Leeskring Davidsfonds Brasschaat 15 september 2015
DE ONDERWATERZWEMMER P.F. Thomése de verdwenen mens en de stuurloze achterblijver verlies is niet iets dat slijt
1.De auteur en zijn werk P.F. Thomése werd in 1958 geboren in Doetinchem (Nederland). Hij is een van de veelzijdigste schrijvers van ons taalgebied: romancier, essayist, polemist, verhalenverteller, ironicus en scherp cultuurcriticus : onverschrokken en trefzeker en altijd weer verrassend. Een taalvirtuoos in elk genre dat hij beoefent. Veelvuldig genomineerd en bekroond met onder meer de AKO Literatuurprijs en de Bob den Uylprijs. Zijn werk is in meer dan twintig talen vertaald.
De veelzijdigheid van Thomése is alom bekend. De ene keer is hij sterk verhalend (in Wladiwostok! en De Weldoener), de andere keer vunzig humoristisch (in de J. Kessels-romans zoals Het Bamischandaal). Hij verrast met taalkundig hoogstaande en aangrijpende egodocumenten (Schaduwkind, over de dood van zijn pas geboren dochtertje ) en is tegelijk tegendraads in zijn essayistische belangstelling voor de zogenaamde hoge en lage cultuur (Nergensman). In de historische roman Het zesde bedrijf toont hij zijn fijnzinnig vakmanschap en in het reisverhaal Grillroom Jeruzalem zijn scherpe blik. Kortom, hij is een echte literator die zichzelf per boek bijna opnieuw uitvindt. In zijn nieuwste roman, De onderwaterzwemmer, herneemt hij zijn belangrijkste thema’s en brengt hij ons een sensitief en meeslepend verhaal over de onherstelbaarheid van verlies, schuld daarover en het plaatsvervangende gevoel zelf de afwezige te zijn.
1. De onderwaterzwemmer De onderwaterzwemmer bestaat uit drie delen. Het eerste deel (NACHTRIVIER) vertelt hoe de 14-jarige (Mar)Tin van Heel in 1944 midden in de nacht met zijn vader naar de overkant van de rivier zwemt, naar bevrijd gebied. De vader komt niet aan, hij is weg en de zoon wacht vergeefs op hem. Schuldgevoel schiet wortel in hem: ‘Door zichzelf te
1
redden verraadt hij zijn vader. Dat besef wordt als een spijker in zijn kop gehamerd, tot het erin vastgenageld zit. Door verder te leven aanvaardt hij diens verdwijning.’ p.38 Het tweede deel (IETS RECHTZETTEN) speelt zich af in 1974. Hier begint de spanningsboog pas. Martin bevindt zich met zijn vrouw Vic in Afrika om Salif , het Foster Parentskind van Vic, te bezoeken. Martin is opgegroeid tot een volwassene die op geen enkele manier om kan met verlies. Het verlies en de schuldvraag vullen hem nog steeds. Hij gelooft niet in deze Afrikaanse expeditie, de droom van Vic .De onbekende, chaotische context maakt hem nog angstiger dan hij al is. En ook daar overvalt hem een drama . Zal hij nu wel kunnen ingrijpen? In het derde deel ( BOVEN WATER, 2004, Cuba) ligt Tin als een gekruisigde, een offerdier in een ziekenhuis in Havana. Hij is fysiek kapot en kijkt terug op zijn leven. Toch komt er een soort van verlossing. De aanwezigheid van twee jonge mannen verzacht iets van de afwezigheid van zijn vader. Een hoopvol einde.
2. De titel ‘ Het is de onbevattelijke gewaarwording dat zijn vader helemaal hiernaartoe gezwommen is om hem op te wachten in het troebele water van deze Afrikaanse modderrivier. Omdat hij uit zijn leven verdwenen is, was er een ander leven nodig om hem te vinden. Hij moest zelf een ander worden om zijn vader in zich te kunnen opnemen. Deze onzinnige gedachte dient zich aan met een verbijsterende helderheid. Hij kan niet goed onderscheiden of hij wordt overstroomd door een geluksgevoel of door een afgrondelijk verdriet. Er komt een huilbui los waar hij nooit weet van heeft gehad. Nu pas kan hij huilen om zijn vader, op het water van een rivier waar hij nooit uit tevoorschijn zal kunnen komen.’ p.94
3. Thoméses vaderroman Het boek is opgedragen aan zijn vader, Fredrik Anthonie Thomése (1921-1979) die stierf toen zijn zoon net 21 was. Meestal is een vaderroman een semi-autobiografische getuigenis, anekdotisch en realistisch. P.F.Thomése overstijgt dit, hij schrijft een ‘verweesde- zoonroman’, hij schrijft over wat verlies met je doet, over het steeds groeiende schuldgevoel van de overlevende.
4. Thema’s Verlies , gemis, rouw, redding, daadkracht, afwezigheid (in het algemeen en van ‘iemand te zijn’), onmogelijkheid heel op te groeien, aanwezigheidsschaamte, (neo)kolonialisme, ……
2
5. Genre en stijl Het boek valt moeilijk onder één noemer te plaatsen. Je zou het een karakterstudie kunnen noemen, een relatiedrama, een zedenschets, een traumaroman, een avonturenroman of een satire over hoe we anderen proberen te helpen en daarin falen . En ondanks de zware thematiek zit er komedie in het verhaal. Of… ‘een parabel, waarin Thoméses Elckerlyc per deel in verschillende liefdesfasen vorm krijgt door de Ander in zijn bestaan: de vader, de geliefde, zijn (klein)kinderen…Een via lijnen van het leven verlopende verschuiving van affectieve gevoelens, een klassieke werkwijze die Lodewijk van Deyssel al hanteerde in zijn naturalistische roman Een liefde. (Jeroen Vullings, Vrij Nederland, 23/05/2015).
Het boek werd geschreven in de derde persoon, vanuit het perspectief van Tin. Thomése gebruikt verschillende registers, verschillende vertelstemmen. In het eerste deel gedragen, introvert proza, met soms zelfs een vleugje poëzie. Plot driven en soms wrang-komisch in het langere, meer avontuurlijke tweede deel, maar met ook net voldoende filosofische en psychologische ondertoon. Thomése gebruikt hier zelfs handig het Frans van de Afrikanen en het Engels van de jonge Fransman om de weerzin van Martin, de moeizame communicatie tussen de verschillende partijen en de huwelijkse strubbelingen weer te geven Het derde deel heeft iets bloemrijks Zuid-Amerikaans. Hierover zegt Thomése: ‘ ik kan me voorstellen dat de heterogeniteit van mijn oeuvre iets te maken heeft met de discontinuïteit zoals ik die ook in mijn leven ervaren heb. Ik was 21 toen mijn vader overleed. Het leven was daarna compleet anders dan het leven daarvoor. Dezelfde ervaring had ik toen ik, eindelijk zelf vader geworden, meteen mijn dochtertje moest afstaan. Ook die gebeurtenis markeerde het begin van een nieuw, heel ander leven. Nu ik erover nadenk: misschien is ook mijn nieuwe boek (De onderwaterzwemmer) een vertaling van de discontinuïteit zoals ik die in mijn leven ervaren heb: een roman in drie delen, elk met een eigen toon en stijl. (interview van Jeroen De Preter met Thomése in De Morgen van 29/04/2015)
Er is een mooi evenwicht van stijl en plot. Tins gedachten draaien kringetjes en hij herhaalt zichzelf regelmatig, maar dat is niet storend omdat Thomése in plaats van vervelende herhaling steeds nieuwe woorden vindt om Tins trauma voelbaar te maken. (Mark Cloostermans in De Standaard)
De auteur brengt de belevenissen van zijn personage direct en nauwgezet onder woorden en trekt zo de lezer heel dichtbij, alsof die met zijn neus tegen het smerige ruitje van de onbetrouwbare jeep gedwongen wordt getuige te zijn van wat zich daarrond afspeelt….Hij creëert zo een ongemakkelijke, soms beklemmende ‘dichtbijheid’ , waar je niet onbewogen bij kunt blijven… (www.cobra.be)
3
Thomése toont zich een rasverteller met een tot in de puntjes beheerste schrijfstijl en prachtig geschreven zinnen. Veel daarvan zijn pareltjes op zich, en met een woordgrap of luchtige observatie weet hij het verhaal ondanks de dramatische gebeurtenissen een zeker lichtheid te geven. (MustReads)
6. Personages deel 1: Nachtrivier Martin van Heel zijn (afwezige) vader de dorpsbewoners deel 2: Iets rechtzetten (Mar)Tin en zijn vrouw Vic(torine) (Nikki: hun dochter die steeds in zijn gedachten is)) Jean-Luc en Solange (jonge Fransen, Jean-Luc is op zoek naar herinneringen uit zijn kindertijd) Salif (albino Foster Parentskind van Vic) Amadou (chauffeur en gids) de dorpsbewoners deel 3 : Boven water Martin Sal(if) Victor: de zoon van Nikki (Nikki) MARTIN familienaam: van Heel ?? beklagenswaardige, maar ook nogal vervelende man getraumatiseerd door de verdwijning van zijn vader, trouw aan zijn rouw, wil zijn vader niet loslaten in het verlengde daarvan: een permanente angst (voor slangen, vreemde, ruzie, ziekte, dood,…) die hem belet (juiste) beslissingen te nemen bestaat alleen uit gevoel (vooral schuldgevoel). We lezen alleen wat hij voelt: zijn angst aan de rivier, zijn observaties in Afrika, zijn gedachten over vrouw en dochter, zijn wantrouwen tegenover al wat vreemd is. Hij denk niet na, abstraheert niet, plaatst zich niet in de plaats van de ander. egoïstisch ? weinig begripvolle relatie met vrouw en dochter
4
7. Discussiepunten Werken de gebeurtenissen uit onze kindertijd en jeugd door in onze volwassenheid? Hoe vormen ze ons en hoe bepalend zijn ze voor ons handelen en niet-handelen? Is ‘De onderwaterzwemmer’ ook het verhaal van onze emotiegestuurde (media)samenleving, waarin de mens zozeer in beslag genomen wordt door zijn gevoel dat hij niet meer in staat is om adequaat om te gaan met onverwachte situaties, tot actie over te gaan, of om zich werkelijk in een ander te verplaatsen? Een van de lelijkste woorden in de Nederlandse taal , rouwverwerking, suggereert dat een soort van verteringsmechanisme is en dat je het verdriet uitschijt. Je bent er vanaf en trekt het door. In werkelijkheid worden de doden deel van je. Toen mijn kind doodging, ging mijn vader ook nogmaals dood. (P.F.Thomése) In Afrika wil Martin het lot in eigen handen nemen om de wereld weer compleet te maken. Thomése laat ons verstaan dat we leven in de illusie dat wij heersen over ons leven, dat het lot zich niets van ons aantrekt, dat we het gevoel (zelfbedrog) nodig hebben dat het wel goed komt. ‘De waarheid is onleefbaar’
8. Enkele interessante recensies en interviews Interviews: www.tzum.info/2015/05/interview-p-f-thomese-over-deonderwaterzwemmer http://literom.knipselkranten.nl/literom/artikel/index/491197
Artikels: http://markcloostermans.blogspot.be/2015/05/recensie-de-albinoneger-en-hetverlies.h... www.tzum.info/2015/04/recensie-p-f-thomese-de-onderwaterzwemmer www.cobra.be/cm/cobra/boek/1.2319544 www.scriptor-boekrecensies.blogspot.be/2015/04/pfthomese-deonderwaterzwemmer www.literom.knipselkranten.nl/literom/artikel/index/488637
5
6
