Be
re
e d v e l nieuws
23
jaargang 9 • januari 2005
Laaghangend fruit en landschapsontwikkeling Door Hans Bleumink en Josje van Noorden
in dit nummer 4 De uitbreiding van polder Mastenbroek 5 Cultuurhistorie en toerisme 9 Masterclass Water en Cultuurhistorie 10 De Limes als ontwerp 13 Het post-militaire landschap 13 Erfgoed Actueel 14 Toegekende subsidies Belvedere-regeling 16 www.belvedere.nu > 150 Mb nieuwe webinformatie
De reconstructie is wellicht het meest ambitieuze project voor het landelijk gebied dat ooit is uitgevoerd. De komende 12 jaar wordt meer dan 1 miljoen hectare in de zandgebieden van Overijssel, Gelderland, Utrecht, Brabant en Limburg heringericht; bijna een derde van Nederland. Geraamde kosten: 9 miljard euro. Hoewel de varkenspestepidemie van 1997 de aanleiding was, is de reconstructie in de praktijk meer dan de herstructurering van de intensieve veehouderij. Reconstructie gaat ook over natuur, landschap, cultuurhistorie, waterberging, stank en woningbouw rond kleine kernen; stuk voor stuk omvangrijke ruimtelijke opgaven. Kern van de reconstructie is een samenhangende, gebiedsgerichte uitvoering van bestaand beleid.
Inmiddels zijn de reconstructieplannen vrijwel overal afgerond. Nu komt het op de uitvoering aan. De praktijk blijkt echter weerbarstiger dan de plannen doen vermoeden: gestapelde problemen en onduidelijkheid over waar je moet beginnen, wie het initiatief neemt en wat je kunt doen om niet alleen de agrarische problemen aan te pakken, maar ook nog een landschap van kwaliteit te realiseren. Atelier ontwerpend plannen en landschapsontwikkeling Een eerste bijeenkomst waar geprobeerd werd deze problemen te tackelen vond plaats op 8 september in 1
Limburg . Bij het opstellen van het reconstructieplan Limburg zijn landbouw, natuur en water heel belangrijk geweest. Tijdens deze bijeenkomst werd geëxperimenteerd met de opgave hoe cultuurhistorische Lees verder op pagina 2
beperkt is’, zei gedeputeerde Paul Rüpp van Noord-
het traditionele zwart-witte zandlopermotief van het
Brabant. Daarbij sprak Rüpp de wens en ambitie uit
kasteel. Tijdens een busrit door dit reconstructiegebied
ontwerp te willen inzetten voor de realisatie van
doken ze steeds weer op, als een subtiel refrein, dat het
ruimtelijke kwaliteit. De provincies behoren de
Gemerts buitengebied samenbindt. Een succes dus,
uitvoerende partijen hierbij te ondersteunen met
maar er waren ook vragen. Is het terughangen van
ontwerpers; maar Rüpp verwacht dit ook van het rijk.
luiken ‘behoud door ontwikkeling’? En moet je je in
De faciliterende rol van het rijk zou daarom, weliswaar
de reconstructie niet juist richten op de grote land-
in een nieuwe hoedanigheid, moeten worden voort-
schappelijke opgaven?
gezet. Minister Veerman daagde tijdens het debat de bestuurders/opdrachtgevers en ontwerpers uit om met
‘Voor ons,’ vertelde Harrie Verkampen, wethouder
vernieuwende, creatieve oplossingen te komen.
ruimtelijke ordening en financiën, ‘is het luikenproject
Foto:
waarden kwaliteit aan dit plan kunnen toevoegen.
Volgens de minister zouden deze partijen veel eerder
het ‘laaghangende fruit’, dat we eerst plukken.
Mirjam Kapelle
De deelnemers, waaronder leden van de gebieds-
en meer samen kunnen optrekken in het ontwerp- en
We maken mensen enthousiast voor cultuurhistorie.
commissies, constateerden dat er veel te weinig tijd en
planproces.
Op dat enthousiasme kunnen we verder bouwen.’
middelen beschikbaar zijn om bruikbare methoden als
Daarbij gaf de minister aan ook in de toekomst speciale
De gemeente Gemert-Bakel is één van de vijf pilot-
‘ontwerpend plannen’ en ‘maptalk’ in de praktijk toe te
aandacht te vragen voor de ontwerpopgave in de
gebieden waar al sinds 1999 wordt geoefend met de
passen. Sjef Mares, voorzitter van de reconstructie-
reconstructiegebieden, onder andere door het
uitvoering van de reconstructie. ‘Met cultuurhistorie
commissie Noord- en Midden Limburg en tevens
begeleiden van ontwerpateliers en Landschaps-
kunnen we de kwaliteit van ons gebied versterken,’
dagvoorzitter, nam dit signaal mee naar het debat
ontwikkelingsplannen. ‘Door de goede voorbeelden
aldus Verkampen. ‘Maar daar heb je wel draagvlak voor
‘(re-) Constructie van kwaliteit’ dat op 24 november
vervolgens aan elkaar te laten zien, komt iedereen een
nodig. Dat krijg je niet door mensen te verplichten iets
in Kasteel Groeneveld plaatsvond.
stap verder.’
met cultuurhistorie te doen, maar juist door ze te
(re-)Constructie van kwaliteit Bij dit debat stond de vraag centraal hoe ontwerp als
Belvedere
hulpmiddel kan worden ingezet bij het ontwikkelen
Dat er mogelijkheden genoeg zijn
van landschappelijke en ruimtelijke kwaliteit bij
om met de term ‘landschappe-
opgaven waar provincies, gemeenten en waterschappen
lijke kwaliteit’ te experimenteren
nu, bij de uitvoering van de reconstructieplannen, voor
bij reconstructieopgaven blijkt
2
2
Themadag Reconstructie en
staan . Het bleek dat de provincie Limburg niet alleen
ook uit de themadag Recon-
staat in haar overtuiging dat het op dit moment
structie en Belvedere van 4
ontbreekt aan voldoende ondersteuning en creativiteit
november. Daar maakten de 45
om de (ontwerp)kwaliteit in het uitvoeringsproces van
deelnemers ondermeer kennis
de reconstructieplannen te vergroten. Ook de andere
met het luikenproject van
aanwezige provincies en gemeenten gaven dit signaal
Gemert-Bakel. Zo’n veertig oude
af. ‘Wij realiseren ons dat ondanks alle inspanningen
en nieuwe boerderijen zijn daar
de ontwerpkwaliteit in de reconstructieplannen nog
voorzien van nieuwe luiken, in
nummer 23 • 2005
Foto: Hans Bleumink
stimuleren. Wij zetten boerderijen dus niet op de
Dhr. Peters, gedeputeerde van provincie Gelderland
op de reconstructie, waarbij er ook voldoende
gemeentelijke monumentenlijst, maar bieden
heeft als lid van de regiegroep Belvedere het thema
middelen zouden moeten zijn om de
eigenaren een abonnement op de monumentenwacht
‘reconstructie van de zandgebieden’ in portefeuille:
culturele opgaven in de reconstructie waar
aan, die ze tips over hun woning geeft. En als ze hun
‘nu de reconstructieplannen op hoofdlijnen zijn
te maken. Ook wil dhr. Peters aandacht
boerderij goed onderhouden geven wij de onroerend
vastgesteld en de discussies over de verdeling van
vragen voor de archeologie binnen de
zaak belasting terug.’
hectaren voor varkens, natuur en water heeft
reconstructieopgave. In de reconstructie-
plaatsgevonden, is het zaak om aandacht te vragen
processen wordt namelijk frequent gestoten
voor de al eerder geformuleerde ambitie: we willen ook
op waardevolle archeologische complexen,
‘Voor De Rips en Elsendorp, twee landbouwontwikke-
een landschap maken dat de moeite waard is om in te
zonder dat duidelijk is hoe hier (ook
lingsgebieden waar de intensieve veehouderij kan
werken en wonen. Reconstructie gaat immers niet
financieel) met de nodige zorg kan worden
groeien, hebben we een beeldkwaliteitsplan opgesteld,
alleen om een verdeling van functies, maar ook om
omgegaan. Gelderland loopt vooruit op een
waarin we aangeven onder welke voorwaarden nieuwe
een kwaliteitsslag voor het landschap.’
nieuwe archeologiewet door hier een eigen
stallen gebouwd kunnen worden,’ vertelde Ruud Oude
Dhr. Peters zou daarom willen pleiten voor een duide-
beleid op te voeren en menskracht op in te
Griep van het gemeentelijk ontwikkelingsbureau, ‘de
lijke (en substantiële) financiële inzet vanuit het rijk
zetten, maar zou graag zien dat er vanuit het rijk
Peelontginning
identiteit van het landschap hebben we daarbij als
duidelijkheid wordt gegeven.
uitgangspunt genomen - dat is ook cultuurhistorie. Tussen de nieuwe stallen moet daarom bijvoorbeeld voldoende ruimte blijven, zodat de typisch Peelse
‘Om dit gebied aan te pakken,’ zei Verkampen, ‘zetten
vergezichten behouden blijven.’
we een deel van ons woningbouwcontingent in een eigen ‘Ruimte voor Ruimte’-regeling in. We staan de
De dorpsrand van Milheeze is een schoolvoorbeeld van
zeven landbouwbedrijven toe een woning op hun kavel
de ‘gestapelde reconstructieproblematiek’, vervolgt
te bouwen, in ruil voor het slopen van hun stallen. Als
Oude Griep. In een afgetakelde varkensstal huist een
gemeente bepalen we de beeldkwaliteitseisen voor de
stukadoor, een champignonkweker vecht al jaren tegen
nieuwe huizen, waarbij de oorspronkelijke identiteit
dalende verkoopprijzen, en een wormenkweker – ook
van het gebied richtinggevend is.’
Dorpsrand Milheeze. Foto: Josje van Noorden
in voormalige varkensstallen – zou liever stoppen dan doorgaan. Zo zijn er nog vier bedrijven die twijfelen
De grootste opgave daarbij, concludeerde de dag-
tussen stoppen en verkassen. Blijven is geen optie,
voorzitter Aart van Cooten, is niet zozeer het vinden
want wie verder wil moet uitbreiden. En dat kan niet
van cultuurhistorische gegevens – die zijn er namelijk
aan de rand van het dorp. Ondertussen kunnen er ook
in overvloed – maar de vertaling daarvan in een
geen nieuwe woningen gebouwd worden omdat
ontwikkelingsplan. ‘Voor een goed plan heb je niet
zittende veebedrijven te veel stank produceren. De
alleen kennis van het verleden nodig,’ vertelde
dorpsrand is landschappelijk gezien een ramp: een
ontwerper Martin van Dijken van de Dienst Landelijk
triest samenraapsel van stallencomplexen, coniferen
Gebied, ‘maar moet je ook scherp in beeld hebben wat
en bungalowtjes, met hier en daar wat vergeten
de toekomstige ontwikkelingen in een gebied zijn.’
verleden – een zandpad, wat hoogstamfruit.
Bart Buijs van het Oversticht, nauw betrokken bij de
nummer 23 • 2005
3
reconstructie in Overijssel, beaamde dit. ‘Voor een
Brochure Reconstructie en Belvedere
goed plan moet je weten wat schaalvergroting, woningbouw of verbreding betekent voor de kwaliteit van het
Inspelend op de uitspraak van minister Veerman over
landschap.’
het verspreiden van goede voorbeelden lanceerde Projectbureau Belvedere op 24 november tijdens het
Het inrichtingsproject voor de dorpsrand van Milheeze
debat ‘(re-)Constructie van kwaliteit’ een brochure met
heeft in december 2004 een Belvedere-subsidie toegekend
voorbeeldprojecten waarin de landschappelijke en de
gekregen.
culturele context een belangrijke rol heeft gespeeld. Deze projecten bevinden zich in de reconstructiegebieden,
Een uitgebreid verslag van de themadag Belvedere
maar zijn voor het grootste deel al vóór de reconstructie-
en Reconstructie vindt u op www.belvedere.nu.
periode uitgevoerd. De gemeenten, waterschappen en andere initiatiefnemers in de reconstructiegebieden kunnen zich door deze voorbeelden laten inspireren bij
1
De bijeenkomst werd verzorgd door WING, procesconsultancy van de
de uitwerking en concretisering van de reconstructie-
WUR, projectbureau Belvedere en de provincie Limburg.
plannen. De brochure ‘Reconstructie en Belvedere,
2
voorbeelden uit de praktijk’ is bij dit nummer van
Dit debat is georganiseerd door het ministerie van LNV in samenwerking
met de reconstructieprovincies. Het Projectbureau Belvedere was bij de
Belvedere Nieuws gevoegd.
voorbereidingen betrokken.
De uitbreiding van polder Mastenbroek
De film is gemaakt in opdracht van de Provincie Overijssel. Met behulp van een Belvederesubsidie is
Een film van Sjaak Langenberg en Theo van den Aker
onderzoek gedaan naar de ontwikkelingen rond de polder en is in een structuurvisie aangegeven hoe de
Beeldend kunstenaar/publicist Sjaak Langenberg heeft
toekomst eruit zou moeten zien. De provincie en de
samen met televisemaker/beeldend kunstenaar Theo
betrokken gemeenten hebben dit proces willen
van den Aker een film gemaakt over de uitbreiding van
verbijzonderen door de inbreng van beeldende kunst.
polder Mastenbroek. De film plaatst de actuele
Op 20 november 2004 ging de film in première. De
problematiek van de relatie tussen de stad en het
groep genodigden in de filmzaal bestond uit ruim 500
landelijk gebied in een wel heel bijzonder en
personen, waaronder politici, de bewoners van de
verrassend perspectief: de polder neemt de stad over in
polder, kunstenaars en beleidsmakers. De film wordt
plaats van andersom. In de visie van de film zal de
op 2 februari 2005 uitgezonden door RTV Oost, en zal
Zwolse wijk Stadshagen niet verder uitbreiden. In
nog op velerlei momenten worden ingezet in de actuele
plaats daarvan groeit de polder om ruimte te bieden
stad-landdiscussie.
aan boerenbedrijven. De boeren hebben zich hiertoe
4
nummer 23 • 2005
verenigd in Coöperatie Mastenbroek en treden zelf op
Meer informatie over de film op www.sjaaklangenberg.nl
als projectontwikkelaar van het gebied.
en over polder Mastenbroek op www.poldermastenbroek.nl
Cultuurhistorie en toerisme: wederzijds profijt? Door Marjo Stam
De linie bij Hulst voor en na de ingreep.
Toerisme en cultureel erfgoed hebben elkaar nodig. De relatie tussen deze twee staat echter vaak onder spanning: de een kan de ander ook tot last worden. Een sterke nadruk op het behoud van het erfgoed kan toeristische exploitatie in de weg staan. En toeristische exploitatie door te veel attracties en te veel publiek kan het gevoel voor de authenticiteit van het erfgoed verloren laten gaan en daardoor het publiek verjagen. Dit artikel onderzoekt de mogelijkheden om de grenzen tussen cultuur en toerisme te slechten. Casus: Zeeland.
Toerisme is een belangrijke factor in de Zeeuwse
Voorbeelduitwerking van een ‘in scene gezette’
economie. Vooral jongeren en gezinnen met kinderen
rondwandeling ten oosten van Hulst, die het
komen in het hoogseizoen naar de Zeeuwse kust.
systeem van de linie goed zichtbaar maakt en
Maar het eenzijdige zon-zee-strand-imago heeft de
tegelijk afwisselend en spannend is voor de
toeristische sector in Zeeland kwetsbaar gemaakt.
recreant.
Langs de Zeeuwse kust heeft zich een aaneengeregen
Foto en fotobewerking:
lint gevormd van campings en bungalowparken; een
H+N+S Landschapsarchitecten
monocultuur die Zeeland op den duur geen goed doet. Dit heeft ertoe geleid dat er bij overheden en burgers een aversie is ontstaan tegen nieuwe ontwikkelingen in
nummer 23 • 2005
5
gedeputeerde Thijs Kramer: ‘Dat blijkt al uit de populariteit van historische stadjes als Veere en
Verkennend onderzoek Belvedere en toerisme/recreatie
Middelburg, maar ook de cultuurhistorie van het Zeeuwse landschap zou je veel meer kunnen benutten
Belvedere-regiegroeplid mevrouw De Bruijn wordt in
en zichtbaar maken.’ Zeeland wil dan ook niet meer
haar werk als burgemeester van de gemeente Veere
alleen inzetten op de kust, maar nagaan of een
regelmatig geconfronteerd met de spanning tussen
versterking van het binnendijks toerisme mogelijk is
erfgoed en toerisme. Zij vroeg zich af wat het Belvedere-
en zoekt naar invalshoeken om ook andere
gedachtegoed hierin zou kunnen betekenen. Daarom is
publieksgroepen te bereiken.
een kort verkennend onderzoek uitgevoerd door de DSP-groep in november 2004 waarin de ontwikkelings-
Historische gelaagdheid Landfront Vlissingen. Foto: Leon Kaagman
gebruik van het erfgoed en leefbaarheid centraal staan.
staat een zoektocht naar de eigen identiteit centraal.
De stad Veere werd gekozen als primaire casus, daar-
Identiteit is namelijk geen plakkertje dat je er van
naast zijn vijf andere stadjes als vergelijkingsgemeenten
buitenaf op plakt, maar zit in de gelaagdheid van de
onderzocht.
de recreatiesector en dat de provincie de bouw van nog
geschiedenis van een plek; een gelaagdheid die tot en
meer campings en bungalowparken langs de kust heeft
met vandaag loopt. Die visie begint steeds meer post te
De onderzoekers concluderen dat in deze gemeenten
verboden. Dat betekent echter stagnatie. Terwijl de
vatten, beaamt ook gedeputeerde Kramer: ‘Cultuur-
het erfgoed direct wordt ingezet voor het toerisme,
toeristische sector juist gebaat is bij innovatie.
historie speelt altijd een rol, juist ook in ruimtelijke
maar tegelijkertijd ‘slechts’ wordt gebruikt als decor
Tegelijkertijd neemt de groep toeristen die alleen zon
ordening.’
voor evenementen en attracties. De onderzoekers
en strand zoekt af. Overal in Europa en daarbuiten,
Aandacht voor de historische gelaagdheid van een
beschrijven de inzet van (beleids)instrumenten zoals
voeren steden en regio’s een concurrentiestrijd om de
gebied kan ervoor zorgen dat cultuurhistorie en
het beeldkwaliteitsplan, welstandsnota en parkeer-
aandacht van de consument. De recreatiesector zal zich
toerisme niet los van elkaar, elk op hun eigen eilandje,
beleid om de relatie tussen toerisme en erfgoed te
daarom moeten vernieuwen. Hoe gaat Zeeland daar-
‘attracties’ bedenken of gebouwen conserveren,
vergemakkelijken. De slotsom van DSP is echter ook
mee om en kan cultuurhistorie daarin een rol spelen?
geïsoleerd van de maatschappelijke werkelijkheid.
dat de grootste vraagstukken liggen op het gebied van
Erfgoed moet in de visie van Belvedere meer zijn dan
het verkrijgen van draagvlak en financiering.
Heroriëntatie
6
wensen van de toeristisch/recreatieve sector, behoud en
Maar hoe doe je dat? In het Belvedere gedachtegoed
een leuk speeltje. Publicist en onderzoeker Steven van
De provincie Zeeland beseft dat de toeristische sector
Schuppen pleit voor een flexibele omgang met
zich in een kritische overgangsfase bevindt en onder-
cultureel erfgoed: ‘Je ziet dat cultuurhistorici vaak alles
zoekt of en hoe een kwalitatieve slag te maken valt.
willen behouden zoals het was, terwijl je aan een
‘De combinatie van cultuurhistorie en zon en water is
omgeving of landschap best mag zien, dat het van
voor toeristen heel interessant’, zegt de Zeeuwse
functie verandert.’
nummer 23 • 2005
Het onderzoeksrapport is te vinden op www.belvedere.nu.
Staats-Spaanse Linies en Landfront Vlissingen Een van de verhalen die deel uitmaken van de Zeeuwse identiteit, is het verhaal van de Staats-Spaanse Linies in Zeeuws-Vlaanderen. Deze linies zijn in de Tachtigjarige oorlog ontstaan. Tijdens deze opstand van de ‘Staatsen’ (Hollanders) tegen de Spanjaarden fungeerde Zeeuws-Vlaanderen als een buffer tussen de Republiek en het door de Spanjaarden bezette gebied. Op lokaal niveau werden door de Staatsen en de Spanjaarden vestingwerken aangelegd. Deze liniezone vormt een ‘landschappelijke ruggengraat’ in ZeeuwsVlaanderen, lopend van oost naar west. In opdracht van de provincie Zeeland stelde H+N+S Landschapsarchitecten een planstudie op met voorstellen hoe de ontwikkeling van dit cultureel erfgoed als toeristische trekpleister kan worden vormgegeven. Gedeputeerde Kramer: ‘Belvedere heeft ons dit verhaal aangereikt. Nu moeten we bepalen welke concrete projecten we de
Port Zélande; een mediterraan vakantiepark in Zeeland. Foto: Marijke Folkertsma
komende jaren gaan uitvoeren. Daarvoor moeten we geld en middelen creëren.’ Dat kan, denkt Kramer, door recreatie te combineren met andere functies in het landelijk gebied, zoals waterbeleid, natuur en internationale samenwerking.
als belangrijke en strategisch gelegen havenstad ook in
Ontwerp en toeristisch potentieel
deze linie opgenomen. Voor de provincie Zeeland kan
Er zijn nog veel meer verhalen die vertellen over de
‘Meer recent is de geschiedenis van het Landfront
het Landfront als cultuurhistorische grens gebruikt
identiteit van Zeeland. Ook de zee en de kust hebben
Vlissingen,’ vult mevrouw De Bruijn aan. De Bruijn is
worden om de uiteenlopende identiteit van de steden
hun eigen historische gelaagdheid en kunnen daarmee
burgemeester van de gemeente Veere, voorzitter van de
Vlissingen en Middelburg te markeren. Burgemeester
richting geven aan de inrichting van het kustgebied.
Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland én Belvedere
de Bruijn: ‘voor de gemeente Veere speelt de Atlantik-
Van Schuppen: ‘Grote recreatieparken die in de jaren
regiegroeplid waarin zij het onderwerp ‘recreatie’ in
wall een rol in het toeristisch beleid. Een nieuw
tachtig en negentig zijn gebouwd, zoals De Banjaard
portefeuille heeft. In de Tweede Wereldoorlog lieten de
museum, het Polderhuis, en wandel- en fietsroutes
en Port Zélande, hebben geen binding met Zeeland.
Duitsers een verdedigingslinie - de Atlantikwall -
maken dit deel van de Zeeuwse cultuurhistorie
De sfeer van oorspronkelijkheid die ze moeten
bouwen langs de West-Europese kust. Vlissingen werd
zichtbaar en toegankelijk voor bewoners en toeristen.’
uitstralen, is van elders geïmporteerd.
nummer 23 • 2005
7
Nieuwe ontwikkelingen zouden juist steeds gekoppeld
De Bruijn: ‘de Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland
moeten worden aan historische tijds- en identiteits-
kan de kennis aanleveren en als bron van inspiratie
lagen. Want waarom zou je nieuwe structuren creëren,
dienen.’
In januari 2005 komt de kustgids ‘Groeten uit De Langste
als je ook oude, overgeleverde patronen kunt
Echter ook samenwerking en het kunnen uitstijgen
Stad, Een reis door het verblijfstoeristisch erfgoed langs de
gebruiken? Dat betekent dat overheden goed moeten
boven het lokale niveau en particuliere belang is
Nederlandse kust’ van Jan de Graaf en Steven van
nadenken over wat ze willen en ook ‘nee’ moeten
noodzakelijk. Gedeputeerde Kramer: ‘De provincie is
Schuppen uit. Deze uitgave is een van de producten van
durven zeggen.’
het geëigende bestuurslichaam om de regie te voeren.
het onderzoeks- en ontwerpproject ‘Kust in Cultuur’
Zeker als het gaat om de ontwikkeling van de identiteit
waaraan Belvedere een bijdrage gaf. Publicist en onder-
Kust in Cultuur
van een gebied. Maar ook lokale bestuurders moeten
zoeker Steven van Schuppen inventariseerde samen met
Naast nieuw te ontwikkelen vormen van verblijfs-
enthousiast worden en blijven en we moeten samen-
stedenbouwkundige Jan de Graaf het verblijfsrecreatieve
accommodatie en het maken van kwaliteitsslagen op
werken met overkoepelende toeristische organisaties.’
erfgoed langs de Nederlandse kust, met als achterliggend
bestaand recreatieterrein, biedt het hergebruik van
Er liggen genoeg kansen voor Zeeland waarbij recreatie
doel na te gaan hoe elementen van dit erfgoed kunnen
gebouwen kansen voor kleinschalige, particuliere
kan fungeren als drager van cultuurhistorie. De kust,
worden ingezet voor het toerisme van de toekomst.
recreatieve initiatieven. Van Schuppen noemt
het landelijk gebied en de Zeeuwse steden bieden
De gids vraagt de reiziger mee te reizen van Cadzand
agrarische schuren die leeg komen te staan, militair
uitgelezen mogelijkheden.
tot De Cocksdorp, de langste stad van het land.
Hergebruik
erfgoed en ook leeggekomen vakantiekolonies en Meer informatie is te vinden op www.belvedere.nu.
psychiatrische instellingen als voorbeelden van ruimtes die herontwikkeld kunnen worden tot verblijfsaccommodaties. Niet als losstaande, niets meer met de
Verblijfstoeristisch erfgoed op Goeree.
omgeving te maken hebbende, gebouwen maar met
Uit: ‘Groeten uit de langste stad’.
benutting van de ruimtelijke kwaliteiten van de omgeving. ‘Het gaat om het ontwikkelen van ideeën die passen bij je identiteit. Om het leefbaar maken van ‘oude’ landschappen. Daar komen mensen op af. Als bezoekers de ‘echtheid’ van een gebied ervaren, dan blijven ze of willen ze terugkomen en daarmee schep je ook een belang om erfgoed te behouden.’ Samenwerking Als Zeeland een kwalitatieve slag wil maken in de toeristische sector zal culturele planologie de verbindende factor moeten zijn tussen erfgoed, toerisme en ruimtelijke ordening. Van belang daarbij is, dat cultureel erfgoed niet als losstaande objecten, losgezongen uit hun omgeving, aan het publiek wordt gepresenteerd, maar in hun onderlinge samenhang.
8
nummer 23 • 2005
Masterclass Water en Cultuurhistorie: een ontmoeting tussen twee werelden projectbureau georganiseerd i.s.m. ROB, RDMZ, RIZA en RWS-DON, in het kader van het meerjarige Belvedereproject Erfgoed en Water. Het doel was kennis te nemen van de wateropgaven waar Nederland voor staat, de insteek van de cultuurhistorie daarin en hoe deze beide belangen - in het licht van de langjarige waterstaatstraditie die ons land eigen is - kunnen samenwerken om tot nieuwe ontwerpen te komen en zo ons land verrijken met een nieuwe cultuurlaag. De lezingen in de ochtend en de voormiddag gaven aanleiding tot interessante discussies en uitwisseling van kennis. Daarvan zal binnenkort verslag worden gedaan in een extra bijlage bij het blad Landwerk en op de Belvedere-website. De middag werd afgesloten met een paneldiscussie o.l.v. Fred Schoorl, waaraan DG
Onlangs werd in het Biesboschmuseum een ontwerpatelier
RWS Bert Keijts, dijkgraaf Henk Tiesinga, directeur
cultuurhistorie voor de Noordwaard gehouden. Het atelier voor de
H+N+S Lodewijk van Nieuwenhuijze en waarnemend
Noordwaard is het eerste van een reeks ontwerpateliers waarin de
directeur ROB Saskia van Dockum deelnamen. Zowel
relatie tussen cultuurhistorie en water centraal staat. Eén van de
Keijts als Tiesinga benadrukten dat cultuurhistorie voor
maatregelen in het kader van het project Ruimte voor de Rivier is
Om te laten zien dat de eerste stappen op het gebied van ‘voor-
hun organisaties geen kernopgaven is en dat er
de Noordwaard 'geheel meestromend' te maken. Tijdens het atelier
beeldige projecten’ zijn gezet, bood Henk Tiesinga het eerste
evenmin ‘sloten met geld’ beschikbaar zijn. Wel
formuleerden gebiedsdeskundigen de belangrijkste cultuur-
exemplaar van ‘Blauwe Tradities, inspiratieboek Water en
erkenden zij dat de wateropgaven ook een culturele
historische waarden van de Noordwaard. Samen met de water-
Cultuurhistorie’ aan de heer Keijts aan.
opgave in zich heeft. Beiden daagden zij de
opgave vormen deze waarden het uitgangspunt voor een door de
cultuurhistorische en ontwerpwereld uit om hun
cultuurhistorie geïnspireerd ontwerp, dat in een tweede ontwerp-
Op 26 oktober 2004 vond in ‘s-Hertogenbosch de
organisaties hierop te wijzen en toegesneden kennis
atelier zal worden vervaardigd. Foto: Lonneke van de Goor
Masterclass Water en Cultuurhistorie plaats. De dag
aan te reiken om de waterplannen te verbeteren. Saskia
was aangekondigd als een ontmoeting tussen twee
van Dockum en Lodewijk van Nieuwenhuijze pakten
werelden, en het programma was ook op die manier
deze handschoen op. Volgens Van Nieuwenhuijze is
geprogrammeerd. Voor ruim 80 belangstellenden uit
het nu zaak om gelijktijdig zowel concrete uitvoerings-
de wereld van Rijkswaterstaat, waterschappen,
plannen als pilots uit te werken. En tevens in de
provincies, cultuurhistorie, ontwerp en advies reden
nationale plannen de voorwaarden te scheppen voor de
om naar Den Bosch af te reizen. De dag was door het
integratie van cultuurhistorie in het ontwerp.
nummer 23 • 2005
9
De Limes als ontwerp
‘Als je een schip wilt bouwen, leer de mensen dan eerst verlangen naar de zee’ Tal van creatieve ideeën over de ontwikkeling van het
betekenis aan (toekomstig) gebruik van een gebied.
Limes-gebied kwamen naar voren op de themadag die
Daarbij is het verhaal van het cultuurhistorische of
projectbureau Belvedere op 9 november organiseerde
archeologische erfgoed minstens zo belangrijk als de
over de Limes. Centraal tijdens deze dag stond de Hoge
objecten zelf.
Woerd in de Vinex-locatie Leidsche Rijn, onderdeel van het nog in te richten Leidsche Rijn Park en vindplaats
Foto: Mirjam Kapelle
door Linda van Tilburg
Steeds meer gemeenten, planologen en ontwerpers willen het archeologische erfgoed inzetten bij de inrichting van de openbare ruimte. Dat blijkt ook uit de toenemende belangstelling voor de Limes, de voormalige Romeinse rijksgrens die in Nederland langs de zuidoever van de toenmalige Rijn tussen Nijmegen en Katwijk loopt. Wie dit verleden in het landschap tot uitdrukking wil brengen stuit echter onherroepelijk op een dilemma. Het blootleggen van de antieke forten en kampdorpen is onmogelijk zonder de authentieke geschiedenis te vervormen. En vaak staan vergunningen de ambities van de cultuurhistorische ontwerper in de weg. Toch blijken er onder de vlag van het Belvedere-project onvermoede mogelijkheden te bestaan.
10
nummer 23 • 2005
Multiculturele samenleving
van een vrijwel complete Romeinse nederzetting. Zo’n
Het verhaal van de Limes is bijvoorbeeld dat van een
vijftig adviseurs, stedenbouwkundigen, archeologen en
multiculturele samenleving avant-la-lettre, vertelde Jos
ontwerpers lieten zich inspireren door verhalen over de
Bazelmans, hoofd sector Onderzoek van het Rijks-
cultuurhistorische betekenis van de Limes en voor-
instituut voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek
beelden van het gebruik van dit erfgoed voor ruimtelijk
(ROB), eerder die dag. ‘De soldaten en hun gezinnen
ontwerp. In de middag brachten zij onder leiding van
die in de forten en kampdorpen woonden waren
Erik Graafstal, archeoloog bij de Utrechtse dienst
afkomstig uit het hele Romeinse rijk, uit heel Europa
Stadsontwikkeling, een bezoek aan de Hoge Woerd.
in feite. Ze waren met duizenden, dus zo’n neder-
De excursie vormde de opmaat voor een oefenopdracht:
zetting had een enorme impact in het dunbevolkte
maak een ontwerp voor de Hoge Woerd vanuit de
Nederland van toen.’ Bovendien, zei Bazelmans, was er
insteek ‘behoud door ontwikkeling’.
volop uitwisseling tussen de Romeinen en de
Dat dit een minder moeilijke opgave was dan
inheemse bevolking.
sommigen gedurende de dag dachten, bleek uit de
Catherine Visser van DaF-architecten, sinds 2003
soms verrassend gedetailleerde plannen die de deel-
betrokken bij diverse Limes-projecten, wees erop dat de
nemers na afloop presenteerden. Een greep uit de
nederzettingen langs de Limes de Romeinse idee over
ideeën: een hedendaags ‘fort’ op palen boven het
ruimte weerspiegelen. ‘Het assenprincipe van de forten
Romeinse fort, zodat archeologen daaronder ‘hun gang
is op alle niveaus van de ruimtelijke inrichting terug te
kunnen gaan’, een ‘university college’ om de relatie te
vinden. Zo’n nederzetting geeft dus niet alleen
leggen met de multiculturele samenleving van de
informatie over een fenomeen, maar over een hele
romeinen en koopwoningen langs de uitvalwegen om
infrastructuur.’
daarmee geld te verdienen voor museale exploitatie in het hart van het gebied.
Hoge Woerd revisited
Uit de plannen bleek dat de deelnemers de boodschap
Het verhaal van de Limes is op de Hoge Woerd toe-
van de themadag goed hadden begrepen: wie het
gepast door de ontwerpteams 51N4E en een samen-
verleden inzet bij ruimtelijke planning, geeft diepere
werkingsverband tussen KCAP en Observatorium, die
in opdracht van Belvedere en het Stimuleringsfonds voor Architectuur voorstellen hebben geformuleerd voor de herinrichting van het gebied. Zo vertelde Frank Werner van KCAP/Observatorium hoe hij en zijn compagnon het structureringsprincipe van de Romeinen als uitgangspunt hebben genomen. ‘Typerend voor het kampdorp was de verbinding van het formele en het informele, wat samen een plek opleverde waar het gonsde van activiteit. Daaruit volgt dat alledaagse voorzieningen als een wasstraat en een gemeenschapshuis in de Hoge Woerd prima gecombineerd kunnen worden met een museale bestemming die geënt is op de archeologische
Maquette van De Hoge Woerd door 51N4E.
Maquette van De Hoge Woerd door KCAP en Observatorium.
vondsten. Ons uitgangspunt is ‘everyday urban life’. Dat geeft de Hoge Woerd meteen een meerwaarde als Vinex-gebied, want dergelijke voorzieningen vind je nergens op deze locaties.’ Freek Persijn van 51N4E liet zien dat het verhaal van de Limes ook heel anders kan worden geïnterpreteerd. ‘Er
Installatie Limes@Flumina
worden op de Hoge Woerd veel verlangens geprojecteerd, alsof dat gebied dé andere Vinex-locatie
Met een hedendaagse invulling van het verleden daagt
gemonteerde videobeelden, zijn geïnspireerd op plattegrond-
moet worden’, aldus Persijn. ‘Maar ik vind dat de Hoge
ontwerper-kunstenaar René van Engelenburg het publiek
tekeningen van Romeinse bouwwerken zoals die bij
Woerd zich vooral moet verhouden tot andere plekken
uit om de verbinding tussen heden en verleden actief te
opgravingen in Nederland en Europa zijn aangetroffen
op de Limes. Daarom moet het hart van het gebied,
leggen. De kracht van beeldende kunst zet hij in om de
zoals het badhuis, de tempel en het forum. Voor de
waar het fort ligt, een stille plek zijn, een nieuwe
betekenis van het Romeinse culturele erfgoed voor de
ruimtes in deze plattegronden zijn echter hedendaagse
centraliteit.’
huidige maatschappij te verbeelden voor een breed publiek.
en futuristische functies en inrichtingen ontworpen.
Vanaf 4 februari 2005 ondergaat de noordelijke voet-
De audiovisuele installatie is vanaf 5 februari tot 20 maart
gangerstraverse bij de Media Markt van het winkelcentrum
2005 dagelijks te bezoeken van 10.00 uur ‘s morgens tot
Hoe ontwerpers het verhaal van het verleden ook
Hoog Catharijne in Utrecht een spectaculaire metamorfose:
19.00 uur ‘s avonds. Op vrijdag 4 februari vindt de opening
interpreteren, het belangrijkste is dat aan beslissers
Op de vloer van de traverse worden 40 meter lange ‘land-
van het project plaats in Muziekcentrum Vredenburg.
wordt duidelijk gemaakt dat het cultuurhistorische
schappen’ geprojecteerd. De zes verschillende landschappen,
Meer informatie via www.belvedere.nu.
Het verlangen
nummer 23 • 2005
11
erfgoed een gebied een meerwaarde kan geven. Kien van Hövell tot Westerflier, senior beleidsadviseur Architectuur en Monumenten bij de gemeente Nijmegen, brengt dat in de praktijk bij ‘Koers West’, de herstructurering van het westelijke deel van Nijmegen. Daar worden drie veelal onzichtbare tijdslagen - de Romeinse stad, de verdedigingswerken van de vesting Nijmegen en de industriële bouwwerken - vertaald in een nieuw, modern Waalfront. De gemeente Nijmegen investeert momenteel veel in het creëren van draagvlak voor die visie onder burgers. Op uiteenlopende manieren stimuleren we het bewustzijn dat de stad een geheugen heeft. Dat vindt gehoor bij mensen’, zei Van Hövell. ‘Van daaruit kunnen cultuurhistorische
Functies:
waarden en betekenissen in de stad worden
Bestuurlijk en militair centrum
Winkel, horeca
Opslag
Woonhuis, boerderij
geïdentificeerd, herkend en gerevitaliseerd.’ Haar
Badhuis
Werplaats
Tempel
Begraafplaats
boodschap aan de ontwerpers geeft ze in de vorm van een citaat van Antoine de Saint-Exupery: ‘Als je een
Antieke functies van de Hoge Woerd. Beeld: DAF Architecten
schip wilt bouwen, leer de mensen dan eerst verlangen naar de zee.’
Ontwerpwedstrijd De Romeinse Lijn
Een uitgebreid verslag
De provincie Utrecht zoekt uitvoerbare ontwerp-
van de themadag Limes
voorstellen, die bijdragen aan een grotere publieks-
vindt u op www.belvedere.nu.
bekendheid en die ertoe bijdragen, dat de Limes conform het Belvedere adagium ‘behoud-doorontwikkeling’ - als historisch en ruimtelijk fenomeen betrokken wordt bij vraagstukken van ruimtelijke ordening en landschappelijke inrichting. Door het (inter)nationale, archeologische belang van de Limes te combineren met eigentijdse en provinciale vraagstukken op het gebied van ruimtelijke inrichting, verwacht de provincie dat de zichtbaarheid van de Limes wordt vergroot. Inschrijvingen kunnen worden ingediend tot 9 januari 2005. Meer informatie op www.deromeinselijn.nl
Foto: Mirjam Kapelle
12
nummer 23 • 2005
Het post-militaire landschap
‘Plan je eigen ruimte’ In het werkboek Het post-militaire landschap 2.0 zijn in
in zes provincies
opdracht van het Directoraat Ruimte van VROM alle 46 nog herkenbare linies en stellingen in Nederland
van start
geïnventariseerd en beschreven. Elke beschrijving bestaat uit tekst, foto’s en kaarten. De inventarisatie positioneert de oude militaire werken in het landschap.
‘Plan je eigen ruimte’ is een model
Dat werkt twee kanten op: de ligging van de werken
voor het maken van een regionale
werd altijd ingegeven door de landschappelijk
digitale leeromgeving, die aansluit
mogelijkheden en de aanleg heeft vaak een grote
bij de huidige, maar met name bij
invloed gehad op het omliggende landschap. In dit
de vernieuwde eindtermen van het
rapport is daarom ook een aanzet gegeven hoe de
vak aardrijkskunde in de 2e fase havo/vwo.
relicten opnieuw een bijdrage kunnen leveren aan het
Ruimtelijke ontwikkelingen in de eigen omgeving
ontwikkelen van het omringende landschap, en op
van de leerlingen in relatie tot het cultuurhistorisch
welke manier ze zélf een aanleiding kunnen zijn tot
landschap staan hierin centraal. Het model (in de
ontwikkelingen.
vorm van een CD-rom) is ontwikkeld door Erfgoed-
Het rapport wordt niet wijd verspreid. Bij gerichte
huis Utrecht in opdracht van Erfgoed Actueel en
vragen is het digitale bestand beschikbaar. In de
projectbureau Belvedere. Het biedt erfgoedhuizen/
toekomst zullen de gegevens uit dit rapport een plek
educatieinstellingen een stappenplan voor het maken
krijgen op het webportaal KICH.
van een regionale (digitale) leeromgeving. In het
In het Belvedere-subsidieproject ‘Schuldig Landschap’
najaar van 2004 is het model gepresenteerd aan
ontwikkelt S@M stedebouw en architectuur-
zowel erfgoedhuizen/educatieinstellingen als
management ontwerpstrategieën en -tactieken voor de
aardrijkskundedocenten (KNAG-congres), met als
herpositionering van militaire land-
eerste resultaat dat er al 6 erfgoedhuizen/educatie-
schappen en de toekomstige
instellingen van start zijn gegaan met een regionale
ruimtelijke ontwikkeling. De
invulling.
beschrijvingen van de linies uit
Tien tot vijftien scholen gaan er vervolgens in het
Het post-militaire landschap 2.0
schooljaar 2005/2006 mee werken. Ondersteund
worden hierin meegenomen.
door Erfgoed Actueel gaat begin 2005 een netwerk van start van erfgoedhuizen/educatieinstellingen en
Meer informatie via
[email protected]
scholen die het model in hun eigen omgeving gaan invullen en toepassen. Voor meer informatie:Erfgoed Actueel, Alice Duiven,
Buitenwerken vesting Maastricht, stadsmuur
[email protected], 020-427 0880
Ceramique terrein. Foto: Michiel van Dongen
nummer 23 • 2005
13
Subsidieregeling Belvedere 2005 Eind december is het nieuwe
rijk: de Cultuurimpuls ISV (Investeringsbudget
worden bij de vervaardiging van ruimtelijke
reglement projectsubsidies
Stedelijke Vernieuwing) en ILG (Investeringsbudget
ontwikkelingsvisies;
Belvedere 2005-2008
Landelijk Gebied), het resterende deel wordt
goedgekeurd door de staats-
beschikbaar gesteld via de subsidieregeling. Het
historische kennis met betrekking tot onderwerpen,
secretaris van Cultuur. Dit
beschikbare budget voor de subsidieregeling in de
thema’s en opgaven ontwikkeld en inzetbaar
nieuwe reglement was nodig
periode 2005 – 2008 is jaarlijks ca. 1,3 miljoen euro.
gemaakt wordt binnen actuele ruimtelijke
- kennisprojecten, dit zijn projecten waarin cultuur-
omdat het accent van het Belvederebeleid de komende jaren
Hoofdgebouw
inrichtingsvraagstukken. De sluitingsdata voor de subsidierondes in 2005 zijn:
landgoed
sterker op de uitvoering komt te liggen. Dit heeft
15 februari, 10 mei, 1 augustus en 17 oktober.
Meer informatie kunt u krijgen bij de uitvoerder van de
Zonnestraal
gevolgen voor de verdeling van het budget voor
Het soort projecten waarvoor subsidie kan worden
subsidieregeling, het Stimuleringsfonds voor Architectuur,
Belvedere. Vanaf 2005 is een deel van het subsidie-
aangevraagd is beperkt tot:
www.archfonds.nl of 010 - 436 16 00
budget namelijk direct beschikbaar voor provincies en
- lokale projecten, dit zijn projecten waarin op lokaal
gemeenten via twee investeringsregelingen van het
niveau cultuurhistorische aspecten betrokken
Toegekende subsidies Belvedere-regeling augustus 2004 Titel van het project IJdijken: een dijk van een dijk
Naam organisatie
Korte omschrijving
Subsidiecategorie
Provincie Noord-Holland; Gemeente Amsterdam;
Ontwikkelingsplan voor de IJ-dijken in en om Amsterdam.
regionaal
Masterplan voor inrichting omgeving van voormalig sanatorium Zonnestraal.
lokaal
Drie ontwerpopdrachten voor de herinrichting van voormalig borgterrein.
lokaal
Geert Timmermans;
[email protected] Landschapsplan Zonnestraal
Stichting Loosdrechts Bos; Bureau Alle Hosper; C.P. de Ruyter;
[email protected]
Stedum, herinrichting borgstee Nittersum
Landschapsbeheer Groningen; I. Bielevelt;
[email protected]
Kloosterhoeve
Stichting WSG; A. Kuijten;
[email protected]
Inpassing van zorgcentrum in een historisch landschappelijke omgeving.
lokaal
Wageningse Eng 4 D
Stichting Green Valley; Jaap Meijer;
Ontwikkeling ontwerpwijzer voor de ruimtelijke opgaven van de Wageningse Eng.
lokaal
Gebiedsvisie Leeuwen - De Weerd: verleden,
Gemeente Beesel; Servaas Breeuwer;
Visie op de kwaliteiten van het landelijk gebied Leeuwen-De Weerd.
lokaal
heden en toekomst
[email protected]
Rivierfront Arnhem
Gelderland Media Groep; Stefanie Veltman;
Documentaire over de relatie tussen Arnhem en de Nederrijn:
stedelijk
[email protected]
verleden, heden en toekomst.
[email protected]
Dutch Urbanized Water Landscapes
Faculteit Bouwkunde TU Delft; Fransje Hooimeijer;
Publicatie over de hedendaagse waterproblematiek, in het perspectief van de
[email protected]
Nederlandse waterbeheertraditie.
Polders, Gedicht Nederland
NAI Uitgevers; Veronique Patteeuw;
[email protected]
Naslagwerk over droogmakerijen in Nederland.
kennis
De Limes anno 2005, een biografie
DS Landschapsarchitecten; Maike van Stiphout;
Verkenning van de vaak onzichtbare Romeinse Rijksgrens.
experimenteel
[email protected]
14
kennis
nummer 23 • 2005
Toegekende subsidies Belvedere-regeling oktober 2004 Titel van het project
Naam organisatie
Korte omschrijving
Subsidiecategorie
Veenhuizen - meer dan de som der delen
Provincie Drenthe; W.F. Postma;
[email protected]
Ruimtelijke ontwikkelingsvisie voor het gevangenisdorp Veenhuizen.
regionaal
Wie aan de weg timmert...
Provincie Zeeland; Erik Schumacher;
Revitalisering van landschap en dorpen op Walcheren door herinrichting
regionaal
[email protected]
lokale wegen.
Provincie Drenthe; W.F. Postma;
[email protected]
Visie en instrument voor beheer en ontwikkeling in een veenontginningensgebied.
regionaal
Provincie Zuid-Holland - Holland Rijnland;
Inspiratiekader voor planontwikkeling in de landgoederenzone
regionaal
W.S. Moes;
[email protected]
Velsen - Loosduinen
Tussen Hondsrug en Hümmeling land van onbegrensde mogelijkheden Landgoederen verbinden Kernrandzones Milheeze: vernieuwing op oude gronden De Bellamybuurt: een dorp in de stad
Gemeente Gemert-Bakel; Ido Cranen;
Stedenbouwkundigplan voor de nieuwe woningen in
[email protected]
reconstructiegebied Milheeze
lokaal
Amsterdam Stadsdeel Oud-West;
Onderzoek naar cultuurhistorische waarden en kansen in de Bellamybuurt.
lokaal
Visie en inrichtingschetsen voor vier havenkanalen in Goeree-Overflakkee.
lokaal
Minke Wagenaar;
[email protected] Havenkanalen, bronnen van inspiratie
Intergemeentelijk samenwerkingsverband Goeree Overflakkee; A. van Alphen;
[email protected]
Masterplan Genneperhuis
Schoutenhuis BV; P.J. Veen;
[email protected]
Masterplan voor inrichting omgeving van kasteelruïne Genneperhuis.
lokaal
Op dorpse schaal
Gemeente Midden-Drenthe; H. Posthuma;
Onderzoek naar vormen van dorpsuitbreiding in Elp.
lokaal
Buur(t)schap Doesburger Eng,
Stichting Green Valley; Lineke Rippen;
Visie op duurzame gebiedsontwikkeling van de Doesburger Eng.
lokaal
door en voor de gemeenschap
[email protected]
Integrale gebiedsvisie Groene Ster van de Veenkoloniën
Gemeente Veendam; Karel Geijzendorffer;
Visie voor het landelijke gebied van drie gemeenten in de Veenkoloniën.
lokaal
Ontwikkelingsmaatschappij Stadshavens Rotterdam NV;
Verkenning van de geschiedenis van de Rotterdamse zuidelijke stadshavens
stedelijk
Monique de Knegt;
[email protected]
en ontwikkeling inspiratiekader voor ontwerpers.
Gemeente Oisterwijk; Leo Beelen;
[email protected]
Onderzoek naar de cultuurhistorische laag van de voormalige
[email protected]
[email protected] Ruimte voor cultuurhistorie Stadshavens Ontwikkelingsplan KVL-terrein en omgeving
stedelijk
Koninklijke Lederfabrieken Historie en toekomst samen verder
Gemeente IJsselstein; M. Mur;
[email protected]
Stedenbouwkundigplan voor het middeleeuwse Kloosterplantsoen.
stedelijk
Gebiedsaanpak vier Lunetten en omgeving
Gemeente Utrecht; Edsard Kylstra;
[email protected]
Ontwikkelscenario voor de Lunetten: inpassing infrastructuur
Nieuwe Hollandse Waterlinie
Extra Forte. Fort Asperen van torenfort tot cultuureiland
Stichting Fort Asperen; Anne van der Zwaag;
[email protected]
Tentoonstelling over toekomstvisie Fort Asperen.
Nieuwe Hollandse Waterlinie
Het veenweidegebied - een dynamisch landschap
Alterra; Willem Rienks;
[email protected]
Ontwerpen voor het veenweidegebied van de toekomst.
kennis
Het onzichtbare zichtbaar
SNG Film BV; Digna Sinke;
[email protected]
TV-serie en CD-ROM over de West-Brabantste Waterlinie en de aanleg van de A4.
kennis
Ontwerpen aan een vreemd land
ADC Heritage B.V. Bureau voor erfgoedplanning;
Onderzoek naar een betere toepasbaarheid van archeologie in het ruimtelijk ontwerp.
kennis
Historische moestuinen met nieuwe opdracht
Stichting Gastvrije Aarde; Land & Co;
Ontwikkeling van ruimtelijke concepten voor oude en nieuwe moestuinen.
kennis
Onderwijsproject Geest en Grond over de toekomst van de Duin- en Bollenstreek.
kennis
en gebruiksmogelijkheden.
Helmer Wieringa;
[email protected] Bulb, educatieproject in de Duin- en Bollenstreek
Erfgoedhuis Zuid-Holland; Bureau Venhuizen; Francien van Westrenen;
[email protected]
De Meierij in stelling gebracht
Provincie Noord-Brabant; Cees Witteveen;
[email protected]
Visie op ruimtelijke ontwikkelingen in de Stelling van ‘s-Hertogenbosch.
kennis
De West-Brabantse Delta:
Geo-logical; Sjoerd Kluiving;
[email protected]
Verdronken dorpen als inspiratiebron voor ruimtelijke ontwerpen.
kennis
een verdronken landschap vormgeven Top of Holland
LEI BV; Francisca Hubeek;
[email protected]
Ontwerp voor melkveehouderij in Groningen vanuit regionaal cultureel-historisch perspectief.
thema
Dwaallicht
Centrum voor beeldende kunst;
Onderzoek naar de culturele geschiedenis van de herstructureringswijk
experimenteel
Ramon Mosterd;
[email protected]
Nieuw Crooswijk in Rotterdam.
nummer 23 • 2005
15
www.belvedere.nu >150 Mb nieuwe webinformatie De Belvedere website is vernieuwd! De vormgeving van de website is hetzelfde gebleven maar de achterliggende structuur is gemoderniseerd. Via verschillende ingangen is nu nog meer kennis beschikbaar over Belvedere. Naast uitgebouwde ‘oude’ rubrieken staan er ook nieuwe rubrieken op de site: Projecten
Financiering Om een ‘behoud-doorRuimtelijke dossiers
ontwikkelingsproject’ uit te
In de zogenaamde RO dossiers
voeren is lang niet altijd extra
staat informatie over de belang-
geld nodig. Door cultuurhistorie
rijkste ruimtelijke ontwikke-
in de planvorming mee te nemen
lingen en de verschillende
en als kwaliteit te benutten hoeft
manieren waarop cultuur-
de uitvoering niet per definitie duurder te worden; wel
historische aspecten hierin een
anders. Toch zal in de planvorming en uitvoering van
rol kunnen spelen.
Belvedere-projecten soms extra financiering welkom
De RO dossiers zijn gekoppeld aan beleid en regels,
zijn. Op de vernieuwde website treft u een uitgebreid
financieringen en netwerken. Daarnaast bestaat de
overzicht van allerhande subsidiebronnen voor behoud,
doorklikmogelijkheid naar relevante Belvedere-
herstel en ontwikkeling van het cultureel erfgoed.
projecten. Zo komt u via een specifieke ruimtelijke opgave terecht bij concrete voorbeelden. de zandgebieden’, ‘bouwen in het buitengebied’,
Belvedere Nieuws verschijnt minimaal 4 keer per jaar in een
‘herstructurering naoorlogse woonwijken’, ‘verdichting
oplage van 3.700. Januari 2005, jaargang 9, nummer 23.
in de bestaande stad’ en ‘waterberging en beheer’.
Projectbureau Belvedere
In de uitgebouwde projecten-
16
colofon
Voorbeelden van dossiers zijn ‘reconstructie van
Postbus 389
rubriek vindt u tientallen
Kompas
3500 AJ Utrecht
ruimtelijke ontwikkelings-
Nieuw is het Belvederekompas,
telefoon (030) 230 50 10
projecten waarin cultuurhistorie
een hulpmiddel om ‘behoud door
telefax (030) 238 09 15
is benut. Inmiddels zijn zo’n 80
ontwikkeling’ in de praktijk toe te
e-mail
[email protected]
projecten uitgebreid beschreven.
kunnen passen. Het gaat daarbij
internet www.belvedere.nu
Dit zijn niet alleen gesubsidieerde Belvedereprojecten,
niet alleen om het benutten van
maar ook andere projectvoorbeelden waarin het
cultuurhistorie in ruimtelijke
Aan dit nummer van Belvedere Nieuws werkten mee Hans Bleumink, Joost van den Boogert, Monique Eerden,
Belvedere gedachtegoed is toegepast. U krijgt er
ontwikkelingsprojecten, maar vooral ook om het proces
Mirjam Kapelle, Dré van Marrewijk, Josje van Noorden,
antwoord op vragen als: Hoe is het project aangepakt?
dat nodig is om het integrale vraagstuk op te lossen.
Marjo Stam, Linda van Tilburg, Cécile van der Tweel
Wat was de aanleiding voor het project? Hoe zijn
Hoe zet je een project op? Wie benader je daarvoor, en
cultuurhistorie en identiteit benut? Wie zijn er bij het
wanneer? Hoe breng je cultuurhistorie op een
project betrokken en wat heeft het opgeleverd? Ook
inspirerende manier voor het voetlicht? En hoe vertaal
meer praktische zaken als kosten, financierings-
je abstracte kennis naar concrete projecten? Het
bronnen en uitvoerders komen in de project-
Kompas geeft ideeën, tips en handvaten voor een
beschrijvingen aan de orde.
doelgerichte aanpak van uw project.
nummer 23 • 2005
Samenstelling en redactie Mirjam Kapelle, Frank Strolenberg Ontwerp en opmaak De Rotterdamsche Communicatie Compagnie Druk Drukkerij De Eendracht, Schiedam