadeg karajaan Islam. Pupujian digunakeun pikeun mangaruhan pikiran, parasaan, jeung kalakuan manusa, di sagigireun pikeun nepikeun ajaran agama. Pupujian mangrupa salah sahiji média atikan, nu eusina ngandung rupa-rupa nasehat jeung pangajaran agama, ku cara diapalkeun. Nu mindeng ngahariringkeun pupujian sacara teu dihaja geus ngapalkeun ajaran agama. Ku kituna, pupujian ogé ngabogaan PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

107

KD ‘4

fungsi atikan. Lian ti éta, pupujian ogédipaké geusan méré pangajaran ngeunaan bagbagan agama, nyebarkeun agama Islam, jeung nepikeun do’a. Dumasar kana eusina, pupujian téh bisa dipasing-pasing. Nurutkeun Rusyana dina Kartini, Spk. (1986:9), eusi pupujian téh aya genep golongan nyaéta: 1)

Muji kaagungan Pangéran, Conto: Ya Allah nu sipat Rahman ni’matna ngawalatraan sadayana kabagian ka nu kapir ka nu iman

2)

Salawat ka Rasulullah, Conto: Nun Gusti abdi sadaya mugi Rahmat salamina ngocor ka Nabi nu mulya sareng ka kulawargina

3)

Du’a jeung tobat ka Allah, Conto: Gusti Allah Maha Suci abdi seja pasrah diri mugi Anjeun kersa nampi amal jeung ibadah abdi

4)

Ménta sapaat ka Rasulullah, Conto : Rahmat sareng salam ka Nabi Muhammad mugi nyalamatkeun pakéwuhna pancabaya

5)

Nganaséhatan manusa sangkan ngalakukeun ibadah jeung amal soléh sarta ngajauhan kamasiatan Conto : Éling-éling umat muslimin muslimat hayu urang salat berjamaah di masjid éstu kawajiban urang keur di dunya kanggo pibekeleun urang di ahérat


108

© 2017

KD 4

6)

Méré pangajaran ngeunaan agama, kayaning kaimanan, rukun Islam, fikih ahlak, taréh, tafsir Qur’an, sorof. Conto : Pardu wudu aya genep sadayana hiji niat kadua ngumbah beungeutna tilu ngumbah leungeun dua jeung sikuna opat ngusap saeutik tina sirahna lima ngumbah suku dua jeung muncangna genep tartib sing puguh runtuyanana

5) Hakékat Maca Aya tilu hal anu baris dipedar dina hal maca: 1) wangenan maca, 2) pentingna kaparigelan maca, jeung 3) warna-warna maca. a.

Wangenan Maca Loba pamadegan anu nyodorkeun wangenan maca. Upama dititénan, éta pamadegan-pamadegan téh nyoko kana dua hal. Kahiji, nyebutkeun yén maca téh mangrupa prosés ngalisankeun basa tinulis. Ari nu kadua, nyebutkeun yén maca téh lian ti ngalisankeun ogé mangrupa prosésngahartikeun atawa

ngama'naan

basa

tinulis

ku

cara

nyangkem,

napsirkeun, ngajén, sarta méré réaksi kana gagasan-gagasan nu diébréhkeun dina wangun basa tinulis téa. Ku kituna, bisa dicindekkeun yén maca téh mangrupa hiji prosés ngalisankeun jeung ngahartikeun/ngama'naan basa tinulis ku cara nyangkem, napsirkeun, ngajén, sarta méré réaksi kana gagasan-gagasan nu diébréhkeun tina basa tinulis téa. Atawa bisa disebutkeun yén maca téh mangrupa kagiatan (prosés) nu tujuanana pikeun nengétan maksud nu nulis, boh maksud nu nembrak (tersurat) atawa maksud anu nyamuni (tersirat). Dina prosés maca, diperlukeun ayana kadariaan jeung katalitian. Ku sabab kiru, nu maca dipiharep pisan bisa nyangkem pangaweruh ngeunaan aspék wangun jeung harti basa anu dipaké dina susunan kalimah. Jadi, bisa disebutkeun yénprosés maca naon baé, moal bisa kaharti lamun nu macana teu wanoh kana kecap-kecap atawa basa tur harti/ma'na nu ngarojong éta bacaan. Tina katerangan di PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

109

KD ‘4

luhur, bisa dicindekkeun yén dina prosés maca téh, nu maca kudu.(l) wanoh kana basa/kecap jeung (2) wanoh kana harti ma'na anu ngarojong éta kecap dina kalimah. b.

Pentingna Kaparigelan Maca Kaparigelan maca téh mangrupa modal anu utama pikeun kahirupan sapopoé, boh di sakola, boh dina hirup kumbuh di masarakat. Siswa anu kurang parigel dina maca salilana bakal moal bisa nyangkem pangaweruh ngeunaan kecap-kecap atawa basa anu ngarojong dina kagiatan sawala, ngajawab pertanyaan-pertanyaan guruna jeung kamampuh nganalisis ajén-ajén anu aya dina bacaan. Nya kitu deui manusa, lamun hayang henteu ngalaman rereged dina hirup kumbuh di masarakat, nya kudu ngaluyukeun manéh jeung kamajuan jaman anu sarwa modérn. leu hal téh moal bisa, lamun masarakat teu bisa maca.

c.

Warna-warna Maca Warna-warna maca téh bisa katiténan dina bagan saperti ieu di handap

(Nurjanah&Yayat Sudaryat, 2010).

Gambar 4. 1 Bagan Warna-warna Maca (1)


110

© 2017

KD 4

Aya deui pamadegan séjén

Gambar 4. 2 Bagan Warna-warna maca (2)

6) Kaparigelan Ngaprésiasi Pupujian di Sakola Pupujian Disawang tina prosés morfologis, kecap pupujian téh diwangun tina kecap puji ku jalan dirajék (rajékan dwipurwa) sarta dirarangkénan tukang-an, nu hartina nuduhkeun rupa-rupa puji atawa muji sababaraha kali. Sedengkeun disawang tina kecap barangna pupujian téh hartina rupa-rupa puji. Dina kasusastraan pupujian téh ngabogaan harti karangan ugeran anu eusina ngébréhkeun kaagungan Allah SWT jeung kapunjulan Nabi Muhammad SAW. Lian ti éta, ogé aya pupujian anu eusina PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

111

KD ‘4

ngébréhkeun kalaipan jeung kateudayaan manusa (Faturohman, 1983:44). Ari dina Kamus Umum Basa Sunda (1995:401) ditétélakeun yén pupujian nyaéta puji, kecap-kecap atawa ucapan pikeun ngagungkeun nu Maha Kawasa: Sadaya puji kagungan (kanggo)

Allah,

Pangéran sakabéh alam, tarjamahan tina

Alhamdulillah robbil ‘alamin; pupujian 1. Kecap barang atawa kecap-kecap nu sok dipaké muji Allah atawa Rasulullah; 2. Kecap pagawéan ngedalkeun atawa ngalagukeun pujian-pujian ka Allah atawa ka Rasul-Na. Iskandarawassid (2003:120) nétélakeun yén anu disebut pupujian atawa puisi pupujian nyaéta puisi tradisional anu eusina muji-muji kaagungan Pangéran, salawat ka Kangjeng Nabi, pépéling atawa umajak ngajalankeun ibadah (salat, puasa, jsté). Nepi ka ayeuna pupujian masih kénéh tetep hirup, dibandingkeun jeung sastra lisan Sunda séjénna. Hal ieu patali jeung fungsi sarta masarakat nu ngagunakeun pupujian, boh di kota boh di pilemburan pupujian masih keneh dipaké di masjid-masjid, dina mangsa nungguan adzan atawa nungguan komat. Komo deui di lingkungan pasantrén nu salawasna suasana agamis. Iskandarwassid

(2003:120)

netelakeun

pupujian

biasana

dikawihkeun babarengan (rampak) di masjid ku para jamaah ngadagoan salat magrib, ku para santri sarérés ngaji, ku para jamaah di pangajian (tablig) bari ngantay sasalaman ka ajengan, jsté. Rusyana dina Kartini, Spk. (1986:9) nétélakeun yén sumebarna agama Islam di Pajajaran dina taun 1522, nyaéta kalamangsa Palabuhan Banten kajojo ku sudagar Islam, sabada Malaka ragrag kana kakawasaan Portugis taun 1511, di Pula Jawa ngadeg karajaan Islam. Pupujian digunakeun pikeun mangaruhan pikiran, parasaan, jeung kalakuan manusa, di sagigireun pikeun nepikeun ajaran agama. Pupujian mangrupa salah sahiji média atikan, nu eusina ngandung rupa-rupa naséhat jeung pangajaran agama, ku cara diapalkeun. PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

112

© 2017

KD 4

Nu mindeng ngahariringkeun pupujian sacara teu dihaja geus ngapalkeun ajaran agama. Ku kituna, pupujian ogé ngabogaan fungsi atikan. Lian ti éta, pupujian ogé dipaké geusan méré pangajaran ngeunaan bagbagan agama, nyebarkeun agama Islam, jeung nepikeun do’a.

Analisis Pupujian Éling-éling umat Muslimin muslimat Hayu urang berjama’ah Shalat maghrib Éta kawajiban Keur hirup di dunya Kanggo pibekeleun Jaga di ahérat Ieu pupujian dianalisis maké pamarékan struktural a.

Téma Téma ieu pupujian téh ngeunaan kaagamaan sabab eusina ogé mangrupa ajaran kaagamaan.

b.

Basa Basa nu digunakeun dina ieu pupujian téh gampang kaharti ku nu

ngadanguna.

ngagunakeun

Sanajan

dina

ieu

pupujian,

basana

kecap serepan tina basa Arab tapi jigana

ieu kekecapan téh geus asup kana kandaga kecap basa Sunda da ilahar dipaké sapopoé. c.

Gayabasa Dina ieu pupujian teu katitén aya gaya basa sabab kalimahna teu boga harti konotasi.

d.

Wirahma Ieu pupujian téh teu miboga pola wirahma anu murwakanti. Tapi ieu wirahma téh bakal ngajirim nalika dihaleuangkeun.

e.

Diksi Diksi nu dipaké dina ieu pupujian téh maké kecap serepan tina basa Arab, nyaéta kayaning muslimin mulimat, shalat maghrib, berjama’ah, ahérat. PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

113

KD ‘4

f.

Amanat Ieu pupujian téh meré amanat yén urang salaku umat muslim kudu giat kana shalat sabab ari shalat mah kawajiban umat Ilam sarta meré pépéling yén nu bakal ditanyakeun mimiti di ahérat téh nyaéta shalat.

Ditilik tina fungsi sosial, ieu pupujian téh dimangpaatkeun pikeun nepikeun ajaran agama Islam. Lian ti éta, mangaruhan pikiran, rarasaan jeung tingkah laku manusa. Ieu pupujian téh ditepikeun ku cara dihaleuangkeun saméméh adzan. Maksudna sangkan gampang nerap atikanana. Ku apalna jeung seringna dihaleuangkeun atawa ngupingkeun pupujian dipiharep masarakat bakal kahudang haténa tur tumut kana ajaran agamana. Dina kamekaranana ieu pupujian téh geus langka dipaké. Bisa jadi fungsina ogé geus robah tina média atikan nu diutamakeunana jadi média kréativitas seni contona baé ieu pupujian téh geus diropéa jadi lagu aliran hiphop ku Ebith Beat A. KIKD Maca jeung Aprésiasi Pupujian di Sakola Pikeun ngalarapkeun kagiatan maca jeung nulis guguritan di sakola kudu maluruh dadasar kompeténsi nu disusun dina kurikulum basa Sunda di sakola. Ieu di handap dipedar kompeténsi inti jeung kompeténsi dasar maca jeung nulis pupujian di jenjang SMP/MTs. KIKD Pangajaran Maca jeung Aprésiasi Pupujian di SMP Upama dititénan, pangajaran pupujian di SMP/MTs saperti kieu.


114

© 2017

KD 4

KELAS VII KI 7.1 Menghayati dan mengamalkan ajaran agama yang dianutnya

KOMPETÉNSI DASAR 7.1.1 Menghargai dan mensyukuri keberadaan bahasa Sunda sebagai anugerah Tuhan yang Maha Esa sebagai sarana komunikasi melalui PAGUNEMAN, WAWARAN dan atau IKLAN LAYANAN MASYARAKAT, PANGALAMAN PRIBADI, AKSARA SUNDA, KAULINAN BARUDAK, DONGENG, SAJAK, dan PUPUJIAN.

7.2 Menghargai dan menghayati perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, peduli (toleransi, gotong royong), santun, percaya diri, dalam berinteraksi secara efektif dengan lingkungan sosial dan alam dalam jangkauan pergaulan dan keberadaannya

7.2.3 Menunjukkan perilaku jujur, tanggung jawab, dan santun dalam menggunakan bahasa Sunda untuk mengAprésiasi dan mengekspresikan DONGENG, SAJAK, dan PUPUJIAN

7.3 Memahami pengétahuan (faktual, konseptual, dan prosedural) berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu pengétahuan,

7.3.7 Mengidentifikasi, memahami, dan menganalisis PUPUJIAN sesuai dengan kaidah-kaidahnya.

7.4 Mencoba, mengolah, dan menyaji dalam ranah konkrét (menggunakan, mengurai, merangkai, memodifikasi, dan membuat) dan ranah abstrak (menulis, membaca, menghitung, menggambar, dan mengarang) sesuai dengan yang dipelajari di sekolah dan sumber lain yang sama dalam sudut pandang/teori

7.4.7 Menafsirkan,menanggapi, danmengekspresikan PUPUJIAN sesuai dengan kaidah-kaidahnya.

Maca jeung Ngaprésiasi Pupujian Dumasar

kana

eusina

pupujian

téh

bisa

dipasing-pasing.

Nurutkeun Rusyana dina Kartini, Spk. (1986:9), eusi pupujian téh aya genep golongan nyaéta: 1. Muji kaagungan Pangéran, Conto: Ya Allah nu sipat Rahman ni’matna ngawalatraan sadayana kabagian ka nu kapir ka nu iman

2. Salawat ka Rasulullah, Conto: Nun Gusti abdi sadaya mugi Rahmat salamina ngocor ka Nabi nu mulya sareng ka kulawargina PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

115

KD ‘4

3. Du’a jeung tobat ka Allah, Conto: Gusti Allah Maha Suci abdi seja pasrah diri mugi Anjeun kersa nampi amal jeung ibadah abdi 4. Ménta sapaat ka Rasulullah, Conto: Rahmat sareng salam ka Nabi Muhammad mugi nyalamatkeun pakewuhna pancabaya 5. Nganaséhatan manusa sangkan ngalakukeun ibadah jeung amal soleh sarta ngajauhan kamasiatan Conto: Éling-éling umat muslimin muslimat hayu urang salat berjamaah di masjid éstu kawajiban urang keur di dunya kanggo pibekeleun urang di ahérat 6. Méré pangajaran ngeunaan agama, kayaning kaimanan, rukun Islam, fikih ahlak, taréh, tafsir Qur’an, sorof. Conto : Pardu wudu aya genep sadayana hiji niat kadua ngumbah beungeutna tilu ngumbah leungeun dua jeung sikuna opat ngusap saeutik tina sirahna lima ngumbah suku dua jeung muncangna genep tartib sing puguh runtuyanana

Lembar Kerja Kompeténsi Profésional Pituduh: 1.

Pék titénan matéri ngaprésiasi pupujian dina Modul Kelompok Kompeténsi B sarta baca cutatan pupujian dina LK ieu di handap!

2.

Diskusikeun dina kelompok pikeun ngajawab pertanyaan ngeunaan unsur intrinsik pupujian!

3.

Tuliskeun jawaban hasil diskusi dina kolom ieu di handap!


116

© 2017

KD 4

Pupujian Éling- éling dulur kabéh ibadah ulah campoléh beurang peuting ulah weléh bisina kaburu paéh. Ari paéh téh geus pasti nyawa dipundut ku Gusti matak kudu ati-ati bisina kaburu mati.

Unsur intrinsik pupujian

Hasil analisis

1. Téma

2. Basa

3. Gaya basa

4. Wirahma

5. Diksi

6. Amanat


117

KD ‘4

D. Aktivitas Diajar Kalawan pinuh ku kaihlasan, Sadérék kudu ngalaksanakeun aktivitas diajar nu nyoko kana runtuyan kagiatan saperti ieu di handap. 1. Niténan tujuan jeung indikator kalawan percaya diri. 2. Maca pedaran bahan ngeunaan Struktur Puisi Sisindiran 3. Sawala kelompok pikeun migawé latihan/pancén kalawan babarengan tur disiplin. 4. Maca tingkesan matéri kalawan percaya diri. 5. Néangan

tur

maca

référénsi

nu

séjénna

pikeun

ngalengkepan

latihan/pancén kalawan percaya diri. 6. Tanya jawab jeung fasilitator lamun aya bangbaluh ngeunaan matéri dina kagiatan diajar 4 kalawan merhatikeun étika.

E. Latihan/Pancén Sanggeus maca tur nengetan matéri kagiatan diajar 4 kalawan pinuh ku kaihlasan, gemet, tur pinuh aprésiatif kana budaya sorangan, sadérék kudu migawé ieu soal latihan di handap. 1.Kumaha ambahan sisindiran nilik kana wangun jeung unsur intrinsikna? _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _______________________________________________________ 2.Jieun conto wawangsalan bangbalikan lanjaran jeung bangbalikan dangding! _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ ______ _________________________________________________ 3.Jieun conto pangajaran basa Sunda anu maké wangun pupujian! _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ _____________________________________________________________


118

© 2017

KD 4

_____________________________________________________________ ___________________________________________________

4.Jieun pupujian nu eusina méré pangajaran agama kalawan pinuh rasa aprésiatif kana budaya sorangan! Panjangna paling saeutik sapada! ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ___________________________________________________________________ ____________________________________________________

5.Cik pék terangkeun sing bener tur daria kumaha eusi ieu pupujian téh? Hayu geura saradia Meungpeung keur hirup di dunya Amal keur sampeureun téa Di ahir moal sulaya _____________________________________________________________ _____________________________________________________________ ____________________________________________________

F. Tingkesan Sisindiran nurutkeun tatabasa mah (wangunan kecap) ka asup kecap rajékan dwipurwa, asal kecapna tina sindir. Sindir nyaéta kecap atawa omongan anu henteu langsung ka nu dimaksud (henteu togmol) tapi dibalibirkeun (ngomong malibir). Sindir sampir: ngomong ku sindir (biasana leuwih ti sakali, mindeng) serta boga tujuan (maksud) anu kurang hadé.Nilik kana

wangunna

sisindiran

téh

aya

tilu

rupa

nyaéta:wawangsalan

(bangbalikeun), rarakitan, jeungpaparikan. Nilik kana unsur intrinsikna, sisindiran téh aya tilu rupa nyaéta: piwuruk/piwulang, lulucon, jeung asmara. PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

119

KD ‘4

Disawang tina prosés morfologis, kecap pupujian téh diwangun tina kecap puji ku jalan dirajék (rajékan dwipurwa) sarta dirarangkénan tukang-an, nu hartina nuduhkeun rupa-rupa puji atawa muji sababaraha kali. Sedengkeun disawang tina kecap barangna pupujian téh hartina rupa-rupa puji. Dina kasusastraan, pupujian téh ngabogaan harti karangan ugeran anu eusina ngébréhkeun kaagungan Allah SWT jeung kapunjulan Nabi Muhammad SAW. Lian ti éta, ogé aya pupujian anu eusina ngébréhkeun kalaipan jeung kateudayaan manusa.Pupujian digunakeun pikeun mangaruhan pikiran, parasaan, jeung kalakuan manusa, di sagigireun pikeun nepikeun ajaran agama. Pupujian mangrupa salah sahiji média atikan, nu eusina ngandung rupa-rupa naséhat jeung pangajaran agama, ku cara diapalkeun. Pupujian digunakeun pikeun mangaruhan pikiran, parasaan, jeung kalakuan manusa, di sagigireun pikeun nepikeun ajaran agama. Pupujian mangrupa salah sahiji média atikan, nu eusina ngandung rupa-rupa naséhat jeung pangajaran agama, ku cara diapalkeun. Nu mindeng ngahariringkeun pupujian sacara teu dihaja geus ngapalkeun ajaran agama. Ku kituna, pupujian ogé ngabogaan fungsi atikan. Lian ti éta, pupujian ogé dipaké geusan méré pangajaran ngeunaan bagbagan agama, nyebarkeun agama Islam, jeung nepikeun do’a. Pupujian digunakeun pikeun mangaruhan pikiran, parasaan, jeung kalakuan manusa, di sagigireun pikeun nepikeun ajaran agama. Pupujian mangrupa salah sahiji média atikan, nu eusina ngandung rupa-rupa naséhat jeung pangajaran agama, ku cara diapalkeun. Nu mindeng ngahariringkeun pupujian sacara teu dihaja geus ngapalkeun ajaran agama. Ku kituna, pupujian ogé ngabogaan fungsi atikan. Lian ti éta, pupujian ogé dipaké geusan méré pangajaran ngeunaan bagbagan agama, nyebarkeun agama Islam, jeung nepikeun do’a.

G. Uji Balik jeung Lajuning Laku Pék cocogkeun sing jujur hasil pagawéan Sadérék kana jawaban latihan anu geus disayagikeun di bagian tukang ieu modul. Itung sing bener tur taliti jumlah jawaban anu benerna, tuluy gunakeun rumus ieu di handap pikeun ngukur tahap ngawasa Sadérék kana matéri ajar. PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

120

© 2017

KD 4

Rumus: Jumlah jawaban anu benerna Tahap Pangabisa =

x 100% 5

Tahap pangabisa nu dihontal ku Sadérék: 90 - 100%

= alus pisan

80 - 89%

= alus

70 - 79%

= cukup

- 69%

= kurang

Lamun Sadérék ngahontal tahap ngawasa matéri ajar 80% ka luhur, Sadérék bisa terus migawé soal anu aya dina ahir ieu modul. Tapi, lamun tahap ngawasa Sadérék kurang ti 80%, pék balikan deres bahan dina Kagiatan Diajar 4 pangpangna matéri nu tacan kacangkem kalawan gemet tur taliti.


121


122

© 2017

KONCI JAWABAN LATIHAN/KASUS/TUGAS Konci Jawaban Latihan/Kasus/Tugas KD 1 1. Prinsip-prinsip Tiori Béhaviorisme a. Paripolah nyata jeung bisa diukur miboga mana nu tangtu, lain mangrupa wujud tina jiwa atawa méntal anu abstrak b. Aspék méntal tina kasadaran anu henteu miboga wangun fisik kudu disingkahan. c. Sawangan utamana ti Watson : overt, observable béhavior, mangrupa hijihijina subyék anu sah tina élmu psikologi anu bener. d. Dina kamekaranana, pamadegan Watson anu ékstrem ieu dimekarkeun deui ku para béhaviorist ku cara ngajembaran ambahan ulikan béhaviorisme anu ahirna mah sawangan béhaviorisme jadi henteu ékstrem teuing saperti anu diébréhkeun ku Watson, nyaéta ku ngalibetkeunana faktor-faktor internal, sok sanajan fokus kana overt béhavior masih angger aya. e. Aliran béhaviorisme geus nyumbangkeun métodena anu positivistik dina kamekaran élmu psikologi. f. Loba ahli anu ngabagi béhaviorisme kana dua periode: béhaviorisme awal jeung béhaviorisme ahir. 2. Aplikasi béhaviorisme dina pangajaran gumantung kana sababaraha hal saperti: tujuan pangajaran, sipat matéri pangajaran, karakteristik siswa, média,jeung fasilitas pangajaran anu nyampak. Tujuan pangajaran nurutkeun tiori béhaviorisme museur kana nambahan pangaweruh. Pangajaran anu dirancang dumasar kana tiori béhaviorisme nganggap

pangaweruh téh

obyéktif, pasti, tetep, jeung henteu robah. Dina prosés diajar, siswa dianggap objék pasif anu salilana butuh motivasi jeung penguatan ti guru. sistem pembelajaranana otomatis-mékanis dina ngahubungkeun stimulus jeung réspon ahirna jiga

saperti gawé mesin atawa robot. Implikasi tina tiori

béhaviorisme nyaéta kurang bisa méré kabébasan ka siswa pikeun ngalakukeun kréasi atawa ékspériméntasi, jeung mekarkeun kamampuanana sorangan. PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

123

3. Aliran Nativisme mangrupa aliran anu leuwih merhatikeun kamampuh diri siswa. Faktor lingkungan dianggap kurang pangaruhna kana kamekaran siswa. 4. Prinsip-prinsip nativisme di antarana yén kamampuh saurang siswa bisa dipangaruhan ku (1) faktor gén ti kolotna anu ngarojong ayana hiji bakat anu muncul ti diri manusa. Contona, lamun indung bapana biduan, mangka anakna ogé boga bakat jadi biduan anu perséntase éta bakat nyanyi téh luhur mungguh ieu tiori mah;(2) Faktor kamampuh siswa nyaéta faktor anu ngajadikan hiji siswa mikanyaho poténsi anu aya dina dirina. Faktor ieu leuwih nyata sabab siswa bisa mekarkeun poténsi anu aya dina dirina. Contona, nalika aya kagiatan ékstrakulikulér pidato siswa kata pikeun miluan éta kagiatan guna mekarkeun bakat anu aya dina dirina; jeung (3) Faktor tumuwuhna budak, nyaéta faktor anu ngarojong siswa pikeun mikanyaho bakat jeung minatna dina unggal tumuwuh jeung mekarnaa sacara alami nepi ka tumuwuhna éta budak téh normal. Éta budak bakal boga sikep énérjik, aktif, jeung responsifkana kamampuhna. Sabalikna, lamun tumuwuhnaéta budak henteu normal, mangka éta budak téh moal bisa mikawanoh kana bakat jeung kamampuan. 5. Kaunggulan Nativisme a) Mampu ngamunculkeun bakat dirina Ieu tiori miharep manusa bisa ngaoptimalkan bakatna, sabab ku ieu tiori hiji jalma bisa mikawanoh kana bakat dirina anu bisa dimekarkeun ku manéhna. Ku ieu hal bakal ngagampangkeun manusa pikeun mekarkeun hiji bakat anu engkéna bakal nangtukeun kamajuan dina hirupna. b) Ngarojong manusa ngawujudkan dirina anu boga kompeténsi Jadi, ku ieu tiori dipiharep unggal manusa kudu leuwih kréatif jeung inovatif dina upaya mekarkeun bakat jeung minat sangkan jadi manusa anu kompetén jeung kompetitif dina nyanghareupan tangtangan jaman kiwari anu terus leuwih ngabutuhkeun manusa unggul anu kompetén. c) Ngarojong manusa dina nangtukeun pilihan Ieu tiori miharep manusa bisa ngabogaan sikep leuwih bijaksana dina nangntukeun

pilihanana,

jeung

lamun

manusa

geus

nangtukeun

pilihanana, mangka manéhna bakal komitmen jeung nyekel pageuh kana


124

© 2017

pilihanana jeung bakal yakin yén hiji halanu dipilihna mangrupa anu panghadé na pikeun dirina. d) Ngarojong manusa pikeun mekarkeun poténsi dirina Ieu tori nétélakeun yén anu ngajadikan manusa boga peran aktif dina mekarkeun poténsi dirina nyaéta ciri khas atawa ciri husus jati dirina.

e) Ngarojong manusa mikawanoh kana bakat minatna Ku ayana ieu tiori, mangka manusa bakal gampang mikawanoh bakatna. Leuwih awal manusa mikawanoh bakatna, nyaéta manusa bakal leuwih ngamaksimalkeun bakatna supaya mekar leuwih optimal.

Konci Jawaban Latihan/ Kasus/ Tugas KD 2 1. Prinsip- prinsip dasar tiori kognitivisme.

a. Pangajaran mangrupa hiji parobahan status pangaweruh. b. Siswamangrupa peserta aktif dina prosés pangajaran. c. Mentingkeun pola pikir peserta didik. Museur kana cara peserta didik dina nginget-nginget, meunangkeun deui jeung nyimpen informasi dina ingetanana. d. Mentingkeun

pangalaman diajar, nganggapyén pangajaran mangrupa

prosés aktif dina diri siswa. e. Ngalarapkeun reward jeungpunishment. f. Hasil pangajaran henteu ngan gumantung kana informasi anu ditepikeun ku guru,tapi ogé ku cara peserta didik prosés éta informasi. 2. Kaunggulan tiori kognitivisme:

a. Ngajadikeun siswa leuwih kréatif jeung mandiri. Ku tiori diajar kognitif siswa ditungtut pikeun leuwih kréatif, sabab siswa henteu ngan

ngaréspon jeung narima rangsangan, tapi ogé manéhna

mroses informasi anu dihasilkeunana jeung mikir pikeun bisa nimukeun ide-ide jeung mekarkeun pangaweruhna. Conto kagiatan anu bisa nimbulkeun siswa leuwih mandiri nyaéta dina waktu migawé soal dipiharep siswa bisa migawé éta soal ku sorangan; siswa bisa ngagunakeun


125

pikiranana sorangan; siswa bisa ngasah otakna; ngasah daya ingetna bari henteu gumantung kana bantuan nu séjénna. b. Ngagampangkeun siswa dina nyangkem matéri ajar. c. Ningkatkeun kamampuh siswa pikeun ngungkulan masalah (problem solving) d. Tiori ieu ogé bisa ningkatkeun motivasi siswa.

3. Tiori konstruktivisme mangrupa tiori diajar anu nungtut siswa ngonstruksi

kagiatan diajar jeung nransformasikan informasi kompléks pikeun ngawangun pangaweruh sacara mandiri jeung inisiatif. 4. Prinsip diajar nurutkeun konstruktivisme! tiori konstruktivisme nganggap yén

diajar mangrupa hiji prosés;

henteu museur kana hasil, ngarojong siswa

sangkan mampuh ngalakukan panalungtikan, ngarojong mekarna rasa hayang nyaho sacara alami, évaluasi diajar leuwih museur kana

kinerja

jeung pamahaman siswa, sangat ngarojong pisan lumangsungna diajar kooperatif, loba ngagunakeun istilah nu patali jeung kognitif pikeun ngajelaskan prosés pangajaran, saperti: prédiksi, inférénsi, kréasi, analisis, jst. 5. Kaunggulan tiori konstruktivisme nurutkeun Cahyo (2013) nyaéta guru lain

hiji-hijina sumber diajar; siswa leuwih aktif jeung kréatif; pangajaran jadi leuwih boga ma’na; siswa mibanda kabébasan; ngabina sikep produktif jeung percaya diri; prosés évaluasi difokuskeun kana penilaian prosés; jeung siswa jadi leuwih gampang paham.

Konci Jawaban Latihan/ Kasus/ Tugas KD 3 1. Basa Sunda disebut arbitrér sabab teu logis antara lambang sora jeung acuanna, sakarep panyaturna. Ieu hal némbongkeun yén taya hubungan nu tangtu antara unsur basa jeung nu dilambangkeunana. Najan kitu aya ogé hubungan antara lambang jeung acuan nu teu arbitrér, ilaharna disebut titiron sora (onomatope). Upamana kecap bancét muncul lantaran aya sato nu sok disada cét-cétan. Kecap kurupuk muncul lantaran aya kadaharan lamun didahar kukurukukan.


126

© 2017

Sanajan hubungan antara lambang sora jeung nu lambangkeunana arbitrér, tapi éta lambang téh dina konsép nu geus tangtu mah miboga sipat konvénsional. Hartina, masarakat basa sapuk yén lambang dipaké pikeun ngawakilan konsép nu diwakilanana. Umpamana, sato nu cokorna opat nu ilahar sok ditumpakan, dilambangkeun ku sora [kuda], ku kituna masarakat basa Sunda misalna kudu tuhu kana éta aturan. Saupama éta aturan direumpak mangka prosés komunikasi moal jalan kalayan lancar. 2. Mungguh nu jadi sasaran éta Perda nyaéta ngawujudna:

a. Kurikulum pangajaran basa Sunda, boh keur di sakola boh keur di luar sakola; b. kahirupan makéna basa Sunda nu leuwih hadé tur leuwih jembar; c. tingkat aprésiasi para panyatur basa Sunda kana kaéndahan basana leuwih hadé; jeung d. tingkat partisipasi para panyatur basa Sunda dina gerakan miara basa Sunda leuwih puguh (titénan Bab II Pasal 3). 3. Basa Sunda miboga pancén atawa fungsi salaku: (1) lambang kareureus daérah; (2) lambang idéntitas daérah; (3) pakakas gaul di lingkungan kulawarga, jeung masarakat daérah; (4) basa panganteur di sakola dasar timimiti kelas 1 nepi ka kelas 3; (5) pangrojong basa nasional; jeung (6) pangrojong jeung pamekar kabudayaan nasional. 4. Fungsi basa Sunda lulugu nyaéta tali mimitran, kapribadian (idéntitas) panyaturna, pananda komara, jeung raraga acuan. 5. Conto

kandaga

kecap

basa

Sunda

wewengkon

Cirebon:kacapeu,

telengkok, gambun, kalaguding, warang.Basa wewengkon Ciamis:amrin, mantang, pané, séréd, sanaon, tipagut, nyanéh, balabur. Basa wewengkon Banten: abong, alus, aran, kabubun, cawéné, gémbal, héwa, jamam. Basa Wewengkon Tasikmalaya: abi, belenik, botram/mayor, babancik, géndot, endangan, hilang, kumeli, kulinyar, olét, salut. Basa Wewengkon Kuningan: api, bentén, cawéné, ceceting, celem, céplék, dagé, endi, émpan, éskan, ending, gégéh, gemet; dagé saemét, gili, héhéom, hahajaan, ujur, ilok, pineuh atawa naré, kendi, tina ka endi, kapiak, kacapeu, kagila-gila keding, karang hulu, ka katarik, kagedé, kagugu, mungkal, méong, menit, mecak, tindi, tina endi, téoh, némbok, temenan, senténg, séréwal, jenuk, bapa kolot,


127

mungkal, dengkul, gending, néngkol, minyak keletik, minyak lantung, wangkong, ngawangkong.

Konci Jawaban Latihan/Kasus/Tugas KD 4 1. Nilik iketanana atawa wangunanna, ambahan sisindiran téh aya tilu rupa nyaéta: a) wawangsalan (bangbalikeun), b) rarakitan, jeung c) paparikan. Nilik unsur intrinsik sisindiran téh aya tilu rupa nyaéta: a) piwuruk, b) lulucon, jeung c) asmara. 2. Conto wawangsalan bangbalikan lanjaran: a. Ngadéngébéja kitu teh kuring mah bati ngembang kudu baé, da puguh teu nyaho mimitina b. Ih nyarita téh bet teu puguh monyét hideungna, hanas didéngékeun. c. Na dagangan téh bet ngembang awi? Conto wawangsalan bangbalikan dangding dina pupuh Kinanti Di Cikajang aya gunung Asa paturay jasmani Kalong leutik saba gunung Bawaning sumedot pikir Kembang biru di astana Abot pisan jeung nu asih 3. (Dumasar tahapan sakola)

4. Pardu wudu aya genep sadayana hiji niat kadua ngumbah beungeutna tilu ngumbah leungeun dua jeung sikuna opat ngusap saeutik tina sirahna lima ngumbah suku dua jeung muncangna genep tartib sing puguh runtuyanana 5. Eusi éta pupujian nyaeta nganaséhatan manusa sangkan ngalakukeun ibadah jeung amal soleh sarta ngajauhan kamasiatan


128

© 2017

ÉVALUASI Pilih jawaban nu pangbenerna! 1. Pernyataan anu kaasup kana kaunggulan nativisme? a. Henteu mampuh ngamunculkeun bakat dirina b. Ngarojong manusa ngawujudkan dirina anu kompetén c. Mahing manusa nangtukeun pilihan d. Sipat manusa mah permanén henteu bisa dirobah. 2. Lingkungan sabudeureunana euweuh hartina sabab lingkungan teu boga daya dina mangaruhan kamekaran siswa. Pernyataan éta mangrupa anggapan tiori .... a. nativisme b. béhaviorisme c. kognitivisme d. konstruktivisme 3. Pernyataan mana anu henteu kasup kana faktor anu mangaruhan kamampuh hiji individu? a. Faktor génétik b. Faktor kamampuh siswa c. Faktor tumuwuhna individu d. Faktor sosial 4. Pernyataan anu kaasup kana kaunggulan nativisme? a. Henteu mampuh ngamunculkeun bakat dirina b. Ngarojong manusa ngawujudkan dirina anu kompetén c. Mahing manusa nangtukeun pilihan d. Sipat manusa mah permanén henteu bisa dirobah. 5. Tiori diajar anu dimekarkeun dina abad ke-20 a. Nativisme b. Kognitivisme c. Béhaviorisme d. Konstruktivisme 6. Anu kaasup kaunggulan kaunggulan kognitivisme? a. Ngajadikeun siswa henteu kréatif jeung mandiri b. Nyulitkeun siswa dina nyangkem matéri ajar. PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

129

c. Ningkatkeun kamampuh siswa pikeun ngungkulan masalah (problem solving) d. Kurang bisa ningkatkeun motivasi siswa. 7. Salah sahiji filsafat pangaweruh anu inti pamadeganana nganggap yén pangaweruh téh nyaéta jieunan manusa sorangan anu mangrupa konstruksi kognitif ngaliwatan

hasil

kagiatan individu ku cara nyieun struktur,

katégori, konsép, jeung skéma anu diperlukeun pikeun ngawangun éta pangaweruh. a. nativisme b. béhaviorisme c. kognitivisme d. konstruktivisme 8. Modél diajar discovery learning pangteucocogna diaplikasikeun dina

tiori

diajar nurutkeun a. nativisme b. béhaviorisme c. kognitivisme d. konstruktivisme 9. Struktur organisasi kognitif anu salilana mekar jeung robah disebut ..... a. asimilasi b. akomodasi. c. Skémata d. Kasaimbangan 10. ”... yén prosés diajar bisa lumangsung nalika siswa rancagé atawa diajar migawé pancén-pancén anu can diulik ku manéhna, tapi éta pancén-pancén téh masih aya dina hontalan kamampuh siswa atawa éta pancén-pancén téh masih aya dina zone of proximal development.” diébréhkeun ku .... a. Vygotsky b. Skinner c. Calr. R. Gogér d. Bruner


130

© 2017

Ieu pamadegan téh

11. Beungkeutan unsur-unsur nu silih deudeul jeung silih lengkepan dumasar kana aturan anu tangtu pikeun ngahontal hiji tujuan disebut.... a. sistem b. arbitrér c. simbolis d. konvénsional 12. Basa

miboga unsur-unsur nu dumuk pola-polana tur bisa diramalkeun.

Aturan dina sistim basa téh aya sipat patali unsur-unsurna linéar atawa horizontal (sintagmatis);

aya ogé sipatna patali antarunsurna vértikal

(paradigmatik). Hal éta disebut .... a. simbolis b. morfemis c. unik d. sistemis 13. Ragam basa nu digunakeun ku masarakat dina tempat jeung waktu nu tangtu, disebut…. a. Dialék b. Idiolék c. Sosiolék d. Kronolék 14. Prosés robahna kecap ku cara ngaganti wangun dasar sagemblengna nepi

ka hasilna mangrupa wangun anyar anu béda tina wangun dasarna. Prosés suplisi téh dina basa kosta mah tumerap kana parobahan wangun basa ku ayana gejala waktu. Ari dina basa Sunda mah sigana ku ayana parobahan kasar jadi lemes. Contona: (a) baju jadi raksukan (b) huntu jadi waos (c) méré jadi masihan Hal samodél kitu téh disebutna prosés.... a. parobahan jero b. parobahan engang panungtung c. suplisi d. asimilasi


131

15. Ciri utama nu ngabédakeun basa lulugu jeung basa dialék/wewengkon, kitu deui hiji basa dialék/wewengkon jeung basa dialék/wewengkon séjénna, nyaéta... a. lentong (intonasi) b. fonem c. morfem d. sémantik 16. Tingali conto di handap. Basa Lulugu Basa Wewengkon di ditu na ditu di dieu na dieu manéh nyanéh kamar kamer ganas danas surabi sorabi Nu ngabédakeun conto-conto di luhur nyaéta aspék .... a. Kandaga kecap b. Intonassi c. Fonologi d. Sémantik 17. Anu henteu kaasup conto béda morfologis ... a. lemper sok jadi lelemper b. ténong sok jadi téténong c. alem sok jadi aleman d. lieur = menit 18. Amrin, mantang, pané, séréd, sanaon, tipagut, nyanéh. Éta kaasup conto basa dialék ... a. Banten b. Tasikmalaya c. Ciamis d. Kuningan 19. Anu kaasup basa Sunda dialék Kuningan, nyaéta... a. kacapeu, telengkok, gambun, kalaguding, warang b. amrin, mantang, pané, séréd, sanaon c. celem, ceplek, endi, empan, éskan d. belenik, botram, mayor, babancik, géndot PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

132

© 2017

20. Kacang kandel gégébéngan Gararing dina jajaran Lamun resep nyéngcéléngan Sok ginding dina lebaran Di luhur mangrupa conto... a. Paparikan b. Wawangsalan c. Sisindiran d. Pantun 21. Kembang bodas buah bunder Ngaheruk nya pipikiran Wawangsalan di luhur, eusina nyaéta... a. ali b. simeut c. jeruk d. kapal 22. Wawangsalan ieu di handap, eusina... Beulit cinggir simpay réma Ulah lali ka sim abdi a. jeruk

b. kapal c. ali d. simeut 23. Samping kageutahan dukuh Dikelab dikacaikeun Nu matak manéh sing kukuh Papatah guru imankeun Paparikan di luhur kaasup.... a. Piwulang b. Asmara c. Birahi d. lulucon 24. Sabab urang bakal mati, Nyawa dipundut ku Gusti, Najan raja nyakrawati, Teu bisa nyingkahan pati.


133

Eusi pupujian di luhur nyaéta…. a. Sakabéh raja bakal paéh b. Raja téh jalma nu nyakrawati c. Piwuruk ka urang sangkan eling d. Sakabéh jalma pasti keuna ku pati

25. Pék baca ieu pupujian! Gusti urang saréréa, Kanjeng nabi anu mulya, Muhammad jenenganana, Arab Qurés nya bangsana. Eusi pada pupujian di luhur nyaritakeun… a. Asal-usul Nabi Muhammad b. Nyaritakeun Gusti Alloh c. Urang Arab d. Masarakat Arab 26. Eling-éling dulur kabéh, Ibadah ulah campoléh, Beurang peuting ulah waléh, Bisina kaburu paéh. Pupujian di luhur mibanda ciri-ciri wangun jeung eusi ieu di handap, iwal: a. Sapadana aya opat padalisan b. Sapadalisan diwangun ku 8 engang c. Ditepikeun ku cara dinadomkeun. d. Eusina piwuruk sangkan éling 27. “Di Cikajang aya gunung, asa paturay jasmani.” Eusi nu merenah éta wawangsalan nya éta... a.

Cikuray

b.

Paturay

c.

Papandayan

d.

Manglayang

28. Baca pupujian ieu di handap! Kaduhung kaliwat langkung Tara nyembah ka Yang Agung Sakarat nyeri kalangkung Jasadna teu meunang embung.


134

© 2017

Jejer éta pupujian téh nyaritakeun .... a.

Perkara kaduhung

b.

Perkara kanyeri

c.

Perkara maot

d.

Perkara ibadah

29. Baca conto wangun ugeran ieu di handap! Melak bawang henteu jadi Katindihan tangkal kaso Mun engkang cinta ka abdi Pasihan keur mésér baso. Wangun ugeran éta kaasup conto ….

a. Wawangsalan b. Rarakitan c. Bangbalikan lanjaran d. Paparikan 30. Baca puisi di handap! Mugi Gusti ngahampura Dosa abdi sadayana Mun ngahampura Kantenan Gusti ahlina Naon anu jadi eusi éta pupujian? a. Pépéling b. Du’a c. Pangajaran agama d. Tobat ka Gusti


135


136

© 2017

PANUTUP Sadérék geus réngsé ngulik opat Kagiatan Diajar dina modul Basa Sunda Tahap II. Tina opat kagiatan diajar téh, gurat badagna mah ngawengku dua widang, nyaéta widang pédagogik jeung widang profésional. Kahiji, widang pédagogik nyoko kana opat matéri utama, nyaéta (1) tiori jeung prinsip-prinsip diajar nurutkeun béhaviorisme jeung nativisme, (2) tiori jeung prinsip-prinsip diajar nurutkeun kognitivisme jeung konstruktivisme. Kadua, widang profésional nyoko tujuh matéri utama, nyaéta (3) kalungguhan basa Sunda, fungsi basa Sunda salaku basa daérah, ciri basa Sunda lulugu, jeungciri basa Sunda wewengkon, jeung (4) wangun jeung struktur sisindiran, wangun jeung struktur pupujian, jeung kaparigelan ngagunakeun basa: maca jeung ngapresiasi pupujian. Ku cara ngulik modul Basa Sunda Tahap II, Sadérék dipiharep bisa nyangkem widang pédagogik nu patali jeung ammatéri matéri ajar basa jeung sastra Sunda katut cara milih jeung ngolahna; sarta widang profésional nu patali jeung ngaidentifikasi kalungguhan basa Sunda, fungsi basa Sunda salaku basa daérah, ciri basa Sunda lulugu, ciri basa Sunda wewengkon, wangun jeung struktur sisindiran, wangun jeung struktur pupujian, sarta parigel ngagunakeun basa: maca jeung nulis pupujian. Tangtu waé ieu modul téh lain mangrupa kaweruh nu lengkep lantaran ngan salasahiji tahap tina sapuluh tahap Modul Basa Sunda pikeun Guru Basa jeung Sastra Sunda, boh tahap SD/MI, SMP/MTs., boh SMA/SMK/MA/MAK. Ieu modul Tahap II ngan dipaké pikeun guru anu teu lulus Ujian Kompeténsi Guru (UKG) dina Tahap II atawa anu geus lulus UKG dina Tahap I. Sadérék dina ngulik ieu modul kudu tahap demi tahap. Lamun geus ngulik Kagiatan Diajar 1, Sadérék kudu migawé latihan, tuluy saruakeun jawabanana jeung konci jawaban nu geus disayagikeun dina tiap tungtung kagiatan. Kitu jeung kitu waé saterusna nepi ka réngsé Kagiatan Diajar 4. Lamun dina hiji Kagiatan Diajar can bisa ngawasa matéri, saméméh pindah kana Kagiatan Diajar satuluyna, Sadérék kudu malikan deui jeung ngaderes deui éta matéri. Lamun geus réngsé sakabéh Kagiatan Diajar 1—4, Sadérék bisa migawé soal ujian pikeun ngukur tahap Sadérék nyangkem matéri ajar kalawan daria tur taliti.


137

Pamungkas, sim kuring neda kritik tanapi kamandang ti Sadérék kanggo ngoméan ieu modul.


138

© 2017

DAPTAR PUSTAKA Ayatrohaedi. 1979. Dialéktologi, Sebuah Pengantar. Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa. Baharudin, & Esa Nur Wahyuni. 2007. Teori Belajar dan Pembelajaran. Yogyakarta: Ar-Ruzz Media. Cahyo, Agus N. 2013. Panduan Aplikasi Tiori-Tiori Belajar Mengajar. Yogyakarta: Diva Press. Dimjati dan Mudjiono. 2009. Belajar dan Pembelajaran. Jakarta: Rineka Cipta. Disdik Prov. Jabar. 2013. Kurikulum Tingkat Daérah Muatan Lokal. Bandung: Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat. Haerudin, Dingding. (t.t.). Menggunakan Bahasa Sunda pada Masa Kini. Artikel @ File Directory UPI. Hendrayana, Dian. 2014. Lagu Ngajadi: Kumpulan Guguritan. Bandung: KSB Rawayan. Haerudin, Dingding. (t.t.).“21 Februari Hari Bahasa Ibu Internasional”. Artikel @ File Directory UPI. http://ismibrebes.blogspot.co.id/2015/02/makalah-tiori-belajar-nativisme.html. Illahi, Moh. Takdir. 2012. Pembelajaran Discovery Strategy dan Méntal Vocational Skill. Jogjakarta: Diva Press. Iskandarwasid. 1992. Kamus Istilah Sastra. Bandung: Geger Sunten Khotimah, khusnul & Ariyanty Thalib. (2012). “Kedudukan dan Fungsi Bahasa Daerah dan Bahasa Asing”. [Online] tersedia di: http://pendidikanmatematika2011.blogspot.co.id./2012/04/khusnulkhotima h.html?m. Minggu, 18 Oktober 2015 Kosasih, Dede. (2008). “Basa Sunda pikeun Panganteur Sakola”. Artikel @Repository UPI.

Pangajaran di

Kridalaksana, Harimukti. 2007. Kelas Kata dalam Bahasa Indonesia. Jakarta: Gramedia. Merianupi. (2011). “Sajarah, Kalungguhan, jeung Fungsi Basa Sunda”. [Online] tersedia di: http://merianupi.blogspot.co.id/2011/12/sundanis.html?m=1. Minggu, 18 Oktober 2015. Nurjanah, Nunuy & Yayat Sudaryat. 2010. Matéri Pangajaran Basa jeung Sastra Sunda. Bandung: Jurusan Pendidikan Bahasa Daérah. Sagala, Syaiful. 2012. Konsép dan Makna Pembelajaran. Bandung: Alfabéta Santrock, J.W. 2007. Psikologi Pendidikan (edisi kedua). (Penerj. Tri Wibowo PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

139

B.S). Jakarta: Kencana. Sudaryat 2010. Psikolinguistik. Bandung: JPBD FPBS UPI. Sudaryat, Yayat. 2007. Tata Basa Sunda Kiwari. Bandung: Yrama Widya. Sudaryat, Yayat. 2013. Linguistik Umum (Elmuning Basa): Ulikan Ilmiah Basa. Bandung: Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah FPBS UPI. Sudaryat, Yayat. 2014. Wawasan Kasundaan. Bandung: Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah FPBS UPI. Sulistyaningtiyas, Tri. 2008. “Pemantapan Kétahanan Nsional NKRI Melalui Pendekatan Kebahasaan. (Studi Kasus: Masyarakat Perbatasan di Batam)”.. Jurnal Sosioteknologi Edisi 13 tahun 7, April 2008. Suprijono, Agus. 2011. Cooperative Learning Tiori dan Aplikasi PAIKEM. Yogyakarta: Pustaka Pelajar. Suyono dan Hariyanto. 2011. Belajar dan Pembelajaran Tiori dan Konsép Dasar. Bandung: Rosda. Trianto. 2007. Modél Pembelajaran Terpadu dalam Tiori dan Prakték. Jakarta: Prestasi Pustaka. Warsita. Bambang. 2008. Teknologi Pembelajaran Landasan & Aplikasinya. Jakarta: Rineka Cipta. Wikipedia. 2014. “Rebo Nyunda”. [Online] tersedia di: http://id.m.wikipedia.org/wiki /Rebo_Nyunda. Minggu, 18 Oktober 2015 Yudibrata, Karna, dkk. 2006. Undang-Undang Dasar Negara Republik Indonesia Taun 1945. Bandung: Kiblat Utama. Yulia, Mutmainah. 2008. “Pemilihan Kode dalam Masyarakat Dwi Bahasa: Kajian Sosiolinguistik pada Masyarakat Jawa di Kota Bontang Kalimantan Timur”. Tesis Program Pascasarjana. Semarang: Universitas Diponegoro.

i


140

© 2017

GLOSARIUM basa lulugu

=

(baku, standar) nyaéta ragam basa atawa dialék anu geus ditetepkeun tur dijadikeun standar makéna ku masarakat basana.

basa Sunda

=

mangrupa basa kadua panggedéna salian ti basa Jawa.

basa wewengkon

=

basa dialék; basa anu dipaké ku masarakat di éta daérah, atawa di wewengkonna sewang-sewangan.

béhaviorisme

=

Tiori Béhaviorisme mimiti diébréhkeun ku Gagne jeung Berliner ngeunaan parubahan tingkah laku anu mangrupa hasil tina pangalaman. Saterusna, ieu tiori mekar jadi aliran psikologi diajar anu mangaruhan kamekaran tiori pendidikan jeung pangajaran anu disebut aliran béhaviorisme. Ieu aliran museur kana kawangunna paripolah anu katingali tina hasil diajar.Tiori béhaviorisme anu katelah ku model hubungan Stimulus-Responna (S-R) nempatkeun siswa dina posisi pasif.

déskripsi

=

tulisan atawa karangan anu eusina ngadadarkeun atawa ngébréhkeun kagiatan indra (panempo, panguping, pangrasa, panyabak, pangambeu) minangka hasil pangalamanana. Karangan déskripsi ngagambarkeun objék sajéntré-jéntréna.

dialék

=

ragam basa nu digunakeun ku masarakat dina tempat jeung waktu nu tangtu.

éksposisi

=

tulisan atawa karangan anu eusina nga jéntrékeun atawa nerangkeun hiji objék, kumaha prosésna, tujuanana, pikeun ngajembaran pangaweruh hiji jalma.

idiolék

=

Ragam basa nu sipatna perorangan.

kognitifvisme

=

tiori diajar kognitif nganggap yén “diajar mangrupa prosés mungsikeun unsur-unsur kognisi, utamana unsur pikiran, pikeun mikawanoh jeung nyangkem stimulus anu datang ti luar.” Kagiatan diajar dina diri manusa dipuseurkeun kana prosés internal mikir, nyaéta prosés ngolah informasi.

konstruktivisme

=

mangrupa salah sahiji filsafat pangaweruh anuinti pamadeganana nganggap yén pangaweruh téh nyaétajieunan manusa sorangan anu mangrupa hasil konstruksi kognitif ngaliwatan kagiatan individu ku cara nyieun struktur, katégori, konsép, jeung skéma anu diperlukeun pikeunngawangun éta pangaweruh.

maca

=

mangrupa hiji prosés ngalisankeun jeung ngahartikeun/ngama'naan basa tinulis ku cara PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

141

nyangkem, napsirkeun, ngajén, sarta méré réaksi kana gagasan-gagasan nu diébréhkeun tina basa tinulis tea. narasi

=

tulisan atawa karangan anu eusina ngébréhkeun Zlumangsungna peristiwa atawa kajadian, boh nyata, =boh rékaan. Contona: dongéng, novel, carita pondok, biografi, skétsa, jsté.

nativisme

=

asalna tina kecap‘natie,hartina ‘lahir’. Nurutkeun aliran nativisme, lingkungan sabudeureunanaeuweuhhartina sabab lingkungan teu boga daya dina mangaruhan kamekaran siswa. Ieu aliran ini nganggapyén kamekaran individu ditangtukan ku faktor bawaan waktu lahir. Ku sabab kitu, hasil atikan ditangtukan ku bakat anu dibawa mangsa lahir. Ku kituna, nurutkeun ieu aliran, hasil diajar ditangtukan ku individuna sorangan. Atikan siswa anu henteu luyu jeung bakat anu dibawa moal aya gunana pikeun kamekaran siswana sorangan.

nulis

=

mangrupa hiji kagiatan produktif aktif; kagiatan ngébréhkeun eusi haté jeung pikiran ka nu séjén ku basa tinulis pikeun pakakas komunikasi anu henteu langsung.

paparikan

=

Sisindiran anu biasana diwangun ku dua jajar cangkangna jeung dua jajar eusina, sora kecapkecap dina cangkang jeung eusina dareukeut pisan.

pupujian

=

karangan ugeran anu eusina ngebrehkeun kaagungan Allah SWT jeung kapunjulan Nabi Muhammad SAW sarta mangrupa salah sahiji média atikan, nu eusina ngandung rupa-rupa naséhat jeung pangajaran agama, ku cara diapalkeun.

ragam basa

=

Variasi basa nu digunakeun dina situasi nu tangtu. Upamana ragam baku jeung teu baku.

rarakitan

=

Salah sahiji wangun sisindiran, sarimbag jeung paparikan. Nurutkeun M.A. Salmun disebut rarakitan téh pédah kecap awal dina padalisan-padalisan cangkang dipaké deui atawa dibalikan deui dina padalisan eusi, nepi ka siga masang, ngarakit.

sisindiran

=

Basa anu diréka, lolobana murwakanti, sarta bisa dikawihkeun, aya cangkangna jeung aya eusina.

wawangsalan

=

Salah sahiji wangun ugeran (puisi) buhun. Nilik kana eusina kaasup kana golongan sisindiran. Istilah séjén: bangbalikan. Wawangsalan diwangun ku dua padalisan: padalisan kahiji mangrupa cangkang, padalisan kadua eusina. Unggal padalisan matok diwangun ku dalapan engang. Pakaitna cangkang jeung eusi ku ayana wangsal anu murwakanti jeung


142

© 2017

kecap konci anu jadi inti dina padalisan eusi.

LAMPIRAN TOKOH-TOKOH TEORI BELAJAR BÉHAVIORISTIK

Edward Lee Thorndike (1874-1949 )

Eksperimen Thorndike  Kucing lapar dimasukkan dlm sangkar (puzzel box), dan di luar kotak diletakkan sepotong daging.  Kucing lapar melakukan berbagai tk lk utk keluar dari sangkar.  Secara tdk sengaja kucing menginjak tombol, dan pintu sangkar terbuka  Kucing keluar dan memakan daging.  Setelah percobaan dilakukan berkali-kali, tk lk kucing mjd makin efisien  Hal ini berarti kucing dapat memilih respon yang berguna dan tidak berguna Eksperimen Pavlov

 Classical Conditioning (pengkondisian atau persyaratan klasik) adalah prosés Ivan Petrovich Pavlov yang ditemukan Pavlov melalui (1849 - 1936) percobaannya terhadap anjing,  Perangsang asli dan netral dipasangkan dengan stimulus bersyarat secara berulang-ulang sehingga memunculkan réaksi yang diinginkan Eksperimen Skinner

Burrhus Skinner 1990)

 Operant Conditioning: prosés penguatan perilaku operan (+/-) yg dpt berakibat perilaku berulang kbl / hilang Frederic  Gaya mengajar guru secara searah dan (1904 dikontrol guru melalui pengulangan (drill) dan latihan (exercise). PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG © 2017

143



Robert Gagné (1916-2002)

Manajemen kelas berupa usaha untuk memodifikasi perilaku (béhavior modification)

Kondisi Instruksional 1. Gaining attention = Mendapatkan perhatian 2. Inform learner of objectives = Menginformasikan siswa mengenai tujuan yang akan dicapai 3. Stimulate recall of prerequisite learning = Stimulasi kemampuan dasar siswa untuk persiapan belajar 4. Present new matéri al = Penyajian matéri baru 5. Provide guidance = Menyediakan pembimbingan 6. Elicit performance = Memunculkan tindakan 7. Provide feedback about correctness = Siap memberikan umpan balik langsung terhadap hasil yang baik 8. Assess performance = Menilai hasil belajar yang ditunjukkan 9. Enhance retention and recall = meningkatkan prosés penyimpanan dan mengingat

TOKOH-TOKOH TEORI KOGNITIF DAN KONSTRUKTIVISME

Wolfgang Kohler (1887-1959)

 Insight:pengamatan atau pemahaman mendadak thd hubunganantar bagian di dlm suatu situasi permasalahan.  Insight ini sering dihubungkan dgn pernyataan aha.  Kohler (1925) suggested that problem solving involves méntally combining and recombining various elements of a problem until a structure that solves the problem is achieved.  Belajar harus bersipat aktif, langsung terlibat, berpusat pada siswa (SCL = StudentCentered Learning) dalam kontéks pengalaman sosial  Kesadaran sosial menjadi tujuan dari semua pendidikan  Guru bertindak sebagai fasilitator

John Dewey (1856-1952) PPPPTK TK DAN PLB BANDUNG

144

© 2017

Jean Piaget (1896-1980)

Jerome Brunner (1915- )

 Belajar mendasari pd pengamatan yg melibatkan seluruh indra, menyimpan kesan lebih lama dan menimbulkan sensasi yang membekas pada siswa  Prosés belajar terdiri dari 3 tahapan, yaitu asimilasi, akomodasi, dan equilibrasi (penyeimbangan)  Guru memfasilitasi prosés terjadinya ketidakseimbangan (disequilibrium)

 Tiga tahap perkembangan kognitif anak  Enaktif (0 – 3 tahun),  Ikonik (3-8 tahun),  Simbolik (>8 tahun)  Belajar : upaya membébaskan siswa untuk belajar sendiri : discovery (belajar dengan cara menemukan)  Kurikulum spiral pemberian matéri dari yang sederhana sampai yang kompleks


145


146

© 2017

MODUL PENGEMBANGAN KEPROFESIAN BERKELANJUTAN TERINTEGRASI PENGUATAN PENDIDIKAN KARAKTER

Recommend Documents