KRING VOOR DE GESCHIEDENIS VAN DE PHARMACIE IN BENELUX
CERCLE BENELUX D'HISTOIRE DE LA PHARMACIE
Bulletin Nr. 83 September 1992
Redacteuren Rédaction
f )
Dr. L.J. Vandewiele Dr. D.A. Wittop Koning
INHOUD / SOMMAIRE
C h e f s - d ' œ u v r e de Renoir et majoliques pharmaceutiques vénitiennes (L. De Causmaecker) Remedie tegen de peste. Een zestiende-eeuws handschrift uit de Abdij van Berne. Deel I. Tekst. (F.A.H. Peeters) Flogiston (P. Vercruysse) La naissance de la profession autonome du pharmacien en Europe (K. Zalai) Het aapje van Peeter van Coudenberghe in de Icônes van Konrad Gesner (1560). (L.J. Vandewiele) Delftse apothekers (H.A. Bosman-Jelgersma) De Nederlandse Farmacie tijdens de tweede wereldoorlog (H.A. Bosman-Jelgersma) Dirck Cluyt, de eerste Leidse Hortulanus (H.A. Bosman-Jelgersma)
MEDEDELINGEN / COMMUNICATIONS
Legaat Dr. J o h n H. Ligterink ( 1 9 0 8 - 1 9 2 2 ) , Apoteker en A r t s (L.J. Vandewiele) Un livre de Marcellus Empiricus (5 e siècle). Résumé. (B. Mattelaer) Boekbesprekingen / Comptes-Rendus Volgende vergadering van de Kring te Dordrecht op 10 en 11 oktober 1 9 9 2 . Internationaal Congres I.G.G.P. Heidelberg van 3 tot 7 mei Symposium 450-jaar " D e humani corporis f a b r i c a " van Vesalius t e Brussel op 6 november 1 9 9 3 . Erelid Prof. Dr. R. Schmitz overleden.
CHEFS-D'OEUVRE DE RENOIR ET MAJOLIQUES PHARMACEUTIQUES VENITIENNES* Apr. L. DE CAUSMAECKER
La présence
au
Musée
de
Prague
Umèfleckoprùmyslové
d'un
pot de pharmacie Vénitien du cinquecento de dimension extraordinaire est le point de repère pour le choix de cet exposé. (I) Rares
sont
les musées qui peuvent se vanter
d'abriter
une pareille majolique. Eparpillées en Europe on les découvre entre
autres
à Francfort, à
Londres, à Lille et à Paris.
Chacune de ces pièces sera prise en revue, tour à tour. En premier
lieu
vient
l'albarello
du Musée
d'Art de Prague.
Il décline courtoisement le nom d'une femme mondaine : Cornelia bella. La galanterie Vénitienne 'Mostarda
f. ' , sinon
surplombe
l'inscription
au détriment du contenu, du moins au
profit de l'empressement. La même remarque pour le pot cylindrique
(2)
d'une
collection
privée
où
le grand
médaillon
propose une favorite. Ici le raffinement du cartouche avec l'inscription
habituelle
-'Mostarda
f(ina)'-
en
caractères
* Lezing gehouden op het XXXste Internationaal Congres voor de Geschiedenis van de Pharmacie te Praag op 18 april 1991.
Gothiques apposée Johann de
-
évidemment
sous
l'influence
Neudorffer
la Céramique
Main
anachroniques-
(4) est
Allemande
"
est
indubitablement
Schön
schreiben
et son école de NlirnbergiJJPour Vénitienne
" de
l'histoire
le pot du Musée de Frankfurt am fig- ÛI
d'une importance capitale, puisque daté, 1562,
et signé, Maestro Domenego da Venezia, dans un carnet ouvert parmi le décor 'a trofei'. Le décor inspiré par la mythologie représente A
Côté,
son
le
le
coeur
Londres
pendant à
sa
(5)
vieillard
thème
de Cupidon actuel
montre
préférée.
la majolique
se
Du
rapprochant
un gentilhomme
Musée
Victoria
se distingue
hardi, insinuant
de Vénus. A
par
qui
offre
and Albert
de
le portrait d'un fig. IV
le sentiment profond de ce qu'est
la condition humaine, malgré
l'inscription
stéréotypée
'Mos-
tarda' . Le spécimen du Musée de Lille, (6) pièce en plusieurs
fig-V
morceaux recollée, présente dans un médaillon ovale à enroulements
le
buste
Ce motif revient de Maestro
d'un
jeune
homme
échevelé
à
collerette.
fréquemment dans la production de l'atelier
Domenego. A l'opposé on trouve un cartouche men-
tionnant Mostarda. Surprennant de Sèvres.
est
le
médaillon
(7) L'apparition
du
vase
cylindrique
du
Musée
d'un buste Turc au large turban fig. VI
est une vraie surprise. Cette coiffure, du plus grand modèle, nécessite
au
moins
fig. m
30
mètres
d'étoffe
précieuse.
fie. IV
Il
nous
étonne d'autant
plus que la personne dont il s'agit, semble
être le Sultan Suleyman II, mieux connu sous le nom de Soliman le Magnifique. C'est un portrait d'après un tableau fait par un
artiste
Vénitien
Sultan a exhaussé
de
l'entourage
du
Titien.
fig. Vu
(8) Ce
la culture du Proche-Orient à son apogée
au XVIième siècle. Il a fait bâtir plus de 300 mosquées dont la plus célèbre, la mosquée de Suleymaniyé
à Istambul. (9)
Un élément esthétique primordial que l'art musulman apportera à l'architecture des mosquées, surtout en Perse, est la couleur bleue, à l'extérieur
aussi bien qu'à l'intérieur
; ce
bleu qui a intrigué les faïenciers Vénitiens. Lorsque l'Europe Centrale tremblait sous la menace et la pression Turque, tandis que Vienne et Prague étaient assiégées, Venise, paradoxalement, était ensorcelée par l'Art Ottoman. Les artisans Vénitiens étaient captivés par l'intensité du bleu musulman, obsédés par l'horreur du vide. Mais loin de plagier, Venise a métamorphosé cette empreinte Orientale. Le style géométrique raide s'est transformé en désinvolture, en décor souple, nommé
'a fiori'
majoliques
selon
Italiennes
Picolpasso. en
(10) Bien différant
général, la Céramique
des
Vénitienne
fait ressortir de son fond bleu profond des cartouches. Ils •illustrent la nouvelle de
l'individu,
de
idée de la Renaissance
: la dignité
l'homme tout court, en témoignage
de la
condition humaine qui nous unit. Par leurs dimensions extra-
3
ordinaires ces
objets
et
démesurées,- dont le défaut de maniabilité,-
avaient
une
destination
plutôt
décorative
que
pratique. Ils n'ont
donc pas servi comme récipients d'offi-
cine.
par
Ils
étaient,
essence, pièces d'apparat. Même la
plupart des pots de format normal peuvent les joindre, puisque l'absence d'inscriptions
laisse le supposer. Car l'omis-
sion systématique d'inscription sur des séries de pots pharmaceutiques dans les rayons serait d'une conception inconcevable
ou
d'une
négligence
impardonnable
dans
l'excercice
de notre profession. ( H > Ce sont ces objets prestigieux de la Renaissance Italienne, typiquement
Vénitiens,
du peintre Français
qui
n'échapperont
pas à
l'attention
Pierre-Auguste Renoir.(12) A plusieures
reprises le pot de pharmacie sera introduit dans ses tableaux de prédilection
particulière. A partir du dernier quart de
siècle précédent
la nature morte devint une part importante
dans la production de Renoir. Le tableau nommé " Fleurs et fig. VIII fruits " signé et daté
'89, est caractérisé par des contras-
tes chromatiques complexes
: les glaieuls rouges sur un fond
vert rivalisant avec des feuilles d'acanthe oranges sur fond bleu foncé du vase sphérique Vénitien de l'atelier de Maestro Domenego da Venezia. La forme de même que la couleur y sont ordonnées avec
soin. Précisément, ce pot de pharmacie
sera
incorporé dans son fameux tableau "Jeunes filles au piano" dont il a fait six versions presque identiques. Renoir s'est
fig. v u
fig.
vin
fig. DC
donné beaucoup de mal pour réaliser ce projet. A aucun moment de
sa vie
il n'a
Ce
tableau
est
faite,
par
travaillé
devenu
l'histoire
un de
avec
autant
de concentration.
de ses .parfaits. De la jonction la pharmacie, entre ces
éléments
disparates,-le pot cylindrique du Musée de Prague, les majoliques Renoir-
du
Cinquecento
résulte,
qu'en
de Venise
et
chevauchant
les
Chefs-d'oeuvre
diverses
de
disciplines,
de nouveaux horizons peuvent s'ouvrir. La connaissance peut s'épanouir
et l'amour s'agrandir,
selon l'axiome énoncé par
Da Vinci : l'amour est d'autant plus ardent que la connaissance est plus parfaite.(13)
BIBLIOGRAPHIE.
1) Italskâ
Majolika v feskoslovenskych skirkach. C.kat.80
2) Artistiek
Pharmaceutisch
Testimonium
'int soete lant van
Waes'. Sanderus 1970. N° 220. 3) Werner Doede. Schön schreiben, eine Kunst. Prestel verlag, 2.Auflage 1966. p.51. 4) Angelica Alvera Bortolotto. Storia délia Ceramica a Venezia. Sansoni. Firenze 1981. Tav.XC. 5) R.Drey. Apothecary Jars. Faber and Faber. 1978. n° 27A Victoria and Albert Museum. Catalogue of Italian Maiolica by Bernard Rackham. 1940.Vol.II,n°1074.
5
6) La
Majolique
Italienne
dans
les musées du Nord-Pas-de-
Calais. Exposition 1986.p.79. Jeanne
Giacomotti.
Catalogue
des
majoliques
des
musées
nationaux. Paris 1974. n°1231. 7) Cahiers de la Céramique et des Arts du Feu. Sèvres.1972. n°51. p.19. 8)
Portratgalerie
Kunsthistorisches
Museum
zur
Geschichte
Oestereichs von 1400 bis 1800. Wien. 1982. p.182-184. 9) A.Papadopoulo. L'Islam et l'Art Musulman. Mazenod.1976. 10)Picolpasso. I tre libri dell'arte del vasaio.1548. Roma. Dalio Stabilmento Tipografico. 1857. 11)
Die
Majolikasa^nmlung
Adolf
Beckerath.
Rudolf
Lepke's
Kunstauktionshaus. Berlin.1913. Vorwort 0. Von Falke. Sergio Rochietta. I Vasi di Farmacia. L'Ariete Edizioni. 1986. p.13. 12) Renoir. Expostion.Galeries Nationales du Grand-Palais. Paris. 14 mai 1985.. p.267, 279, 282. 13'1 R.Huyghe. Dialogue avec le visible. Fla~~.arion. 1955.p.5.
Apr. L. De Causmaecker Gaststraat 35 A 9160 Lokeren
REMEDIE TEGEN DE PESTE. EEN ZESTIENDE-EEUWS HANDSCHRIFT UIT DE ABDIJ VAN BERNE. DEEL I. TEKST. Dr. F.A.H. PEETERS
De in deze bijdrage voor het eerst gepubliceerde tekst is de transcriptie van een handschrift, berustend in het archief der Abdij van Berne, te Heeswijk. Het manuscript bestaat uit 12 fol ia papier, waarvan vooraan 1 en achteraan 3 blanco, gebonden in een perkamenten omslag, dat als membrum disjectum gedeelten vertoont van een' tekst, geschreven in fractuurschrift en gesteld in het Latijn. Op het omslag is in lopend schrift, in dezelfde hand als waarmee de tekst van het tractaat is geschreven, de titel van het tractaat geplaatst, in de linker benedenhoek van het Latijnse omslaghandschrift. Het manuscript is niet gecodeerd en is als zodanig naar het schijnt eerst vanaf de jaren vijftig in het archief beschreven; zijn herkomst is geheel onbekend en eigendomsmerken ontbreken. De tekst is tot op heden niet gepubliceerd, noch bestudeerd. Naar de mening van den archivaris zou de tekst van het manuscript dateren uit de eerste helft der zestiende eeuw; die van het omslag zou zijns inziens wat ouder zijn, nl. van omstreeks 1500. Tot zover de mededelingen van de zijde van het archief te Heeswijk. Over het omslag, waarvan ik een slechts zeer ten dele leesbare copie bezit, valt alleen te zeggen dat de tekst handelt over godsdienstige zaken, in geen verband staande met den inhoud van het tractaat. Wellicht zou visuele inspectie van het omslag nog wat meer opleveren. Het tractaat „Remedie tegen de peste" - welke titel op het omslag staat en, als variant in r. 508: „Remedium contra peste[m]" - is geschreven in 16de-eeuws cursief schrift, in een duidelijke hand en met slechts weinig correcties. In dit Deel I van het artikel is de tekst regel voor regel getranscribeerd; inspringingen zijn overgenomen; afkortingen zijn meestal opgelost en cursief weergegeven; regelnummers zijn toegevoegd. De interpunctie is die in het origineel, alleen zijn scheidingsstreepjes door komma's vervangen. Het gebruik van u en v is genormaliseerd; dat van w en u is overgenomen. De indeling per pagina in het origineel is als volgt: f1: 1-31; fiv: 32-63; f2: 64-96; f2 v : 97-131; f3: 132-167; f3 v : 168-199; f4: 200-234; f4 v : 235-269; f5: 270-303; f5 v : 304-341; f6: 342-379; f6V: 380-415; f7: 416-451; f7 v : 452-490; f8: 491-518. In Deel II van het artikel zal op den inhoud van het tractaat nader worden ingegaan alsook op plaats en tijd van het ontstaan ervan. Hieronder volgen vooreerst enkele verklarende noten, ontleend aan het Middelnederlandsch Handwoordenboek van Verdam + Supplement: f1v: 39: scaliosewater = water van schurftkruid (scapiose). 50/51: hoemschwortel = heemst (hemst, huemst, hoemst); Suppl.: wilde bryonie. f2: 74: eel savie = edelsalie (savie, saelge, selve = salie); ook: f7, 450 & f7 v : 474. 78: zeduwaer = wormkruid = zeverzaad (sedeware, seduware, zeedwaer). 82: overaet = gulzigheid, onmatigheid in het eten (overate, overaet). f2 v : 115: conduten = buizen voor vloeistofafvoer, 1ichaamsporiën. f4: 201: brewegen bladeren = bladeren van weegbree (wegebrede, bredewege). 221: diffentijf = afdrijvend geneesmiddel (defensatijf, deffensatijf, deffensijf). f6 v : 385: te bat = te beter (bat, bet = beter); 386: to binden = toebinden (to, toe). f7: 446: ysop = hysop; f7, 450: ysope; zo ook (h)ypericon in f7, 447: St.Janskruid. 446: menta = munt (mente, minte, munte); 450: munte en f8,.507: mente. 446: pulegium = polei = vlooienkruid (puleye, poleye, pulleye). 446: calamentum = wilde polei = kattekruid. 447: malve bf malue = maluwe = malve. f7 v : 474: manke = menge; vgl.: manc = gemengd, in: mancsaet, manccorn. f8: 502: aloë, cicotrinj = aloë Soccotrina. 503: sofferaen: saffraan. 505: sulkere = zuurkel = wilde zuring (suiker, surkel(e), suerkele, soerkele, surie). Te onderscheiden van: suerinck, suerinq = zuring: f1, 23 & f1 v , 38,57 & f4, 232. 509: celidonium = chelidonium = stinkende gouwe. 510: notebescate = nootmuskaat; zie ook f2 v , 129: noeten muscaten = muskaatnoten Een volledige lijst met namen van planten en derzelver gebruik wordt opgenomen in Deel II.
7
REMEDIE
TEGEN
DE
PESTE.
1.
Hier begindt een suverlyck tractaet hoe hem elck mensch regeren sal in wekelycke tijden als die pestilentie regueert.
5
Item voor alle dinck suldy schouwen die plaetse daer veel menschen vergaderen ende sonderlinge die siecken die daer aff besmet syn, ende oock die siecken beuaren ende by hem syn. Item noch suldy alle dagen des morgens vroech bestrijken uwen mont, u noesgaten, u wijnbrauwen, u oren, mit stereken wijn edick, ende dragen een spongi met wyn edick in u hant ende houdense voor u noese ende mondt als ghy in plaetsen gaet daer die pestilentie is off daer die siecken syn. Voert so suldy onthouden dese nabes. puncten waer mede ghy u beschermen moecht dat u die pestilentie noch bladeren, noch klieren aen en comen by die gratie van godt, gelyck dat inder waerheyt i's bevonden. Inden eersten suldy nemen eens ter weken pestilentiael pillen diemen in die appeteek kent xv offte xvj te mael mit suerinck water, offte mit bier ende die salmen geheel in nemen tsavonts alsmen slapen gaet, ende dan en suldy geen avontmael eten. Item en cont ghy die pillen niet in nemen so suldy dan nutten ter weken eens off twemael fijnen driakel also groot als een boon, met eenen lepel vol suerings waters ende dat suldy doen des morgens voer den dach ende schlapen dan
10
15
20
25
30
35
40
45
50
55
f1
dan iij off iiij uhren. f1 v Oock so ist seer goet alle weken ij off iij reysen nuchteren ingenomen j vierde!loet offte j halff vierde!loet pestilentie pillen ende op ander dagen die groote van een haesenoet driakel off mitridatum met ij lepelkens vol van dit na volgende water. Neempt suerinck-water, vlierwater scaliosewater groen nuet water van elcks even veel, ende vierendeel offte derdendeel so veel wijn edick als waters is, dat tsamen gemengt ende daeraff gedroncken. Ende waert dat yemant die sieckte hadde so draij als hy verneemt, so sal hy innemen een vierendeelloots van die aller beste driakel met den voors. water, ende dan voor een goet eijken viier wel gewarmt off dan te bedde gedeckt om te sweten v. off vj. uhren lanck sonder schlapen ende so draij als ergens wt schlaet daer op geleyt een plaester van een gebrayen ai jon ende gesoden hoemschwortel ende ij off iij 1b vygen ende wat sueren desem, hier aff met wat meysche botter een plaester gemaeckt ende alle vj uhren ververscht. Item als der sieck v. off vj. uhren wel gesweet off warm gelegen heeft so sa! men hem een suijpen maken van tsap van araijngie appe-
60
65
70
75
80
85
90
95
100
105
110
115
len off van suering met wat wynedick ende suijker ende dan iiij off v. uhren daer na gelaten daer bequaemst is, ende so voort alle dage, als vant sweten ende suijpen tot dat het viier doer die wonde wel wt getogen is, mer hy sal ymmer in die lucht niet gaen so lange het fenijn niet wel wt getogen en is. Ende condi geenen driakel gecrijgen so.nut tot f2 alle dagen vige met drie rode haesenoten ende een luttel wynruijt wel gedopt in stereken wynedick. Ende boven allen consten so drinckt u water te wylen ghy gesont syt alle dagen tsmorgens dat middelste is goet gedroncken, ende dan sydij mitter gratiën godts bewaert. Item nemt alle dage een deel attrissie wortelen ende eetdse met stereken wijnedick, ende dan moechdy sonder sorge by die sieken gaen. . Noch suldy alle dage eeten eel savie, wijnruijt, alsen met sout in stereken wynedick geuassen. Noch suldy eeten dick booter ende broot mit witten aiuijn. Ende oock is goot zeduwaer gegeten ende inden mont genomen seer goet. Item ghy suit schouwen alle vruchten van boomen als appelen pruymen ende bysonde* dat steen in heeft. Item schouwet alle schlymige spyse ende bysonde-t overaet ende dranck onrust, toren, haet ende nijt. Item eedt alle lustige spyse als hoenderen scapen vleesch ende alle u spyse wt gemaeckt mit stereken wijnedick. Item die mannen sullen schouwen alle oncuisheyt bysonde-t met gemeijn vrouwen ende drincken goeden dranck. U huys suldy coel halden alst heet weder is, ende begietent met cout water ende bestroijt u camer mit willigen bladeren mit roden mierbollen mit wijngaert bladeren. Ghij en suit u selven niet stoven op dat u aderen niet en openen. Item ghij en suit niet vasten mer dickmaels eten ende niet vele ende al u spijse suldy dopen in stereken wynedick. Item Item so suldy weten dat in weken tyden die beste woninge syn die lege huijsen die daer staen van vuyl wateren off plaetsen ende die vensteren sullen staen aen die suen syde, ende die noerde vensteren sullen geschloten syn tot dat die sonne hoech op is ende die locht schoon ende claer is ende die vensteren sullen besedt met glasen dat die locht in die huysen offte cameren niet en come. In nevelachtige off regenachtich weder off- in stereken noorden wint en suldy in die locht noch oock buyten niet comen ghy en hebbet een spongi met wynedick ende roesenwater daer in getogen voer u noese ende mondt. Item schouwet seer te arbeyden ende bysonde* die niet gewoen en syn te arbeyden op dat u die quade lucht niet en hyndere. Item en wilt n-cet stoven noch baden op dat u vel niet te dunne en wort, noch die conduten gheo-
f2v
120
125
130
135
140
145
150
155
160
165
170
175
pent, mer die sulcks gewoenlyck is die macht somtyden wel doen. Item willet u wel warmen by goet eyken vuer ende drinckt veel gebotert biers dat is sonderlinge daer goet voer ende mede den genen diet eerst hebben gebreken al heet gedroncken. Item neemt savie bladeren, vlier bladeren ende brembladeren elcks even veel ende sietse in claren wijn ende doet daerin goeden ghymber ende drinckt daer aff eenen goeden toege eer ghy wten huijse gaet des smorgens dan sul dy met gottes hulp beuaert syn. Item nemt wynruyt, vigen, noeten muscaten ende stoet elck bysonder dan menget dese tesamen ende eetet daer alle morgen aff. Nota bene f3 Nu suldy hooren ende leeren noemen die d i e ren ende bladeren verdriven sal als sy den mensche eerst aencomen off openbaren, want dan moetmen den mensche terstont helpen off sy mosten sterven. Item inden eersten sonde* vertreck salmen b[l]oet laten alsmen dat gedoen can ende dat moet geschijen binnen xij uhren na datmen eerst sieck geworden is, off die pijne gevoelt heeft, want beytmen langer so staetmen in groet perickel offte twiffel offmen die sieckte helpen mach want alle die aderen syn dan vol fenijns. Item en condij genen meester vinden die den sieken bloet laet so suldy selver terstont die blader wt helpen ende een gat maken, op dat vier niet weder ter herten en gae als na verclaert sal worden. Item ist sake dat die blader off clieren rijsen in die liesen aen gemechte off daer by, so sal men laten die adere tusschen den grooten teen ende dijen teen, daer naest, off in thol vanden voet, daer die vrouwen plegen te laten ende altyt aen die selve syde daer die bladen offte clier geresen is. Item rijst sy aenden buijck dat selden gebuert off dat sy rijst ontrent den buijck so laet die lever ader aenden arm off die ader tusschen den cleynen vinger ende den vinger daer naest aenden rechten aerm. Item ryst die clier off blader onde* den arm so laet die hooft ader. Item ryst sy aenden hals off hooft so sal men laten die hooft ader die staet op den duijm altijt aen die selve syde daer die clieren geresen syn. Men mach setten ende laten met coppen als die sieke cranck is ende laten altyt so veel bloets als die nature verdragen mach sonde* swimelinge ende tot swimelinge toe op dat fenijn bloet wt comen mach. Nota bene, Hier na syn beschreven die consten daer men die clieren ende bladeren mede genesen sal sonde* twijfel bij godts hulp.
f3 v
180
185
190
195
200
205
210
215
220
225
230
235
Voer alle dinck als die dieren off bladeren geresen syn suldy een gat maken wijt ende groot ende niet diepe, ende laten dat fenijn bloet ende dat vier wt also veel alst mogelyck is ende dan salmen terstont wercken met dese medicinen hier na beschreven, ende dan sal den sieken genesen. Item ghy suit terstont een plaester van mostertsaet, vlierbladeren ende wat gelu vigen maken tsamen wel gestoten ende dat dan daerop geleijt. Item een half uhre daerna so nemt stereken wynedick ende wijnruijt tsamen gestoten ende dan legget die plaester daer aff ghemaeckt op, die eerste plaester ende die leste plaester suldy dickmaels vernieuwen ende leggense altyt op die eerste plaester so sal hem den sieken altyt beter gevoelen. Mer indien dat ghy condt so gedoen so laet eerst bloet hoe eer hoe beter ende en weest dan niet verwert u en sal niet misschijen die sieke sal wel ghenesen byder gratiën godts mit dese voors. medicine. Item daer na suldy maken eenen dranck van f4 brewegen bladeren ende selvien ende een deel witten gymber ende dese cruyden suldy tsamen stoten ende wt maken mit witten wijn ende siedet tsamen een cleijn tijt ende gevet den sieken daer van te drincken ix. morgen lang hy sal genesen. Desen voors. dranck mach oock drincken een gesont mensch om te verhooden dat hem die pestilentie niet aen en come al woude hy ondet die sieken gaen. Item noch om die bladeren te verdriven als sy geheven syn op een andei stede, so suldy nemen ende scaven een hooren ende nemen die scavelinge ende mengensche mit fijnen driakel in bier off wijn ende drinckt dat ende die bladeren sullen vergaen op een ander stede ende scheijden haer indijen ghijt terstont doet alst verheven is. Item niemant en sal bloet laten onde* die xiiij i aren. Item kynderen die onde-t haer xiiij iaren zyn bladeren bladeren off dieren rijsen so suldy hem terstont geven te nutten fijnen driakel mit suerinck water ende smeren hem op die dieren een diffentijf daûnen indie apteeck wel wint ende maeckt een gat ende legget daerop dryakel, mostertsaet, ende vlierbladeren tsamen gestoten ende een plaester daer aff gemaeckt alst voors. is. Item een half uhre daerna wijnruijt mit wijn edick gestoten als voors. is, mer ghy en moecht sy niet laten schlapen voer dat sy vervaért syn. Ende als dan maeckt eenen dranck als voors. is ende gevet den kinderen te drincken ix morgen. Item sueringwater offt cruijt is da-t aide* beste cruijt dei naturen tot deser sieckten ende goeden stereken wijnedick gelyck die meesters der naturen seggen. Item ghy suit weten dat een sonderlich meef4 v ster geheten Theobaldus doctor van Belonien dese conste gevonden ende aen hem sel ven geproeft
11
240
245
250
255
nota 260
265
270
275
280
285
290
295
12
heeft daeromme salmense te beter geloven ende voer waer houden. Item ick sal u hier int cort schrijven die cure van der pestilentien die daer mede besmet worden ende diese hebben om hem luyden te genesen want dit is u aldet profitelickste voer alle menschen ende siecken. Die pestilentie is een quade sieckte daer die menschen geringe aff sterven ende is fenijn ende men crijget dick die een vanden anderen daerom salmen het schouwen, dat is die beste medicijn. Mer en vontmen niemanden die die pestilentie genesen conde, so soude al twolck sterven daer ontrent, twelck groot ianmer weer, want tot alle sieckten medicinen syn, dan voer die doot, so is hier oock raet toe. Item men vint seer wenich meesters die yemant genesen connen vanden pestilentien, want een ijegelyck meester schouwet dese sieckte ende voert alle menschen alsmen sien mach ende daerom en connen sy die conste niet ghevinden. Item wanneer die pestilentie coemt so coemt sy eerst in die mage ende in die longe ende van die longe ende mage sienckse voert totter herten, mit aderen ende mit bloede ende dat hert seyntse voert tot den hoefde, want dat hert en mach niet verdragen dat onreijn is, daerom heeft den sieken eerst den hoeft sweer als hem die pestilentie aencoemt, ende vanden hoefde coemptse weder tot dat herte ende dan nemptse een vanden drie principael aderen die nedei gaen over des menschen geheel lichaem. Item die eerste adere coemt nede* over den " arm totter hant ende die salmen vinden int overste vanden elleboge tusschen den duijm ende den vinger daer naest. Item die twede ader coempt nede-t over den arm totter hant ende die salmen vinden in toverste van den elleboge tusschen den minsten vinger ende den vinger daer naest. Item die derde ader coemt neder over dat geheel lichaem ende neder totten voeten ende die salmen vinden opten groten teen van den voeten, die is geheeten int latyn canicula. Ende die wel sal dit verstaen so wel op die rechter zijde als op die schlincker syde, want dat coemt alleens alsomen wil. Item als die pestilentie eerst inden mensche coemt so coemtse int hoeft daerom hebben die luyden eerst den hoeft sweer als haer die pestilentie aencoemt dan sienckse vanden hoefde in een van desen drie principael aderen. Item indien sy vanden hoefde sienckt in die eerst[e] ader die over den ellenboge gaet so blyft die pestilentie inden hals in die rechter syde off in die slincker syde dat is alleens ende daer maecktse een blader off carbonkel, ende het is latijn glandula ende daer blyfse tot dat sy daer wt borst off datmense wt helpt. Ende indien datmense niet terstont en helpt so keert sy haer ter stont wederom ter harten ende dan sterven die luyde ter stont want dat vier niet wt en mach, ende als
300
305
310
315
320
325
330
335
340
345
350
355
360
dan en machmen den mensen niet mehr helpen want alle vol viers ende fenijns syn. Item sinckse vanden hoofde in die anderde ader die comt over den arm totter hant over den elleboge so blyft die sieckte onde* den ochselen in die f5 v rechte syde off schlincker syde, ende daer maecktse een blader off carbonkel ende dan blyfse daer tot dat se borst off datmense wthelpt, ende indien datmense niet wt en helpt so keert sy weder totter herten ende dan sterven sy terstont. Item sinckse vanden hoofde in die derde adere die over dat geheel lichaem gaet totten voeten, so blyft die sieckte in die hegernisse in die rechte syde off in die schlincker syde ende aldaer maeckse een blader off carbunkel als voors. is ende blyft aldaer tot dat sy berst ende datmense wt helpt. ende indien men alsulcks niet en doet so keert sy weder totter herten ende als dan sterven die menschen terstont. Item men mocht vragen waeromme blyft die pestilentie mehr onde* die ochselen in die hegernisse off inden hals dan op ande* plaetsen vanden lichaem daer nochtans wel aderen gaen vanden hoefde dat geheel lichaem over. Daerop suldy verstaen dat die pestilentie is groff bloet ende dicke humoren overmits den viere ende fenijn. Item dese principael aderen syn veel grooter ende breeder dan die ande-t daerom blyft die pestilentie mehr in dese voors. plaetse dan op eenige andere plaetsen. Item blyft die pestilentie inden hals so saimen laten die eerste voors. adere. Item blijft die pestilentie onde* die ochselen so saimen laten die twede ader voors. Item blyft die pestilentie in die hegernisse so saimen laten die derde adere voors. opten grooten teen vanden voors. voete. Item coempt die pestilentie in een mensche ende heft sy haer mit eenden blader in die rechte syde, so saimen laten in die selve syde. Item heft sy haer mit een blader in die schlincker syde so saimen laten in die selve syde ende so na der pestilentien alsmen gedoen can. Item nu wil ick u leeren noemen den mensch genesen sal van der pestilentien eerst met die gratie godts, ende daer na met die conste ende remedie, want te Romen ende daer ontrent f6 tot diverse tyden beproeft is by diverse meesters. Item om te weten off ghy die sieckte suit connen genesen off niet als ghy daer eerst by coemt. Inden eersten sal men den sieken vragen waer hy dat selve gevoelt ende hoe lange hy tgevoelt heeft. Item indient xij uhren geleden is dat hyt gevoelt heeft so ist seer sorgelycke. Item wyldy tselve seker syn so neemt finen driakel, so groot als een hase noot off een andere noot ende doet die den sieken te nutten, indien hy dat bynnen hout so moechdy hem genesen by der gratiën godts ende geven den sieken goeden troost ende geeft hyse terstont over dat is een teecken dat die blader geborsten is ende dat die pestilentie weder keerende is ter herten ende dan en machmen hem niet helpen, want alle die aderen syn dan vol vuers ende fenijns, want hy te lange ghebeijt heeft ende daerom sterven veel menschen. Ende 13
365
370
375
380
385
390
395
400
405
410
415
420
blyft die driakel inden mensen die sieck is so sul dy wereken in maniren hier na beschreven. Inden eersten suldij nemen een, twe off drie sanguisugen dat syn echelen ende doen die in een ventoese ofte cleen glaesken ende settense daer die pestilentie ofte blader geresen is ende laten die sugen een goede wile ende also lange als sy suygen mogen, ende als ghyse aff doet so laet die wonde bloden also lang als sy bloden mach off dat ghy subtyl bloot s iet comen dat is goet bloet dan moechdy die wonde stoppen ende daer en suldy dan anders niet toe doen. Item inden eersten ende terstont suldij doen leggen twe plaesteren, die eerste opt herte, ende die ande-t op die pestilentie op dattet noet is. Noch suldij den siecken doen wachten van coude ende van vochticheyt ende van wynde, ende doen den si eken eten lichtelycke spyse, als hoenderen, scapenvleis etc. Item dese echelen suldij nemen een, ij off iij off iiij. reysen, na dat die sieke sterek is van naturen. Ende ist dat ghij echelen cont crijgen so doet den f6 v sieken laten in die adere daer die sieckte geresen is als voors. is. Item als ghy den sieken doet laten so maeckt hem een breet gat mer niet diep, so sal dat dick bloet te bat wtgaen datmen heet fenijn of pestilentie. Item dat gat en salmen niet to binden also lange als men het siet lopen dicke bloet, mer alst subtyl bloet coemt dan salmen dat gat stoppen ende den sieken in dem bedde gaen ende wachten hem van caude ende dan suldy den sieken wt doen recken alle syn leden gelijck, om dat goet bloet weder comen mach in dat lijff. Item syn die personen seer teder gelyck ionge kynderen off diemen n-cet laten en mach of diet laten n-tet verdragen en mogen, off datmen hem echelen setten soude so is hier een saechte medicine voor die sieke. Item ghy suit nemen ionge hoenderen ende trecken hem die pi urnen voor den eers wt ende strijken den eers mit wat sauts, ende dan suldij den ers vanden hoene op dat gat van die blader daer die pestilentie is, ende al eer ghy dat doet so suldij een gat maken op die bladere, ende dat hoen sal dat fenijn wt trecken ende sal terstont sterven binnen een pater no-óter. ende dan nemt een ander ende doet gelyck ghy gedaen hebt, dat suldy so lange doen tot datter een te lyve blyft ende wanneer so daer een te lyve blyft so is die sieke gesalveert vanden doot. Item ghy suit den sieken leggen een plaester of ij, ist noot ende doen hem wachten van coude ende doen hem eeten teer spijse als hoenderen, scaepenvleys. Dese medicyn doetmen sonde* pijne ende men machse een yegelyck doen ende is seer goet. Item waert by also datmen gheen van desen medicinen en hadde off dat die sieke vet ware also dat hem doer vetticheyt off groff vlees gheen bladeren off carbunkel en openbaerde inden lichaem van buijten so en soude gheen van dese medicinen den sieken mogen helpen. Ingelicks dese selve meester die dese conste gevonden heeft tot Romen van alle meesters genoch in syn sieckte verlaten is geweest om te moeten sterven, want die sieckte en conde haer
f7
425
430
435
440
445
450
455
460
465
470
475
480
niet openbaren overmits die vetticheijt, ende hy dachte in hem selven, ho hy eertyts die sieken plach te genesen die van fynde* complexien waren. So dacht hy in hem selven da-t alsulke luyden boven alle dinck goet ware te sweten ende dat doer sweten alle fenijn ende pestilentie plach te vergaen. Dese cruyden syn goet eenen sieken mensche mede te doen sweten ende syn goet tot gesontheyt de* menschen. Item hy dede cruyden syeden in schoen water in wyn ende edick, ende dede hem wel decken ende liet den pot brengen al heet met die cruijden ende lietse setten aen syn voeten onde* ende boven ende ter stont sweten hy. Doen dede hy plaesteren maken die een op syn hert dat tfenijn niet weder keren en mochte aent herte, ende die ander plaester lede hy daer hy die pijne gevoelde off daer ontrent daer die blader geresen soude hebben, ende dede die plaester heeten met heeten tegel en ende also daerop leggen, ende corts daerna weert hy swetende ende gesont alsoe dat hem alle meesters verwonderd[en] Item so machmen allen sieken vanden pestilentie genesen sondes enige medicyn daertoe te doen alsmen dat gedoen can. Item dese cruyden salmen nemen om den sieken te doen sweten, neempt ysop, menta, pulegium, calamentum, vlierbladeren, malve, ypericon, alsene. Item van dese cruijden salmen die plaesteren maken diemen op thart leggen sal also heet alsmen gedoen can, Eelsavie, munte, Ruijte, ysope, vlierbladeren dese cruyden gestoten ende doen daerin een goet deel fijn drijakel ende maken daeraf een plaester f7 v ende leggense opt herte. Dese nabescreven materie salmen nemen ende maken een plaester daeraf ende leggense op dat gat om dat vuijr wt te trecken. Neemt farina fabrum mit een goet-deel sauts ende droge noten getympert mit het wit van den ei je ende met sap van vlierbladeren ende mit stereken wynedick ende daer salmen in doen terpentijn offte peck ende als dan salmen dese plaester daerop leggen also heet alsmen verdragen mach daermen die pijne ofte pestilentie ofte blader gevoelt ende leggen eenen heeten tegel op die plaester om dat te beter trecken mach. Ende dese twe plaesteren moechdij leggen in allen cueren of medicinen. Item die eerste plaester bewaert dat herte, dat fenijn ofte vier niet wede* ter herten te comen anders moeste die mensche sterven want therte en mach fenijn niet verdragen. Item die ande* plaester treckt tfenijn wten lyve ende heelt die wonde of tgat vanden pestilentie. Item manke, vlier, eelsavie, bremblader van elcks even veel, te weten van elcks een oncie tselve te gader gestampt, ende doet daerin een mengelen witten rijnsschen wijn ende syget doer een doeck ende laetet cl aren ende doet daerinne seer goeden witten gymber ende gevet te drincken den selven ix. morgen hy sal genesen, want men mach den sieken niet beters geven, ende een gesont mensch en mach niet beters drin• eken tsmorgens ende altyt om bewaert te syn voor
485
490
495
500
505
510
515
die pestilentie. Dese medicine heeft mede gebrocht een goet man van Romen die daer ende tot Iherusalem een lange tyt gewoont heeft om alle menschen te helpen ende te beschermen voor die pestilentie ende begeert die dese medicine gebruycken sullen een pater no-6-ter voer die siel ende dat voert te leeren. Men seijt ende het is waer dat alle menschen f8 die gemeynlich besingen dese pillen, specialyck int begintsele vandei pestilentie, die ontgaen der pestilentie by die hulpe van godt ende en sullen die pestilentie niet crygen. Dese pillen syn duechdelyck want sy scheyden ende verdrogen, ende syn om te nemen sonde* sorge, ende men machse dagelycks besingen want noijt dyer gelycken medicinen gevonden is geweest, noch oock so expert, noch so seer gepresen, ende men salse nemen eens off twemael ter weeck. Dit syn die pillen, nempt aloë, cicotrinj een once, myrre ende sofferaen even veel elcks, een half once gemaeckt met wyne genomen mit een loot wyns of met cyrope van sulkere ende cyrope van aelbesien offte met water van mente. Remedium contra peste. Neempt een handtvol Celidonium een handtvol wijnruijt, ende een notebescate een wenich ghequest die salmen sieden mit een kan rijnsschen wijn edick tot op een pint ende dan salmen sitten tegen een heet vuer ende drincken daer aff eenen goeden dronck off twe tot dat sy swetende syn ende als dan warm te bed ghegaen ende soe gesweet ende warm gehouden ende als dan byder gratiën godts sal der mensch ghenesen : —
Dr. F.A.H. Peeters Molenstraat 140 5014 NG Tilburg, Ned.
16
FLOGISTON Ir. P. VERCRUYSSE
L'effort de l'esprit humain vers la vérité n'est pas simple. L'apport de chacun doit être replacé dans l'époque et dans les circonstances où il s'est accompli pour être apprécié sans injustice. Maurice Daumas L'Acte Chimique
De chemie bestaat als wetenschap amper een paar eeuwen en toch beschikte men reeds zeer vroeg over een uitgebreide kennis betreffende chemische produkten, hun reacties en hun toepassingen. De Homo erectus, voorloper van de moderne mens, de Homo sapiens, zou reeds een miljoen jaar geleden het vuur gebruikt hebben. Maar in een vuurhaard konden zich talrijke verschijnselen afspelen die voor een primitief mens wellicht onbegrijpelijk waren, maar die hij geleidelijk aan leerde kennen en benutten. In de periode van 4000 tot 1000 v. Chr. deed zich een industriële revolutie "avant la lettre" voor, namelijk die van de nieuwe materialen. Aan de natuurlijke materialen (zoals hout, steen of been) werden er nieuwe toegevoegd. In de vuurhaarden kon men klei bakken tot aardewerk, konden zand, kalk en alkaliën samengesmolten worden tot glas, konden metalen (zoals goud, zilver of koper) die in gedegen toestand in de natuur voorkomen vervormd of gesmolten worden. Men kon andere metalen zoals koper, ijzer, lood of tin winnen uit hun ertsen, men kon zelfs legeringen bereiden zoals brons (koper en tin) of zelfs messing (koper en zink) alhoewel het metaal zink zelf toen nog niet bekend was. In gespecialiseerde werkplaatsen werden vellen tot leder gelooid en vervolgens
gekleurd, draden en weefsels geverfd, pigmenten gewonnen, aetherische oliën geëxtraheerd of suikerhoudende vloeistoffen vergist. Produkten van plantaardige, dierlijke of minerale oorsprong werden gebruikt om de ziekten te bestrijden. De Egyptenaren brachten de meeste van die technologieën tot een voor die tijd hoge graad van volmaaktheid. In zijn boek "Origins and Development of Applied Chemistry" gaat Partington zo ver te beweren dat er in de periode van 3000 jaar, die ongeveer begint half-weg de beschavingsgeschiedenis van het Midden-Oosten en die loopt tot ver in de Middeleeuwen, praktisch een stagnatie heeft plaats gevonden in de ontwikkeling van de toegepaste chemie. De Grieken namen de technische kennis van de Egyptenaren over. Men had mogen verwachten dat een volk dat zo veel heeft bijgedragen tot de ontwikkeling van het menselijk denken, en daardoor ook tot het ontstaan van zekere wetenschappen als de filosofie of de wiskunde, steunende op deze praktische kennis van de scheikunde ook de basis zou weten te leggen van de wetenschappelijke behandeling van dit gebied van de natuurwetenschappen. Dit is niet gebeurd omdat de Griekse filosofen weinig waardering betoonden voor de handenarbeid (die zij als minderwaardig beschouwden en toevertrouwden aan hun slaven) en daardoor ook voor de technische verwezenlijkingen van hun vaklieden. Het feit dat stoffen allerlei omzettingen konden ondergaan en daarbij andere stoffen konden vormen, ontsnapte niet aan hun aandacht en bracht de filosofen er toe theorieën omtrent de samenstelling van de materie te formuleren. De twee beschouwingen die aan de grondslag lagen van deze theorieën waren enerzijds, dat een beperkt aantal oerstoffen aanleiding kon geven tot de grote diversiteit van de gekende stof-
17
fen, en anderzijds dat alle materie uit elementaire kleine deeltjes moest opgebouwd zijn. Water speelde in Mésopotamie en Egypte een rol van primordiaal belang, zodat het niet te verwonderen valt dat men er deze stof als de grondstof van alle materie, dus als oerstof ging beschouwen. Thaïes van Milete (+_ 600 v. Chr.) nam deze zienswijze over, maar later voegden . andere filosofen nieuwe elementen hieraan toe. Aristoteles (384-322 v. Chr.) was de mening toegedaan dat de materie opgebouwd was uit vier elementen - aarde, water, vuur en lucht - die zelf gekenmerkt zijn door vier eigenschappen die twee aan twee tegengesteld zijn - koud en warm, droog en vochtig. Indien men deze eigenschappen twee aan twee neemt, zijn vier combinaties mogelijk die elk één van de vier elementen karakteriseren. aarde water vuur lucht
-
koud koud warm warm
en en en en
droog vochtig droog vochtig ARISTOTKI.KS
koud AARDE
WATER
droog
vochtig VUUR
LUCHT warm
De ideeën over de corpusculaire opbouw van de stof werden vooral door Demokritos (ca. 420 v. Chr.) ontwikkeld. In een ledige ruimte bewegen zich volgens hem een oneindig aantal, met onze zintuigen niet waar te nemen deeltjes. Deze zijn onvergankelijk en niet verder deelbaar (vandaar de naam atoom ; a = niet en tomos = schil). Zij verschillen slechts van elkaar door grootte en vorm. De atomen van Demokritos stemmen eigenlijk niet overeen met onze opvattingen over het atoom maar gelijken in feite veel meer op wat wij moleculen noemen. Geen van beide theorieën heeft wezenlijk bijgedragen tot het ontstaan van een wetenschappelijk opgevatte chemie. De atomen van Demokritos geraakten in het vergeetboek en het is slechts in het begin van de negentiende eeuw dat Dalton een nieuwe atoomtheorie voorstelt. De elementenleer van Aristoteles daarentegen leek zo logisch dat de volgende generaties scheikundigen ze als onaantastbaar overnamen, eventueel met kleine wijzigingen of aanpassingen.
18
In 332 v. Chr. stichtte Alexander de Grote in Egypte de stad Alexandrie. Kort daarop werd hier het Mouseion (zetel der Muzen) of museum opgericht, een gebouw waarin onderdak en werkruimte verleend werd aan geleerden die er de wetenschap konden beoefenen en onderwijzen. Dat was als het ware een voorloper van onze universiteiten. Hieraan was een belangrijke bibliotheek verbonde~h waar o.m. de wer-ken van Aristoteles bewaard werden. Opvallend voor de Alexandrijnse wetenschap is haar minder speculatief karakter. De Egyptische vaklieden waren technisch zeer onderlegd en waren vooral bedreven in het bereiden van metalen en legeringen en in het verwerken en kleuren ervan. Onder invloed van de Hellenistische beschaving werden zij er toe gebracht ook na te denken over het waarom van hun handelingen. Zo ontstond een combinatie van filosofie en technologie, de basis van de alchemie. De Griekse filosofen hadden weinig aandacht gehad voor de experimentele wetenschap. De alchemisten, die meestal mensen met praktische ervaring waren, hechtten heel wat meer belang aan het experiment. Zij verfijnden de experimenteertechnieken en ontwierpen allerlei apparatuur, zoals het waterbad, diverse distillatietoestellen of nieuwe types van ovens.
Wie zou verwachten dat hieruit een chemische wetenschap had kunnen ontstaan, komt bedrogen uit. Onder invloed van de Oosterse cultuur werden de geschriften van de alchemisten stilaan meer mystisch getint waardoor zij minder begrijpelijk, meer mysterieus, meer hermetisch werden. Het Westen, vooral na de val van het Romeinse Rijk, had weinig interesse voor de alchemistische theorieën. Gelukkig hadden de Syriërs de belangrijkste documenten van de Alexandrijnse geleerden in hun eigen taal vertaald, want de beroemde bibliotheek van Alexandrie was verscheidene malen erg beschadigd geweest en vele werken waren er uit verdwenen of vernietigd. Na 622, het begin van de mohamedaanse jaartelling, veroverden de Arabieren zeer vlug het nabije Oosten, NoordAfrika, Sicilië en Spanje. Zij betoonden spoedig veel waardering voor de Alexandrijnse wetenschap, en de Arabische geleerden gingen zich zelf toeleggen op de wiskunde, de fysica, de astronomie, de geografie, de geneeskunde, maar ook op de alchemie. Bagdad werd een belangrijk wetenschappelijk centrum. Door hun contacten met de Chinese en Indische cultuur konden de Arabieren ook nieuwe elementen aan de bestaande kennis toevoegen.
De Arabische beschaving was tot het einde van de elfde eeuw verreweg de meerdere van de Westerse. De contacten tussen beide culturen, vooral op het Iberisch schiereiland, brachten echter de tot dan toe stagnerende Westerse wetenschap in beweging. De Arabische werken werden in het Latijn vertaald. Arabische termen waarvoor geen Latijns ekwivalent bestond, werden uit de oorspronkelijke taal overgenomen, bvb. de scheikundige termen alembiek, alkali, alcohol, a l i z a r i n e , borax, natron, talk, elixir. De kunst van het schrijven werd vooral in de kloosters beoefend. Het valt niet te verwonderen dat de meeste alchemistische publicaties uit deze periode door geestelijken waren opgesteld. Illustere voorbeelden zijn Albertus Magnus (1193-1282) in Duitsland, Thomas van Aguino (1224-1274) in Italië, Roger Bacon (1212-1294) in Engeland of Vincent de Bauvais (1190-1254) in Frankrijk. Van een algemeen aanvaarde alchemistische leer is nooit sprake geweest, laat staan van een ware wetenschap. De alchemisten beriepen zich meestal op de elementenleer van Aristoteles, maar voegden aan de vier klassieke elementen soms nog andere toe (bvb. zwavel, drager van de eigenschappen "kleur" en SU1TB DES
EXPLICATION
CAHACTEKMS
Stmtn Scerptm JiftnAtêti—
des plus communs Caractères Chvmiques. f
6
.Jcûr.F
j/anarU
25 XC ...oö • A ...o*
Air yi/amhtc.... Altuv yimtttaamt Antimoinejtfuarwf%_
Amnit. Ham
-v
._..V xx4§
f-».
3' MB
refA^nfMB....^..-.
Stiluntr^SifmeAfte. Bart/e ;.'JL. Odmun.
SdMommim»
'Z'JIE^I
Jf ..171,
SP * *
. fl£ ...cc .+^0 ç
Cri*Jloónr*M foui*.
8 —
3 % % <x %
tf
Bom martr-. AtÊÊt
*Ut*L.
IJaJr».* Gr» CoafUr. CemcJe Csr/!.... Onmnt.
Cumr* Irmle'mt JSGT mtt*m
Arytnt 0U Lwu~ .4rpmi w^ou-JBemre. j4rÏ0r. ....—
CHYMIQUXS.
Difónr
.,uv
S V « ^
_
JbmjSrt......
V
Bmmnfb
W
Mmd**if........
'BtpntJfi**
Vft
-O
AMlr. b .
B*fr*j.
~>ft»A-» $
_
-Fm
'"$'i
nté.jrir-
..af. A
f;
PmttrXemt-
_
ra&L miUUm
„*>
a 'fÓmv...'.
XriM
-V
CmdnryraBtteÊr, i
....;.,*-
_©
V
.'—
.-.69
...,.v
JHwrïp^-
:„...
'Sg/hm dt Alm*
Urn
.. -, .
**.
! ' : . * • •
:dLm*v**~
.«àè*"-
-i.ttmm..
...... y ......ja
Hmlr
._
8*8!
8 8|
Sat/iMam _ _
-*
nw
Tabel met de conventionele symbolen in de alchemie.
19
"brandbaarheid" of kwik, drager van metallische eigenschappen als "glans" en "zwaarte"). Uit deze leer meenden zij ook te mogen afleiden dat de verschillende metalen in elkaar konden worden omgezet worden. Vandaar hun talrijke vruchteloze pogingen om de transmutatie van metalen te realiseren, en uiteraard bij voorkeur tot goud. Een ander geliefd onderwerp voor de opzoekingen van de alchemisten was het "panacee" (van het grieks pan = alles en akès = genezend), ook wel "Steen der Wijzen" of levenselixir genoemd, een wondermiddel dat alle ziekten zou genezen. Het is begrijpelijk dat de alchemisten, vooral in het Westen, door de machthebbers aangespoord werden om hun opzoekingen in" bovengenoemde zin verder te zetten. Kwakzalvers of bedriegers werden daardoor aangemoedigd om de goedgelovigheid van hun opdrachtgevers te exploiteren. Dit heeft de alchemie in een slecht daglicht gesteld en de alchemisten worden nu nog gemakkelijk als naïeve pseudo-wetenschappers of als gewiekste oplichters beschouwd. De echte alchemisten waren echter ernstige wetenschapsmensen die door hun talrijke experimenten poogden hun theorieën te bewijzen. Zij zijn daar misschien niet in geslaagd maar hebben zich toch zeer verdienstelijk gemaakt door het verder verfijnen van de experimenteertechnieken, het ontwerpen van nieuwsoortige toestellen en het bereiden van talrijke nieuwe stoffen. Hun bijdrage tot de ontwikkeling van de experimentele chemie is niet te onderschatten. Met de Renaissance ontstond een nieuw wereldbeeld, zowel op maatschappelijk als op wijsgerig, artistiek of kerkelijk gebied. Maar ook de wetenschap ontsnapte niet aan deze vernieuwing. De theorieën van de alchemisten werden niet volledig afgezworen. Toch ging men minder belang hechten aan de transmutatie van metalen en ging men meer aandacht besteden aan het bereiden van nieuwe stoffen, aan de studie van hun eigenschappen en aan het zoeken naar t o e p a s s i n g s m o g e l i j k h e d e n ervoor. Opvallend is dat het vooral artsen zijn die zich in deze periode op de chemie gaan toeleggen. Twee "belangrijke chemici uit deze periode zijn Philippus Aureolus Theophrastus Bombastus ab Hohenheim (geboren te Einsiedeln in Zwitserland) , beter bekend als Paracelsus, en Johan Baptist van Helmont (geboren te Brussel uit een adellijke familie).
Paracelsus (1493-1541), arts en alchemist, beschouwde het menselijk organisme als een chemisch systeem waarvan de verstoringen ook door chemische middelen konden verholpen worden. Hij werd zo de grondlegger van de iatrochemie (van het grieks iatreia = genezing, geneesmiddel) . Paracelsus gebruikte voor het eerst het woord "chemie" (1528) in vervanging van alchemie. Johan Baptist van Helmont (1577-1644) was eveneens arts ^n chemicus. Hij wordt beschouwd als de pionier van de chemie van de gassen. Hij bestudeerde o.m. koolzuur en moerasgas en gebruikte voor het eerst het woord "gas" (afgeleid van het grieks chaos = ledige ruimte). Hij voerde verscheidene experimenten uit in verband met het behoud van de stof en is in die zin te beschouwen als een voorloper van Lavoisier. In de zeventiende eeuw beleefde men ook een overgang naar een nieuwe natuurwetenschap. De nieuwe richting werd aangewezen door de Engelse lord-kanselier Francis Bacon (1561-1626), een filosoof en staatsman. Maar hij was ook geïnteresseerd in de wetenschap, nochtans was hij zelf een zwak experimentator en heeft hij zelf geen belangrijke ontdek-
Afbeelding werkplaats metallurgie (G. Agricola, De Re Metallica, Bazel, 1556).
kingen gedaan. Hij verdedigde in zijn werken "Advancement of Learning" (1605) en "Novum Organum" (1620) het standpunt dat de geest zich van alle abstracte vooroordelen moet ontdoen en dat alle wetenschappelijk onderzoek op ervaring moet berusten. Die ervaring kan niet enkel opgedaan worden door gewone waarneming maar ook door kunstmatige experimenten. Hij beweerde dat twee grote vooroordelen de vooruitgang van de wetenschap belet hadden : overschatting van de antieke wetenschap en onderschatting van de mogelijkheid haar te overtreffen. De vernieuwing was het werk van velen, maar toch hebben enkele grote geleerden er een bijzondere stempel op gedrukt : Galileo Galileï (1564-1642) en Johannes Kepler (1571-1630) in de astronomie, Simon Stevin (1548-1620), Christiaan Huygens (1629-1695) en Isaac Newton (1642-1727) in de fysica, René Descartes (1596-1650), Pierre Fermât (16011665), Biaise Pascal (1623-1662) en Gottfried wilhelm Leibniz (1646-1716) in de wiskunde. Een belangrijk vertegenwoordiger op chemisch gebied van deze nieuwe richting was Robert Boyle (1627-1691). Deze was de mening toegedaan dat men geen theorieën mocht formuleren zolang men niet alle daarop betrekking hebbende verschijnselen bestudeerd had. Boyle is het best bekend door de naar hem genoemde gaswet. Hij heeft echter ook het chemisch onderzoek van waterige oplossingen ingevoerd (is daarom te beschouwen als de grondlegger van de analytische chemie) en gebruikte daarbij diverse plantensappen als indicatoren (o.m. ook lakmoes) . Hij is de ontdekker van methanol en aceton en gebruikte voor het eerst de distillatie onder verminderde druk. Kenmerkend is ook dat hij de leer der vier elementen van Aristoteles in twijfel trok. *
•¥•
*
De chemie zou niet ontsnappen aan de drang naar vernieuwing en systematisatie die zich in de zeventiende eeuw in de meeste wetenschappen had laten gevoelen. De chemische kennis van voor 1650 kan men moeilijk als een wetenschap beschouwen. Er was toen zeker geen tekort aan feitenmateriaal ; men had reeds tal van zuivere stoffen geisoleerd of bereid, hun eigenschappen beschreven en hun onderlinge reacties bestudeerd. Er ontbraken enkel nog theoretische grondslagen om een systematische behandeling van deze kennis mogelijk te maken en zo het ontstaan te geven aan een theoretische chemie die de gekende verschijnselen zou verklaren. Eerst dan zou men kunnen spreken van een chemische wetenschap.
Een poging tot systematisatie vindt men duidelijk terug in de "Cours de Chymie" in 1675 voor het eerst uitgegeven door Nicolas L'Emery (1645-1715). Deze voortreffelijke chemicus en farmacoloog was ook een groot pedagoog en trok leerlingen aan uit diverse streken van Europa. Zijn handboek werd vertaald in het Latijns, het Engels, het Duits en het Spaans. In de "Eloge de M.L'Emery" beschrijft de auteur de chemie van voor L'Emery als volgt : La Chimie avait été jusques-la une science ou, pour emprunter ses propres termes, u/i peu de vrai etoit tellement dissout dans une yranae quantité de faux, qu'il en etoit devenu invisible, &. tous aeujc presque inséparables : a peu de propriétés naturelles que l'on connoissoit dans les mixtes, on en uvoit ajoute tant qu'on avoit voulu d'imaginaires qui briltoient beaucoup davantage ; les metuux sympatisoient avec les planètes & avec les principales parties du corps humain ; un alkaëst que l'on n'avoit jamais vu, dissotvoit tout ; les plus grandes absurdités étoient révérées a la faveur a'une obscurité mystérieuse dont elles s'enveloppoienl ; ou se faisoit honneur de ne parler qu'une langue barbare, semblable a la langue sacrée de l'ancienne theologie d'Egypte, entendue des seuls Prêtres,
L'Emery nam het bestaan aan van vijf "principes" nl. het water, de geest, de olie, het zout en de aarde. Zijn verdienste ligt dan ook niet op het gebied van de theoretische chemie, maar wel op het gebied van de beschrijvende chemie die hij op zeer systematische wijze behandelde. Voor het eerst deelde hij de chemie in in drie delen : de minerale, de végétale en de animale chemie. De minerale chemie werd verder onderverdeeld in hoofdstukken waarvan de tien eerste respectievelijk handelden over goud, zilver, tin, bismuth, lood, koper, ijzer, kwik, antimoon, arseniek en hun derivaten. Het heeft er alle schijn van dat L'Emery reeds intuïtief aanvoelde dat deze metalen en half-metalen oerbouwstoffen waren van de materie. Veel belangrijker voor het ontstaan van een theoretische chemie waren de opvattingen van Johann Joachim Bêcher. Geboren te Speyer (Duitsland) in 1635, behaalde hij het diploma van doctor in
21
de geneeskunde aan de universiteit van Mainz . Hij was een zeer begaafd man met een onrustige zelfs onevenwichtige natuur, die veel reisde (hij verbleef o.m. herhaaldelijk in Nederland) en die zich aan de meest uiteenlopende onderwerpen interesseerde. Zo bestudeerde hij de mogelijkheid om een Rijn-Donaukanaal te graven, maakte plannen voor industriële en koloniale vestigingen, ontwierp een universele taal en trad op als diplomatiek onderhandelaar in opdracht van de keizer. Uiteindelijk vestigde hij zich in Engeland (1680) waar hij de vergassing van steenkool bestudeerde en er de grondlegger werd van de steenkool-, teer- en gasindustrie. Hij stierf er in 1682 en werd begraven in de kerk van St. James in Londen. In 1669, tijdens een verblijf in München publiceerde Bêcher een boek "Acta laboratorii chymici Monacensis seu Physica subterranea" waarvan nadien een tweede druk verscheen onder de vereenvoudigde titel "Physica subterranea". Hierin verkondigde hij de theorie dat alle minerale stoffen zouden opgebouwd zijn uit drie "aarden", ni. de terra fusilis, de terra pinguis en de terra mercurialis. De terra pinguis of vette aarde is een brandbaar principe dat in alle brandbare stoffen en in alle verkalkbare stoffen, ni. de metalen, zou voorkomen.
De publicaties van Bêcher vonden bij zijn tijdgenoten weinig weerklank tot Stahl de theorie van Bêcher overnam en er de vurige verdediger van werd. Georg Ernst Stahl, in 1660 geboren in Anspach (Duitsland) studeerde geneeskunde in Jena. In 1693 werd hij verbonden aan de universiteit van Halle en in 1716 werd hij aangesteld tot lijfarts van koning Friedrich Wilhelm I. Hij beoefende zowel de geneeskunde als de chemie doch vermengde beide disciplines niet zoals de iatrochemici. Op chemisch experimenteel gebied bestudeerde hij vooral het verband tussen alkalieën en metaaloxyden, tussen zwavel en zuren. Hij besteedde aandacht aan de sterkte van zuren, en bewees dat het "loogachtig" bestanddeel van keukenzout en van potas verschillend was (NaOH en KOH) . Stahl propageerde de ideeën van Bêcher in talrijke voordrachten en publicaties. Hij verving de naam terra pinguis door de term flogiston (uit het grieks phlox = vlam). Hoe beschreef en hoe definieerde men dit nieuwe principe flogiston ? Vooraleer op deze vraag een antwoord te geven zou ik de lezer van dit artikel
22
willen verzoeken zijn huidige kennis van de chemie even terzijde te willen leggen en zich terug te denken in de tijd van Bêcher -en Stahl. Van theoretische chemie is praktisch geen sprake. De vier elementen van Aristoteles worden nog vermeld, maar deze theorie heeft veel van haar vroegere glans verloren. De alchemistische theorieën overleven nog in zekere, middens maar worden door de ernstige onderzoekers radicaal verworpen. De experimentele en beschrijvende scheikunde is reeds ver gevorderd. Men kent reeds talrijke metalen en niet-metalen (al worden zij niet tot de enkelvoudige stoffen gerekend). De metalen worden ingedeeld in "volmaakte metalen" (goud, platina, zilver), "onvolmaakte metalen" (koper, ijzer, tin en lood) en "half-metalen" (antimoon, bismuth, arseniek, zink en cobalt). Als minerale zuren kent men zwavelzuur, zwaveligzuur, salpeterzuur e'i zoutzuur, als organische zuren azijnzuur, mierezuur, wijnsteenzuur. Over de aard van fosfoorzuur (organisch of anorganisch ?) bestaat enige twijfel omdat het tot dan toe alleen uit urine kon gewonnen worden. Men kent de verschillende alkalieën en ook de "vluchtige alkali" (ammoniak) . Men kent ook de zouten als reactieprodukten van kalken (metaaloxyden) of alkalieën met zuren. De verdere uitleg over de flogistonotheorie wordt grotendeels ontleend aan de "Dictionnaire de Chimie" (uitgegeven in Parijs in 1766), en waarin 20 bladzijden aan dit onderwerp besteed worden. Als een stof chemisch ontleed wordt, bekomt men een zeker aantal eenvoudiger produkten. Uit zeer uiteenlopende stoffen kan men soms produkten verkrijgen die identiek zijn. Dit laat toe te besluiten dat de vele stoffen die in de natuur voorkomen, ontstaan zijn door verbinding van een beperkt aantal eenvoudige stoffen. Door onderlinge combinatie en rangschikking van deze laatsten ontstaat een zeer groot aantal meer complexe stoffen. De eenvoudigste stoffen waaruit de complexe verbindingen ontstaan, noemt men "principes". In tegenstelling met de theorie van Paracelsus aanvaardde Bêcher slechts twee elementen : water en aarde (zogenoemd omdat het van droge aard is) . Om de grote verscheidenheid van verbindingen te verklaren, nam Bêcher echter aan dat er drie soorten aarden bestaan : 1. de "terre vitrifiable" (terra fusilis) , principe van de bestendigheid, vastheid en hardheid van de stoffen waarin ze voorkomt ;
2. de "terre inflammable" (terra pinguis) , principe van de brandbaarheid ; 3. de "terre mercurielle" (terra mercurialis), deze aarde zou in combinatie met de twee andere, metalen kunnen vormen. De auteur van de Dictionnaire, Pierre Joseph Macquer (1718-1784) , beweert dat het water en de "terre vitrifiable" duidelijk aan te tonen zijn in tal van verbindingen. Dit is niet zo gemakkelijk voor de "terre inflammable" en de "terre mercurielle" omdat deze twee principes nog niet in vrije toestand konden verkregen worden en hun. eigenschappen daardoor nog niet genoeg bekend waren. Stahl zou wel afdoende bewijzen geleverd hebben voor het bestaan van de "terre inflammable" of flogiston. Volgens Macquer zou het bestaan van de "terre mercurielle" nog niet volledig bewezen zijn al bestonden er ernstige vermoedens daarvoor. Macquer acht het nodig aan de lijst van Bêcher en Stahl nog een principe toe te voegen, nl. lucht. Hales (1677-1769) ; de man die in 1727 het systeem uitvond om gassen boven kwik op te vangen) en Boyle hadden volgens hem toch duidelijk bewezen dat lucht in tal van verbindingen kon aangetroffen worden. Het zal u niet verwonderen, aldus de auteur, dat wij hier de vier principes van Aristoteles terugvinden, nl. vuur, lucht, water en aarde. Dit bewijst nogmaals hoe moeilijk het was zich van de leer van Aristoteles te ontdoen. Wat is nu eigenlijk het flogiston ? Volgens de aanhangers van de flogistontheorie bevatten alle brandbare stoffen eenzelfde principe. De eenvoudigste en zuiverste vorm van dit principe noemden zij het flogiston. Zij gaven weliswaar toe dat men dit principe nog niet in zuivere toestand had kunnen isoleren, zodat men de eigenschappen van het flogiston niet nauwkeurig kon beschrijven. Welke argumenten kon men aanbrengen om het bestaan van dit flogiston te bewijzen "? 1. Wanneer men flogiston verbindt met een niet-ontvlambare stof, bekomt men een verbinding die weliswaar niet warm en niet lichtend is, maar die in bepaalde voorwaarden tot ontbranding kan gebracht worden. Dan wordt wel warmte en licht vrijgesteld en dit des te meer naarmate de verbinding meer flogiston bevat. 2. De produkten bekomen door de verbinding van een vaste stof met flogis-
ton zijn meestal harder en gemakkelijker smeltbaar dan het uitgangsprodukt en bovendien meestal minder bestendig. 3. De stoffen waarmee flogiston zich verbindt, zijn meestal reuk- en kleurloos. De resulterende verbindingen zijn vaak gekleurd, of hebben een geur, of bezitten soms beide eigenschappen samen. Indien zij geen kleur of reuk bezitten kan men aantonen dat zij weinig flogiston bevatten. 4. Flogiston doet de soortelijke massa van de stoffen waarmee het zich verbindt, toenemen. 5. De verschillende metalen hebben veel eigenschappen gemeen : metaalglans, taaiheid, ductiliteit en relatief hoge soortelijke massa. Dit wordt toegeschreven aan de aanwezigheid van flogiston in alle metalen. Dergelijke argumenten zouden de chemici van de twintigste eeuw niet kunnen overtuigen, en daarom kijken zij meestal minachtend neer pp de flogistontheorie en kunnen niet begrijpen hoe vooraanstaande geleerden van de 18de eeuw die theorie verdedigden. Hoe is het immers mogelijk dat door toevoeging van een stof (flogiston) aan een andere (metaalkalk) een nieuwe stof (me'taal) ontstaat die lichter weegt dan één van de uitgangsprodukten ? Was dat verschijnsel niet bekend ? Toch wel, en de omgekeerde reactie was reeds door heel wat onderzoekers grondig bestudeerd. Men wist heel goed dat metalen door blootstelling aan de lucht (eventueel na verhitting) metaalkalken (oxyden) vormden en dat hierbij gewichtstoename waar te nemen was. Hoe kon men dat in overeenstemming brengen met de theorie dat bij de waargenomen reactie het flogiston uit het metaal zou ontwijken ? De chemici van de 18de eeuw hadden vooral aandacht voor de kwalitatieve aspecten van de scheikundige reacties, veel minder voor de kwantitatieve gevolgen. Bovendien mag men niet vergeten dat flogiston. een "principe" was, d.w.z. geen materie in de zin zoals wij dat nu verstaan. Flogiston was een ontastbaar, onweegbaar iets (zoals magnetisme, licht, elektriciteit of warmte, die ook als materie beschouwd werden). Het was nog niet in zuivere toestand afgezonderd zodat men de eigenschappen ervan nog niet kon bepalen (enkel maar vermoeden) . Mocht men echter zo ver komen dan zou, zo dacht men toen, wel een logische verklaring voor het ver-
23
CO U R S D E
C H Y M I E. C O X T E N A A' T
1 A M A N I F. R K D R
1 A I R E
les Opeiunons «-jni (ont en uf.igc clins la Médecine, p.ir une Methode facile.
4VE.C DES R 4 ISO XXL M E XS fur chaque opération , pour l'uiflruéHon de ceux qui "jeidcut s'appliquer à cette Science. Par N I C O L A S
L" F M L R V,
D. M. N E U F I IV M L
F. D I T I O N .
Reven?, corrigée Cr a*"n;e>:tiev
Chez
E ? T i F x N F. M i c H A t. i. E T.
premier Imprimeur du Rov , rue faine Jacques, i l'Image du Saint Paul.
M. D C. X C V I l7 jivic
Privilege C7" j^porob^uon:
schijnsel gevonden worden. Zekere chemici meenden zelfs dat het flogiston wel eens een negatief gewicht zou kunnen hebben. Hoewel de gewichtsverandering bij de metaalbereiding of bij de verkalking zekere vragen deed rijzen, toch moet men toegeven dat de flogistontheorie de chemici toeliet heel wat verschijnselen kwalitatief te verklaren. Een eerste reeks verschijnselen betrof de bereiding van metalen, en de verkalking ervan. Metalen kon men bereiden door metaalkalken (metaaloxyden) te verhitten met koolstof. Men verklaarde dit door aan te nemen dat koolstof, een verbinding rijk aan flogiston, dit laatste afstond aan de kalk om een metaal te vormen. Een reactieschema zou er dan uitzien als volgt ( ss = flogiston) . metaalkalk + ^ —>metaal
24
Het metaal is dan in feite een verbinding. Bij verhitting van zekere metalen aan de lucht ontstonden opnieuw kalken. Bêcher en Stahl die de rol van de lucht in deze reactie over het hoofd zagen (zuurstof was dan niet bekend), verklaarden dit door aan te nemen dat het flogiston bij deze reactie uit het metaal verdreven werd. metaal ^metaalkalk + * Flogiston kon ook op andere manieren aan het metaal onttrokken worden, bvb. door gelijktijdige inwerking van lucht en water (roesten) of door inwerking op het metaal van zuren als vitriool (zwavelzuur) of sterk water (salpeterzuur). Een tweede reeks reacties waren deze die wij nu als redoxreacties betitelen en waarvan er reeds meerdere in de 18de eeuw bekend waren. Een typisch voorbeeld hiervan is de reduktie van vitriool. Wanneer men geconcentreerde vitriool verhitte met zekere brandbare stoffen (o.m. vetten, harsen, olieën, koolstof of zekere metalen) kon men zwavel bekomen en (of) een vluchtige verbinding (zwaveldioxyde) die in water kon oplossen. Deze oplossing werd bij bewaring (in aanwezigheid van lucht) langzaam omgezet in een oplossing van vitriool. Hoe verklaarde men dit volgens de flogistontheorie ? De brandbare stoffen, rijk aan flogiston, zouden deze afstaan aan de vitriool om zwavel te vormen. vitriool + ~p ^zwavel De gevormde zwavel is door zijn hoog flogistongehalte een brandbare stof. Waarom gebeurde dit alleen met geconcentreerd en niet met verdund zwavelzuur ? Flogiston zou geen affiniteit vertonen voor water, want de brandbare stoffen (rijk aan flogiston) lossen ook niet op in water. (Daarom beschouwde Bêcher het flogiston als een "droog" principe, dus een aarde). Door het overtollige water in verdunde vitriool zou het contact tussen de vitriool en de brandbare stof niet tot stand komen en de reactie dus verhinderd worden, iets wat niet het geval zou zijn in geconcentreerd zwavelzuur. De vluchtige verbinding, toen zwavelige vitriool genoemd (SO2)» aie ook kon ontstaan door inwerking van brandbare stoffen op vitriool was vitriool die nog niet volledig met flogiston verzadigd was. Hierdoor had deze vluchtige verbinding nog een zekere affiniteit voor water, maar niet zo veel als vitriool) . De verbinding was een weinig oplosbaar in water, maar ontweek ook relatief gemakkelijk uit deze oplossing. Bij blootstelling aan de lucht ontweek het flogiston langzaam uit de
oplossing en ontstond opnieuw zwavelzuur. Ook door verbranding van zwavel kon zwavelige vitriool ontstaan. verbranding zwavel >zwavelige vitriool + $ in oplossing zwavelige vitriool >vitriool + <e Men was ook reeds op de hoogte van de oxyderende werking van salpeterzuur en van zijn zouten. Vooral de reactie vande zouten van salpeterzuur (nitraten) met brandbare stoffen was goed gekend omwille van de toepassing ervan in buskruit (salpeter + houtskool + zwavel) en in vuurwerk. De verklaring van deze reactie werd echter bemoeilijkt door het feit dat stikstof nog niet bekend was. Men dacht dan ook aan een reactie analoog met de reactie van vitriool. Bij de opname van flogiston door salpeterzuur (of zijn zouten) zou een "nitreuse zwavel" ontstaan (in analogie met de zwavel ontstaan uit vitriool), maar deze nitreuse zwavel zou zeer onbestendig geweest zijn en spontaan ontvlammen naarmate hij gevormd werd. Dit zou verklaren waarom de reacties (bvb. in buskruit) zo hevig verliepen en waarom men de nitreuse zwavel niet kon isoleren. Antoine Baume (1728-1804) meende in de ontplofbaarheid van "fulminerend goud" (van het latijn fulmen = bliksem) een aanvullend bewijs voor het bestaan van nitreuse zwavel ontdekt te hebben. Wanneer men aan een oplossing van goud in koningswater (chloorwaterstofzuur + salpeterzuur) een overmaat ammoniak toevoegt, ontstaat een bruingele neerslag van fulminerend goud (niet te verwarren met een fulminaat, zout van knalzuur, H0-N=C). In droge toestand ontploft deze stof zeer gemakkelijk bij verwarming of door percussie. Tot op heden is de juiste samenstelling van dit neerslag nog niet bekend, maar het hoofdbestanddeel is vermoedelijk QAu(NH 2 )Cl3 2 N H Baumé dacht dat door de reactie van het salpeterzuur met goud het flogiston van het metaal met het zuur een "nitreuse zwavel" vormde die bij het neerslaan met ammoniak vrijgesteld werd en de oorzaak was van de-ontplofbaarheid van het neerslag. De aangehaalde voorbeelden tonen hoe, voor het eerst in de geschiedenis van de chemie, een theorie een plausibele verklaring kon geven voor talrijke chemische verschijnselen. Dit verklaart het enthousiasme waarmee de chemici van de 18de eeuw de flogistontheorie begroetten en waarom zij zo spoedig en vrijwel unaniem deze theorie in hun leerboeken opnamen, ze gebruikten bij de verklaring van hun waarnemingen of er rekening mee hielden bij het plannen van hun experimenten.
Er werd in deze periode zeer veel en zeer ernstig geëxperimenteerd en de gedane ontdekkingen waren van het allergrootste belang voor de evolutie van de chemie naar haar huidige grondslagen. Onder de vele chemici uit de flogistonperiode die het vermelden waard zijn mogen Cavendish, Priestly en Scheele de belangrijkste genoemd worden. Aan de prestaties van deze grote chemici zullen wij in de volgende bijdrage meer aandacht besteden.
*-¥•-¥•
Henry Cavendish (1731-1810) was een voortreffelijk chemicus, fysicus en wiskundige. Zijn proefnemingen werden met de grootste zorg uitgevoerd en getuigden steeds van een grote inventiviteit. Bovendien besteedde hij ook aandacht aan de kwantitatieve aspecten van zijn proeven, iets wat toen zeker niet altijd het : . geval was. Zo bepaalde hij de waarde van de gravitatieconstante en de waarde van de specifieke warmte van vele stoffen. Hij was het trouwens die het begrip specifieke warmte invoerde. Hij bestudeerde de twee oxyden van arseen en kwam tot het besluit dat het ene (AS2O5) minder flogiston bevatte dan het andere (AS2O3), terwijl arseenregulus (As) er het meest zou moeten bevatten. Hij kende dus reeds de oxydatietrappen van arseen. Cavendish is echter het meest bekend om zijn ontdekking van het waterstofgas. Paracelsus en Jan van Helmont hadden reeds opgemerkt dat er gasbellen ontstonden wanneer men ijzer in verdund zwavelzuur wierp, maar hadden aan dit verschijnsel geen bijzondere aandacht geschonken. Cavendish besloot echter het gas verder te onderzoeken. Hij herhaalde de proef met diverse metalen en met verschillende zuren en ving telkens zorgvuldig het gas op. in alle gevallen leek dat gas identiek : het was brandbaar en lichter dan lucht (hij bepaalde er zelfs de dichtheid van t.o.v. lucht en vond als waarde 0,09) . Een brandbare stof die bij verbranding geen as achterliet, zou dat niet het lang gezochte flogiston zijn ? Cavendish, Priestley en andere chemici van hun generatie dachten er aanvankelijk zo over, vooral toen bleek dat zekere kalken door behandeling met "brandbare lucht" (zoals men toen waterstof noemde) hun respectieve metalen opleverden.,
kalk + \J
>
metaal
Later veranderde Cavendish zijn zienswijze en dacht dat het onderzochte gas een verbinding was van flogiston en water (een soort flogistonhydraat). Hij had namelijk vastgesteld dat bij verbranding van "brandbare lucht" water gevormd werd.
25
In 1772 deelde Cavendish in een brief aan Priestley mee dat hij lucht over gloeiende houtskool had geleid en het verkregen gas met soda had behandeld. Er bleef een gas over dat een weinig lichter was dan lucht en dat de verbranding niet onderhield (stikstof). Hij noemde dit gas "geflogistiseerde lucht" of "mefitische lucht" (naar Mefitis, de godin van de schadelijke dampen in de Italiaanse mythologie) . Cavendish, een eenzelvig, verlegen man die meestal de eerbewijzen afwees, verwaarloosde aan deze ontdekking een publicatie te besteden zodat Daniël Rutherford (1749-1819) met de eer van de ontdekking van stikstof ging lopen. Deze had immers in hetzelfde jaar 1772 een vérhandeling gepubliceerd : Dissertatio inauguralis de aëre fixo dicto aut mephitico. Andere onderzoekingen van Cavendish zijn eveneens van grote betekenis geweest. Hij bepaalde de samenstelling van water en van salpeterzuur, hij onderzocht de samenstelling van de lucht en vond dat die voor ongeveer 1/5 bestond uit zuurstof en voor 4/5 uit stikstof maar dat er ook ca. l/120e van het geheel uit een ander gas bestond. Honderd jaar later kwamen Lord J.W. Rayleigh (1842-1919) en Sir W. Ramsay (18521916) tot dezelf-de bevinding, onderzochten het gas en noemden het argon. Cavendish was niet alleen actief op chemisch gebied, maar hij experimenteerde ook met elektriciteit. Toen Maxwell in 1879 de nog onuitgegeven aantekeningen van Cavendish publiceerde, bleek hoe deze laatste op een groot deel van de latere ontdekkingen op het gebied van de elektriciteit vooruitgelopen was.
Societatis Scientiorum Upsalicensis" een samenvatting publiceerde van Scheele's onderzoekingen die aanleiding gaven tot de ontdekking van zuurstof en van de theorieën hieromtrent. Algemeen wordt aangenomen dat de twee chemici hun onderzoek op zuurstof totaal onafhankelijk van elkaar hebben uitgevoerd. Scheele noemde de zuurstof "Vuurlucht". Als aanhanger van de flogistontheorie dacht hij dat warmte een verbinding was van vuurlucht en flogiston. Zo kon hij een verklaring geven voor het feit dat kalken van edele metalen, gewoon door verwarming, metalen konden vormen en daarbij zuurstof vrijstelden. kalk v/edel metaal + warmte
—$
edel metaal + vuurlucht warmte = flogiston + vuurlucht edel metaal = kalk + flogiston Warmte werd immers nog aanzien als een vorm van materie (ook Lavoisier nam nog warmte op in zijn tabel van de elementen) . De verdienste van Scheele beperkt zich echter niet tot de ontdekking van zuurstof.
Een ander geniaal chemicus en experimentator was Carl Wilhelm Scheele (17421786) . Hij was in Stralsund (Duitsland) geboren maar week reeds vroeg uit naar Zweden. Hij ging er bij diverse apotheken in de leer en kon in 1776 in Köping een apotheek overnemen. Vrijwel al zijn vrije tijd wijdde hij aan chemisch onderzoek en gelukkig kreeg hij daar ook steeds de gelegenheid toe. Zijn belangrijkste ontdekking is wellicht die van zuurstof. Uit zijn met scrupuleuze zorg bijgehouden laboratoriumdagboeken kan men opmaken dat hij vermoedelijk in 1771 of 1772 zuurstof bereidde en nader onderzocht. De resultaten van dit onderzoek publiceerde hij echter voor het eerst ' in 1777 in zijn boek "Over Lucht en Vuur" . Priestley echter had reeds in 1775 een werk "Experiments and Observations on Different Kinds of Air" uitgegeven, waarin hij o.m. de bereiding van zuurstof beschreef zoals hij ze uitvoerde op 1 augustus 1?74 door verhitting van kwikoxyde. Wie heeft de prioriteit van de ontdekking van zuurstof ? Vroeger genoot Priestley de eer, thans zou men veeleer geneigd zijn die aan Scheele toe te kennen, temeer omdat de Zweedse chemicus Tornburn Bergman ook reeds in 1775 in de "Nova Acta Regiae
26
Carl Wilhelm Scheele (1742—1786) (Photo: Deutsches Museum, Münchenï
Hij was namelijk ook actief op vrijwel alle gebieden van de chemie. Uit organisch materiaal isoleerde hij citroenzuur, appelzuur, galluszuur, oxaalzuur, urinezuur, melkzuur, glycerol en melksuiker, t.t.z. ongeveer 25 % van de toen bekende zuivere organische verbindingen. Hij onderzocht verscheidene cyaniden en stelde vast dat bij de ontploffing van fulminerend goud, stikstof en ammoniak vrijgesteld werd. Hij bestudeerde verscheidene zwavelverbindingen, beschreef de bereiding van waterstofsulfide door inwerking van zwavelzuur op ijzersulfide en de synthese van dit gas door waterstof te leiden over gesmolten zwavel. Hij stelde vast dat ijzer, koper en kwik in twee verschillende geflogistiseerde toestanden (oxydatietrappen zouden wij dat nu noemen) konden voorkomen. Hij bereidde voor het eerst molybdeenzuur en wolframzuur en bewees dat grafiet een vorm van koolstof is. Hij onderzocht de inwerking van zwavelzuur op vloeispaat (CaF2>, bewees dat het vrijgekomen gas het glas aantastte en bereidde zuiver waterstof fluoride door gebruik te maken van een toestel uit lood. Hij besteedde ook aandacht aan de arseenverbindingen en bereidde arseenzuur, arseenwaterstof en Scheele's groen (het koper II arseniet). Hij onderzocht bruinsteen, liet er zoutzuur op inwerken en bekwam een groenàchtig gas dat hij gedeflogistiseerd zoutzuur noemde. Humphry Davy (1778-1829) erkende slechts in 1810 dit gas als een element en gaf het de naam chloor. Schee-
Ie leerde silicaten ontsluiten door ze te smelten met alkali. Hij smolt ook zwaarspaat (BaSC^) met koolstof en alkali en ontdekte zó dè bariumzouten en meteen ook een typisch reagens op zwavelzuur en sulfaten. Terecht mag men zeggen dat niemand, noch voor, noch na Scheele, in een tijdspanne van een vijftiental jaar zoveel heeft verwezenlijkt als deze apotheker die al zijn energie en zijn logisch denkvermogen hartstochtelijk ten dienste heeft gesteld van de chemische wetenschap. In verband met de ontdekking van zuurstof werd reeds de naam Priestley vernoemd. Joseph Priestley (1733-1804) was een eigenzinnig, zonderling, maar ook veelzijdig man. Hij studeerde theologie, filosofie en filologie. (Hij had een echte talenknobbel : hij kende naast de klassieke talen ook verscheidene moderne Europese talen maar studeerde bovendien nog Hebreeuws, Chaldeeuws, Syrisch en Arabisch). Als amateur woonde hij met grote belangstelling lezingen bij over de natuurwetenschappen, vooral over fysica. Hij werd tenslotte predikant maar door zijn vrijzinnige opvattingen kwam hij regelmatig in conflict, zowel met de Anglikaanse Kerk als met de regeringspartijen. Hij was een vurig verdediger van de Franse revolutie en van de Amerikaanse vrijheidsstrijd. Zijn extreme opvattingen haalden hem de woede van zijn medeburgers op de h£.ls, zodat in 1791 een opgezweepte menigte zijn huis in Birmingham in brand stak. Zijn handschriften gingen in de vlammen op en zijn toestellen werden vernietigd. Hij veranderde vaak van beroep en was achtereenvolgens predikant, taalleraar, privaatsecretaris en reisleider. In 1794 week hij uit naar Amerika waar hij een professoraat aan de universiteit van Philadelphia afwees om de laatste jaren van zijn leven' als farmer door te brengen. Maar ook daar zette hij de chemische experimenten door. Op een reis naar Londen ontmoette Priestley de Amerikaan Benjamin Franklin die zijn belangstelling voor de elektriciteit opwekte. Dit bracht hem ertoe een "Geschiedenis van de Elektriciteit" te schrijven. Maar Priestley wou ook bepaalde beweringen experimenteel controleren. Hij toonde ondermeer aan dat de wet der omgekeerde kwadraten, die voor de gravitatie gold, ook toepasselijk was op de elektrische aantrekking en afstoting.
HENRY CAVENDISH
De interesse voor chemische problemen werd bij Priestley slechts op rijpere leeftijd wakker. In 1767 werd hij predikant in Leeds. Naast zijn huis lag de stadsbrouwerij die hij af en toe bezocht. Geïntrigeerd door de gasbellen die bij het brouwproces ontweken, begon hij te experimenteren met het vrijkomende gas.
27
Priestley wist nog weinig af van chemie maar was een nauwlettende waar-nemer en een handig experimentator. Hij ging zich toeleggen op de bereiding en studie van de eigenschappen van allerlei gassen. Doordat hij deze opving boven kwik, kon hij ook gassen bestuderen die in water oplosbaar zijn. Zo ontdekte en onderzocht hij distikstofoxyde (lachgas), waterstofchloride, ammoniak, zwaveldioxyde en siliciumfluoride. Doch Priestley is vooral bekend omwille van de ontdekking van zuurstof. Op 1 augustus 1774 verhitte hij, met behulp van een groot brandglas "Mercurius praecipitatus per se", het rode kwik II oxyde, in een glazen kolf en ving boven kwik een kleurloos en reukloos gas op. Veel andere chemici voor hem, hadden dit poeder reeds verhit en gasontwikkeling geconstateerd (o.m. de alchemist Geber) maar hadden alleen aandacht gehad voor het ontstane kwik. Priestley onderzocht het gas. Een brandende kaars, gebracht in een kolf gevuld met het gas, ging veel heviger branden dan in de lucht. Hetzelfde verschijnsel kon hij waarnemen met gloeiende houtskool, zelfs een gloeiende ij zerdraad brandde met helle vlam op in dit gas. Priestley noemde het gas "gedeflogistiseerde lucht". Men nam toen nog algemeen aan dat lucht een zekere hoeveelheid flogiston bevatte. Dat een kaars in een afgesloten hoeveelheid lucht, na een tijd niet meer verder brandde, verklaarde men door aan te nemen dat de lucht met flogiston verzadigd was. Men had daarom ook de stikétof "geflogistiseerde lucht" genoemd. Het gas dat zo gretig de flo-giston van de kaars opnam, was dus van flogiston ontdane lucht. "Is deze "lucht" ook niet de oorzaak van de levengevende eigenschappen van de gewone lucht ?" zo vroeg Priestley zich af. Hij nam proeven met muizen en stelde vast dat zij in het door hem verkregen gas veel langer bleven leven dan in gewone lucht. Hij ademde zelfs persoonlijk het gas in en stelde vast dat de ademhaling veel gemakkelijker verliep. In oktober 1774 verbleef Priestley in Parijs. Hij gaf daar voor een gezelschap van geleerden een uiteenzetting over zijn experimenten met zuurstof. Lavoisier woonde de vergadering bij en voelde onmiddellijk het belang van de ontdekking aan, vooral omdat hij zelf worstelde met het probleem van de verbranding. Aanvankelijk aanhanger van de flogistontheorie (zoals de meeste chemici van die tijd), had Lavoisier de onvolmaaktheden ervan aangevoeld en naar een andere verklaring gezocht. Eerst meende hij die te vinden in de "warmtestof" (warmte werd nog steeds beschouwd als een speciale, gewichtsloze vorm van materie) , doch hij stapte snel af van deze hypothese. Zijn onderzoekingen, met zeer grote voorzorgen uitgevoerd, wezen echter uit dat de verbranding van zwavel of fosfor een gewichtstoename voor gevolg had en dat deze werd veroorzaakt door de opna-
28
me van een zekere hoeveelheid lucht. Op 1 november 1772 had hij reeds een geheime notitie hierover gedeponeerd bij de "Académie des Sciences" te Parijs. Hij tastte evenwel in het duister omtrent de aard van de stof die uit de lucht opgenomen werd. De uiteenzetting van Priestley over het door hem ontdekte gas, inspireerde Lavoisier tot het uitvoeren van een nieuwe reeks proeven. Op 25 april 1775 hield hij voor de Académie een lezing over de aard van het principe dat zich bij de verkalking met de metalen verbindt en dat hun gewicht verhoogt. Toch had Lavoisier zich niet volledig losgemaakt van zijn vroegere opvattingen. Hij beschouwde aanvankelijk de "vuurlucht" (zuurstof) als een verbinding van het "principe acidifiant" of "principe oxygène" met warmtestof. Hij koos de naam oxygène (van het Grieks oxus = scherp of zuur en gen = voortbrengen) omdat hij zuurstof in zwavelzuur, salpeterzuur en in veel andere zuren terugvond en daardoor meende dat dit principe de oorzaak was van de zure eigenschappen. Daardoor zijn wij nu nog opgescheept met de verkeerd gekozen naam "zuur"-stof. De oxydatietheorie van Lavoisier was zo revolutionair dat zij niet zomaar aanvaard werd door de collega's chemici. De eerste verdedigers waren uiteraard de Franse chemici, zodat men in het buitenland sprak over "de Franse theorie". Maar toen de "Traité élémentaire de Chymie" van Lavoisier in 1789 werd uitgegeven, waren de meeste chemici reeds voor zijn zienswijze gewonnen. Niet alle echter. Antoine Baume oordeelde het nodig een "Appendice" van 64 bladzijden toe te voegen aan zijn "Eléments de Pharmacie" uitgegeven in 1795. Hierin verdedigde hij nog steeds de flogistontheorie en viel scherp uit tegen Fourcroy, een vriend en tevens vijand van Lavoisier, omdat hij geschreven had : "La doctrine moderne acquiert tous les jours plus de partisans ; et pourquoi ? Elle compte au moins parmi ses défenseurs les trois quarts des Physiciens distingués de l'Europe". _- Hoe reageerden de drie groten van de .flogistonperiode ? Scheele bleef de flogistontheorie trouw, maar overleed in 1786 en heeft dus nooit de volledige triomf van de theorie van Lavoisier meegemaakt. Cavendish, voorzichtig en teruggetrokken zoals steeds, hield zich afzijdig. Priestley, altijd combatief, sprong in de bres voor de flogistontheorie, eerst vanuit Engeland, na 1794 vanuit Amerika. In 1796 verkreeg Priestley door verhitten van hamerslag (Fe304> met houtskool een kleurloos gas dat brandde met een
bleekblauwe vlam en zonder residu achter te laten (het koolstofmonoxyde ) . Het geleek dus enigermate op waterstof-en Priestley was er van overtuigd dat hij een nieuwe vorm van het flogiston ontdekt had. Hij triomfeerde, want de aanhangers van de oxydatietheorie konden vóór de vorming van dit nieuwe gas geen verklaring vinden. In 1800 publiceert Priestley een verhandeling "Doctrine of Phlogiston Established". Een jaar later kon William Cruickshank aantonen dat het bewuste gas een verbinding van koolstof en zuurstof was. Priestley gaf zich niet gewonnen. Verbeten probeerde hij de bewijzen van Cruickshank te ontzenuwen en experimenteerde verder op koolstofmonoxyde. Hij stierf in 1810, vermoedelijk aan de gevolgen van het inademen van het giftige gas waarmee hij dacht de flogistontheorie nieuw leven in te blazen. Tot zijn laatste ademtocht had hij de flogistontheorie verdedigd, maar met hem verdween dan ook de laatste voorvechter van deze theorie. "Het onbegrijpelijke van de wetenschap is dat zoveel verkeerde ideeën zoveel bruikbare kennis opleveren.", zo begint Gérard Bodifée een artikel over "Bruikbare Kennis". Deze woorden zijn zeker toepasselijk op de flogistontheorie. Gedurende de eeuw dat zij de grondslag was van de chemische wetenschap, werd door haar a'anhangers bijzondere vruchtbaar werk geleverd. Zij isoleerden of synthetiseerden talrijke nieuwe produkten, zij bestudeerden de eigenschappen ervan en zochten naar toepassingen ervoor. In dit artikel werd de nadruk gelegd op de verwezenlijking van de drie belangrijkste figuren uit de flogistonperiode, maar men mag niet vergeten dat nog veel andere chemici in deze periode zeer actief waren, vooral in Frankrijk, Duitsland, Engeland en Zweden. De flogistonisten begingen echter de grote vergissing onvoorwaardelijk in hun theorie te geloven. Indien zij nieuwe feiten ontdekten die in strijd waren met hun theorie waren zij bereid de theorie hieraan aan te passen of ze op een andere manier te interpreteren. Uiteindelijk had de flogistontheorie verschillende vormen aangenomen en week ze soms sterk af van de oorspronkelijke opvattingen van Bêcher en Stahl.
Maar het flogiston is voor deze chemici toch een niet te versmaden steun geweest. Voor het eerst in de. geschiedenis van de chemie kon men beschikken over een theorie die een zinvolle verklaring scheen te geven voor een hele reeks verschijnselen : verbranding, verkalking van metalenv. metaalbereiding, ademhaling enz. Gedurende bijna één eeuw hebben de chemici zich aan die theorie vastgeklampt. Men kan het hun niet ten kwade duiden want men had ook nog geen duidelijk inzicht in veel andere wetenschappelijke begrippen. Zo werden warmte en licht nog beschouwd als gewichtsloze vormen van de materie. Wij moeten voor de prestaties van de chemici van de flogistonperiode de grootste bewondering koesteren. Met primitieve middelen en steunend op verkeerde principes zijn zij er in geslaagd zeer veel te verwezenlijken. De chemici van deze periode waren niet alleen geleerden, zij moesten ook bekwame vaklieden zijn. Zij waren meestal verplicht hun toestellen zelf te ontwerpen en te vervaardigen en moesten meestal de gebruikte produk-ten zelf bereiden of zuiveren door kristallisatie, distillatie of sublimatie. Naargelang de behoeften, waren zij timmerman, metaalbewerker of glasblazer. Zij werkten meestal in weinig comfortabele werkplaatsen en moesten vaak omspringen met stoffen waarvan de eigenschappen nog niet of nauwelijks gekend waren. Soms werden ze zelf het slachtoffer van de giftigheid of van de ontplofbaarheid van deze produkten. Hun inspanningen zijn niet vruchteloos geweest en de moderne chemie heeft veel aan hen te danken. L.J. Thénard erkent in zijn Traite de Chimie Elémentaire (1829) de grote verdienste van de flogistontheorie en verklaart er het volgende over : "Cependant elle (de f logistontheorie) fait beaucoup d'honneur à Stahl, qui en est l'auteur ; et l'on serait tenté de dire que cette grande erreur mérite l'honneur d'être mise au rang des grandes découvertes, parce que, d'une part, elle a servi de lien aux faits épars dont se composait alors la chimie, et qu'elle lui a donné le caractère d'une véritable science ; et parce que, de l'autre, si Stahl, au lieu de supposer que le flogistique se dégageait des corps combustibles, avait supposé qu'il était absorbé par eux, le phlogistique n'aurait été autre chose que l'oxygène".
29
Literatuurlij st
Baumé, A. Eléments de Pharmacie Théorique et Pratique / A. Baumé. - 7ième éd. - Paris : Ch. N. Guillon-D'Assas, 1795. - 836 p.
Lockemann, G. Geschicht der Chemie / Georg Lockemann.Berlin : Walter de Gruyter, 1950
Beek, C.W. Georg Ernst Stahl, 1660-1734 / Curt W. Beck In : Journal of Chemical Education. - Vol. 37, nr. 10(1960); p. 506-509
The d i s c o v e r y of Oxygen / J . R . P a r t i n g t o n I n : J o u r n a l of C h e m i c a l E d u c a t i o n . Vol. 39, n r . 3 ( 1 9 6 2 ) ; p . 123-125
Partington, J.R.
Paumas, M. L'Acte Chimique - Essai sur l'histoire de la philosophie chimique / Maurice Daumas.Bruxelles ; Paris : Editions du Sablon, 1945. - 208 p. Dictionnaire D i c t i o n n a i r e de Chymie tome Paris : Lacombe, 1766. - 688 p.
second.-
Pil, A. Inleiding tot de geschiedenis der Scheikunde / Albr. Pil. - Mechelen : Het Kompas, 1934. - 176 p. Scott, J.H. Qualitative Adequacy of Phlogiston / John Howe Scott In : Journal of Chemical Education. - Vol. 29, nr. 7(1952); p. 360-363
Farrington, B Greek Science - its meaning for us (Thaïes to Aristotle) / Benjamin Farrington.Harmondsworth Middlesex : Penguin Books, 1949. - 143 p.
Soloveichnik, S. The last fight for Phlogiston and the Death of Priestly / Samuel Soloveichnik.In : J o u r n a l of Chemical Education.Vol. 39, nr. 12(1962); p. 644-646
Holmyard, E.J. L'Alchimie / E.J. Holmyard; Traduit de l'anglais par Michel Deutsch . - s.1. : Editions Arthaud, 1979. - 399 p.
Stoerig, H.J. Geschiedenis van de Wetenschap - Van de Middeleeuwen tot de 19e eeuw / Hans Joachim Stoerig. - Utrecht : Het Spectrum, 1965. - 267 p.
Hooykaas, R. Geschiedenis der Natuurwetenschappen van Babel tot Bohr / R. Hooykaas. - Utrecht : A. Oosthoek, 1971. - 289 p.
Wizinger, R. Scheikundige Praatjes / R. Wizinger; Vert, door T.J. Devaneyn. - Antwerpen : De Nederlandse Boekhandel, 1946. - 379 p.
Jaffe, B. Smeltkroezen - Leven en werken der groote scheikundigen / Bernard Jaffe; Nederlandse • bewerking van R. Leopold . - Den Haag : H.P. Leopold, 1931. - 262 p. Lemery, N. Dictionnaire universel des Drogues Simply / N. Lemery. - Nouvelle éd. - Paris : Ch. D'Houry, 1759. - 1015 p.
30
Ir. P. Vercruysse Rodenburgstraat 27 8510 Marke
LA NAISSANCE DE LA PROFESSION AUTONOME DU PHARMACIEN EN EUROPE K. Zalai
L'année 1991 nous offre une excellente occasion pour pouvoir fêter le 750
anniversaire de la naissance
de la profession autonome de pharmacien. D'après les spécialistes de l'histoire de la pharmacie, le .jour de l'anniversaire de la naissance de la pharmacie européenne doit être situé " de iure " dans le courant de l'année 1241 qui fut une année décisive dans le processus de l'évolution de la pratique de la préparation des médicaments. La chronique de la culture arabe place cet événement a une date antérieure, plus exactement dans l'année 765 qui avait vu la création de la premiere s
pharmacie arahe a Bagdad, pharmacie dont la materia medica doit être vraisemblablement identifiée au dispensaire de Baber ben Sol. Dans le cadre de l'empire romain, c'est dans les pays occidentaux a culture latine et plus spécialement en Italie, en Espagne et en France.qu'avaient déployé leurs activités les frères membres d'un ordre monastique et possédant des connaissances pratiques / aromatarii, stationarii /• C'est dans ces conditions que s'est développée la médecine pratiquée dans les couvents et monastères. En effet, certains moines se sont spécia-
31
lises dans la culture, dans la récolte, ainsi que dans le traitement des plantes médicinales et des épices. Dans les pays germanophones, la médecine pratiquée dans les couvents d'après " l'étude " monastique élaborée dans l'abbaye de Sa&kt-Gallen avait franchi les murs des enclos monastique^pour pouvoir assurer également le traitement médical des populations avoisinantes, ainsi que leur approvisionnement en médicaments. Les magasins bu les " apothecae " des plantes médicinales et aromatiques ou des diverses substances thérapeutiques et des vins médicinaux sont de toute évidence les précurseurs des pharmacies créées ultérieurement par la bourgeoisie vivant dans les villes,pharmacies où oeuvraient des médecins-pharmaciens qui procédaient a A
des interventions chirurgicales et mettaient en même temps en vente des médicaments. Ce sont les " Constitutiones Melfi " promulguées en 1231 - puis complétées et rééditées en 1231 et 1241 par l'empereur Frédéric II de Hohenstaufen' / 1194-1250/ qui ont fait époque dans le processus de l'évolution de cette profession. La conception du code de comportement médical formulée par l'empereur Frédéric II qui fut une personnalité cultivée et éclairée -, ainsi que la mise en pratique de ces mêmes principes dans le contexte de son époque o|îf assuré un monument de l'his-
32
toire de la culture et des idées évoquant pour toujours la mémoire de leur créateur aux vues particulièrement larges.
Cette initiative a acquis une im-
portance primordiale non seulement sur le territoire du Royaume de Sicile et de l'Italie méridionale, mais aussi dans tout le bassin méditerranéen et, partant, daas toute l'Europe. Son monuments funéraire érigé en la cathédrale de Palerme pourrait aisément servir de lieu de pèlerinage pour les pharmaciens européens. Antérieurement a l'apparition de ces "Constitutiones ", dans la période allant du 7 e au 1 2 e siècle, ce sont l'Italie et l'Espagne qui ont servi d'intermédiaire entre la médecine gréco-arabe e\; le monde de la civilisation médiévale occidentale. C'est la Sicile qui est devenue le centre européen de la cul\ v e ture arabe a partir de la fin du 9 siècle. Au 10
siècle, ce fut Cordoue en Espagne qui devint
le centre situé le plus pres de l'Atlantique du monde islamique et sur le plan culturel
et sur le plan
v. p o l i t i q u e . C'est l a v i l l e de Tolède qui est devenue. l e centre des sciences médicales du monde arabe. Paraiellement c l a S i c i l e et a l'Espagne, l a v i l e française d'Arles a joué également un r ô l e s i g n i f i c a t i f l o r s de l a période de l ' é v o l u t i o n précoce. En effet, c ' e s t dans c e t t e v i l l e que l ' o n avait - p e u t - ê t r e pour
33
la premiere fois en Europe - procédé a la réglementation du fonctionnement des pharmacies. Les " Statuta sive Leges municipalis Arelatis " ont également fait état de la séparation de la médecine et de la pharmacie en exigeant un serment professionnel de la part des pharmaciens et en interdisant en même temps aux médecins de faire fonctionner desroharmacies privées. Alfred Adlung / 1857-1937/ et Georg Urdang /18321%1 /- spécialistes de l'histoire de la pharmacie connus dans le monde entier et considérée comme les experts les plus compétents de- cette discipline - ont remarqué dans leur ouvrage commun publié en 1935 que ces deux réglementations sont dans une telle mesure semblables l'une a l'autre que selon toutes les vraisemblances l'empereur Frédéric II avait probablement du connaître la réglementation de la ville française d'Arles. Ils ont en même temps -constaté que la réglementation médicale due a Frédéric II avait introduit sur le plan de la pharmacie deux innovations qui avaient rendu sa propre réglementation. - et non pas celle de la ville d'Arles - le point de départ de la réglementation juridique des activités de pharmacien. Celle-ci avait - d'une part - limité les possibilités nécessaires a la création d'une pharmacie en liant la délivrance d'un droit personnel a une personne asser-
34
mentée et avait d'autre part - pour la premiere fois dans l'hiatoire de cette profession - défini les prix fixes et unitaires des produits pharmaceutiques. L'opinion des deux professeurs spécialisés dans l'histoire de la pharmacie et cités plus haut a été entre temps étayée par d'autres spécialistes éminents de cette question ,.
Novae Constitutiones
Le 4-6 article des "Novae Constitutiones" procède a la réglementation suivante des activités des médecins et des pharmaciens: " Dans le courant de la journée, le médecin doit aller visiter au moins deux fois par jour ses patients, a la demande desquels.-il est obligé de se rendre une fois pendant la nuit a leur chevet. Si le médecin n'est pas contraint de quitter la "Ville ou le campement, il ne saurait exiger plus d'un demi farenus d'or de son patient...
Il lui est interdit de créer une communauté
d'intérêt avec les pharmaciens, il ne peut avoir a\roit a une partie déterminées des recettes même au cas où la phar&acie serait placée sous sa propre direction et en plus il ne peut posséder d'officine. Par contre, les pharmaciens doivent préparer les médicaments conformément aux prescriptions de notre Constitution et en vertu des ordonnances en vigueur,
35
ainsi qu'à leurs propres frais» Ce n'est qu'après avoir prêté serment que les pharmaciens peuvent obtenir la permission de mettre en vente et de délivrer les médicaments - c.a.d. s' ils se déclarent ob-^ liges de préparer leurs produits pharmaceutiques conformément aux prescriptions et sans utiliser des contrefaçons. Or, le profit réalisé par les pharmaciens lors de la vente de ses produits pharmaceutiques doit être réglementé de la façon suivante: a partir des médicaments et des simples produits pharmaceutiques n'ayant pas été emmagasinés durant plus d'une année dans les pharmacies, il est interdit de réaliser un gain dépassant les trois tarenus par once. Néanmoins, dans le cas des substances pharmaceutiques qui de par leurs qualités naturelles ou pour des autres causes se voient stockées pendant plus d'une année dans les pharmacies, le pharmacien peut avoir droit a un bénéfice de six tarenus par once.Toutefois, il est préférable qu© de pareilles pharmacies ne soient pas partout présentes sur le ter_ ritoires du royaume - a l'exception de quelques villes
u précises.
47
a r t i c l e : " Dans l e s divers arrondissements du
royaume, i l est nécessaire de placer deux administrateurs assermentés, chargés de contrôler l a préparat i o n des médicaments. "
36
" Les personnes / pharmaciens/ préparant les produits pharmaceutiques, sont - en vertu du serment qu'ils doivent prêter - obligés de confectionner conscienscieusement, ainsi que conformément aux prescriptions et a l'usage humain et en tenant compte de la qualité requise les différents produits pharmaceutiques.'1 L'évaluation de la Constitutio 1/ Les moines, ainsi que les commerçanl; de drogues et les fabricants de produits pharmaceutiques s'occupant de la culture, de la récolte et de l'élaboration des plantes médicinales ont obtenu le droit de produire des médicaments»
Leurs, activités ont été ainsi sé-
parées des domaines dans lesquels ces activités consistaient a diagnostiquer et a traiter les différentes maladie 2/ La responsabilité de la profession de pharmacien est fondée sur le serment que celui-ci doit prêter et sans lequel il ne saurait exercer ce métier. 3/ Le médecin ne dipose point du droit de faire fonctionner une officine. Le pharmacien a pu ainsi acquérir une pièce a part destinée a l'exercice de sa profession / apotheca / - ce qui correspond a une situation privilégiée. La création des pharmacies fut limitée, ainsi que liée a des licences personnelles. 4/ La Constitution a également prescrit les critères nécessaires a la fabrication des médicaments -
y
compris les procédés et las qualités requis en ver-
tu d'une réglementation générale. 5/ Elle avait prescrit l'inspection des processus de fabrication pharmaceutique effectués dans les officines - ce qui avait permis de placer les activités professionnelles des pharmaciens - en tant que partie intégrante du traitement des malades - sous le controle des autorités publiques. 6/ Le prix de vente fut ainsi contrôlé et rendu unitaire - ce qui a en même temps limité les possilités des bénéfices que le pharmacien pouvait réaliser. Malgré cette réglementation de l'exercice des professions de médecin et de pharmacien, plusieurs siècles avaient du encore s'écouler avant qu'a partir des activités déployées par les commerçants de drogues, des fabricants de produits pharmaceutiques et des moines spécialisés dans le traitement des maladies n'aimfc pu se développer au moins en grandes lignes - conformément aux principes que nous venons de mentionner - les professions autonomes de médecin et de pharmacien. Cette dernière étaient basée en premier lieu sur les taches concernant la préparation et la remise aux patients des médicaments. Ce sont les pharmacies qui furent les premiers , .
A.
S
lieux et en même temps - durant de longs siècles -
38
les lieux exclusifs de l'exercice de la profession de pharmacien. Les variantes initiales des pharmacies doivent être recherchées dans les cellules réservées au stockage des médicaments dans les monastères, puis dans les premières pharmacies soi-disant bourgeoises. C»est au cours des 13 e et 1 4 e siècles que se sont développées en Italie, dans la France méridionale, en Espagne, ainsi que dans les grandes villes des régions danubiennes et rhénanes les premières pharmacies. Mentionnons parmi les premières pharmacies de l'Europe celles de: Naples 1140, Dubrovnik 1301, Buda 1303, Presbourg 1310, Tallin 1422. & e ^ Le nombre des pharmacies existant aux 13 —15 siècles n'a témoigné que d'une faible croissance, mais - étant donné qu'un tiers des populations européennes avaient péri lors de la sinistre épidémie de peste de 1348 les autorités publiques se sont retrouvées dans l'obligation d'accélérer le rythme de la création des pharmacies - tache facilitée par la contribution des prévôts de ville a la fondation des pharmacies étant dans la propriété des villes. Afin de faciliter la tache des pharmaciens, on avait rédigé dans les villes d'une certaine importance des réglementations de pharmacie, des textes de serment et des recueils"d'ordonnances / comme p.e. dans les
39
villes de Baie, Nurnberg, Francfort, Arles, Montpellier et, sur la Cote Dalmate, a Split, Trogir et Ragusa /. Ce sont pendant tres longtemps les autorités municipales qui se sont chargés de la réglementation et du controle du fonctionnement des pharmacies et ce n'est qu'a la fin du Moyen-Age que ce furent les principautés et les royaumes
qui avaient relayé dans ce domaine
les autorités des villes. C'était en vertu des réglementations juridiques spéciales - qui étaient en même temps des prescriptions scientifiques obligatoires -, ainsi qu'en celle des dispensatoria, antidotaria et des receptaria officiels que l'on avait procédé au controle des activités de pharmacien. Le développement de la profession de pharmacien est spectaculaire en Europe. Parmi ces pays, je voudre&s mentionner les pays méditerranéens, c'est-a-dire les pays latins: l'Italie, l'Espagne et la France. C'est dans ces pays que l'on peut localiser les lieux de naissance de la pharmacie pratique, ainsi que ceux de la profession de pharmacien. Apres cela,je présente aussi quelques données principales concernant les pays germanophone(la Suisse, l'Autriche- la Hongrie, l'Europe Centra^ jusqu' à la période de la Renaissance.
40
A la mémoire des festivités .jubilaires
C'est le 7 juin qu'ont fêté le 750 e anniversaire de la naissance de la profession autonome de pharmacien a Mayen.ce les pharmaciens allemands, autrichiens et suisses, c'est-a-dire les pharmaciens venant des plus importants pays germanophones. Ici a Valencia fêtaient les pharmacienes leur "Colegio Oficial de Farmaceuticos de Valencia" avec la présidence d'honeur de "S.M. la Reina Sofia", fondée par "La Reina Dona Maria de Aragon y Sicilia" en 144-1, comme premiere en Europe. Durant ces festivitées jubilaires j'ai ressenti et apprécié en moi l'immensité, ainsi que le coté grandiose des connaissances théoriques et pratiques accumulées au cours de4 3BBS
siècles. Les connaissances sont rassemblées par
les pharmaciens au cours des temps en vue d'en faire profiter l'homme, c'est-a-dire toute l'humanité. C'est le renforcement des énergies spirituelles de la profession de pharmacien, l'augmentation du niveau de la formation et de la formations continue djs pharmaciens, ainsi que la création des fondements matériels de tous ces processus qui constituent les bases indispensables au développement de la profession de pharmacien, aü présent et dans l'avenir.
ITALIE
846 - École de Médecine de Salerne .1100 - Fondation de l'Université de Bologne 1222 - Fondation de l'Université de Padoue Ï24-1 - Italie, patrie de la pharmacie européenne* 1258 - S-tatuts de Venise: on limite le prix des médicaments, ainsi que le nombre des pharmacies. 1294
On fait démarrer la fabrication du sublimât, du cinabre, du borate, du savon, de l'ammoniaque, de la térébenthine et du talc.
13
siècle - Venise, centre principal du commerce des drogues méditerranéennes et arabes.
1^-92 - La rénovation du Nobile collegio chimie o farmg.ceutico de Rome sur l'ordre du souverain pontif 3. 14-71-L' édition de l'Antidotarium sive Grabadin Medicamentorum compositorum a Padoue 14Ç?6 - L'édition latine de l'ouvrage d'Hyppocrate intitulé "Articella" 1488 - "Compendium aromatariorum " - ouvrage d'un médecin italien, paru postérieurement en plusieurs éditions»
42
1490 - éditions en latin des oeuvres de Galenus a Venise. 1498 - "Ricettario Fiorentino " - la premiere pharmacopée en Europe, Florence. Deuxième édition en 1550 1476 - Aromatariorum thesaurus, ouvrage de Paulus Guardus, premier livre de pharmacie édité a Milan. 1533 - le premier Instituit de PharmacoRnosie en >Jurope, ayant fonctionné dans l'esprit de la Rennaissance. 1565 ~ lies, statuts de Venise prescrivent un stage de cinq années de pharmacien vacataire, ainsi qu'un stage de trois années d'aide pharmacien et un examen final rigoureux. 16 e siècle - Les pharmaciens italiens étaient considérés comme des patriciens. A Venise, la pharmacie ébait qualifiée d'arte nobile.
43
1217
ESPAGNE Premier témoignage de la présence de la dénomination d' "apothecarius" sur 1*ordre du roi Ferdinand III.
12oo-1263
"Libro de Estatutos de la ciudad Marsela". En vertu
d'un code spécial /chapitre 36/, les apothécaires ont la mission - par une loi extraordinaire - de préparer des produits pharmaceutiques, des sirops et des électuaires. 13-l^e siècles* Iman Manuel Ruiz, archipretre de Hita: "El libro del Buen Acior". Le livre met l'accent sur la préparation des produits composés et les électuaires. C'est son génie qui va déterminer le développement de la pharmacie sur la péninsule ibérique. 1328
La loi d'Alfonso Benigno - a Valence - réalisera pour la premiere fois en Espagne la séparation totale et dévinitive des professions de médecin et de pharmacien. De par le décret concernant le royaume de Valence, c'est Valence même qui devient le berceau de la profession de pharmacien en Espagne.
13^7
"Recetario de Manresa" Bernardo de Spuiol a publié en langue catalane un document fort important.
1392
Fondation officielle du "Gremio d'Especiaros, Cereros y Tenderos" à Barcelone.
1395
"El Libro de la Ordinaciones del Mustasaf de Barcelona": monument des sciences pharmaceutiques hispano-arabes.
1441
"Colegio de boticarios de Valencia" - est constitué sur l'initative des apothécaires - en tant que privilège royal. "Dona Maria Castilla" reconnait et approuve le collège susmentionné le 2o mars 1441.
1443
Sainte Marie Madeleine, patronne du Colegio de Boticarios de Valencia
44
FRANCE
Influences arabes et italiennes dans le Midi de la France, en premier lieu a Montpellier, a Arles et a Marseille. 11 e et 12 e siècles
- l'apparition des " pigmentarii ", en
tant que précurseurs des pharmaciens: Angers 1093, Poitou 1123. 1162-1202 -
Statuta sive leges municipales d'Arles: régle-
mentation des " speciatores "• 1180 - Fondation de l'Université de Montpellier» 1261 - la collaboration des " apothecarii " et des " speciatores " / des commerçant d'épices / a Avignon: dans la Domus apothecariorum» 13
siècle - le titre de magister est lié a un examen.
13 e siècle - 1'association des pharmaciens et des commerçants d'épices a Paris, alors que dans d'autres localités ce sont les barbiers, les médecins, les chirurgiens et les pharmaciens qui se regroupent en confréries. 1270 - " Livres des métiers / Paris - Etienne Boileau/ - d'après ce livre les pharmaciens étaient tout simplement qualifiés d'" épiciers ", tandis que la dénomination à'" apothicaire " n'était devenue générale qu'a partir de 1400. 1336 - C'est la Faculté de Médecine qui assura a Paris le controle des pharmacies»
45
1 4 e - 18 e siècles - Le statut social des pharmaciens, ainsi que leurs rapports les reliant aux médecins* fur ent déterminés par leur participation a l'application des clysteres pharmaceutiques 1484 _
A Paris, on soumet les candidats au métier de pharmacien a des examens.
1514 -
En vertu d'une réglementation spéciale, on procède a la séparation des corporations d'apothécaires-épiciers et d'épiciers tout court. La séparation définitive sera réglementée par un édit royal datant de 1777-
1576 -
La.cré.ation du Jardin Botanique Pharmaceutique de Paris, ainsi que celle des cours de pharmacien.
1588 -
L'obligation de suivre pendant une année de cours spécialises a Poitiers.
1588*Les pharmaciens de Montpellier avaient rassemblé un corpus de materia medica dont le responsable était chargés de tenir trois conférences par année aux praticiens-pharmaciens de la ville.
46
PAYS GERMANOPHONES 125o
" A n t i d o t a r i u m N i c o l a i parvum".
133o
D é f i n i t i o n des t a x e s ,
1348
F o n d a t i o n de l a C h a r l e s U n i v e r s i t é de P r a g u e ; sunt s u b d i t i
Breslau. "apothecarii
Universitatis"
1350
S é p a r a t i o n de l a pharmacie e t m é d i c i n e a Nürnberg
1388
F o n d a t i o n de 1 * U n i v e r s i t é de H e i d e l b e r g
1392
F o n d a t i o n de 1 * U n i v e r s i t é
14-o9
F o n d a t i o n de l ' U n i v e r s i t é de L e i p z i g , 8 é t u d i a n t } p r é s e n t s
d'Erfurt
en q u a l i t é d ' " a p o t h e c a r i i " à l a F a c u l t é de Médicine 14-71
S é p a r a t i o n de l a pharmacie e t « é d i c i n e a H e i d e l b e r g
14-77
F o n d a t i o n de l ' U n i v e r s i t é de Tübingen
14-83
I m m a t r i c u l a t i o n des é t u d i a n t s q u a l i f i é s d'
"apothecarii"
à l ' U n i v e r s i t é de Tübingen 14£7
S é p a r a t i o n de l a pharmacie e t .médicine a Köln
15o2
F o n d a t i o n de l ' U n i v e r s i t é de Wittenbcrp;
1538
H a l b e r s t a d t : serment des p h a r m a c i e n s •
154-6
V a l e r i u s Cordus : " D i s p e n s a t o r i u m pharmacopolarum",
qui
a f a i t s a p a r u t i o n en t a n t que l a p r e m i è r e pharmacopée de Nürnberg 1564-
"Pharmacopoea Augustana" /Pharmacopée
d'Augsbourg/
1565
" D i s p e n s a t o r i u m Coloniae /Pharmacopée de C o l o g n e /
47
SUISSE
8 e s i è c l e : ordonnance médicale de Baie 9 e s i è c l e : manuscript de Sankt-Gallen 83o
pharmacie f i g u r a n t s u r le plan du monastère de SanktGallen
l25o
I n t r o d u c t i o n de l a dénomination de "magister pharmacie" à Baie
1271-1322 Serment des a p o t h é c a i r e s - s u r l ' o r d r e de Fédéric I I . 128o
S é p a r a t i o n de l a pharmacie e t de l a médecine
14-04- Réglementation pharmaceutique à Baie 146o
Fondation de l ' U n i v e r s i t é de B a i e . P r o p o s i t i o n : les a p o t h é c a i r e s doivent ê t r e soumis a des examens a l a Faculté de Médecine
14-85
Hortus S a n i t a t i s , é d i t i o n à Baie.
1517
Fondation de l a Pharmacie d'Or à Baie
1527
Apparition de Theophrastus P a r a c e l s u s . L'extension de l ' u s a g e des minéraux, des métaux e t des e x t r a i t s végétaux dans des b u t s t h é r a p e u t i q u e s .
48
AUTRICHE-HONGRIE 1192-95: "Manuscript de Pray :
le premier document écrit
relatif a la pharmacie en Hongrie 1244-1421
"Statuta civitatis Budensis ", réglementation des
pharmacies a Buda 1303-1320
L'apparition des apothecaires préparateur des
médicaments a Innsbruck et a Vienne /Autriche/ 1320
L'apparition des apothecaires préparateur des médicaments
Pozsony et a Buda. 1365
Fondation de l'Université de Vienne
1365
Fondation de l'Université de Cracovie
1367
Fondation de l'Université de Sopianae / Hongrie/ / jusqu'en 154-3/
1467
Fondation de l'Académie Istropblitaine /Posonium,Hongrie/
1552
" Ordo politiae " promulgué par le roi Ferdinand I. un arrêté relatif a la santé publique qui avait l'intention de placer sous un contrôle central l'ensemble de l'hygiène publique.
1564
C'est la Faculté de Médecine de l'Université de Vienne qui soumet a des examens les apothecaires et qui inspecte les pharmacies.
1576
" Politia sanitaria et medicinale " émanant de l'empereur Maximilien I e r
1586
Fondation de l'Université de Graz
EUROPE CENTRAIS
- 13ol La premiere pharmacie a Dubrovnik - 1364 Fondation de l'Université de Cracovie /Pologne/ - 1467 Fondation de l'Académie Istropolitaine /Posonium / _ 1470 Fondation de l'Académie de Buda / Hongrie/ - 14-16
siècles: développement du culte des Saints Corne et Damien
- 16 e siècle: visite de Paracelse en Europe Centrale, l'inflaence de celui-ci s'accentue, l'esprit de la Renaissance pénètre les médecins et les pharmaciens - 1550 La premiere pharmacie moderne a Posonium - 1512 La premiere pharmacie moderne a Brassé /Transsylvanie /
50
Littérature
1./ Hein, W.H., Sappert K.: Die Medizinalordnung Friedrichs II. Veröffentlichung der IGGP. Neue Folge 12. Eutin 1957. 2./ Schelenz, H.: Geschichte der Pharniazie. Berlin. 19o4. 449. 3»/ Adlung, A., Urdang, G.; Grundriss der Geschichte der deutschen Pharmazie. Berlin, 1935» 4./ Muller-Jancke, W.D.; 75o Jahre Apothekerberuf. Pharmazeutische Zeitung 136, 9-18. 1991. 5»/ Colapinto, L., Leopardi, G.; L'arte degli speziali Italiani. L*ariete Edizioni 6./ Kremer, Urdang, Sonnedecker. G.: History of Pharmacy. Fourth Edition, Philadelphia-Toronto, 1983. 7./ Vernia, P.; Historia de la Farmacia Valenciana Siglos XII al XVIII. Del Cenia al Segura, Valencia 199o. 8./ Sarmiento. J.P.; Farmacia e Industrializacion, Madrid, 1985. 9./ Schmitz, R.: loo Jahre Deutsche Pharmazeutische Gesellschaft Stuttgart, 199o. lo./ Folch You. G.: Historia General de la Farmacia. Madrid, 1986. 11./ 2alai,K.; Ein internationales Panorama über den Unterricht der Pharmaziegeschichte. Acta Congr. Intern. Hist. Farm. Granada, 1985. 12./ Zalai,K.: Pharmaceutical Education in Central Europe.. Pharmacy in History. 28. 138-145, 1986. 13»/ GanzinKer. K.; A gyógyszerészet története az osztrâk gyógyszerkönyvek tükrében Maria Teréziatól 1855-ig. Gyógyszerészet 15, 420-4-27. 1971.
51
14./ Riva Ernesto; and ...
A comparison between Ricettario Fiorentino
Acta of 3o. Congr. of IGGP in Prague. 1991.
15»/ Ganzinger, K.: Studiën zur Geschichte der österrreichischen Pharmacopöen. Wien, 198716./ Fehlmann, H.R.;
Pharmaziegeschichte in der Schweiz - von
den Anfangen bis ins 19. Jahrhundert. Médita, Schweiz. Zeitschf. für medizinische Technik, Arzt- und Spitalbedarf, 9/8o. Verlag Vogt/Schild, Solothurn 17./ Diener, E., Meyer, H.J.;
Apotheken und Europa. Apotheken
Report. ABDA. Fran&furt-Mainz, 1989. 18./ Baradlai J», Bârsony, E.: A Magyarorszâgi Gyógyszerészet Története. Budapest, 193o. 19»/ Zalai, K.; Az önalló gyógyszerészi hivatâs kialakulâsa Európaban. Gyógyszerészet 35» 4o1-412. 1991.
Prof. dr. Kâroly Zalai H-1092 Budapest, Högyes Endre u. 9.
52
HET AAPJE VAN PEETER VAN COUDENBERGHE IN DE ICONES VAN KONRAD GESNER (1560)* L.J. VANDEWIELE
Vooreerst wil ik er op wijzen dat mijn aandacht op deze samenwerking Van Coudenberghe-Gesner werd getrokken door een passus uit de doctorale thesis van CA. Gmelig-Nijboer, Conrad Gesner's 'Historia Animalium', Utrecht, 1977, blz. 71: 'the Galeopithecus or Sagouin... lts picture and description were send to Gesner by the Antwerp apothecary Peter Coudenberg.'
De Latijnse tekst in de Icônes van Gesner in vertaling Peeter van Coudenberghe, de zeer geleerde en alom bekende Antwerpse apoteker, heeft mij een zeer mooie en sterk sprekende tekening gestuurd van een dier, dat gewoonlijk Sagoin genaamd wordt (een naam die vermoedelijk werd gegeven door de inboorlingen van Brazilië, van waar het kort geleden werd aangevoerd). Ik stuur u de afbeelding van het Sagoin-dier (schrijft hij in een brief), naar levend model getekend met inachtneming van alle afmetingen. (De grootte van de tekening die hij stuurde, was ongeveer driemaal de grootte van onze afbeelding hier; of het dier zelf niet groter is dan op de tekening, weet ik niet.) Het was zeer levendig, vlug en schuw. Het had een zeer zachte pels. Het at rozijnen die in de zon gedroogd zijn en een weinig wit brood. Het werd hier verkocht voor 50 kronen, het komt uit Brazilië en is waarschijnlijk een kruising van een klein aapje en een wezel; menige diersoorten vermengen zich immers aldaar, wegens het warme klimaat van de streek. Nooit heb ik er iets over gelezen. Aldus Van Coudenberghe. Ons steunend op zijn woorden en op het uitzicht zelf van het dier, zullen wij het Galeopithecus noemen. Duits: Een vreemd dier, voor kort uit het nieuwe land Brazilië naar Antorff (1. Antwerpen) gebracht / van uitzicht ietwat gelijkend op een meerkat.
Commentaar Peeter van Coudenberghe heeft dus naar Konrad Gesner een tekening gestuurd van een klein, zonderling aapje, dat de scheepslui die uit Brazilië kwamen aan de Antwerpse haven hadden tentoongesteld en te koop hadden aangeboden. Wanneer een schip uit Brazilië aan de Antwerpse kade 'Mededeling gedaan op de bijeenkomst van de Kring voor de Geschiedenis van de Pharmacie in Benelux te Brussel op 25 en 26 mei 1991.
aanmeerde, was dat een heel evenement. Men bedenke dat de eerste Europeaan, de Spanjaard Vincente Pinzon, voet aan wal gezet had in Brazilië eerst in 1500 en dat, telkens een schip uit West-Indië in diezelfde eeuw hier aankwam, het steeds heel wat hier onbekende zaken meebracht. De wetenschapslui waren er als de kippen bij om nieuwe produkten aan hun rariteitenkabinet toe te voegen. Zo is het te begrijpen dat Paracelsus in zijn autobiografie schreef dat hij op de markt te Antwerpen meer geleerd had dan in alle universiteiten die hij bezocht had. Ook Peeter van Coudenberghe was een trouwe bezoeker van de markt, om vooral de nieuwe kruiden en specerijen te bestuderen, zoals hijzelf meedeelt in het kommentaar dat hij op Valerius Cordus' Dispensatorium schreef. Alhoewel uit niets blijkt dat Van Coudenberghe een voorliefde voor de zoölogie had, toch moet hij de boeken over dierkunde van Gesner bestudeerd hebben, want toen de scheepslieden die uit Brazilië kwamen een zonderling aapje te koop aanboden, zag hij onmiddellijk in dat dit een specimen was dat niet in Gesners Historia animalium voorkwam. Zoals het een humanist past, was hij onmiddellijk in de weer om dit mede te delen aan zijn vriend-zoöloog en zoals het een wetenschappelijk man past, portretteerde hij het beestje (of liet er een tekening van maken?), gaf de maten op en enkele karakteristieke kenmerken; hij had van de scheepslieden gehoord dat de inboorlingen het Sagoin noemden maar liet dan de eer van de klassering en de wetenschappelijke naamgeving aan de expert over. Gesner gaf het de naam Galeopithecus. Galeë is Grieks voor wezel en pithecos is aap; Galeopithecus betekent dus wezel-aap, omdat Van Coudenberghe hem gesuggereerd had dat het waarschijnlijk een menging was van een wezel en een klein aapje. Dergelijke mengingen komen veel voor in die warme landen, zegt hij. Deze verkeerde opvatting van rassenmenging heeft lange tijd stand gehouden maar werd tenslotte als onmogelijk afgewezen en daarom heeft de' benaming van Gesner geen stand gehouden voor de sagoinaap. De Galeopithecus of Gynocephalus behoort tot de orde der dermoptera, de vliegende maki's, een zoogdierorde uit Z.-O.-Azië. Nu wordt de sagoinaap geklasseerd onder de Callithricidae of Cebuellae of Marmosets, namen die gegeven worden aan kleine aapjes uit de Nieuwe Wereld en onderverdeeld worden in klauwaapjes (Hapalidae), leeuweaapjes (Mystax) en penseelaapjes (Oistiti). De sagoin valt onder de hapalidae, het heeft de grootte van een eekhoorn, met een pluimstaart die niet als grijpstaart kan gebruikt worden, vingers en tenen met blauwachtige nagels. Er bestaan verscheidene species, naargelang de tint van hun vacht. Volgens moderne zoölogen variëren de maten van kop en lichaam van 150 mm tot 305 mm en de lengte van de staart van 180 mm tot 405 mm. Wanneer we nu de maten van Gesner (en van die op de tekening van Peeter van Coudenberghe) daarmee vergelijken (7x3=210 mm en 9 x 3 = 270 mm), dan zien we dat deze inderdaad overeenstemmen met de werkelijke afmetingen. Gesner voegt er nog in zijn moedertaal - het Duits - aan toe dat het beestje gelijkt op een meerkat (een meerkat of makak is een soort hondsaap, de cercopithecinae).
53
96
Quadrup. fcrorum
quod Sagoin uuU go appellant (nomine forfan Brefiliaeincolis ufitato,unde nuper adue&um eft)iconem perpulchrèôt" accurate expref fam, Petrus Coudenbergius docliffimus celeberrimuscp Antuerpiac pharmacopocus mihicommunicauit. Saooini animalis ( inquit in epiitola) imagiuem mitto ad uiuum delineatam fecundû omnes dimenfîones, ÇPiïïvrœ auam mifit magnttudo, undique tripla ferè ad noftram erat: an nero animal tp/um quàmpit cluraexpnmiturmaiusnonJît,ignoro^ Viuidum admodumerat, agileactimidum, PJÜS erat mollibus adrnodü, Vuis paflïs uefcebatur Sole ficcatis, Sc pane albo mo* dico.Coronatis hîc quinquaginta diuenditum eft, aduedûex Brefilia. forfan ex Si* mia parua 8C Muftela procreatum.mifcentur enim ibi uariaanimalia, propter regio nis caliditatem.Nufquam de eo quicquam legi.SicilIe; nos ei'us uerbis 8c" fpecieipfa animalis inuitati,Galeopithecum nominabimus.
ANIMALIS
G E R M A N . tëinfrombtb>icr/ïw%\id>x>fbcmtmwittonb^:eftlwgen2fato:flT Uittreksel uit: Icônes animalium quadrupedum viviparorum et oviparorum, quae in historia animalium Conradi Gesneri Libro I et II describuntur. Tiguri (=Zürich) excudebat C. Froschoverus anno M.D.LX. (U.Bi. Gent, H N 179, blz. 96)
De Sagoin (sagouin) - Galeopithecus volgens Gesner Over het sagoinaapje is in de literatuur wel hier en daar iets te vinden. Zo wijdt NICOLAES LEMERY in zijn Woordenboek ofAlgemeene verhandeling der enkele Droogeryen. Te Rotterdam 1743, op blz. 661 een hoofdstuk aan de Simia, in 't Fransch Singe, in 't Nederduitsch Aep, omdat naar zijn oordeel deze dieren als 'droogery', d.i. als medikament kunnen gebruikt worden: 'het heeft veel vlugzout en olie in zich. Zyn vleesch is t'zamentrekkende, zijn hart gebraden en gegeten zynde meent men goed te zijn om 't geheugen te versterken. Zijn vet is ontbindende, en goed voor de zenuwen.' Ik wil hier wel de aandacht op vestigen, dat alhoewel zeer veel dierlijke vetten in de farmakopees werden opgenomen, het apevet in onze streken nooit officinaal is geweest. Nicolaes Lemery kent ookde Sagouin: 'In Brazilië, en op verscheidene andere plaetsen in Indië, vind men eene soort van kleenen Aep, in 't Fransch Sagouin, in 't Nederduitsch Brasiliaensche Meerkat genaemt; dees is zoo groot als een Inkhorentje, zyn hair is doorgaens geelachtig, som-
54
tyds graeuw of geschakeert; dit dier is van zoo een' teêren aert, dat de minste koude het doet sterven.' BUFFON noemt het Le Sagouin, vulgairement appelé singe de nuit. 'Sagoin, sagouin, mot dérivé de cagui, qui se prononce sagoui et qui est le nom de ces animaux dans leur pays natal en Brésil.' KONRAD GESNER (Zurich 1516-aldaar 1565) schreef een 70-tal werken waaronder een encyclopedische inventaris van alle kennis die over de verschillende diersoorten in die tijd bekend was. Zijn Historia animalium verscheen in opeenvolgende afleveringen: - 1551: Liber I: De quadrupedibus viviparis, - 1554: Liber II: De quadrupedibus oviparis, - 1554: Liber III: De avium natura, - 1558: Liber IV: De piscium et aquatilium natura, Liber V: qui est de serpentium natura, werd posthuum uitgegeven in 1587 door Jacobus Carronus uit Frankfurt. In 1560 heeft Gesner talrijke figuren uit zijn Historia animalium in een afzonderlijke uitgave verenigd, onder de benaming Icônes. Zo verschenen: Icônes animalium qua-
Overgenomen uit E.P. Walkeretal., Mammals of the World, Baltimore, 1963.
drupedum viviparorum et oviparorum, Icônes avium omnium en Icônes animalium aquatilium. In zijn eerste boek (1551) over de levendbarende viervoeters komt het sagoin-aapje niet voor; wel treffen we het aan in Icônes animalium quadrupedum viviparorum et oviparorum, quae in historia animalium Conradi Gesneri Libro I et II describuntur. Tiguri (Zurich) excudebat C.Froschoverus Anno M.DLX. Hieruit blijkt duidelijk dat Peeter van Coudenberghe de tekening aan Konrad Gesner heeft opgestuurd na 1551 en vóór 1560. We weten niet of hij deze 'iconem perpulchre & accurate expressam' zelf getekend heeft of die laten tekenen heeft. Hij had gemakkelijk een beroep kunnen doen op een bekwaam tekenaar, bv. uit het Plantijnse huis, waar hij vriend ten huize was. Wel weten we dat Gesner een goed tekenaar was, vooral van vogels, wat niet belette dat hij vaak de tekeningen van zijn correspondenten of bestaande afbeeldingen gebruikte, zoals dit het geval was met de beroemde Indische rhinocéros uit 1515 van Albrecht Durer, die n.b. zelf nooit een levende neushoorn had gezien.
De samenwerking Gesner - Van Coudenberghe Konrad Gesner werd geboren te Zürich op 26 maart 1516 en Peeter van Coudenberghe te Brussel op 16 mei 1517.
Zij waren dus niet alleen tijdgenoten maar ook leeftijdsgenoten. Ze waren allebei bezield met eenzelfde interesse voor de natuur. Het kon haast niet anders of hun wegen moesten elkaar kruisen. Peeter van Coudenberghe was officina-apoteker en botanicus; Gesner studeerde geneeskunde en natuurwetenschappen, was stadsgeneesheer te Zürich en daarna hoogleraar, eerst in de filosofie en later in de natuurwetenschappen. Beiden waren sociaalvoelend en hebben zich verdienstelijk gemaakt tijdens een pestepidemie. Gesner is eraan gestorven op 13 december 1565, niettegenstaande hij een ingewikkeld antipestmiddel uitgedacht had, dat in latere farmaceutische schriften, o.m. in het Antidotarium Weckeri, nog terug te vinden is onder de benaming Aqua contra Pestem Gesneri. Gesner was een 'Universalgelehter', een veelzijdig ontwikkeld man, een natuurgeleerde die zich ook als linguist, literair historicus en bibliograaf verdienstelijk heeft gemaakt. Hij heeft heel wat gepubliceerd op vele gebieden van de natuurwetenschappen. Zijn voornaamste werken waren baanbrekend voor de plant- en dierkunde. Hij had over geheel Europa een netwerk van correspondenten georganiseerd die hij raadpleegde voor zijn studies over de plant- en dierkunde. Zoals hijzelf schrijft in de Inleiding van zijn Historia animalium, is het nodig, wil men aan encyclopedische wetenschappelijke beschrijving doen, naast het thuis lezen en studeren, ook veel reizen te onder-
55
nemen naar het buitenland, maar dit was hem financieel onmogelijk bij gebrek aan een mecenas. Zo was hij ertoe gekomen een netwerk van vrienden over Europa uit te bouwen, die hem materiaal en gegevens stuurden. Deze organisatie is geleidelijk gegroeid. Ze heeft me veel moeite en geld gekost, schrijft hij. Ook steunde hij zich liever op zijn correspondenten dan op de gepubliceerde wetenschappelijke werken, wat een originele methode van werken was. Deze correspondenten waren immers zorgvuldig uitgekozen mensen, van wie hij wist dat zij natuurkenners waren die hem inderdaad nauwkeurige gegevens bezorgden: naam, beschrijving, afbeeldingen enz., en zelfs levend materiaal. Het was vooral op het gebied van de plantkunde dat Gesner en Van Coudenberghe elkaar hebben ontmoet. Voor het opstellen van zijn Horti Cermaniae, Argentorati ( = Straatsburg), 1561, had Gesner de meest bekende kruidtuinbezitters van Europa aangeschreven, vanzelfsprekend ook Van Coudenberghe, de beroemdste van allen. Gesner schrijft hierover (in vertaling uit het Latijn): 'In deze stad (Antwerpen) woont de zeer beroemde apoteker Peeter van Coudenberghe, in het huis De Oude Klok; hij is een zeer zorgvuldige navorser van de enkelvoudige medikamenten, hij bebouwt vol geestdrift een tuin, die rijk is aan verscheidene en zeldzame gewassen en tracht die steeds uit te breiden.'* Dank zij Gesner, die een beschrijving geeft van de meest zeldzame planten die er in voorkomen, kennen we een deel van de talrijke exotische planten die in de tuin van Van Coudenberghe groeiden. Het is ook langs Gesner om dat we weten dat Van Coudenberghe zorg droeg voor zijn planten, die hij 's winters onderbracht 'in locum hypogeon', naar een onderaardse plaats, en zo weten we dat Van Coudenberghe ook nog de uitvinder is van de serres. We staan hier weer eens voor een tijdspiegel, een voorbeeld van de goede samenwerking die er heerste onder de Renaissance Humanisten, in die fascinerende 16de eeuw. Om niet meegesleept te worden in het raderwerk waar de filosofen, de geestelijkheid en de politici in verstrikt waren en elkaar in Gods naam op leven en dood bestreden, besteedden de Renaissance geleerden al hun aandacht aan de wetenschap en voor iedere tak van de wetenschap betekent de 16de eeuw dan ook 'nieuw leven'. Het algemeen gebruik van het Latijn hief elke taalbarrière op en vereenvoudigde het onderling verkeer. De renaissance tijdgeest leidde tot persoonlijk onderzoek. De wereld is er wel bij gevaren. A.J.J. Van de Velde, die in 1951 in de Kon. Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België een mededeling deed Rond Gesner's Historia Animalium Liber I van 1551, bespreekt de werken over de Historia naturalis van een viertal tijdgenoten, met name Konrad Gesner (1516-1565), Guillaume Rondelet (1507-1566), Pierre Belon (1517-1565) en Ulysses Aldrovandi (1522* ' Anrverpiae, non procul oceano distans, emporiura longe nobilissimum copiosissimumque ad Scaldum flumen... in eâ urbe civis Petrus Coudenbergius pharmacopaeus percelebris ad insigne campanae veteris, omnium simplicium medicamentorum diligentissimus inquisitor, horturn variis studiis et raris stirpibus suo studio refertum excolere et augere pergit.' Op. cit., blz. 238.
56
Conrad Gesner (1516-1565) op 39-jarige leeftijd.
1607) en trekt hieruit volgende conclusie: 'Die geleerden, die in dezelfde jaren leefden, waren ook voorbeeldige mensen; alhoewel zij dezelfde wetenschappen beoefenden, hielden zij onderling de beste betrekkingen; hun leven was volledig aan de wetenschap gewijd; hun werkzaamheid was ook buitengewoon groot en vruchtbaar.' Eenzelfde parallellisme valt ook op in de relatie tussen Konrad Gesner 'de zeer werkzame geleerde', zoals Van de Velde hem noemt, en de even werkzame geleerde Peeter van Coudenberghe.
Geraadpleegde werken - Conradi Gesneri De Hortis Germaniae Liber, Argentorati, Excudebat Josias Rihelius Anno M.D.LXI. - Nicolaes Lemery, Woordenboek of Algemeene Verhandeling der Enkele Droogeryen, Te Rotterdam 1743. - M. Flourens, Oeuvres de Buffon, Paris 1843. - A.J.J. Van de Velde, Rond Gesner's Historia Animalium Liber I van 1551, Mededelingen Kon. VI. Ac. WLSK van België, Brussel 1951. - E.P. Walkers et al., Mammals of the World, Baltimore 1963. - C A . Gmelig-Nijboer, Conrad Gesner's Historia Animalium, an inventory of Renaissance Zoology, Thesis, R.U. Utrecht 1977. Dr. Apr. Leo Vandewiele Goudenhandwegel 26 9070 Destelbergen
DELFTSE APOTHEKERS .A. BOSMAN-JELGERSMA Tijdens de 19de eeuw evolueerde het apothekersberoep van artsenijmenger, deel uitmakend van de tweede medische stand, tot een zelfstandige professie die zich geheel had losgemaakt van de geneeskunde. De artsenijbereidkundige werd op universitair niveau tot apotheker opgeleid.
De opleiding De geneeskundige staatsregeling die in 1804 tijdens de Bataafse Republiek van kracht werd, was in de Franse tijd herzien en aangevuld. Toen in 1813 N o o r d - en ZuidNederland werden samengevoegd, moest de gezondheidszorg worden gereorganiseerd. Op 12 maart 1818 werd de basiswet tot regeling van de verschillende takken der geneeskunde afgekondigd. Er kwam eenheid in de wetgeving, doordat de verschillende verordeningen voor Zuiden Noord-Nederland werden vervangen door één wet. Vooral de apothekers hadden verwachtingsvol hiernaar uitgezien, want zij hoopten op een positieverbetering en een universitaire opleiding. Dit gebeurde niet. Er kwam wel een instructie voor de apotheker. Deze moest onder ede verklaren zich "als een regt geaard en menslievend apotheker betaamt en verpligt is, te zullen gedragen". De opleiding bleef dus, volgens het oude meester-knechtmodel uit de gildentijd, in handen van de gevestigde meesterapotheker. Men kon sedert 1823 ook een opleiding volgen aan de Klinische Scholen, in onder meer Amsterdam, Rotterdam en Haarlem. Dit waren onderwijsinstituten "ter aankweeking van Heelmeesters en Vroedvrouwen": de tweede medische stand. Deze scholen leidden apothekersleerlingen op in de kruidkunde, scheikunde, artsenijmengkunde en de materia medica. De Klinische Scholen werden opgeheven na 1865, het jaar waarin de nieuwe geneeskundige wetten van Thorbecke tot stand kwamen en een fundamentele wijziging aanbrachten in de bestaande situatie. De stedelijke C o m missies van Geneeskundig Toevoorzicht werden opgeheven en in plaats hiervan kwam een algemeen geneeskundig staatstoezicht. De nieuwe wetten bepaalden dat in de apotheek, behalve de apotheker, een hulpapotheker en een leerlingapotheker werkzaam konden zijn. De artsenijbereidkunst werd zelfstandig, maar het onderwijs en de examens bleven buiten de universiteit. De Wet op het hoger onderwijs van 1876 bracht hierin verandering. De apothekersopleiding werd een studierichting in de faculteit der wis- en natuurkunde aan de universiteit. De functies van hulp- en leerlingapotheker werden afgeschaft en in plaats hiervan kon men een examen voor apothekersbediende afleggen. Deze apothekersbediendèn kan men vergelijken met de hedendaagse apothekersassistenten. Anno 1865 telde Delft ruim 21000 inwoners. In de gezondheidszorg werkten 12 medici, 2 chirurgijns, 17 apothekers, onder wie de gasthuisapotheker, 4 tandmeesters en 7 vroedvrouwen. Delft kende in die tijd 13 verschillende begrafenis- en ziekenfondsen: de "bussen" en de "sociëteiten", die elk een eigen medicus, chirurgijn en apotheker hadden en onder een motto hun leden van genees- en heelkundige hulp voorzagen, zoals: Tot Nut en Voordeel, Tot Herstel der Gezondheid en Uit Liefde
tot Elkanders Nut. In het laatste kwart van de 19de eeuw nam het aantal apothekers af terwijl de bevolking toenam. De universitaire opleiding duurde langer en stelde zwaardere eisen en hierdoor liep het aantal afgestudeerde apothekers terug. Omstreeks 1920 waren er 7 apotheken op 43 990 zielen. De meeste waren gevestigd in het stadscentrum: de Markt, Wijnhaven, Hippolytusbuurt, Koornmarkt en Oude Delft, zoals dat al eeuwen lang het geval was geweest. Dat zou in de loop van de 20ste eeuw veranderen. De ontvolking van de binnenstad noodzaakte de apothekers zich te verplaatsen naar de buitenwijken.
Apothekers en het verenigingsleven Leerbrieven en diploma's zoals die in de gildentijd door het Delftse Collegium Medico Pharmaceuticum werden uitgereikt, behoorden na de opheffing van de gilden tot het verleden. Tegelijk met de stedelijke Commissies van Geneeskundig Toevoorzicht werden in 1823 ook departementale commissies ingesteld, die in het vervolg de apothekersexamens afnamen. Voor Delft was die commissie gevestigd te Den Haag. Nadat de basiswet voor de geneeskunde van 12 maart 1818 van kracht was geworden sprak men niet meer van departementale, maar van provinciale commissies. In de 19de eeuw werd de scheikunde voor de farmacie steeds belangrijker, want het geneesmiddelenassortiment ging steeds meer in de richting van het chemische medicament. Voor de beoordeling van de kwaliteit der grondstoffen werd de analytische scheikunde onontbeerlijk. De leerlingapotheker werd hierin onderwezen en deze nieuwe scheikunde stelde eveneens hoge eisen aan de apotheker-opleider. Hij kon in zijn apotheek en laboratorium experimenteren en hij moest de vakliteratuur bestuderen, want een grondige wetenschappelijke ondergrond was onontbeerlijk. Contact hierover met andere collega's was meïie van belang. Na de opheffing van de gilden was daar eens te meer behoefte aan. Vandaar dat in de 19de eeuw wetenschappelijke genootschappen en leesgezelschappen werden opgericht, waarin apothekers vaak een actieve rol vervulden. Door het samengaan van twee Amsterdamse farmaceutische gezelschappen ontstond de beroepsorganisatie voor apothekers: de Nederlandsche Maatschappij ter Bevordering der Pharmacie: de NMP. Bij de oprichting op 23 april 1842 besloot men voorlopig alleen in Amsterdam bijeen te komen. De vergaderingen en de voordrachten werden vaak opgeluisterd door experimenten. Daartoe kocht men twee door de Delftse apotheker P J . Kipp ontwikkelde toestellen voor de bereiding van zwavelwaterstofgas. De NMP groeide uit met stedelijke departementen in het gehele land. Zo kreeg op 18 oktober 1843 de Delftse geneeskundige commissie het verzoek daarvoor een apotheker aan te wijzen. De keus viel op P J . Kipp, als "iemand die bij ons bekend is vol ijver om mede te werken tot alles wat tot de bloeij der wetenschappen strekken kan". Kipp bewoog zich graag in het verenigingsleven. Hij was van 1844 tot 1850 lid van het hoofdbestuur der NMP. Hij richtte 4 juli 1844 het departement Delft op. Hij werd voorzitter daarvan en zijn collega's J.F. Hansen en A. van
57
kunde, in het geheele chemische vak, binnen- en buitenslands, een degelijke naam verwierf, dien hij verschuldigd was zoo aan zijn daartoe zich zeer gunstig bestaanden aanleg, als niet minder aan zijn vasten en volhardenden wil, om door te dringen tot in de diepste schuilhoeken der chemische wetenschap". Delft had "een van zijn meest geachte burgers verloren". De stedelijke geneeskundige commissie deed nooit vergeefs een beroep op hem voor het onderzoek van voedingsmiddelen en stoffen die gevaar konden opleveren voor de gezondheid. Oudste afbeelding van cen Kipptoestel uit zijn publicatie van 1844. Hoog één m, met ring van "elastieken gom". De buis heeft onderaan een gaatje, bij a en c kurken.
Tweede vorm van het Kipptoestel, uit zijn tweede publicatie van 1844; slechts 16 1/2 cm. hoog. Prijs I'. 5,50.
2.
Hel oudste nog bestaande Kipptoestel in het Ned. Hist. Natuurwetenschappelijk museum. Leiden. Hoog 62 1/2 cm.; met geribde binnenhuis en hollen glazen voet.
Enkele Kipptoestellen.
de Goorberg respectievelijk secretaris en penningmeester. Ondanks de door Kipp gehouden lezingen en experimenten tijdens de bijeenkomsten, waarop "de voorzitter niets onbeproefd laat, om het avond-uur voor de leden aangenaam te maken", heeft hij niet kunnen verhinderen, dat door gebrek aan belangstelling het Delftse departement al in juni 1850 werd opgeheven. De Delftse apothekers zijn sedertdien lid geweest van het Rotterdamse of Haagse departement en vanaf 1912 uitsluitend van het laatste. Toch hadden zij behoefte aan een eigen belangenvereniging, teneinde typisch Delftse aangelegenheden te bespreken. Daarom werd, met goedkeuring van het departement 's-Gravenhage op 20 december 1917 de Delftse Apothekersvereniging opgericht. Deze vereniging is nog steeds een onderdeel van het Haagse departement.
Petrus Jacobus Kipp 1808-1864 De chemicus, technicus, wetenschapper en fabrikant P.J. Kipp was een der bekendste iode-eeuwse Delftse apothekers. Hij nam in 1830 van zijn collega J.C. Blom de apotheek aan de oostzijde van de Oude Delft over (thans nr. 162). In dit pand werden zijn acht kinderen geboren. In 1843 werd door H . W . Schmidt een schilderij van het gezin Kipp gemaakt (afb. 1). Kipp ontwierp in 1844 het al genoemde gasontwikkelingsapparaat, dat bekend is geworden als het Kipptoestel (afb. 2). Zijn activiteiten, waaronder het vertalen van wetenschappelijke werken, het publiceren van artikelen over zijn chemisch onderzoek en het ontwerpen van allerlei instrumenten, werden bij zijn overlijden in de Delftsche Courant van 3 februari 1864 uitvoerig beschreven en hij werd iemand genoemd, die "zijn wakkere en uitstekende geest op het gebied der natuurwetenschappen zoodanig ontwikkelde dat hij, behalve in de artsenijmeng-
58
De instrumentenhandel van P.J. Kipp Kipp begon al spoedig na zijn vestiging als apotheker zijn handel en fabricage van instrumenten. O m de door hem ontworpen apparatuur te fabriceren en te repareren nam hij de instrumentmaker G.B.H. Filbry in dienst. Deze werkte aanvankelijk in zijn eigen werkplaats, maar in 1853 kon hij achter de apotheek over een grotere ruimte beschikken. De apotheek was inmiddels verplaatst naar een ander pand aan de Oude Delft (thans nr. 204). In 1850 verscheen de Catalogus van de Natuur-, Schei- en Artsenijbereidkundige toestellen en Gereedschappen, die geleverd worden door P.J. Kipp te Delft. Hierin werden 734 verschillende insrumenten aangeboden. Na het overlijden van Kipp in 1864 zetten zijn twee zoons de apotheek en de instrumentenhandel voort (afb. 3). W.A. Kipp had de leiding over de apotheek, zijn jongere broer de leiding over de instrumentenfabriek. Samen hebben zij dit bedrijf onder de naam Fa. P.J. Kipp & Zonen geleid. Volgens een aankondiging in de Delftsche Courant van 10 januari 1865 waren dit magazijnen van: "Chemische, Pharmaceutische, Chirurgische, Physische, Optische, Photographische, Mathematische en andere instrumenten en gereedschappen, benevens chemicaliën". Zij bleven samenwerken met G.B.H. Filbry. Diens zoon, eveneens instrumentmaker, kwam in 1865 in vaste dienst en is 50 jaar bij de firma P.J. Kipp & Zonen gebleven. De instrumentenfabriek en de winkel, voorheen P.J. Kipp & Zonen, was vanaf 1917 gevestigd aan de Voorstraat nr. 67-75. Hier woonde ook de instrumentmaker J.W. Giltay, die het bedrijf had overgenomen en er - tijdelijk --zijn naam aan had gegeven. Vanaf 1963 stond de fabriek aan de Mercuriusweg nr. 1, buiten het stadscentrum. De apotheek bleef gevestigd op Oude Delft nr. 204, waar W.A. Kipp tot 1898 werkzaam was. Zijn schoonzoon C A . van Greuningen, zijn opvolger, bleef daar tot 1911. Nog steeds is in ditzelfde pand een apotheek gevestigd. De naam apotheek W.A. Kipp bleef gehandhaafd als eerbetoon aan de familie Kipp.
Gasthuisapothekers Christiaan Ninaber van Eyben 1J80-184Q Op 28 januari 1809 tekende C. Ninaber van Eyben de instructie bij zijn benoeming als gasthuisapotheker. Hij beloofde "zich naar alle de vorenstaande articulen met de meeste getrouwheid en activiteit te zullen gedragen en in alles te zullen doen en handelen zoo als een eerlijk en getrouw apotheker en suppoost van dit godshuis schuldig en gehouden is te doen". Dat heeft hij voortreffelijk waargemaakt in de bijna 40 jaren dat hij de leiding had van de apotheek, dikwijls onder moeilijke omstandigheden, zoals tijdens epidemieën. Hij streefde er steeds naar het toegewezen budget niet te overschrijden. Zijn jaarlijkse traktement bedroeg ƒ 250,- met vrije kost en inwoning. Van Eyben speelde een belangrijke rol bij de opleiding
V
/y&L £*/,
&0M
é^j^ÊtLA/UAdL.
/E Jl&Iff A lunet, 3.
-•
Rekeninghoofd van de firma Kipp & Zonen uit 1865. Foto GAD
van apothekersleerlingen, die hij onderwees in de "artsenijmengkundige scheikunde". Maar na de oprichting van de Rotterdamse Klinische School in 1828 verminderde het aantal leerlingen snel. Deze school gold als de beste van het land en haar lector G.J. Mulder was een autoriteit op chemisch en farmaceutisch gebied. De meeste Delftse apothekersleerlingen zijn in de ruim 40 jaar dat deze school bestond, waarschijnlijk daar opgeleid. Johan Hendrik Willem Elsevier Balfourt i822-i8g6 Na het overlijden van Van Eyben op 23 juni 1849 werd J.H.W. Elsevier Balfourt opvolger. Deze was in de gasthuisapotheek opgeleid en had op 17 juni 1843 voor de Geneeskundige Provinciale Commissie te Den Haag het apothekersexamen afgelegd. Men benoemde hem op 4 augustus 1848 met algemene stemmen wegens "de kunde en het voortreffelijke gedrag van de adjunct-apotheker, die door den Heer Van Eyben tot de volkomene bekwaamheid is gebragt en de reeds veeljarige diensten door hem aan het Godshuis bewezen". Hij kreeg de titel van stadsapotheker. De op 15 september 1849 door hem getekende instructie verschilde aanzienlijk met die van 1809. Het salaris was verhoogd tot ƒ 500,- per jaar, maar alle vroegere emolumenten waren vervallen. De apotheker moest bovendien zorgen voor het schoonhouden van de werkruimte en daar behoorde ook het reinigen van het vaatwerk bij. Hij had assistentie van een stamper en een bediende. Ter gelegenheid van zijn 25-jarig jubileum als gasthuisapotheker werd hij in augustus 1874 gehuldigd. Vooral tijdens de hevige cholera-epidemieën van 1848-1849, 1853, 1855 en 1866 was hij dag en nacht in de weer. De
vrouwenzaal van het gasthuis had men ingericht als cholerahospitaal, terwijl de apotheker "zijne zorgen wijdde tot het behoorlijk desinfecteeren van besmette woningen, huisraad enzovoort. In deze perioden werden jaarlijks meer dan 42000 recepten bereid. Na de invoering van de Wetten op de geneeskunde en op het hoger onderwijs van Thorbecke werd in 1876 een nieuwe instructie opgesteld. De apotheker moest beschikken over geneesmiddelen "welke bij de Wet zijn voorgeschreven". Hij kreeg meer assistentie en hij werd bijgestaan door een eerste en tweede bediende, een stamper en een loopjongen. Hij genoot vrij wonen, zijn jaarinkomen was verhoogd tot ƒ 1850,-, maar te zijnen laste kwamen: "de voeding voor den apotheker en eerste bediende, het verstrekken van koffie, thee en bier voor het dienstdoend personeel, het schoonhouden, de verwarming, verlichting en het witten der muren van alle gebouwen tot de apotheek behoorende, en de bewassching met inbegrip van daartoe vereischt wordende gereedschappen". Cornelis Buyn 1824-1905 Toen in 1888 Elsevier Balfourts opvolger C. Buyn een nieuwe instructie tekende, was het jaarsalaris verhoogd tot ƒ 2500,-. Hij of zijn bediende moest zich in de apothek bevinden van "des voormiddags half negen tot des avonds zes uur". De apotheker diende altijd bereikbaar te zijn en mocht gedurende de nacht de stad niet verlaten. Beiden genoten vrij wonen in het gasthuis. Daartoe was al in 1834 voor Van Eyben een onderkomen gebouwd naast de gasthuisapotheek aan de Brabantse Turfmarkt. Hierin bevonden zich een huiskamer, slaapkamers voor de apotheker en voor de eerste bedien-
59
4-
Interieur van de apotheek Straman, gevestigd aan de Wijnhaven hoek Nieuwstraat. De apotheekopstand bevindt zich in het Frans Hals Museum te Haarlem. Foto Tom Haartsen.
de, twee dokterskamers en een dienstbodenkamertje. Het in deze ruimten aanwezige ameublement kreeg de apotheker in bruikleen mèt de verplichting tot onderhoud en vernieuwing. Hiervan en ook van alle andere goederen die zich in de werkruimte van de apotheek bevonden, het laboratorium, het stampervertrek en de zolder, werd een inventarislijst opgesteld die de apotheker moest ondertekenen. In het stampervertrek waren een grote koperen vijzel met ijzeren stamper, een hakblok, een houten pers, een stenen mortier met stamper, een hakblok, een droogblik en verschillende zeven. Buyn was 64 jaar toen hij werd aangesteld als gasthuisapotheker. In 1904 was hij als 80-jarige nog steeds werkzaam. Toen zijn eerste bediende langdurig ziek werd en de knecht zijn pols brak, nam de tweede bediende, een vrouw, deze taken waar. Zij nam haar intrek in het apothekershuis, maar zij kon het er op den duur niet uithouden: "De plagerijen waaraan de eerste bediende had bloot-
60
gestaan moesten ergerlijk zijn", zo liet zij de regenten van het gasthuis weten. Dezen vonden het nu tijd de apotheker "eenen wenk te geven" om zijn ontslag in te dienen. Hij liet immers alles over aan zijn assistenten en zij achtten hem niet langer in staat verantwoordelijk te zijn voor de geneesmiddelen die in de apotheek werden bereid. O p 1 mei 1905 verzocht apotheker Buyn om eervol ontslag "wegens zijn hooge leeftijd en de daaruit voortvloeiende gebreken." Casper Maurits Meerburg Buyns opvolger werd de uit Amsterdam afkomstige apotheker C.M. Meerburg, die spoedig liet blijken niet geschikt te zijn. Hij was weinig in de apotheek aanwezig en kwam dikwijls 's avonds te laat thuis, waardoor de bediende moest overwerken. Bovendien was hij 's nachts nog al eens uitstedig. Talrijke klachten bereikten de regenten en in november 1906 werd hij ontslagen.
Theodora Geertruida Eigeman 1874-^54 Als opvolger van Meerburg werd voor het eerst een vrouw benoemd, die de regenten schreef: "Hartelijk dank voor het in mij gestelde vertrouwen. Niets liever wensch ik dan verscheidene jaren tot Uw aller tevredenheid als zoodanig werkzaam te zijn." In de gasthuisapotheek hadden inmiddels vrouwen zich een plaats als bediende verworven, maar er moest daarvoor veel tegenstand worden overwonnen. In 1891 woedde in de regentenvergadering nog een hevige discussie over de vraag of enige meisjes wel in de apotheek mochten worden opgeleid. Apotheker Buyn moest instaan voor de "orde die in de apotheek moest heerschen". Wellicht heeft zijn hoge leeftijd mede de doorslag gegeven dat er geen bezwaren meer waren tegen het werken van vrouwen in de gasthuisapotheek. Th.G. Eigeman had farmacie gestudeerd aan de Leidse universiteit en toen zij op 14 juli 1898 haar apothekersexamen aflegde, was zij een der eerste vrouwelijke apothekers van Nederland. Toen zij solliciteerde naar de functie van gasthuisapotheker te Delft was zij 32 jaar. Uit de 28 sollicitanten hadden de regenten haar verkozen omdat "de voordeelen van het benoemen van eene niet al te jeugdige, beschaafde vrouw tot gasthuisapotheker vele zijn". Bij haar benoeming op 17 november 1906 werd een nieuwe instructie opgesteld, die in druk verscheen. Artikel 1 was geheel nieuw: "De apotheker is aansprakelijk voor de gevolgen voortvloeiende uit de Wet van 1 juni 1865, regelende de uitoefening der artsenijbereidkunde". Het jaarlijkse traktement was weliswaar verlaagd tot ƒ 2000,- met recht op vrij wonen, maar de apotheker hoefde niet meer te betalen voor koffie, thee en bier, schoonhouden, verwarming, verlichting enzovoort, zoals dat voordien gebruikelijk was. Wel bleef de apotheker verantwoordelijk voor de goederen die aan het gasthuis toebehoorden en die aanwezig waren in de apotheek en de woning. Ook kwam er een leeftijdsgrens van 70 jaar. Behalve de regenten had tevens de geneesheer-directeur het toezicht op de apotheek. Na haar benoeming werd mejuffrouw Eigeman in de regentenvergadering ontvangen waar de voorzitter haar haar toesprak met de woorden: "Het zal wel een heel werk zijn om alles in orde te brengen, maar dan is de voldoening des te grooter". Hij uitte de wens dat zij er een modelapotheek van zou maken. Vier maanden later werd de apotheek door de farmaceutisch inspecteur geheel in orde bevonden. Eigeman besteedde niet alleen aandacht aan de opleiding van apothekersassistenten en studenten in de farmacie, maar zij kreeg ook van het gemeentebestuur opdrachten voor analytisch-chemisch onderzoek, als van drinkwater en ijswaren die op straat werden verkocht. De chemicaliën voor de apotheek, besteld bij de firma De Bosson te Dordrecht, werden door haar op kwaliteit onderzocht. De Bosson was niet de enige leverancier, ook apotheek Hansen & Nijdam aan de Burgwal tevens groothandel in chemicaliën, drogerijen, verbandstoffen enzovoort, leverde genees- en verbandmiddelen aan de gasthuisapotheek.
De gasthuisapotheek Tijdens de ingrijpende verbouwing van het gasthuis in de jaren 1865-1896 kwam er ook een nieuwe apotheek en
een apothekershuis. De apotheek werd opgeheven toen in oktober 196S een geheel nieuw ziekenhuis werd geopend aan de Westlandseweg — op de plaats waar in de 15de en 16de eeuw het kartuizerklooster stond — en ging op in de centrale apotheek van de SSDZ: de Stichting Samenwerking Delftse Ziekenhuizen. De apotheek in het oudste gasthuis van Nederland had toen bijna driehonderd jaar — van 1674 tot 196S - gefunctioneerd.
Apothekers en hun apotheek Gedurende de ruim 60 jaar - van 1804 tot 1865 - dat de Delftse Geneeskundige Commissie voor Geneeskundig Toevoorzicht haar werkzaamheden verrichtte, moest zij jaarlijks een verslag bij de departementale (later provinciale) commissie te Den Haag indienen. Over 1817 werd vermeld: "ook kunnen wij op een aantal welingerigte apotheken, met kundigen artsenijbereiders bogen; daar echter het getal hiervan alhier veel te groot is, in aanmerking der bevolking, zo begonnen sedert eenigen tijd eenige van dezelve zeer te vervallen, redenen waarvan de commissie noodig oordeelde, door herhaalde visitatien dezelve werkzaam te houden". In 1817 waren in Delft 14 apothekers gevestigd op een bevolking van ruim 13000 inwoners. In 1865 waren 17 apothekers werkzaam op bijna 22000 zielen. In de 20ste eeuw daalde dit aantal: in 1913 waren er 7 apothekers op een inwonersaantal van 35000. Het grote aantal apothekers in de 19de eeuw maakte uitbreiding van het assortiment noodzakelijk. Omstreeks 1850 was tenminste de helft — 7 apothekers — tevens drogist. Zij hadden behalve een apotheek ook een "affaire in drogerijen en verfwaren".
De inspectie der apotheken Bij de inspectie of visitatie hanteerde een visitatiecommissie - samengesteld uit doktoren, apothekers en chirurgijns — normen, aan de hand waarvan zij apotheken en drogisterijen classificeerde als: "zeer goed", "goed", "middelmatig" of "slecht". Ze moesten voldoen aan de eisen van het op dat moment geldige voorschriftenboek: de farmacopee. Volgens deze richtlijnen werden grondstoffen en preparaten ingekocht. Het was verplicht de naamgeving, dus de etikettering op de standflessen en voorraadbussen hiermee in overeenstemming te brengen. De visitatiecommissie lette vooral op de kwaliteit der medicamenten en inspecteerde de voorraad, de balansen en gewichten. Ook orde en netheid van de apotheek waren van belang. In 1817 voldeden 3 van de 14 apotheken niet aan de eisen. In de jaren 1840-1845 was er over de gehele linie wat aan te merken: "Het schijnt dat het de meeste H.H. Apothekers niet aan kunde, maar aan lust tot orde en werkzaamheid ontbreekt." Nadien ging het enige jaren beter, maar regelmatige controle bleef noodzakelijk. In 1846 was men zeer tevreden over de "Heeren Hansen en Kipp, bij wie wij niet alleen de vereischt wordende geneesmiddelen in zeer goeden staat hebben aangetroffen, maar ook zeer exquise scheikundige preparaten hebben gezien". In het algemeen werd de gasthuisapotheek als zeer goed beoordeeld, hoewel "de doelmatigheid van het lokaal te wenschen over liet". In 1861 was deze apotheek "zoo vochtig, dat de bloemen, kruiden, wortels en basten niet in de laden konden worden bewaard".
61
Detail van de Delftse simpliciakast, welke zich thans in het Rijksmuseum bevindt. Foto particulier bezit.
Het waren veelal dezelfde apotheken die als minder goed of slecht werden gekwalificeerd. De teruggang van de economie in de eerste helft van de 19de eeuw liet ook de apothekers niet ongemoeid en het was voor velen dikwijls moeilijk de nodige apparatuur aan te schaffen en een voldoende geneesmiddelenbestand op peil te houden. Als daar tegenspoed of gebrek aan vertrouwen van het publiek bijkwam, was dat soms zelfs een reden de apotheek te sluiten. Zo verging het in 1828 J.A. Schagen van Leeuwen, die was gevestigd aan de Koornmarkt. Apotheker J.P. Visser, eveneens gevestigd aan de Koornmarkt, kreeg in 1840 van de visitatiecommissie te horen dat: "de hoogst geringe voorraad ons overtuigde dat den eigenaar de liefde voor zijne zaal en welligt het vermogen mist, om aan dezelve een welvarend aanzien te verleenen". Visser sloot de apotheek in hetzelfde jaar en richtte een verzoek tot de burgemeester: "tot verbetering van mijn lot, wanneer het mocht gebeuren, de Spoorlijn alhier in werking gcbragt wierd, mij te willen aanbevelen bij den raad van administratie het beheer hebbende over de spoortrein, om geplaatst te worden bij dezelve". Zijn wens ging niet in vervulling, want in 1846 stond hij geregistreerd als winkelier.
De apotheek van weleer In de periode 1813-1914 hebben verschillende Delftse apothekers het vak van vader op zoon uitgeoefend. In de meeste gevallen bleef de apotheek in hetzelfde pand gevestigd, ook als andere collega's het bedrijf overnamen. Thans zijn de meeste apotheken verplaatst naar de buitenwijken van de stad. Alleen apotheek W.A. Kipp is nog gevestigd in het huis, dat P J . Kipp in 1852 voor ƒ 4000,kocht en verbouwde: Oude Delft 204. Men kan zich nauwelijks meer voorstellen hoe een apotheek in de 19de eeuw en de eerste helft van de 20ste eeuw er van binnen heeft uitgezien. Het spreekt vanzelf dat de inrichting veranderde als gevolg van de ontwikkeling van het beroep
62
en de geest van de tijd. De receptuur was veelal tijdrovend en ingewikkeld, aangezien de apotheker de meeste geneesmiddelen zelf bereidde. Hoewel de chemische middelen en de spécialités in opkomst waren, was het merendeel van de grondstoffen nog plantaardig. Bladeren, basten, wortels, bloemen en kruiden ondergingen een grondige bewerking in een vijzel of mortier, dan wel op een hakblok, alvorens ze werden verwerkt. Er werd veel gedistilleerd om de vluchtige bestanddelen te isoleren. Waterige aftreksels werden ingedampt tot extracten. Door extraheren met alcohol verkreeg men tincturen en door koken met water decocten en infusen, die weer in drankjes werden verwerkt. Op een fornuis werden suikeroplossingen tot stropen ingedampt. Voor de bereiding van pleisters, zetpillen en klysma's had men eveneens speciale apparatuur nodig. Een fraai interieur en mooi houtsnijwerk waren kenmerkend voor deze periode. De talrijke grondstoffen en preparaten werden bewaard in potten, flessen, en bussen in een opstand, zichtbaar voor iedereen. Vanzelfsprekend was er een speciale kruidenkast, een pleisterkast en een vergifkast. In het Haarlemse Frans Hals Museum kan men nog de empireopstand van apotheek Straman bewonderen (afb. 4). Deze apotheek bevond zich op de hoek van de Wijnhaven en de Nieuwstraat. In 18 n vestigde zich in dit huis - vanouds De Spaense Vloot genoemd - apotheker Th.J. Stadhouders. In 1833 associeerde hij zich met zijn zoon, die in 1845 de apotheek van hem overnam. Stadhouders jr. overleed in 1850 op 34-jarige leeftijd. Zijn weduwe zette de apotheek voort met provisor J.A. Stramân. Deze kon de apotheek, die al die jaren door de visitatiecommissie als zeer goed was beoordeeld, in 1852 van haar overnemen. J.A. Straman overleed in 1893 e n werd opgevolgd door zijn zoon Chr.M.J.A. Straman, die de zaak voortzette onder de naam firma J.A. Straman. Hij bleef tot 1937 gevestigd in het pand aan de Wijnhaven. Van 1905 tot 1919 was Straman lid van de gemeenteraad.
Van een Delftse apotheek is een in 27 december 1824 opgemaakte notariële inventarisatie bewaard gebleven.
Het geeft een goede indruk hoe de apotheek er destijds uitzag: "Eene winkelkast, ligt bruin van kleur, gedeeltelijk verguld van boven met twee penschuivende ramen van twaalf glasruiten, waarin zich bevinden eenige glazen stopflesschen met poeders, chemicalia en olieteiten, waarnevens aan wederzijden een kast met stopflesschen waarin spiritualia, chemicalia, tincturen en medicinale wijnen, en weder daarnaast, mede aan beiden zijden, een kast aan de eene zijde met zalven en aan de andere zijde met extracten en conserven, zijnde dezelve kasten van onderen voorzien van laden en kleine kastjes met deurtjes waarin eenige tinne maten en tregters, diverse stropen enzovoort. Een dito kast met twee reijen groote stopflesschen waarin spiritualia en tincturen, waaronder drie reijen met waterkaraffen en vervolgens een kastje met schuifdeuren. Een dito kruidenkast met 63 laden genommerd van 1 tot en met 63 waarin kruiden en drogerijen, onder welke laden zich bevinden drie kastjes met diverse medicamenten, waarvan het middelste kastje met twee schuifdeuren. Zijnde de gezegde kasten van boven voorzien van een frontispice met zeven zwart gebronsde beelden en drie dito vazen daarop staande. Een geverfde hoekbank met een bruin eikenhoute blad waarin 14 laden met diverse drogerijen, ijzere en kopere spatels enzovoort, op dezelve hoekbank aan de eene zijde een lessenaar en hekje, en de andere zijde een kapel met vier kopere vijzels en ijzere stampers, eenige steene mortieren, een doos met twee pond nederlandsche gewigten en een dito met eenig medicinaal gewigt. Een groote witte marmere mortier op een houte voet. Vier paren kopere schalen en balansen. Een winkeltrapje. Een kopere distilleerketel met een tinne helm. Twee ijzere fournuizen. Vier kopere bekkens. Twee dito pannen met deksels. Een distilleerton met een tinne slang. Een ijzere vijzel met dito stamper. En hetgeen verder tot eene complete apothekerswinkel en laboratorium behoort en wat daarin gevonden wordt."
Maar ook voor deze i9de-eeuwse apothekers golden de woorden van het opschrift dat is aangebracht op de vroeg i8de-eeuwse simpliciakast van het Delftse Collegium Medico Pharmaceuticum: Pietas, Scientia, Temperantia, Vigilantia et Studim assiduum ornant Pharmacopceam: Geloofswetenschap, geduld, waakzaamheid en voortdurende studie sieren de apotheker (afb. 5). Bronnen GAD, Oud-notarieel. Protocol 3761, acte 145, 27 december 1824. Literatuur Bierman, A.I., Van artsenijmengkunde naar artsenijhereidkunde. De ontwikkeling van de Nederlandse farmacie in de ïgde eeuw. Amsterdam 1988. Bosman-Jelgersma, H.A., Vijf eeuwen Delftse apothkers. Amsterdam 1979. Gouweleeuw. J.W.A., Inventaris van het Oude en Nieuwe Gasthuis te Delft, in: G^4D, 1970, nrs. 90, 195 en 204 t/m 207.
Winters, W., P.J. Kipp. T.g.v. 150 jaar jubileum te Delft. Delft 1980.
Prof. Dr. H.A. Bosman-Jelgersma Mathenesselaan 1 2343 HA Oegstgeest
Deze apotheek was door apotheker G. van Kuyk in 1805 gevestigd aan de Oude Delft (thans nummer 55). In 1849 verkocht hij deze aan zijn collega D J . Cockuyt, die er tevens een "handel in drogerijen en verfwaren" van maakte. Cockuyt verkocht het bedrijfin 1854 aan apotheker P.J. Paling, die eenjaar later plotseling op 44-jarige leeftijd overleed. Zijn weduwe zette de apotheek voort met provisoren. Een van hen, apotheker J. van Riel, werd in 1857 eigenaar van de apotheek. De oude naam firma wed. P.J. Paling, apotheek en drogist, bleef gehandhaafd. In 1861 werd de apotheek verkocht aan A.L. Oversluijs. Na diens overlijden in 1893 zette zijn weduwe de apotheek voort totdat haar zoon A.L. Oversluijs jr. in 1900 aan de Leidse universiteit zijn apothekersexamen aflegde en de apotheek overnam.
Besluit Ook in de periode van 1813 tot 1914 hebben Delftse apothekers hun beroep uitgeoefend ten dienste van de bevolking. Tijdens de 19de en in de eerste helft der 20ste eeuw kwamen er belangrijke veranderingen in deze beroepsuitoefening, vooral ten gevolge van de geneeskundige wetten van 1865.
63
DE NEDERLANDSE FARMACIE TIJDENS DE TWEEDE WERELDOORLOG H.A. BOSMAN-JELGERSMA
Over de Nederlandse farmacie tijdens de Tweede Wereldoorlog is nog weinig gepubliceerd. Wittop Koning heeft summier de opheffing van de 'Maatschappij' en het Pharmaceutisch Weekblad vermeld.1 De farmaceutische geschiedschrijving heeft tot nu toe vrijwel geen aandacht besteed aan deze bewogen periode. In deze bijdrage zal globaal worden beschreven hoe het voor de Nederlandse apotheker in de periode 1940-'45 steeds moeilijker werd zijn vak naar behoren uit te oefenen. Geneesmiddelen en receptuurgrondstoffen werden steeds schaarser en distributie ervan was dan ook onvermijdelijk. De maatregelen van de Duitse bezetter, die het leven van alle dag ingrijpend veranderden, beïnvloedden vanzelfsprekend ook de werkzaamheden in de apotheek. Voor gegevens over deze periode bleken het Pharmaceutisch Weekblad en vanaf 1943 het Tijdschrift voor Artsenijkunde de belangrijkste bronnen. De periode vóór de oorlog In het jaar 1939 telde de 'Nederlandse Maatschappij ter Bevordering der Pharmacie' (N.M.P.) ruim duizend leden, waarvan bijna 800 praktiserend apotheker waren. Van het orgaan van de N.M.P., het Pharmaceutisch Weekblad, ook genoemd Tijdschrift voor Apothekers en Apotheekhoudende Geneeskundigen, was de Amsterdamse hoogleraar P. van der Wielen de hoofdredacteur. De bereiding van geneesmiddelen in de apotheek was in die tijd nog tijdrovend en ingewikkeld. Talrijke grondstoffen moesten worden verwerkt tot decocten, infusen, smeltzalven, zetpillen, pillen, clysma's, dranken en poeders. Het wettig geldende voorschriftenboek, de vijfde editie van de Nederlandsche Pharmacopée, was in 1926 verschenen. Werd de vierde editie ook nog in het Latijn, de vijfde uitgave werd alleen in de landstaal uitgegeven. Deze farmacopee zou mede als gevolg van de oorlogsomstandigheden een zeer lange geldigheidsduur hebben, namelijk 32 jaar, tot 1958.
1. D. A. Wittop Koning, DeNederlandsche MaatschappijterBevordering der Pharmacie 18421942 (Amsterdam 1948) 7, en idem, 'Pharmaceutisch Weekblad 1864-1989, De vierde 25 jaar', Pharmaceutisch Weekblad (Ph. Wkbl.) 124 (1989) 780.
64
Om voorbereid te zijn op eventuele oorlogshandelingen werden in ons land ook op het gebied van de farmacie allerlei maatregelen getroffen. Eind 1939 werden 67 apothekers gemobiliseerd. Sommigen kregen een speciale opleiding tot 'gasofficier' om de gevaren van gifgassen het hoofd te kunnen bieden. Apothekers werden ook ingeschakeld bij de luchtbeschermingsdienst. Via de apotheek kon het publiek gasmaskers aanschaffen en over het gebruik ervan informatie verkrijgen. Collectief werden zandzakken aangekocht om de apotheek te beschermen tegen luchtaanvallen. Er werd een N.M.P. Gasverbanddoos ontworpen, waarin zich behalve verband, bismuthpreparaten en middelen tegen traan- en niesgas, ook een fles met Anti-Mosterdgaspoedermengsel bevond.2 Nadat op 28 august 1939 de algemene mobilisatie was afgekondigd werd te Amsterdam het 'Rijksbureau voor Genees- en Verbandmiddelen' opgericht. Dit bureau werd ingesteld bij 'Ministerieel Besluit inzake de Geneesmiddelenen Verbandstoffendistributie'. Tegelijkertijd trad de 'Geneesmiddelenbeschikking 1939, nr. 1' in werking waardoor voor bijna honderd geneesmiddelen distributie werd ingevoerd.3 21 oktober 1939 werd een uitgebreide instructie van kracht: 'De Toepassing van de distributieregeling voor Geneesmiddelen'. 4 In de loop van dat jaar steeg de prijs van de meeste geneesmiddelen en verbandstoffen niet onbelangrijk. Het jaar 1940 Het moment waarop Nederland werkelijk bij de oorlogshandelingen betrokken raakte was aangebroken. Toen de 'meidagen' voorbij waren, maakte men de balans op. Door het bombardement van Rotterdam op 14 mei werden 22 apotheken, waaronder de Gemeenteapotheek en de apotheek van het Coolsingelziekenhuis totaal verwoest. Er waren gelukkig weinig persoonlijke ongevallen. Toch verloren twee assistenten en een loopjongen het leven. Drie Rotterdamse ziekenfondsgebouwen werden getroffen waarbij de administratie in vlammen opging. Ook in Ede, Rhenen, Middelburg en Den Helder werden apotheken verwoest. Door de N.M.P. werd onmiddellijk een comité 'Directe Hulp' opgericht, een steunfonds, niet alleen voor de getroffen apothekers, maar ook voor hun assistenten. De Maatschappij bood tevens de helpende hand door het verlenen van kredieten voor de wederopbouw en er werd een verbod voor nieuw-vestiging ingesteld teneinde gedupeerde apothekers bescherming te 2. Ph.Wkbt. 76 (1939) 1182-1184. Het A.M.G. poedermengsel bestond uit 1 deel Caporiet (=chloorkalk met ong. 70% actief chloor) en 5 delen Magnesiumcarbonaat. Het actief chloorgehalte van dit mengsel was 13-14%. 3. Ph.Wkbl. 76(1939)1194. 4. Ibidem 1395.
65
bieden. Collega's uit het hele land stelden instrumentarium voor de getroffenen ter beschikking.5 Tijdens de oorlogsdagen sneuvelde er één apotheker, de 44-jarige reservekapitein J.A. Schouten uit Amersfoort. De capitulatie van het Nederlandse leger had tot gevolg dat de 'Militair Pharmaceutische dienst' op 15 juli 1940 ophield te bestaan. In de loop van 1940 werden distributiemaatregelen voor ongeveer 150 geneesmiddelen getroffen. Toch waren de produktie, de aanvoer uit het buitenland nog zodanig, dat van distributie in de zin van beperking nog geen sprake was, mede dankzij de maatregelen die in 1939 al waren genomen. Dit gold ook voor verbandstoffen. Wel werden beperkende maatregelen afgekondigd waarbij de maximum hoeveelheden voor aflevering per keer werden vastgesteld. De groothandels pasten zelf een distributiesysteem toe, gebaseerd op hun eigen voorraad, waardoor aan apothekers geen grotere hoeveelheid geneesmiddelen werd geleverd dan per apotheek nodig was. Zodoende voorkwam men hamsteren en prijsopdrijving. Men had ervaring opgedaan in de oorlog 1914-' 18, toen de prijs van 1 kg Broomnatrium opliep van ƒ 2,— tot ƒ 120,—, doordat een concern de gehele voorraad had opgekocht. Er zijn toen tal van goederen aan de handel onttrokken, uitsluitend voor speculatieve doeleinden. Toch kwamen er in de loop van 1940 steeds meer berichten over schaarste aan medicamenten. De opmerking 'Er wordt ook wel te veel geslikt', was in dit verband zeker op zijn plaats. Het voorstel: 'Bepaalde preparaten alleen op medisch voorschrift afleveren', betekende dan ook niet altijd een nadeel.6 Het aantal surrogaten en vervangingsmiddelen nam vooral toen er in het najaar van 1940 steeds meer stagnatie in het internationale verkeer ontstond, dagelijks toe. Er werd door de Gezondheidsraad een Commissie benoemd, die onder voorzitterschap van de Leidse hoogleraar L. van Itallie, een noodformularium samenstelde. Hierin werd een verzameling voorschriften opgenomen met gebruikmaking van zo weinig mogelijk grondstoffen. Voor elke indicatie gaf men meerdere recepten voor het geval een bepaald medicament niet ter beschikking zou zijn. In juni 1940 werd dit 'Formularium Gezondheidsraad', het F.G., aan alle artsen en apothekers toegezonden: 'Een met groote zorg samengesteld Formularium, dat, geboren uit den nood der tijden, ook lang nadat deze zware tijden tot het verleden behooren zijn waarde zal behouden'. 7 In dit boekje was tevens een lijst opgenomen van een 25-tal in Nederland gekweekte geneeskrachtige planten. 5. Ibidem 11 (1940) 540-544, 612, 745 en 750. 6. Ibidem 486, 786-789. 7. Ibidem 662-663.
66
Dat het kweken van geneeskruiden steeds meer in een behoefte ging voorzien, bleek uit de publikatie van Van der Wielen getiteld: 'Geneesmiddelen in oorlogstijd'.8 Hierin wordt onder meer vermeld dat kweekproeven met Artemisia cina in de Amsterdamse Hortus hadden geleid tot Flores cinae met een voldoende gehalte aan santonine. Van der Wielen geeft talrijke voorbeelden van plantaardige grondstoffen waarvoor men afhankelijk was van het buitenland, maar die te vervangen waren door geneeskruiden van eigen bodem. Zoals Folia uvae ursi (berendruifbladeren) die konden worden vervangen door Folia myrtilli (bosbessenbladeren). Ook kweekte men in ons land met succes Chinese rhabarber. Ook tal van andere produkten passeren de revue, zoals een produkt dat al spoedig schaars dreigde te worden, levertraan. Deze belangrijke vitaminebron, die algemeen werd toegepast bij t.b.c. en rachitis, moest worden geïmporteerd uit de Scandinavische landen. Ook kan men moeilijkheden verwachten voor buiten Europa geproduceerde grondstoffen, zoals katoen voor verband. Dit gold evenzeer voor receptuurhulpgrondstoffen als arabische gom, cacaoboter en agar-agar en ook voor geneesmiddelen als secale, tannine, carrageen, aloë en senna. Als noodoplossing moest men vervangmiddelen gebruiken. Zo nam men in plaats van tannine voor behandeling van brandwonden, picrinezuur. Chirurgisch materiaal als catgut en hechtzijde kon worden vervangen door een collageen produkt uit de pezen van paarden en runderen. Voor insuline moest men in plaats van diepgevroren pancreas ingevoerd uit Zuid-Amerika meer gebruik maken van de organen van in Nederland geslachte dieren. De schrijver kon toen nog niet vermoeden, dat er een tijd zou komen dat in ons land bijna geen slachtvee meer zou zijn. Op 29 en 30 oktober 1940 vond te Amsterdam de 89e Algemene Vergadering van de N.M.P. plaats. Toestemming tot het houden van deze bijeenkomst was door de Duitse autoriteiten gegeven op uitdrukkelijke voorwaarde dat uitsluitend huishoudelijke zaken en geen politieke vraagstukken aan de orde zouden komen. Voorzitter I.J.A.M. Nieuwenhuis deelde mee, dat de N.M.P. contracten had afgesloten met de Duitse overheid voor levering van geneesmiddelen aan Duitse militairen, aan in ons land verblijvende zgn. Rijksduitsers en aan in Duitsland te werk gestelde Nederlanders. 9 Het jaar 1941 In december 1940 was de tweede druk van de vijfde editie der 'Nederlandsche Pharmacopée' verschenen. Dit voorschriftenboek trad 1 januari 1941 in werking. Tegelijkertijd was er een eerste supplement op deze uitgave 8. P. van der Wielen, 'Geneesmiddelen in Oorlogstijd'. Nederlandsch tijdschrift voor geneeskunde 84 (1940) 3409-3417. 9. Ph. Wkbl. 11 (1940) 1108-1115.
67
uitgekomen, met aanvullingen en wijzigingen. Zoals de 'PharmacopeeCommissie' in het voorbericht vermeldde: 'Tengevolge van de groote schaarschte aan Moederkoorn en aan vetten en olieën, in het bijzonder aan olijfolie en met het oog op het volkomen mislukken der oogst van laurierkersbladen. Omdat er nadien steeds meer wijzigingen kwamen als gevolg van het ontbreken van bepaalde geneesmiddelen en grondstoffen, werd de Commissie tijdelijk gemachtigd nieuwe voorschriften als 'Mededeelingen der Pharmacopee-Commissie' te publiceren in het Pharmaceutisch Weekblad en het Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde. Deze mededelingen traden bij publikatie onmiddellijk in werking.10 Het Pharmaceutisch Weekblad is gedurende het gehele jaar 1941 wekelijks verschenen. Men treft daarin aan: wetenschappelijke bijdragen, onderzoekresultaten, praktijkmededelingen, literatuur, personalia, aankondigingen van nieuwe geneesmiddelen en verslagen der N.M.P.-departementen en -commissies. Bepaalde berichten geven een indruk van de situatie op farmaceutisch gebied, die door de tijdsomstandigheden steeds moeilijker werd. Zo hadden de verduisteringsmaatregelen tot gevolg dat apotheken in de winter vroeger moesten sluiten en de slechter wordende verbindingen belemmerden het bijwonen van departementsbijeenkomsten en vergaderingen. Sommige grondstoffen konden slechts worden besteld als men emballage inleverde, inclusief kurken, die ook schaars werden. Inzameling van gebruikte tubes was nodig, omdat het metaal voor de fabricage van tubes niet meer beschikbaar was. Voor een nieuwe tube moest een oude worden ingeleverd. Een voorstel, om gebruik te maken van een thermosfles bij het bereiden van infusen en decocten, was bedoeld om gas te sparen. In december 1940 was in het N.S.B.-blad Volken Vaderland melding gemaakt van de stichting van een 'Medisch Front'." De bedoeling hiervan was 'in een wereld van doctoren, tandartsen, dierenartsen, apothekers, hun personeel, hun bonden, vereenigingen en genootschappen een organisatorische orde voor te bereiden' om zo al dezen 'als een groot medisch, deskundig en harmonisch blok te kunnen inzetten, voor het werk waartoe zij geroepen zijn: het lichamelijk en geestelijk welzijn van het geheele Nederlandsche Volk'. In het N.S.B.-blad van 24 januari 1941 wordt het waarom van de toekomstige 'Nederlandsche Apothekerskamer van Medisch Front' uiteengezet.12 Men had als doel de huidige 'neergang van den apothekerstand', de N.M.P. die is 'verworden tot een star mechaniek' en de chaos op het gebied der genees10. Ibidem 221, 422-424. 11. Ibidem 1316-1318. 12. Ibidem 78 (1941) 120-121.
68
middelenvoorziening voortvloeiend uit de Wet van 1865, te reorganiseren. Teneinde één en ander voor te bereiden kwam in april 1941 de leider der Duitse apothekers, Reichsapothekerführer A.Schmierer in ons land om de toekomstige organisatie van de farmacie tot in detail te bespreken.13 Alles diende op Duitse leest te worden geschoeid. Nederlandse apothekersdiploma's werden gelijkgesteld met de Duitse en omgekeerd waren per 22 oktober 1940 alle Joodse bedrijven al geregistreerd, met ingang van 1 mei 1941 werd het Joodse apothekers verboden een apotheek te beheren of in bezit te hebben. Bij verordering van Rijkscommissaris Seyss Inquart werden bewindvoerders voor deze apotheken aangesteld. Het jaar 1942 Nadat op 20 december 1941 de 'Nederlandsche Artsenkamer' was ingesteld, werd op 25 maart 1942 door de Rijkscommissaris de verordening van het Apothekersberoep in Nederland afgekondigd.14 Hierdoor werd de N.M.P. ontbonden. Alle apothekers waren vanaf dat moment automatisch lid van de 'Nederlandsche Apothekerskamer', die in alle rechten, plichten en verbintenissen van de N.M.P. trad. Apothekers die in de N.M.P. een functie hadden gehad, konden deze continueren onder toezicht van de president der Apothekerskamer H.P. Stam, een apotheker uit Dordrecht. Tijdens een persconferentie zei Stam dat de Nederlandse apothekers zich weer bewust moesten worden van de ideële zijde van hun beroep en de vertrouwensman van de arts dienden te zijn.15 Hij meende dat de N.M.P. wel van goede wil was geweest, maar onvoldoende maatregelen had genomen tegen ongewenste toestanden zoals ongelimiteerde vrije vestiging, apotheekexploitatie door onbevoegden en de commerciële wijze waarop het beroep werd uitgeoefend. Een maand voordat de N.M.P. haar honderdjarig bestaan zou vieren werd deze beroepsorganisatie opgeheven. Op 18 april 1942 verscheen in het Pharmaceutisch Weekblad een hoofdartikel, gewijd aan hen die honderd jaar geleden de Maatschappij hadden opgericht en 'zal deze dag, die voor de apothekers in Nederland de herinneringsdag bij uitnemendheid zou zijn geworden, voorbijgaan'. Het was het laatste Weekblad dat onderredactie van Professor van der Wielen uitkwam, daar deze zijn functie als hoofdredacteur neerlegde. Het werd nu het 'Officieel Orgaan van de Nederlandsche 13. Ibidem 386-387. 14. Ibidem 79 (1942) 264-275 (met de volledige tekst van de Apothekersverordening) 514-523: 'Eenige beschouwingen over de Apothekersverordening'. De verordening ging uit van een verplicht lidmaatschap, wat inhield dat alle apothekers, dus ook degenen die niet waren aangesloten bij de N.M.P. (een 120-tal), thans in het georganiseerde verband waren ondergebracht. 15. Ibidem 331-336. H.P. Stam: 'Een woord aan de Nederlandsche apothekers'.
69
Apothekerskamer' en de functie van Van der Wielen werd overgenomen door H.P. Stam, die als 'hoofdopsteller van de opstelraad' ging fungeren. De naam Pharmaceutisch Weekblad werd tot eind 1942 gehandhaafd met als toevoeging: 'Tevens het Nederlandsche Apothekersblad'. De inhoud van het weekblad veranderde niet zo veel. Wel wordt nationaal-socialistische invloed steeds meer merkbaar. Zo werd bijvoorbeeld de rubriek 'personalia' nu aangeduid als 'Uit familie en Sibbe'. Referaten waren merendeels afkomstig uit Duitse literatuur. Een artikel getiteld: 'Het Nationaal-Socialisme en de Pharmacie' was bedoeld om 'de collega's aan te wakkeren het NationaalSocialisme met ernst te gaan bestuderen'. 16 Voor de tweede 'Landdag van Medisch Front' die in Utrecht plaatsvond op 12 september 1942, was iedere apotheker uitgenodigd om kennis te maken met de nationaal-socialistische ontwikkeling die zich voltrok op het gebied der volksgezondheid.17 In december 1942 werden er maatregelen genomen om delen van de kustgebieden te evacueren. Dit zou vergaande gevolgen hebben voor de daarin gevestigde apothekers. In de loop van 1943 is deze evacuatie gerealiseerd. Zo werden in Scheveningen de apotheken gesloten en de voorraad geneesmiddelen, grondstoffen en apparatuur in kisten gepakt. De kamer van Koophandel zorgde ervoor dat alles werd opgeslagen. Apothekers en assistenten werden elders in het land aan werk geholpen.18 Het jaar 1943 1 januari 1943 staakte D.B. Centen's Uitgevers Mij de uitgave van het Pharmaceutisch Weekblad. Het zou worden vervangen door een weekblad 'in geheel nieuwen vorm'. Dit verscheen als Tijdschrift voor Artsenijkunde. Het was niet de bedoeling het Pharmaceutisch WeekbladVoort te zetten, want men wilde 'een geheel nieuw tijdschrift dat het terrein bestrijkt dat aan haar bij verordening is toegewezen'.19 Dit officiële orgaan van de 'Nederlandsche Apothekerskamer' is per 1 januari 1943 verschenen. Aanvankelijk wekelijks, maar in de loop van 1944 verscheen het door moeilijkheden met drukken en verzenden, soms weken lang niet. Dit was vooral het geval toen in september 1944 het Zuiden van ons land was bevrijd. De verbindingen ten Zuiden en Oosten van de grote rivieren werden zeer slecht, doordat het verkeer praktisch lamgelegd was. Mede als gevolg hiervan werd de uitgave na 17 februari 1945 'voorlopig gestaakt'. Slechts in zeer bijzondere gevallen zouden mededelingen verschijnen in de vorm van een los blad. Noch dit blad, noch het tijdschrift zijn nadien ooit nog uitgekomen. 16. 17. 18. 19.
70
Ibidem 496-505. Ibidem 801, 823,842-845. Ibidem 1113. Mondelinge mededeling van collega Mevrouw C. Geluk. Tijdschrift voor Artsenijkunde (T. Artsenijk.) 1 (1943) 12.
De inhoud van dit tijdschrift was grotendeels gewijd aan distributieregelingen, beperkende maatregelen voor geneesmiddelgebruik, receptuurvoorschriften, mededelingen van de Apothekerskamer en nationaal-socialistische en Duitse propaganda. Een advertentie van de Fa. Merck uit Darmstadt luidde: 'Traditie en prestatie zijn de grondbeginselen van de onoverwinnelijke Duitse kracht op economisch gebied. Ze brachten ook de vermaardheid van de Duitse geneesmiddelen en chemicaliën'. Artikelen en referaten werden in het tijdschrift meermalen afgewisseld met propagandistische teksten over: Ras, Volk, Hygiëne, Moed, Wil, Bloed en Hardheid, die de ware bedoelingen van de nationaalsocialisten uitdroegen.20 De jaren 1944 en 1945 In de apotheken moest steeds meer worden geïmproviseerd om de geneesmiddelenvoorziening zo goed mogelijk te laten verlopen. De doktoren werden dringend verzocht gelimiteerd voor te schrijven. Meestal mochten bepaalde geneesmiddelen slechts op een 'bijzondere indicatie' worden afgeleverd, zoals sulfathiazol alleen bij zware pneumonie en gonorrhoe. Luminal uitsluitend bij epilepsie en Veronal slechts bij ernstige slaapstoornissen. Gedwongen door gebrek aan gas en licht was het noodzakelijk de receptuur zo eenvoudig mogelijk te houden. Sommige apotheken bleven aangesloten op het lichtnet in verband met avond- en nachtdiensten, maar in de meeste moest men zich behelpen met paraffine- of oliepitjes voor verlichting. Het publiek was zo vindingrijk om 'Dohyfral liquidum' voor dit doel te gebruiken of men vroeg van de artsen een recept voor paraffine of wonderolie hiervoor. Per apotheek werd éénmalig een vergunning afgegeven voor de aanschaf van zes kaarsen. Voor het bereiden van kookdranken en sterilisaties werd een beperkte hoeveelheid brandspiritus toegewezen. Bezorging van medicijnen ondervond stagnatie door schaarste aan rijwielbanden en de vordering van fietsen door de bezetter. Kolen voor verwarming waren niet meer beschikbaar als gevolg waarvan in vochtige ruimten medicamenten bedierven. Groothandels als de O.P.G., A.C.F, en Brocades, stelden alles in het werk om de apothekers zo goed mogelijk van het nodige te voorzien. Het geneesmiddelenvervoer ging vaak per schip, bijvoorbeeld van Utrecht en Meppel naar Amsterdam en vandaar uit ook weer per boot naar Haarlem. Soms werden de medicamenten vervoerd per Roode-Kruisauto. De bevoorrading van insuline liep spaak omdat verzenden van de hiervoor benodigde bonnen onmogelijk werd. Apothekers gingen soms per fiets met hun aanvragen naar
20. T. Artsenijk. 1 (1943) o.m. 421, 468, 553 en 621.
71
de Rijksbureaus voor Genees- en Verbandmiddelen om toewijzingen en formulieren op te halen.21 Het bevel tot inlevering van metalen had ook consequenties voor de farmacie. De zogenoemde 'Platinabeschikking', afgekondigd op 7 juli 1944, verplichtte de apothekers tot inlevering van platina-laboratoriumapparatuur. 22 Aan het publiek mochten geen koortsthermometers meer worden verkocht, want ook kwik viel onder deze maatregelen. In februari 1945 stelde het Rijksbureau voor Genees- en Verbandmiddelen een 'Noodformularium' (het N.F.) op in verband met de noodtoestand op het gebied der geneesmiddelenvoorziening.23 Tot medio 1944 was gegeven de omstandigheden de situatie nog redelijk, dankzij de invoer van geneesmiddelen uit Duitsland. Deze import kwam in september 1944 vrijwel tot stilstand en men was toen uitsluitend aangewezen op de aanwezige voorraden, waarvan men niet kon voorzien hoe lang deze toereikend zouden zijn. Tijdens de winter 1944-1945 waren er bijna wekelijks contacten met het reeds bevrijde Zuiden over het zenden van medicamenten waaraan dringend behoefte was, zoals insuline, sulfa's en difterieserum. De omvang van deze zogenoemde 'cross-line-zendingen' was uiteraard zeer beperkt en gevaarlijk. De distributie ervan werd bovendien nog belemmerd door de beperkte verkeersmogelijkheden.24 Penicilline-productie in Nederland In de jaargang 1944-'45 van het Tijdschrift voor Artsenijkunde treft men referaten aan over een nieuw anti-bacterieel middel: 'Penicilline'. De research-afdeling van de Fa. Brocades, Stheeman & Pharmacia had zich al enige jaren bezig gehouden met het isoleren van bacteriële en fungicide stoffen uit een penseelschimmel, Pénicillium expansum. In 1944 verkreeg men een kristallijn product met een krachtige werking tegen 'Staphylococcus aureus', dat men 'Expansine' noemde. Dit product bleek vrij toxisch. Men slaagde er niet in een productieproces op gang te brengen.25 Dat lukte wel in de Delftse Gist- en Spiritusfabriek. Men was daar zeer geïnteresseerd in een geneesmiddel van micro-biologische oorsprong waarover men via illegale radiozendingen berichten had opgevangen. In dit bedrijf, waar men op het gebied van micro-organismen en fermentatie een enorme ervaring had, was een onderzoeksteam onder leiding van Professor Dr. A. J. Kluyver al enige tijd bezig, door schimmels geproduceerde stoffen te 21. 22. 23. 24. 25.
72
Ibidem 2 (1944) 463-466. Ibidem 409-412. Ph.Wkbl. 81 (1946) 415. Het N.F. is in september 1946 vervallen verklaard. Ibidem 80 (1945) 37-41. T. Artsenijk. 2 (1944) 436-439.
onderzoeken. Toen men kennis kreeg van de Zwitserse publicatie van A. Wettstein, getiteld 'Penicillin', betekende dit een belangrijke stap op weg naar een eigen Penicilline-bereiding. Men gebruikte hiervoor de schimmel 'Pénicillium baculatum'. In juni 1944 isoleerde men een 50% zuiver preparaat, dat men 'Penicilline' noemde. Toen in april 1945 tijdens de 'fooddroppings' behalve voedsel ook medicijnen werden uitgeworpen, kwamen ampullen Penicilline van Amerikaans fabrikaat in handen van de Delftse research-groep. Vergelijking leerde dat het eigen product dezelfde actieve stof bevatte en dat deze in zuiverheid niet onderdeed voor het buitenlandse preparaat. Dit mooie resultaat hadden Nederlandse wetenschappers bereikt, ondanks de geïsoleerde positie waarin zij tijdens de oorlog verkeerden.26 De Fa GistBrocades is thans de grootste penicilline-producent ter wereld. Apothekers in Nederlands Oost-Indië Nederlandse apothekers, die tijdens de oorlogsjaren het ook bepaald niet gemakkelijk hebben gehad en aan wiens ervaringen tot nu toe te weinig aandacht is besteed, zijn de vóór de oorlog in Nederlands Oost-Indië werkende particuliere en militaire apothekers. Deze laatsten (in 1939 waren dat er ongeveer 30) waren in dienst van het 'Nederlandsch Indisch Leger'. Sommigen werkten op een chemisch laboratorium waar geneesmiddelen, grondstoffen en apparatuur die door de 'Militair Pharmaceutische Dienst' waren ingekocht, werden onderzocht. Anderen werden te werk gesteld bij de Dienst Volksgezondheid (de D.V.G.) en geplaatst in de apotheek van een ziekenhuis of van de 'Geneeskundige Hoogeschool' te Batavia. Na de Japanse invasie in 1942 werden alle Nederlanders gevangen genomen en in kampen geïnterneerd. In deze kampen hebben apothekers, onder de meest primitieve omstandigheden, toch nog allerlei medicamenten kunnen bereiden. Zo heeft militair apotheker J.A. van der Mark van 'Dedek' een Vitamine B-injectievloeistof gemaakt.27 Hij bereidde dit met behulp van een zelfgemaakte, houten percolator, een wadjang en een halve klapperdop, die als lepel fungeerde. De injectie was vrij pijnlijk en gaf wat koortsreacties, maar heeft in een grote behoefte voorzien. Evenals de zalf tegen scabies, bestaande uit pijpzwafel, palmolie en asfalt. Het asfalt werd door een werkploeg buiten het kamp van de wegen meegenomen. Uit palmolie en as, met water gemengd en ingedampt op een houtvuur, bereidde Van der Mark een zachte zeep. 26. T. Artsenijk. 2 (1944) 403-408, en B. Elema, Honderd Jaar Gistresearch (Delft 1970) 24-51. 27. 'Dedek' is het zilvervlies van rijst, dus eigenlijk het kaf, dat zeer rijk is aan Vitamine B.
Kinabast in grote containers met water afgekookt en daarna gedecanteerd, werkte heilzaam tegen malaria.28 Reeds in het begin van 1944 was het geneesmiddelentekort in de kampen ontstellend groot. Het kweken van geneeskrachtige planten leek een mogelijkheid om iets van dit tekort op te vangen. Dit gebeurde op initiatief van de Japanners die daartoe krijgsgevangen Nederlandse apothekers opdracht gaven een geneeskruidentuin aan te leggen.29 Na de bevrijding Op 5 mei 1945 kwam door de capitulatie van het Duitse leger een einde aan de periode van Duitse bezetting. Na de opheffing van de N.M.P. op 25 maart 1942 was men toch in het geheim blijven doorwerken. Zo vergaderde het Hoofdbestuur nog in maart 1943. Er werd een 'Pharmaceutisch Contact' gevormd, bestaande uit een kerngroep van 16 apothekers die voorbereidingen trof om na de bevrijding te kunnen functioneren en die er ook voor zorgde dat de band tussen de N.M.P.-leden behouden bleef. Toen het Zuiden van ons land in september 1944 bevrijd was, werd bij Koninklijk Besluit van 17 september 1944 de N.M.P. in rechten hersteld. Na de bevrijding werden op 15 juni 1945 de goederen der Apothekerskamer geliquideerd en alle bezittingen van de N.M.P. teruggevorderd.30 Het herrezen Pharmaceutisch Weekblad verscheen op 9 juni 1945 als 'Vredesnummer'. Van der Wielen schreef hierin: 'Beschouwingen na het beëindigen van den oorlog in Europa'. Over de houding van Nederlandse apothekers tijdens de bezettingsjaren schrijft hij onder meer het volgende: 'Het minst ver zijn zij gegaan, die zich door Stam's deurwaardersbedreiging lieten intimideeren en hun protesteerende collega's in den steek lieten, door hun financiële steun te geven aan de met het geld en de bezittingen van anderen smijtende Apothekerskamer. Het oordeel over al deze in mijn oogen meer of minder schuldigen zal moeten worden overgelaten aan door de Nederlandsche overheid in te stellen rechtsorganisaties'. In 1946 werd daartoe de 'Zuiveringsraad' onder voorzitterschap van Mr. A. Schenkeveld ingesteld. Deze Raad moest volgens het reglement alle N.M.P.leden op een zestal punten beoordelen betreffende hun houding tijdens de oorlogsjaren.31 Uit het ledenbestand werd een lijst opgesteld van die leden
28. J.A. van der Mark, 'Ervaringen in Indie', In: R.M. Elskamp (red.), Farmacie in Leiden (Leiden 1985) 107-110. 29. G. de Haas, 'Kruidenteelt in Japansche krijgsgevangenschap', Ph.Wkbl. 82 (1947) 51-57. 30. D.A. Wittop Koning, 'De Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering der Pharmacie in de afgelopen vijfentwintig jaren'. Ph. Wkbi. 102 (1967) 323-325. 31. Ibidem%\ (1946) 100-101.
74
waarvan bekend was dat zij zich in de bezettingstijd onvaderlands hadden gedragen, van een onvaderlandse gezindheid hadden blijk gegeven ofwel enig contact met de Apothekerskamer hadden gehad. De werkzaamheden van de Raad hadden veel tijd in beslag genomen en de beslissingen waren soms verre van gemakkelijk. In het Pharmaceutisch Weekblad is in augustus 1948 het eindverslag gepubliceerd.32 Toen deze nasleep van de oorlog ook voorbij was en de balans was opgemaakt, ging farmaceutisch Nederland over tot de orde van de dag.
32. Ibidem 83 (1948) 538-543. SUMMARY Dutch pharmacy during World War II During the Second World War it became increasingly difficult for the Dutch pharmacist to perform his work according to Standard. Medicins and components for pharmaceutical préparations became scarce and even distribution over the pharmacies became inévitable. The restrictions enforced by the German occupation, which severely deregulated every day life, was also of great influence on the work in the pharmacy. On the 25th of March 1942 the 'Nederlandsche Maatschappij ter bevordering der Pharmacie' ceased to exist and instead the 'Nederlandsche Apothekerskamer' was installed. On the first of January 1943 the Pharmaceutisch Weekblad was replaced by the Tijdschrift voor Artsenijkunde. There was much German pharmaceutical influence on the Dutch pharmacy. The need to improvise was the greatest in the last few months before the ending of the war in May 1945. Even in Japanese imprisonment camps in the East-Indies the Dutch pharmacists performed their work.
Prof. D r . H . A . Bosman-Jelgersma Mathenesselaan 1 2343 Oegstgeest
Overdruk uit Tijdschrift voor de geschiedenis der geneeskunde, natuurwetenschappen, wiskunde en techniek, 1991, nr. 4.
75
DIRCK CLUYT DE EERSTE LEIDSE HORTULANUS H.A. BOSMAN-JELGERSMA
Bij de herdenking van het 400-jarig bestaan der Leidse Hortus Botanicus vond in 1990 aan aantal feestelijke activiteiten plaats. Zo werd op 13 september 1990 de nieuwe voortuin van de Hortus officieel geopend door Z.K.H. Prins Constantijn, de "hortusprins". Hij plantte de laatste taxus in de haag, die deze voortuin omsluit. In de muur, die een voortzetting is van de taxushaag, is ter ere van de eerste Leidse hortulanus, Dirck Outgaertsz. Cluyt, een gedenksteen aangebracht, op initiatief van, en aangeboden door, de "Familiestichting Cluyt". Tijdens de openingsplechtigheid in het Groot Auditorium van de Leidse universiteit werd door één der familieleden, Benjamin Kluit uit Smilde, deze gedenksteen officieel overgedragen. 1
Lakstempel van Clutius op een brief aan Clusius uit 1593 met zijn initialen DOC en de granaatappel.
Wie was Dirck Cluyt en waarom stelden Curatoren van de Leidse universiteit juist hem aan ? Apotheker Dirck Cluyt Dirck Outgaertsz. Cluyt (Clutius, 1546-1598) was geboren in Haarlem. Hij werd apotheker en oefende dit beroep enige jaren in zijn geboortestad uit, ook tijdens het beleg van Haarlem. Na de capitulatie bleef er tot 1 maart 1577 een Spaanse bezetting. De bevolking leed hieronder en werd bovendien met economische ondergang bedreigd. Wellicht is dat de reden geweest waarom apotheker Cluyt zich in april 1578 te Delft vestigde. Ook de familierelatie van zijn vrouw, Josina van Teylingen, een nicht van Eva van Teylingen, de echtgenote van de Delftse stadsgeneesheer Pieter van Foreest, kan een rol hebben gespeeld om naar Delft te verhuizen.
Cluyt vestigde zijn apotheek de "Granaetappel" in een groot pand aan de drukke Wijnhaven, in het hart van de stad. De naam "Granaetappel" zal hij wellicht hebben gekozen omdat zijn lakstempel een half geopende granaatappel was met daarboven zijn initialen D.O.C. Het gezin Cluyt bewoonde het huis achter de apotheek. 2 Apotheker in Delft Cluyt was in Delft een bekend en gewaardeerd apotheker, een man van aanzien. Hij was bevriend met de stadsgeneesheer, tevens lijfarts van Prins Willem van Oranje, Pieter van Foreest (1521-1597), die bekend is geworden als de "Hollandse Hippocrates". 3 Van Foreest bracht veelal de door hem voorgeschreven recepten zelf naar de apotheek, zodat hij met de apotheker kon overleggen over de te gebruiken grondstoffen. Hij liet de medicijnen meestal door Cluyt bereiden. Toen Willem van Oranje op 10 juli 1584 werd vermoord en Van Foreest het lijk van de Prins moest balsemen, heeft hij de benodigde ingrediënten en preparaten door apotheker Cluyt gereed laten maken. De bekwaamheid van deze apotheker zal zeker de reden zijn geweest om hem deze eervolle opdracht te laten uitvoeren.4 Zoals de meeste apothekers had Cluyt ook een tuin, een "hof, gelegen aan de zuidzijde van het Rietveld. Achter de apotheek in de Wijnstraat was geen plaats om een kruidentuin aan te leggen. Aan het Rietveld had Cluyt vijf huizen in eigendom. Achter deze huizen moet zijn "hof gelegen hebben,
Portret van de Delftse geneesheer Pieter van Foreest. Kopergravure van H. Goltzius, 1586.
AJXE SVJL.6$. A'J$$
Si^P-^o
want volgens oude plattegronden waren daar tuinen. In zijn "hof stonden zijn bijenkorven, er groeiden vruchtbomen ("kersselaren en crieckelaren") en vanzelfsprekend werden daar de voor de apotheek benodigde genees-
77
krachtige kruiden gekweekt. Cluyt h a d hier tevens een groot aantal kostbare en zeldzame planten, waarin vooral bolgewassen een belangrijke plaats inn a m e n . Dankzij verschillende relaties kon hij dit materiaal bemachtigen. Niet alleen met apothekers in de N e d e r l a n d e n die belangstelling h a d d e n voor de botanie, maar ook in het buitenland, zoals in Portugal en Italië h a d Cluyt vriendschappelijke relaties, die h e m planten en zaden stuurden. Er bestond o p dit gebied e e n levendig ruilverkeer, waarbij botanisch geïnteresseerde kooplieden e e n actieve rol vervulden. De wetenschappelijke belangstelling e n activiteiten van apotheker Cluyt lagen vooral o p h e t gebied van de botanie. Hij b e h o o r d e dan ook tot een gezelschap van botanisch-medisch geïnteresseerden, waarin de Leidse J o h a n van H o g e l a n d e een belangrijke rol speelde. Van H o g e l a n d e was een man van groot aanzien, die m e t de b e r o e m d e botanicus Clusius correspondeerde. '
Charles de L'Escluse (Carolus Clusius,
1526-1609)
Clusius was afkomstig uit de Zuidelijke N e d e r l a n d e n . Hij werd wel de wijste m a n van zijn tijd g e n o e m d . Hij reisde d o o r heel Europa en beschreef als eerste de flora van Spanje, Portugal, Oostenrijk en Hongarije. Hij was een polyglot en vertaalde botanische geschriften van andere auteurs in het Latijn zoals uit h e t Portugees h e t werk van Garcia D'Orta en uit het Spaans de b o e k e n van Da Costa en Monardus. 6 H i e r d o o r kregen geneesmiddelen uit. a n d e r e werelddelen een grotere b e k e n d h e i d . In die tijd was minstens 80% van het geneesmiddelenassortim e n t van plantaardige oorsprong. Clusius c o r r e s p o n d e e r d e niet alleen m e t vakgenoten, maar tevens met apothekers, bij voorkeur met h e n , die een eigen kruidentuin bezaten. O o k Cluyt stond in briefwisseling met Clusius. Zij verzonden over en weer zaden e n planten e n hielden elkaar o p de hoogte van de groeiresultaten van h e t ontvangen materiaal. Dit betrof vooral bolgewassen als narcissen, tulpen en hyacinthen. 7 Daar Clusius grote belangstelling had voor de import en verspreiding van dit soort gewassen, zijn in die periode d o o r zijn bemiddeling veel van deze planten naar de Noordelijke N e d e r l a n d e n gekomen. In de verzamelde werken van Clusius wordt Cluyt herhaalde malen gen o e m d "de geleerde, nauwgezette a p o t h e k e r uit Delft".8 Een a n d e r e b e r o e m d e Vlaamse botanicus Mathias de L'Obel (Lobelius, 15381616) beschrijft in zijn "Kruidboeck" zijn bezoek in 1580 aan apotheek de "Granaetappel" te Delft, waar hij een bepaalde plant wilde bekijken. Hij n o e m t Cluyt: "De zeer goede en verstandigen ende gheleerde appoteker, die in alle dingen aerdich, subtyl e n d e constich is".9 Deze "geleerde, nauwgezette apotheker" werd op 8 mei 1594 d o o r Curator e n d e r Leidse universiteit aangesteld als "Praefect van d e Universiteyts Cruythoff'. Een b e n o e m i n g die niet eenvoudig tot stand was gekomen. Want
C^-d^y^ Handtekening van Clutius op een brief aan Clusius.
78
tussen de stichting van de Leidse H o r t u s in 1587 en d e uiteindelijke aanleg en beplanting van de tuin verliepen ruim zeven j a r e n . De voorgeschiedenis van de Leidse Hortus Na de o p e n i n g o p 8 februari 1575 van d e Leidse universiteit, werden er in de eerste j a r e n alleen theologie, filosofie en mathematica gedoceerd. Pas in 1578 schreven de eerste medische studenten zich in. 10 Echter, Curatoren h a d d e n een beleidsplan, dat tot doel h a d b e r o e m d e geleerden aan te trekken, die glans en glorie z o u d e n k u n n e n verlenen aan de j o n g e academie, want deze moest belangrijker worden d a n die van Padua, B o l o g n a e n Parijs. Men spaarde kosten n o c h moeite o m d a t doel te b e r e i k e n . " Zo werd in 1578 Justus Lipsius uit Leuven, die wel d e tweede Erasmus werd g e n o e m d , aan de Leidse universiteit v e r b o n d e n als "Professor Historiarum en Iuris". Zijn opvolger, de alom b e k e n d e geleerde J o s e p h ü s Justus Scaliger, haalde men in 1593 als een vorst met oorlogsschepen uit Frankrijk. O p 2 juli 1592 werd de b e r o e m d e botanicus Carolus Clusius b e n o e m d . Men had een j a a r over zijn aanstelling o n d e r h a n d e l d en tenslotte al zijn eisen ingewilligd. Maar: "de aanwezigheid van een b e r o e m d man zou tot m e e r luister bijdragen tegenover de buitenlanders e n d a a r o m b e r o e p e n zij hem", zo luidt het besluit van Curatoren. 1 2 Men h a d Clusius aangetrokken om het directoraat van de aan te leggen Hortus Botanicus o p zich te n e m e n . H e t inrichten van deze plantentuin was van h e t grootste belang o m d a t de medische faculteit behoefte had aan onderwijs in de "Materia medica" (de wetenschap van de geneeskrachtige stoffen). De eerste hoogleraar in d e geneeskunde, Gérard de Bondt (Bontius, 1536-1599), die o p eigen initiatief ook plantkunde doceerde, kreeg in 1587 van C u r a t o r e n een officiële opdracht tot " 't onderwijs van de cruyden". 1 3
Gedenksteen voor D.O. Cluyt, zoals aangebracht in de muur van de voortuin.
Over d e aanleg van de H o r t u s was in datzelfde jaar 1587 een principebesluit g e n o m e n , maar de praktische uitvoering ervan liet o p zich wachten. Voor h e t aanschouwelijk onderwijs aan de medische studenten behielp m e n zich m e t de privé-tuin van Justus Lipsius. Deze, een groot vriend van Clusius, was ook een liefhebber van de botanie. Zijn tuin was gelegen aan h e t verlengde van de Doelensteeg. O p dit terrein werd later de Doelenkazerne gebouwd. T o e n Lipsius in 1591 naar Leuven terugkeerde kwam deze tuin in het bezit van de hoogleraar in de geneeskunde, Pieter Pauw, die sedert 1589, naast De Bondt, eveneens p l a n t k u n d e gaf.14 Zij beiden h e b b e n de tuin van Lipsius geheel m e t geneeskrachtige kruiden beplant. Maar De Bondt n o c h Pauw hielden zich daadwerkelijk bezig met de aanleg van de Hortus. Hoewel in 1587 het principe-besluit tot de aanleg van de Hortus was g e n o m e n en men h e t stadsbestuur d e beschikking vroeg over: "de ledige plaetse achter d e universiteyt, o m m e dezelve te worden b e q u a e m gemaect tot e e n e n hoff, d i e n e n d e tot leeringe van aller de g h e e n e , die in der medicynen studeren", werd dit stuk g r o n d pas o p 9 februari 1590 aan de universiteit overgedragen. 1 " Eerst toen kon men officieel b e g i n n e n iemand te zoeken om de inrichting van de academietuin te realiseren en het b e h e e r op zich te n e m e n . Moeizame onderhandelingen,
1590-1594
Zoals reeds werd opgemerkt, was het doel dat Curatoren voor ogen h a d d e n , h e t verkrijgen van wetenschappelijke medewerkers, die door opleiding en b e k e n d h e i d d e naam van de j o n g e academie moesten hoog h o u d e n . Dat was ook h e t geval bij het aanstellen van een directeur voor de aan te leggen H o r t u s Botanicus. Men m e e n d e zo iemand te h e b b e n gevonden in de persoon van de stadsgeneesheer van Enkhuizen, Bernardus Paludanus, tevens een bekend kruidkundige. Paludanus had d o o r zijn vele reizen een belangrijke verzameling naturalia bijeengebracht, die d o o r velen, vooral buitenlanders werd bezocht. Dit zou voor d e Leidse universiteit zeer aantrekkelijk k u n n e n zijn. Maar het verzoek aan Paludanus gedaan o p 12 augustus 1591 werd d o o r h e m afgewezen. Hij kwam niet omdat: "zijn huysvrouw n i e t e n can inducyren [= besluiten] o m met h e m naar Leiden te trecken"." 5 Tijdens e e n vergadering van Curatoren en Burgemeesters o p 4 december 1591 stelde m e n voor: "omme tot d e professie die D. Paludanus naerlaet, te b e r o u p e n e e n e n Dire Outgaertsz. Cluyt, Apothecarijs tot Delft, de welcke als daer toe n u t e n d e b e q u a e m van verscheyden personen wert gerecommandeert". Eén van d e g e n e n die Cluyt had aanbevolen was François Maelson, een groot vriend van J o h a n van Oldenbarnevelt en medewerker van de Prins van Oranje. T o c h werd Cluyt afgewezen o m d a t men iemand wenste die in opleiding en b e k e n d h e i d ten minste de gelijke van Paludanus was. Het antwoord aan Maelson luidde dat m e n alleen iemand wenste die "ad gradum doctoratis g e c o m e n " is, dus een academische graad had. 17 Een apotheker kwam daarvoor niet in aanmerking, want in tegenstelling tot de geneesheren die een universitaire opleiding volgden, leerden de apothekers het vak als leerling bij een meester-apotheker, geheel volgens het gildewezen. Inmiddels h a d d e n C u r a t o r e n voor de vacante functie ook gedacht aan de b e r o e m d e Clusius. De reeds g e n o e m d e J o h a n van Hogelande, die vaak als vertrouwensman voor het universiteitsbestuur bemiddelde en zeer bevriend was met Clusius leek de geschikte persoon o m de geleerde botanicus hierover te b e n a d e r e n . Er werd een brief aan Clusius, die toen in Frankfurt verbleef, verzonden, waarop deze antwoordde: "Ik begeer op generlei wijze de betrekking waarover gij met mij gesproken hebt." H e t heeft toen nog ongeveer
80
Portret van Carolus Clusius. Gravure van Robert • de Baudous, 1599.
een j a a r g e d u u r d voordat Clusius de h e m a a n g e b o d e n functie aanvaardde. O p 2 juli 1592 werd hij officieel a a n g e n o m e n . Men h a d al zijn voorwaarden ingewilligd. Hij weigerde onderwijs te geven, b e d o n g e e n bepaald honorarium en wenste pas in de herfst van 1593 naar Leiden te k o m e n t e n e i n d e o p een gunstig m o m e n t zijn kostbare planten en bolgewassen over te k u n n e n brengen. In april 1593 ontwrichtte hij bij een val zijn r e c h t e r h e u p . Hij zag d a a r n a o p tegen de reis naar Leiden en schreef aan zijn vriend Ortelius: "ik vrees die reis te moeten m a k e n als een kreupele, want ik kan geen stap verzetten zonder o p twee stokken te leunen." 19 oktober 1593 arriveerde hij in Leiden als een invalide en hij was niet in staat enige daadwerkelijke lichamelijke arbeid te verrichten. Na onderzoek d o o r een ervaren chirurg bleek, dat de luxatie van zijn dijbeen niet meer kon worden hersteld e n hij zou m e t deze kwaal tot aan zijn d o o d blijven voortsukkelen. Curatoren waren zeer teleurgesteld. De toen 67-jarige Clusius voelde zich in zijn nieuwe omgeving niet erg thuis. Hij was ongemakkelijk in d e omgang, had veel lichamelijke klachten, m e d e d o o r d a t hij h e t Hollandse klimaat slecht verdroeg en ook met de functionarissen van d e Universiteit kon hij h e t niet al te best vinden. Hij schreef dan ook aan zijn g o e d e vriend Lipsius, die inmiddels naar Leuven was teruggekeerd: "Als ik dat geweten had, zou ik hier nooit een voet h e b b e n gezet." 18 Hij verzocht Curatoren om een plaatsvervanger aan te stellen. H e t werd namelijk de hoogste tijd om de H o r t u s aan te leggen. 2 mei 1594 werd opnieuw voorgesteld o m apotheker Cluyt hiervoor te vragen. 19
De benoeming van Cluyt W e d e r o m h a d d e n invloedrijke m a n n e n als J o h a n van Oldenbarnevelt en ook de Leidse raadspensionaris R o m b o u t Hogerbeets op deze b e n o e m i n g a a n g e d r o n g e n . In de aanstellingsakte van Cluyt gedateerd 8 mei 1594 wordt zijn grote ervaring en kennis vermeld: "van zijn goede kennisse cloucheyt e n d e ervarentheyt, die hij mit lancheyt van tyde van zaecken d e medicinale cruyderen heeft b e c o m e n ". Eén van de voorwaarden waarop m e n h e m aannam was, dat hij alle planten uit zijn Delftse kruidentuin zou overbrengen naar de Leidse tuin. De pedelswoning o p de Achtergracht zou voor h e m worden verbouwd. Hij w o o n d e in Leiden tijdelijk o p kamers, terwijl zijn gezin voorlopig in Delft bleef. Onmiddellijk n a zijn b e n o e m i n g is Cluyt b e g o n n e n met de aanleg en beplanting van d e Hortus. Telkens bracht hij een deel van zijn planten uit Delft over naar Leiden. Clusius h a d toegezegd beschikbaar te zijn voor overleg en wilde ook alle medewerking verlenen o m zaden en planten te laten komen uit het buitenland, waar hij immers veel relaties had. Hij zal dankbaar zijn geweest dat de aanleg van d e academietuin in h a n d e n was van iemand, die hij g o e d k e n d e en volledig vertrouwde. In de aanstellingsakte van Cluyt staat dan ook, dat hij is b e n o e m d : "ten opsichte van Clusii zwackheyt, ongesteltenisse e n d e onvermogentheyt". 2 0
De totstandkoming van de Hortus Met grote voortvarendheid heeft Cluyt de Hortus in ruim vier m a a n d e n aangelegd. Eind september was hij h i e r m e e gereed. De plattegrond met een lijst van wat er geplant was, heeft hij persoonlijk, o p 8 februari 1595, de Dies van d e Universiteit, aan C u r a t o r e n overhandigd. 2 1 In die periode h a d hij v o o r t d u r e n d meningsverschillen m e t Curatoren over de vergoeding, die hij wilde h e b b e n voor de kruiden, die hij van zijn Delftse tuin h a d overgebracht. Dit materiaal vertegenwoordigde een aanzienlijk bedrag. H e t werd een onenigheid, die zich ruim een halfjaar zou voortslepen en in feite werden g e d a n e beloften niet nagekomen. Hij heeft zich herhaaldelijk tot Curatoren gewend over een redelijke vergoeding, die h e m was toegezegd. Maar, toen hij voor het eerst in november 1594 zijn aanstellingakte o n d e r ogen kreeg en ontdekte dat hierover niets schriftelijk was vastgelegd, was dat voor h e m een grote teleurstelling. Hij zal zich toen h e b b e n gerealiseerd dat hij geen vergoeding zou krijgen voor de door h e m geleverde kruiden. H e t enige dat m e n hem toezegde was, dat wanneer hij b i n n e n twee j a a r kwam te overlijden, zijn erfgenamen een redelijke "verering" uitgekeerd z o u d e n krijgen. Cluyt nam hiermee geen genoegen. Hij h a d m e e r klachten, want zijn woning kwam maar niet gereed en zijn gezin kon n o g steeds niet naar Leiden verhuizen. H e t is dan al d e c e m b e r 1594, dus acht m a a n d e n n a d a t hij met zijn werk in Leiden was b e g o n n e n . Curatoren verwachtten van h e m echter m e e r dankbaarheid voor alles wat h e m was a a n g e b o d e n . O o k daags na h e t inleveren van de plantenlijst, 9 februari 1595, is er weer een woordenwisseling over de vergoeding voor de geleverde kruiden, die volgens Cluyt wel 1.500 g u l d e n waard waren. H e t antwoord van h e t universiteitsbestuur is veelzeggend: "Dat hij van de Curateurs e n d e Burgemeesteren nyet en was b e r o u p e n , m e r dat mit h e m was gecontracteerd d e u r bidden e n d e a n l o p e n van zyne v r u n d e n e n d e goetgunstigen." Na een laatste discussie zijn Curatoren bereid: "ten opzichte van goede vrunden die voor h e m spraecken e n d e intercedeerden", 400 gulden voor zijn kruiden te geven en 100
82
gulden verhuis- en transportkosten. Cluyt b e r a a d t zich en n e e m t h e t voorstel aan. 22 Voor Curatoren zal bij de aanstelling van Cluyt het verwerven van diens bijzondere verzameling planten zwaar h e b b e n gewogen. O n d a n k s dat zijn zij h u n beloften niet nagekomen. De klachten van Cluyt waren zeker terecht. Dat blijkt m e d e uit opmerkin-
Banöe
•R V CTSJV JL#
JL
JL-j
JL ^ j
^arttoonörrlïcheoo?rp?otic/ J&tuer/€p0iti$âp/ cracljnge cmgcl)ûû#e enöefdtfameujercöen: T&amn gemaft üjer&cti ÖawtoonöerUcftepatirten en ojöentltc&t Ifogeringt}/ Ofe fp met Jjaten l e n i n g enöe OIÏOCT m«ic«v» Heren onöerljotttwn.
©er&atetfctb^te BoecBem^itt senuttôïfcomtrïefht» Wacrinafforme het inhout fydein't : Gtflek van inde een navolgende TJamen-fprekjnge corte begrepen flaet. door
»
TOT
LEYDEN,
Anno, M. D. XCVH. Titelpagina van "Van de byen", 1597. Met een opdracht van Clutius aan de hoogleraar Pau lus Meruia.
83
gen van h e m in een r e k e s P dat hij o p 7 november 1594 aan Curatoren stuurde: "alsoe h e m suppliant oock belooft was, dat men h e m zoe ten regarde van zijn o p b r e e c k i n g h e e n d e verhuysinge, als ooc voor syne cruyderen e n d e simplicia, die hy in d e cruythoff g e h o u d e n was te b r e n g e n , eenen redlicke p e n n i n g souden toeleggen, gelyc 'tselffde eenige van mijne heeren genouch b e k e n t es e n d e n o c h t a n s in 't ontwerp van zijne acte, hem nu onlancx gelevert, gans geen m e n d e [= melding] d a e r af gemaeckt en wert". In de aanstellingsakte van Cluyt werd tevens vermeld dat hij werd b e n o e m d : "om 't goet a n b r e n g e n e n d e de loflicke getuychnissen h e m by verscheyden p e r s o n e n van qualité gedaen". 2 1 Hoewel Curatoren gezwicht zijn voor de aanbevelingen van invloedrijke m a n n e n die Cluyt g o e d gezind waren, zullen zij wellicht ontevreden zijn gebleven over de aanstelling van een "eenvoudige apotheker zonder academische titel" en misschien daardoor h e b b e n zij h e m dikwijls o n h e u s behandeld. De positie van Cluyt Cluyt heeft in d e paar j a r e n , die h e m n o g zouden resten, buitengewoon hard gewerkt. Vooral in de uitzonderlijk strenge winter van 1594/ '95 toen veel p l a n t e n verloren gingen, die weer moesten worden vervangen. Ook in 1596 h a d de kruidhof te lijden o n d e r de strenge vorst en nieuw materiaal was niet o p tijd a a n g e k o m e n . Cluyt meldt: "dat d e n cruythoff veel rijckelijcker gestoffeert soude syn geweest; 't waer dat wy onse saden eerder uyt Italien e n d e a n d e r e plaetschen h a d d e n mogen ontfangen". 2 5 De financiële voorwaarden waarop m e n Cluyt h a d aangesteld, waren dezelfde als die m e n Paludanus indertijd h a d aangeboden: 400 gulden per jaar. Daarbij g e n o o t hij "vrijdom als een professor", zoals een vrije woning. In d e lijst der salarissen vindt men h e m vermeld temidden van de hoogleraren. Hij wordt daarin g e n o e m d als "opsichter" en ook als "prefect" van de "Universiteyts Cruythoff', dat wil zeggen, directeur. 2 6 Als zodanig heeft hij dan ook gefungeerd, hoewel hij volgens zijn aanstellingakte "onder 't gesach e n d e gebodt" van Clusius stond. Ongetwijfeld is d e komst van Clusius voor de geschiedenis van de Leidse universiteit van grote betekenis geweest. Maar hij heeft aan deze universiteit slechts een h o n o r a i r e plaats bekleed, vrij van alle verplichtingen. Hij had een privé-tuin en voorzag de Hortus d o o r zijn vele buitenlandse relaties van nieuw materiaal. Maar hij kon zich geheel wijden aan de uitgave van zijn verzamelde werken en zijn omvangrijke correspondentie. Cluyt en Clusius zullen goed bevriend zijn geweest. Dat blijkt uit h u n c o r r e s p o n d e n t i e waarin Cluyt h e m noemt: "Eedele zeer goedtgunstyghe h e e r e n d e vrundt" 2 7 en eveneens uit het boek dat tot titel heeft: "Vande Byen" waarin d e schrijver Cluyt zijn liefde voor d e bijen en de waarnemingen die hij sedert 1570 over h e t leven van deze diertjes deed, heeft vastgelegd. Dit werk is geschreven in de vorm van een samenspraak met Clusius. Hierin n o e m e n zij elkander m e e r m a l e n "myn g o e d e vrient". Men m o e t Dirck Cluyt zeker niet vergelijken met een Europese coryfee als Clusius. Cluyt was meer een man van de praktijk, die zijn sporen op wetenschappelijk botanisch gebied h a d verdiend en voor de functie in Leiden, m e d e door zijn apothekersopleiding, uitermate geschikt was. Aan onderwijs in h e t vak "Materia medica" was grote behoefte en daarvoor diende de H o r t u s in de eerste plaats. Hoewel Cluyt volgens zijn aanstellingsvoorwaarden niet verplicht was medische studenten in dit vak te onderwijzen, heeft hij zich daar ten volle voor ingezet. Hij d e e d dit 's zomers in de Hortus en 's winters met b e h u l p van boeken met afbeeldingen en de verzameling van 4.000 g e d r o o g d e planten (de "simplicia"), die hij zelf bezat. 28
84
Na het "subytelyck overlyden" van Cluyt, begin j u n i 1598, z o n d e n zeventien Leidse studenten in de medicijnen o p 1 8 j u n i een rekest aan Curatoren. 2 9 Hierin verzochten zij als opvolger te b e n o e m e n de oudste zoon van Dirck Cluyt, Outgaert, die zijn vader dikwijls bij h e t onderwijs h a d geassisteerd. Zij n o e m e n h e m : "een ervaren en veelwetende j o n k m a n , waarvan de meesten der studenten h e m bicans altyt in de plaetse van syn vader gebruikt hebben". Outgaert Cluyt had medicijnen gestudeerd en was in de botanie onderlegd d o o r de "herbaristen" van de plantentuinen van Florence, P a d u a en Montpellier. 10 Maar het universiteitsbestuur besloot in augustus 1598, z o n d e r Clusius te raadplegen, o m de hoogleraren Pauw en Bontius te b e n o e m e n voor het geven van onderwijs in de kruidkunde en h e t b e h e e r van d e academietuin. - " Nabeschouwing Met het overlijden van Dirck Cluyt kwam er een einde aan d e periode, waarin de Leidse Hortus Botanicus realiteit was geworden. Apotheker Cluyt was een integer, ijverig en begaafd man, m e t veel belangrijke relaties en hij zal zeker de h e m a a n g e b o d e n functie als "praefect" van de Hortus h e b b e n geambieerd. Gemakkelijk heeft hij het niet gehad. Vooral in het eerste jaar, tijdens de bewogen vergaderingen met C u r a t o r e n was het moeilijk voor hem. H e t lot wilde, dat de n a m e n Clusius en Clutius maar één letter van elkaar verschillen, zodat in de literatuur vaak verwisseling optrad ten voordele van Clusius. Zo heeft Clutius te weinig b e k e n d h e i d gekregen. Daarom is het heel terecht, dat er in de m u u r van de nieuwe voortuin der Leidse Hortus Botanicus, de plaats waar immers alles is b e g o n n e n , een gedenksteen is aangebracht ter ere van Dirck Outgaertsz. Cluyt, Clutius, de eerste Leidse hortulanus.
Vignet in "Van de byen", 1618, waarop Clutius en Clusius in gesprek zijn bij een bijenstal.
85
NOTEN 1. F. Kluit, "Eerherstel voor Dirck Outgaerts- Tentoonstellingscatalogus (A'dam 1975) 166. zoon Cluyt", Gens Nostra XLV (1990) 548-553. 14. Kroon, ibid., 97-101. l^eidse Universiteit 400, 2. H.A. Bosman-Jelgersma, "Dirck Outgaertsz ibid., 166-167. Cluyt", Farmaceutisch Tijdschrift v. België 53 15. Witkam, ibid. Dl 2, 15-21. (1976) 525-527. 16. Witkam, ibid. Dl 2, 55-57 en 67-71, Dl 4, 3. H.A. Bosman-Jelgersma, Pieter van Foreest, 144-150. De Hollandse Hippocrates (Heiloo 1984). 17. Witkam, ibid. Dl 2, 3-4. 4. H.A. Bosman-Jelgersma en H.L. Houtzager, 18. Hunger, ibid. Dl 1, 187-188. H.A. Bosman"De balseming van Prins Willem van Oranje", Jelgersma, "Clusius en Clutius", Farmaceutisch PhannaceiUisch Weekblad 119 (1984) 619-623. Tijdschrift v. Belgiëbü (1981) 42. 19. Witkam, ibid. Dl 2, 4. 5. Bosman (1976), ibid., 533-537. 6. F.W.T. Hunger, Charles de L'Fschise, 2 delen 20. Witkam, ibid. Dl 2, 5-6. (Den Haag 1927/1943). L.J. Vandewiele, 21. Witkam, ibid. Dl 2, 10-11. "Clusius en de Farmacie", Farmaceutisch Tijd- 22. Bosman (1976), 541-542. schrift v. België 52 (1975) 189-193. 23. Witkam, ibid. Dl 2, 8-9. 7. U.B. Leiden, afd. Handschriften, Vulcanius 24. Zie noot 20. 101. Deze brief, gedateerd 24juli 1593, 25. U.B. Leiden, A.C. nr 41, f.86. schreef Cluyt vanuit Delft aan Clusius, die 26. U.B. Leiden, A.C. nr 264. toen te Frankiurt verbleef. 27. Zie noot 7. 8. CarolusClusius, Rariorumplantarumhistoria' 28. Bosman (1981), 44. (Antwerpen 1601) Boek 1, 114. 29. P.C. Molhuysen, Bronnen lot de geschiedenis 9. Mathias de L'Obel, Kruydtboeck (Antwer- der I^eidsche Universiteit, 7 delen (Den Haag 1913/1924). Op 18juni 1598 werd verstuurd: pen 1581) Deel 2, 296. 10. J.E. Kroon, Bijdragen tot de geschiedenis van "Rekest van studenten aan Curatoren over de hel geneeskundig onderwijs aan de lAdsche univer- Praefectura Horti". In Dl 1, Bijlage nr 325, 380*. siteit 1575-1625, Diss. (Leiden 1911) 20-21. 11. J J . Woltjer, De I^eidse universiteit in verleden 30. H.A. Bosmanjelgersma, "Augerius Clutius (1578-1636), Apotheker, Botanicus en en heden (Leiden 1965) 1-5. 12. HJ. Witkam, De dagelijkse zaken van de Geneeskundige', Farmaceutisch Tijdschrift v. Leidse universiteit, 10 delen (Leiden 1970/ België 59 (1982) 167-175. 1975). Dl 1, 185-191. 31. Molhuysen, ibid. Dl 1, 112-113. 13. Kroon, ibid., 91-92. Leidse Universiteit 400,
Prof. Dr. H.A. Bosman-Jelgersma Mathenesselaan 1 2343 HA Oegstgeest
86
MEDEDELINGEN
-
COMMUNICATIONS
LEGAAT Dr. J O H N H. LIGTERINK (1908-19|2), APOTEKER E N ARTS
In het Museum van de Fakulteit van Farmaceutische Wetenschappen aan de Harelbekestraat te Gent, werd de Dr. Branszaal uitgebreid met een legaat van Dr. J.H. Ligterink, apoteker en arts te Amsterdam. Als laatste titularis van de oude apoteek aan de N.-Z. Voorburgwal te Amsterdam bezat Dr. Ligterink allerlei voorwerpen, die nog in het bezit waren geweest van een van zijn 8 voorgangers, die elkaar waren opgevolgd sedert Apr. J. Egelink in 1746 de apoteek stichtte. Ook de wetenschappelijke biblioteek van Dr. J. Ligterink die, wegens de veelzijdigheid van zijn opleiding en zijn zeer gevulde levensloop, op velerlei gebied van kennis georiënteerd is, maakt deel uit van het legaat. Buiten zijn interesse voor de exakte wetenschappen ging zijn belangstelling ook uit naar kunst, vooral muziek, sport, in het bijzonder atletiek en ruitersport; ook talen, medische humor en vooral geschiedenis boeiden hem uitermate.
LEVENSLOOP Johannes-Hendricus Ligterink werd geboren te Utrecht op 5 januari 1908, als zoon van Johannes-Hendricus-Philippus, bouw- en werktuigkundig expert en Anna-Emma Gürtzgenn. Gedurende zijn middelbare studies te Utrecht maakte hij deel uit van een amateur jazz-orkest en was hij official van de Utrechtse Provinciale Athletiekbond. Hij werkte een tijd in dienst van N.V. Akantex Amsterdam, waar hij een kantooropleiding kreeg. Hij behaalde een diploma boekhouden en volgde een cursus Spaanse handelscorrespondentie. In 1927 behaalde hij het diploma apotekers-assistent, waarna hij zich liet inschrijven aan de Universiteit te Utrecht in de chemische richting. Terzelfdertijd was hij firmant van een administratief bureel, zijn afdeling was assuranties, hypoteken en onroerend goed. Tussendoor vond hij nog de tijd om een diploma als ruiter te behalen. Na zijn kandidatuur chemie volgde hij de cursus Krijgsgeschiedenis aan de Utrechtse universiteit en schakelde hij over naar de farmacie. In 1937 behaalde hij het diploma van apoteker. Hij volbracht zijn militaire dienst als apoteker-scheikundige aan het Rijksmagazijn voor geneesmiddelen te Amsterdam. In 1939 werd hij bevorderd tot officier en gedurende de mobilisatie belast met de reorganisatie-doorvoering van de Militaire Pharmaceutische Dienst, vooral in verband met de inrichting van de veldhospitalen. Gedurende de oorlog werd hij op non-actief gesteld en liet hij zich inschrijven als medisch student aan de R.U. Amsterdam. In 1943 huwde hij Dra Liskje Hoogslag (°Den Haag, 1917), beëdigd vertaalster Frans, Zweeds en Spaans, gespecialiseerd in medisch-farmaceutische vertalingen. In 1947 werd hij burger apoteker, nam de apoteek over van Mevr. Suyver-Stoutjesdijk aan de N.-Z. Voorburgwal te Amsterdam.
In 1951 legde hij examen af als arts. Hij liet zijn apoteek beheren en monsterde aan als scheepsarts bij de Koninklijke Nederlandse Stoomboot Maatschappij (Surinamelijn) en werd medisch adviseur bij Deltalloyd. In 1954 promoveerde hij tot Doctor in de geneeskunde (Promotor prof. Dr. Prakken) op een thesis Psoriasis. Dermatologisch en Biochemisch. Van dan af begon zijn schrijversloopbaan, hij publiceerde in Acta Dermatologica, Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, Chemist and Druggist, werd lid van de redaktie van Omnia prescribendi gratia, vice-voorzitter van de Amsterdamse Chemische Kring. In 1957 werd een Nederlandse studiegroep voor Sociale Pharmacie opgericht en werd hij redacteur van het Bulletin tot 1961. Van dan af dateert ook zijn interesse voor de geschiedenis van de Farmacie. Toen in 1961 zijn apoteek werd gesloten, wegens verlaten van de binnenstad door bedrijven (het aantal apoteken werd in de binnenstad uitgedund van 10 tot 1), begon hij zijn huisartsenpraktijk. In 1962 werd hij benoemd tot Farmaceutisch Inspecteur Volksgezondheid NoordHolland met standplaats Amsterdam. Vanaf 1970 was hij geleidelijk ontslagnemend uit tal van funkties die hij bekleedde. Hij bleef tot op hoge leeftijd trouw aanwezig op de congressen van binnen- en buitenlandse maatschappijen voor de geschiedenis van de farmacie, waar hij door iedereen om zijn grote belezenheid en veelzijdige kennis zeer geëerbiedigd werd. Dr. J.H. Ligterink overleed te Amsterdam in het rusthuis „Huize Bernardus" op 7 januari 1992. In zijn laatste wilsbeschikking werd een geldsom voorzien ten laste van de Kring voor de Geschiedenis van de Pharmacie in Benelux. Dr. L.J. Vandewiele Goudenhandwegel 26 9070 Destelbergen
Lijst van publikaties van Dr. J.H. Ligterink — Over het mechanisme der verhoorning, in het bijzonder bij Psoriasis (Dissertatie). 's-Gravenhage 1954 — The mechanism of cornification in Parakeratosis. Psoriasis Dermatologica, 111 (1955), 381 — t Dr. A. Nederveen, C. Schreuder, G. van Walbeek: Over haemorrhoiden, OMNIA, N° 9, oct. 1958 — Voorlopig rapport verouderingssnelheid spécialités t.o.v. grondstoffen i.v.m. de farmaceutische verzorging in Nederland. Mededelingen van de Medische Nederlandse Studiegroep Sociale Farmacie, 1 (1958), 1 — Van provisor tot apotheker. Meded.Med.Ned.Sg.Sociale Farm. 1 (1958), 8 — t Dr. D.A. Wittop Koning: Het voorschrijven van verbandstoffen. OMNIA, N° 11, maart 1959 — Apotheek of apotheker. Meded.Med.Ned.Sg.Sociale Farm. 2 (1959), 2 — Apotheek of apotheker. Meded.Med.Ned.Sg.Sociale Farm. 3 (1960), 1 — t T. Dil, Dr. E.M. Cohen: Het slaapmiddel en zijn toepassing. OMNIA, N° 14, januari 1960 — t T. Dil, H. van Gelder, Yap Tjok King: Het slaapmiddel en zijn toepassing. OMNIA, N° 15, juli 1960 — Aanwas en verouderingssnelheid van verpakte geneesmiddelen. Tdschr.Soc.Geneesk. 1961, 655 — Sociale farmacie en farmacotherapie. Meded.Med.Ned.Sg.Sociale Farm. 4 (1961), 1 — Specialisatie in de farmacie. Meded.Med.Ned.Sg.Sociale Farm. 4 (1961), 3 — Een definitie van Sociale farmacie. Meded.Med.Ned.Sg.Sociale Farm. 4 (1961), 7 — Over aanwas en verouderingssnelheid van verpakte geneesmiddelen. Meded.Med.Ned.Sg.Sociale Farm. 4 (1961), 11 — De apotheker en de zelfmedicatie. Ph. Wbl. 116 (1981), 1398
88
— Selbstmedikation in den Niederlanden im 19en Jahrhundert. Veröff. d.Schweiz.Ges.f.Gesch.d. Pharmazie.Vol 7 (1987), 69 — Liber prescribendi. Bulletin Kring voor de gesch.v.d.Pharmacie in Benelux N° 53 (1976) — De Leertijd van een 18e-eeuwse apotheker. Bulletin Kring N°55 (1977) — De eerste apotheker Suyver. Bulletin Kring N° 57 (1978) — Na vader J.F. Suyver, zijn zoon Dr. J.F. Suyver, zijn vrouw Mevr. A.D.J. Suyver-Stoutjesdijk en dochter Mej. A.C. Suyver, apothekers. Bulletin Kring N° 57 (1978) — Requiem voor een tweehonderdjarige. Bulletin Kring N° 57 (1978) — Een 18e-eeuwse apotheker vestigt zich. Bulletin Kring N° 59 (1979) — Apothekers tussen regenten en revolutionairen. Bulletin Kring N° 59 (1979) — De geboorte van een koninkrijk. Bulletin Kring N ° 59 (1979) — Apotheker Deuffer-Wiel en Zoon. Bulletin Kring N° 59 (1979) — De apotheker en de zelfmedicatie. Bulletin Kring N° 63 (1981) — Bode... graven in Alphen aan de Rijn. Bulletin Kring N° 64 (1981) — t F.H.L. van Os, Uit de geschiedenis van de militair pharmace.utische Dienst. Bulletin Kring N° 65 (1983) — W.N. Claasen, apotheker & drogist, Samaritaan of matador. Bulletin Kring N° 65 (1983) — Selbstmedikation in den Niederlanden im 19Jahrhundert. Bulletin Kring N° 73 (1988) — De voorgangers aan de N.-Z. Voorburgwal te Amsterdam. Bulletin Kring N° 78 (1990)
89
U N LIVRE D E MARCELLUS EMPIRICUS (5e siècle) D A N S LA BIBLIOTHÈQUE D U C H A N O I N E J A N D E H O N D T (JOHANNES CANIS 1486-1571). RÉSUMÉ.
Par un heureux hasard, 133 livres anciens du 15e et 16e siècle ont été découverts dans l'église paroissiale de St. Martin à Courtrai. Environ 85 de ces exemplaires appartenaient au chanoine Jan DE HONDT, alors curé de la paroisse. Jan de Hondt naquit en Flandre Occidentale, fit des études ecclésiastiques à Louvain et fût nommé curé à Courtrai ; pendant sa vie il avait plusieurs contacts avec Erasme ; le 24 novembre 1571 il mourut à Courtrai à l'âge de 85 ans. Jan De Hondt n'était pas seulement un bon prêtre, mais surtout un bibliophile assidu; en outre, il a fait son testament avec des données en ce qui concerne ses livres, et dans la plupart de ses livres il notait minutieusement où il avait acheté le livre, et combien il avait payé son acquisition. Les livres les plus remarquables de sa bibliothèque sont: — Commentaria in isagogen Porphyrii, etc., Louvain 1535, le seul exemplaire d'un cours d'une faculté. — Non esse didvino etc., Anvers 1532. Traité anonyme sur le divorce d'Henri VIII — D. Erasmus: Epistola nuncupatoria ad Carolum Caesarem. Bâle 1523 chez Frobenius. — Défense de Mgr. le Duc et Mme la Duchesse de Bourgogne. Incunable extrêmement rare, fait par le Brugeois Jan Brito 1477. Le livre traité dans cet exposé est en sorte un convolut de deux livres médicaux. Le premier livre est de Janus Cornarius (édité chez Froben à Bâle en 1536) intitulé „Marcellus Empiricus etc.", suivi de „Claudii Galeni libri novem etc.". Le second livre est de Henricus Petrus intitulé „Clementus Clementinus etc. lucubrationes etc.". Nous nous bornons à la description du livre de Marcellus Empiricus ; il vivait au 5e siècle à Bordeaux, où il fut un haut fonctionnaire de l'empereur Théodose le Grand. Dans son livre „De Medicamentis", Marcellus Empiricus décrit beaucoup de recettes selon les différentes parties du corps humain, mais il trouve les théories médicales de son temps peu intéressantes, mais les remèdes dits sympathiques jouent un rôle prédominant dans son livre, ainsi que la superstition. Dans le „Lorscher Arzneibuch" de 1795, on retrouve Marcellus Empiricus avec une formule d'un antidote „ingrat" (antidotum acaristum) / Ce livre de Marcellus avec tant d'autres livres montrent l'importance de la bibliothèque du chanoine Jan de Hondt de Courtrai. Pharm. Bernard Mattelaer Romeinselaan 6 B-8500 Kortrijk "
P.S. Le texte intégral de cet exposé en néerlandais ou en allemand est disponible à l'adresse ci-dessus.
90
BOEKBESPREKINGEN / COMPTES - RENDUS Wittop Koning D.A., Apothekerspotten uit de Nederlanden (1991). Twist Productions, Oude Deventerweg 12, Nl-7448 RL Haarle. 128 blz., 185 afbeeldingen, formaat 215x300 mm, prijs: Fl. 49,50. Sedert mijn eerste farmaco-historische publikatie, ni. de Inventaris van de 'apothekerspotten uit het Museum voor Folklore te Gent, in 195 1, hierin gevolgd door Dr. D.A. Wittop Koning, die in 1953 hetzelfde deed voor de apothekerspotten uit het Me' disch-pharmaceutisch Museum te Amsterdam, waarvan hij toen de curator was, zijn heel wat gegevens en studiemateriaal over dit onderwerp bij gekomen. Op talrijke bijeenkomsten van de Kring voor de geschiedenis van de Pharmacie in Benelux^ werden voordrachten gehouden (meestal door Seghers, Wittop Koning en De Causmaecker) en dia's vertoond met apothekerspotten als onderwerp en tentoonstellingen ingericht waar de apothekerspotten als blikvangers golden. Toen Wittop Koning in 1954 zijn boek Delftse Apothekerspotten uitgaf, verrichtte hij baanbrekend werk. Zoals hij toen in zijn Inleiding schreef, was 'de belangstelling voor de Delftse apothekerspot wel zeer gering. Wat de oorzaak is dat de kunsthistoricus dit deel van het Delfts aardewerk zo verwaarloosd heeft, is moeilijk te zeggen. Is de artistieke waarde te gering, schrokken de Latijnse inschriften af?' De auteur mag het als een eer aanzien dat hij door zijn boek en de vele daaropvolgende publikaties de apothekerspot volop in de belangstelling heeft gebracht. Voor sommige buitenstaanders is de geschiedenis van de farmacie schier uitsluitend geconcentreerd rond de apothekerspotten. Deze bewering is vanzelfsprekend onjuist maar toont toch aan dat er veel belangstelling is opgewekt voor de apothekerspot, die niet langer tot het 'Bauerngut' gerekend wordt. Door deze ruchtbaarheid steeg alom de belangstelling en verveelvuldigde jammer genoeg ook de antiquarische waarde. Thans verrast Wittop Koning ons over hetzelfde onderwerp met een nieuw boek, ditmaal onder een uitgebreidere titel: Apothekerspotten uit de Nederlanden. Bescheiden zegt hij dat het boek kan gezien worden als een uitbreiding en aanvulling van zijn Delftse Apothekerspotten uit 1954. Wie beide boeken naast elkaar legt, zal dadelijk inzien dat het hier
veeleer om een nieuw boek gaat, naar vorm en inhoud. Majolika en Grès krijgen een plaats naast het Del fts, dat nu onderverdeeld wordt in vroeg Delfts en echt Delfts, de 92 illustraties zijn er 172 geworden. Het komt in mij niet op enige kritiek te leveren op dit werk van Wittop Koning, die de expert terzake is. Ik zal mij beperken tot enkele aantekeningen bij de lezing. Zo zie ik op blz. 16 dat de pot A. Penninckwater uit het St.-Janshospitaal in Brugge,, de enige apothekerspot met Nederlands inschrift^ttsea een concurrent gekregen heeft: S. van Moerbae (afb. 13) uit een particuliere verzameling. Op blz. 18 is de geniale oplossing te vinden voor de geheimzinnige letters die op sommige potten onderaan voorkomen. Eenvoudig, maar men moet er op komen! De grote potten met opschrift MOSTARDA (blz. 34, zie ook de mooie afbeeldingen in Artistiek Farmaceutisch Testimonium 'intsoete lant van Waes'), zou ik niet zomaar uit de apotheek verbahnen'naar de mosterdwinkeltjes. Mostarda is geen mosterd maar gekonfijt fruit in siroop, waarin ..ook mosterdzaadjes verwerkt zijn, vandaar de benaming. Heden ten dage is dergelijke Mostarda de Cremona in sommige gespecialiseerde winkels nog altijd te verkrijgen. Het speuren naar de oorsprong en de zin van het pauwenmotief heeft heel wat voeten in de aarde gehad, tot Apr. L. De Causmaecker in 1981 verwees naar de verlaten brouwerij De Paeuw te Delft, waar een uit Antwerpen uitgeweken plateelbakker zou ingetrokken zijn. Deze stelling wordt hier bevestigd
(blz. 55). Op blz. 92 treffen we een interessante kaart aan waarop duidelijk de verbreiding van de apothekerspot uit Perzië naar Europa en de verspreiding over Europa wordt getekend. Duidelijk wordt de weg aangegeven van Perzië over Spanje naar Italië, naar Antwerpen en vandaar naar Delft, van waaruit de uitzwerming naar vele centra in Europa plaatsvond. Hier mis ik op de kaart de centra Brussel, Doornik en Rijsel. De verbreiding van de Delftse apothekerspot in Noord-Frankrijk is ongetwijfeld in verband te brengen met de hachelijke politieke toestand waarin Vlaanderen zich bevond op het einde van de 17de eeuw. We weten dat na de devolutie-oorlog van 1663 Doornik een centrum werd van pottenbakkers. Tussen Doornik en Rijsel lagen immers mergelgroeven, waar zelfs de Delftse pottenbakkers zich bevoorraadden. Er werkten in deetablissementen van Scorrion te
91
Doornik 300 werklieden, waarvan vele uit Delft afkomstig waren. Toen Doornik in 1709 door de Oostenrijkers ingenomen werd, sloot Frankrijk de grenzen voor de handel met Oostenrijks-Vlaanderen. De Doornikse pottenbakkers, bekommerd om het behoud van hun Frans kliënteel, wijken uit naar SaintAmand-les-Eaux en daarna naar Rijsel, waar de produktie van de apothekerspot naar het Delftse prototype wordt voortgezet. Dit Rijsels centrum blinkt minder uit door zijn verzorgde afwerking dan door het groot aantal potten die bewaard zijn gebleven. Ook wordt hier de zin van de Paeuw vergeten, zodanig dat de pauw op de cartouche meestal vervangen wordt door vogeltjes en andere afbeeldingen. Hier ware de afbeelding van.de zeldzame pot met eenhoorns in de plaats van pauwen, uit de Dr. Branszaal vari de Fakulteit voor Farmaceutische Wetenschappen van de Universiteit van Gent, wel op zijn plaats geweest. Bijzonder boeiend is hoofdstuk VI, dat handelt over de apothekerspotten in grès, uit het Luikse pottenbakkerscentrum Raeren. Voor velen zal dit goed gedokumenteerd kapittel een revelatie zijn.
92
Een verklaring van enkele inschriften op de apothekerspotten is op blz. 103 tot 110 te vinden, zeer vereenvoudigd maar zeer nuttig, daar de meesten - ook apothekers - het daar moeilijk mee hebben. Het verwondert me dat de acetositas citri (vgl. afb. 58 S. aceto citri) tot een vraagteken leidt. De formule van siroop met zuur citroensap is terug te vinden in de Grabadin van Pseudo-Mesues en is eveneens vermeld in Lumen Apothecariorum, in Luminare majus, in dlicht der apothekers, zelfs nog in het Antidotarium Gandauense 1652 en 1663: Sirupus de acetositate citri. Dit ter aanvulling. Met zijn Apothekerspotten uit de Nederlanden heeft Dr. Wittop Koning een boek gepubliceerd dat een betrouwbaar naslagwerk zal blijven voor al wie met potten uit onze streken te doen krijgt. Auteur, drukker en de Coöperatieve Apothekersvereniging OPG Utrecht als uitgever verdienen alle lof. Een dergelijk werk is een must in iedere apothekersbibliotheek.
Dr. L.J. Vandewiele
VOLGENDE VERGADERING VAN DE KRING TE DORDRECHT OP 10 EN 11 OKTOBER 1992 De eerstvolgende vergadering van de Kring zal plaatsvinden te Dordrecht op 10 en 11 oktober 1992. La réunion du Cercle aura lieu à Dordrecht, les 10 et 11 octobre 1992.
HET INTERNATIONAAL CONGRES VAN DE I.G.G.P. zal plaatsvinden te Heidelberg van 3 tot 7 mei 1993.
\ De Koninklijke Academie voor Geneeskunde van België organiseert EEN SYMPOSIUM 450-JAAR „DE HUMANI CORPORIS FABRICA" VAN A. VESALIUS te Brussel op 6 november 1993. De Kring werd om medewerking verzocht.
ERELID PROF. DR. R. SCHMITZ OVERLEDEN Op 14 mei 1992 overleed plotseling te Mittenaar-Bicken ons erelid Professor Dr. Rudolf Schmitz (geb. 17.02.1918), de zeer prominente farmacie-historicus. Wij sluiten ons aan bij het zinvolle opschrift van het doodsbericht: Lasst uns nicht trauern, die wir ihn verloren haben Lasst uns danken, dass wir ihn besassen.
K R I N G V O O R DE G E S C H I E D E N I S V A N DE P H A R M A C I E IN BENELUX CERCLE B E N E L U X D ' H I S T O I R E DE L A P H A R M A C I E
Opgericht 18 april 1 9 5 0 - Fondé le 18 avril 1 9 5 0
Bestuur
-
Bureau:
Voorzitter • Président: B. Mattelaer, Romeinselaan 6 , 8 5 0 0 Kortrijk Tel. (056) 2 2 54 9 9 O/Voorzitter - Vice-Président Tel. (02) 3 8 0 15 0 0
: G. Vercruysse, Winderickxplein 6, 1652 Alsemberg
Sekretaris • Secrétaire: J.B. van Gelder, Kleine H aarsekade 54, 4 2 0 5 VB Gorinchem Tel. 0 1 8 3 0 - 2 2 6 6 1 Penningmeester - Trésorier: Tel. (010) 4 3 4 9 5 4 3 Bibliothecaris - Bibliothécaire Tel. (016) 4 6 22 0 4 Assessoren
-
E.V.A. Dekker, Schiedamseweg 1 1 3 , 3 1 3 4 BE Vlaardingen
: G. Gilias, Milsestraat 3 3 , 3 0 5 3 Haasrode
Assesseurs:
Prof. Dr. H.A. Bosman-Jelgersma, Mathenesselaan 1 , 2 3 4 3 HA Oegstgeest Tel. (071) 17 0 0 4 2 Dr. A . Guislain, 1 1 0 , rue Royale, 6 0 3 0 Marchienne. Tél. (071) 32 4 7 2 5 G. De M u n c k , Heidestraat 1 , 2 6 6 0 Hoboken. Tel. (03) 8 2 7 4 7 57 Dr. L.J. Vandewiele, Goudenhandwegel 2 6 , 9 0 7 0 Destelbergen. Tel. (091) 55 68 97 Redacteur Dr. D.A. W i t t o p Koning, Raphaëlstraat 2 2 , 1077 PV Amsterdam. Tel. (020) 6 7 9 4 2 1 9 Redacteur Ereleden - Membres
d'Honneur:
Dr. L.J. Vandewiele, Destelbergen (1960) - Lie. P. Julien, Paris (1970) - Prof. Dr. K. Ganzinger, Wien (1975) — Prof. Dr. A. Heyndrickx, Gent (1975) - Prof. Dr. G. Sonnedecker, Madison (1975) — Dr. D.A. Wittop Koning, Amsterdam (1975) — Dr. W . Schneider, Braunschweig (1981) — E.L. Ahlrichs, Nieuwegein (1989) - Mr. L.G. M a t t h e w s , Londen (1990) - Prof. Dr. K. Zalai, Budapest (1990) Prof. Dr. R. Schmitz, Marburg (1990). Ondersteunende
leden - Membres
donateurs:
Algemene Pharmaceutische Bond (Brussel) — Bureau Hufen (Bosch en Duin) — V . S . M . Geneesmiddelen (Alkmaar) — Koninklijk Oostvlaams Apothekersgild (Gent) — Apothekersvereniging Kortrijk e.o. (Kortrijk) — Apothekersvereniging Leuven e.o. (Leuven) — Mevr. M. Delbeke-Vanderschelden (leper) — Departement Zuid-Oost-Brabant der KNMP (Eindhoven) - Departement GOUDA der KNMP (Boskoop) — Départ. DEN HAAG der KNMP (Delft) - Departement GRONINGEN der KNMP (Groningen) Departement ROTTERDAM der KNMP (Rotterdam) - Departement FRIESLAND der KNMP (Drachten) - Departement UTRECHT der KNMP (Utrecht) - Prof. Dr. A . Heyndrickx, Lab. v. Toxicologie (Gent) — Kon. Mij ter Bev. Pharmacie (Den Haag) — LUNDIA Apotheekinrichting (Varsseveld) — Inst. v. Geschiedenis Natuurwetenschappen (Utrecht) — Drs. apotheker J.A. Schravesande (Rotterdam) - FARMAC (Utrecht) Fa. van Weerdenburg (Almere) — Koninklijke Apothekersvereniging van Antwerpen — OPG (Utrecht) - ICI Holland (Zoetermeer) - BYK Nederland (Zwanenburg). Periodieke bulletin N ° 8 3 , 4e kwartaal 1 9 9 2 Uitgever: Apr. G. Gilias, Milsestraat 3 3 , B-3053 Haasrode. Afgiftekantoor 3 3 6 0 Bierbeek 1
