JH-AvS

LKT Bommelerwaard Verslaglegging Landschapskwaliteitstoets 7 september 2010 Monitoring Waardevolle Landschappen, Provincie Gelderland Janneke Hagens & Els Otterman, 25 oktober 2010

3323/JH-AvS

Colofon

Titel

: LKT Bommelerwaard

Opdrachtgever

: Provincie Gelderland

Kenmerk/Projectnummer

: 3323/JH-AvS

Datum

: 25 oktober 2010

Projectomschrijving

: Verslag van de Landschapskwalititeitstoets(LKT)-dag van

Landschap in beeld

Waardevol Landschap Bommelerwaard, die plaatsvond op 7 september 2010 in het kader van de monitoring van Waardevolle Landschappen van provincie Gelderland

Contactpersoon

: Provincie Gelderland: Jolanda Van Gils NovioConsult: Els Otterman, Janneke Hagens

Adviseurs

: Els Otterman, Jolanda van Ee, Janneke Hagens

Foto’s

: NovioConsult

NovioConsult BV Postbus 256, 6500 AG Nijmegen telefoon 024 381 3333 fax 024 324 1971 www.novioconsult.nl [email protected] Dit rapport is gekopieerd op 100% chloorvrij gebleekt papier, voorzien van de Nederlandse Milieukeur. © Niets uit dit werk mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, daaronder mede begrepen gehele of gedeeltelijke bewerking van het werk, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van NovioConsult.

Inhoud 1

Inleiding

1

2

Kennismaking

3

2.1

Deelnemers

3

2.2

Voorstelronde

3

3

Excursie door het Waardevol Landschap

6

3.1

Route

6

3.2

Indrukken van het landschap

8

4

Economische kwaliteit

9

4.1

Huidige situatie en relaties in het gebied

4.2

Mogelijkheden voor duurzame ontwikkeling

12

4.3

T1 Totaaloordeel

12

5

Esthetische kwaliteit

12

5.1


12

5.2


13

5.3

T1 Totaaloordeel

13

6

Ecologische kwaliteit

13

6.1


13

6.2


14

6.3

T1 Totaaloordeel

14

7

Totaal

15

7.1

Naar een evenwichtige ontwikkeling?

15

7.2

Kernkwaliteiten

16

Fotobijlage

LKT Bommelerwaard

9

21

1

Inleiding

In het streekplan van de provincie Gelderland wordt de kwaliteit van de Gelderse landschappen als een belangrijke waarde gezien voor regionale identiteit. Gelderland realiseert zich dat omgevingskwaliteit van betekenis is voor een goed woon- en werkklimaat en voor recreatie en toerisme. In het streekplan benoemt Gelderland een aantal Waardevolle Landschappen als zijnde van provinciaal belang. ‘Kom-oeverwal ensemble Bommelerwaard’ (Bommelerwaard) is een van die provinciale Waardevolle Landschappen (zie kaart 1).

Kaart 1 Waardevol Landschap De Bommelerwaard – topografie, kernkwaliteiten en deelgebieden Om te kunnen beoordelen hoe de Waardevolle Landschappen zich ontwikkelen worden de landschappen gemonitord. Doel van de monitoring is om de verandering in kernkwaliteiten binnen de Waardevolle Landschappen te beoordelen. De provincie voert een kwantitatieve GIS-analyse van het landschap uit (geografische informatie systemen). De Landschapskwaliteitstoets (LKT) is bedoeld als kwalitatieve aanvulling op deze analyse. In 2008 is gestart met het maken van een nulmeting van een aantal Waardevolle Landschappen via de LKT-methode. In een periode van vier jaar komen op deze manier alle Waardevolle Landschappen aan bod. De provincie heeft voor de LKT’s een selectie gemaakt van de te monitoren kernkwaliteiten per landschap. Bij de LKT van De Bommelerwaard ligt de nadruk op deze kernkwaliteiten: Cultuurhistorische kwaliteiten verweven in het landschap: Nieuwe Hollandse Waterlinie nog afleesbaar in forten en inundatievelden; oude boerderijen op pollen, oude kades, Slot Loevestein en Ammersoyen. Tijdens een LKT beoordeelt een LKT-team in één dag de kwaliteiten van het landschap. De LKT bestaat uit een beoordeling van economische, esthetisch en ecologische aspecten, in combinatie met een beoordeling van ruimtelijke ontwikkelingen (kansen en bedreigingen). De LKT wordt uitgevoerd door een LKT-team met diverse gebiedsexperts. Dit zijn bewoners en/of kenners van

LKT Bommelerwaard

1

het landschap met een specifieke expertise (natuur, beheer, recreatie, wonen, etc.), aangevuld met enkele andere landschapsexperts voor een blik van buiten. De dag bestaat uit een analyse en beoordeling van het landschap aan de hand van een excursie door het gebied en discussies over de kwaliteiten (zie programma). Tijdens de LKT-dag is gebruik gemaakt van een Map-table: een digitale ‘atlas’ met diverse kaartlagen, waarop deelnemers kunnen ‘tekenen’.

Foto A – LKT-team Bommelerwaard in het veld

Programma 9.00 – 9.30 uur

Inloop met koffie en thee

9.30 – 10.00 uur

Welkom en kennismaking, Introductie LKT Els Otterman, NovioConsult

10.00 – 13.00 uur

Op pad door het waardevolle landschap We stoppen op verschillende punten in het gebied voor een toelichting

13.00 – 14.00 uur

Lunch

14.00 – 17.00 uur

Beoordeling waardevolle landschap aan de hand van de vragenlijst Tussentijds zullen pauzes worden gehouden

17.15 – 17.45 uur

Synthese: hoe is het met de kernkwaliteiten gesteld?

17.45 – 20.30 uur

Borrel met aansluitend diner

LKT Bommelerwaard

2

2

Kennismaking

2.1

Deelnemers

Deelnemer

Expertise

Achtergrond

De heer A. Nagelhout

Landschapsbeheer

Landschapsbeheer Gelderland

De heer C. Liebrand

Ecologie en dijken

Vanuit adviesbureau Eureco onderzoeker/adviseur bij Waterschap Rivierenland

De heer H. Kolbach

Tuinbouw

-

De heer A. Nienhuis

Landschaparchitectuur

Nienhuis

Mevrouw M. Kriesch

Landschap etc.

Gemeente Zaltbommel

De heer C. van Zanten

Landschap etc.

Gemeente Maasdriel

De heer J. Bervaes

Cultuurhistorie

Historische kring

De heer K. Tromp

Recreatie

De heer J. Mombers

Historie, recreatie en

Landschapsarchitectuur

Bommelerwaard Platform Promotie Bommelerwaard Slot Loevestein

landschap De heer T. Drost

Water

Mevrouw J. van Gils De heer S. Borghuis

Waterschap Rivierenland Provincie Gelderland

Facilitator Map-table

Mapsup

Mevrouw E. Otterman

NovioConsult

Mevrouw J. Hagens

NovioConsult

2.2

Voorstelronde

Iedereen stelt zichzelf voor en geeft op de kaart van waardevol landschap Bommelerwaard aan welke kwaliteiten hem/haar opvallen (gebruik van Map-table): Begrenzing De voorstelronde levert direct discussie op over de begrenzing van het Waardevol Landschap. Een deel van het LKT-team vindt het jammer dat het gebied ten noorden van de Van Heemstraweg niet binnen de begrenzing valt. Het team geeft aan dat hier al relatief veel ontwikkelingen plaatsvinden, onder andere op het gebied van glastuinbouw. Dat kan een reden zijn dat het gebied buiten het Waardevol Landschap valt. Het zou echter ook een goede reden zijn om het gebied juist binnen het Waardevol Landschap te plaatsen: de ‘spaties’ tussen de dorpen (lichtblauw, kaart 2a) kan je op die manier beter beschermen tegen ongewenste ontwikkelingen. Ook mist het LKT-team aangrenzende natuurgebieden binnen de begrenzing van het Waardevol Landschap, zoals de Kil van Hurwenen. Jacques Mombers (rood – kaart 2a) vindt slot Loevestein de mooiste plek van het gebied. Hij is zelf al 35 jaar beheerder. Elk jaar komen er ook 120.000 bezoekers/passanten bij Slot Loevestein. Verder is hij betrokken bij de leefbaarheid van het gebied.

LKT Bommelerwaard

3

Kaart 2a - indrukken Cok van Zanten (blauw – kaart 2a) vindt Kerkwijk een mooi dorp in de Bommelerwaard. Kerkwijk is een plek waar hij liever geen verdere glastuinbouwontwikkeling ziet. Cyril Liebrand (geel – kaart 2a) wijst op het verschil in condities tussen dijken van de Afgedamde Maas (slechter) en de Waal (beter). Henk Kolbach houdt van de verscheidenheid in het landschap, de gesloten stukken, de dijken en de rivieren. Hij vindt het jammer dat je in sommige uiterwaarden de rivier niet meer kan zien; openheid met uitzicht is juist mooi. Verder wijst hij er op dat het landschap gedreven wordt door economische activiteiten.

Foto A – Munnikenland anno 2010, een gebied waar veel op stapel staat

LKT Bommelerwaard

4

Jan Bervaes (oranje – kaart 2a) vertelt dat het landschap van de Bommelerwaard eigenlijk een ‘legpuzzel’ is: een verzameling van dorpspolders. De grenzen zijn vaak nog herkenbaar in het landschap. Verder wijst hij op de rug die in het gebied ligt. Een bijzonder plekje is de uitwatering van de Drielse wetering; het is een plek waar je eigenlijk nooit komt (in een privé-tuin). Martine Kriesch (felgroen – kaart 2a) vindt onder andere Munnikenland een gebied met potentie (zie foto A). Hier staat heel wat op stapel: een dijkverlegging en natuurontwikkeling, met de Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW) als andere ‘trekker’. Ook met landschapselementen als wielen, woerden en vluchtheuvels in het landschap zou zij meer willen doen.

Kaart 2b – indrukken André Nagelbout (rood – kaart 2b) vindt onder andere Slot Loevestein en de polder van Bern verrassende elementen in het landschap. Arjan Nienhuis (blauw – kaart 2b) wijst op het netwerk van keerkades, achterdijken en dwarsdijken die in het gebied aanwezig waren. Tevens vindt hij het verschil in landschap tussen de oude stroomrug en de open komgebieden bijzonder. Ton Drost (geel – kaart 2b) wijst op de kassen die er in het gebied bij zijn gekomen en op het Munnikenland waar veel gaat gebeuren. Koos Tromp (felgroen – kaart 2b) houdt van zicht vanaf de dijk (op Brabant), de oude Lieskampen en de Kil van Hurwenen. Jolanda van Gils is benieuwd naar initatieven op het gebied van functieverandering. En hoe verhoudt zich de beleving van het landschap ten opzichte van de glastuinbouw?

LKT Bommelerwaard

5

3

Excursie door het Waardevol Landschap

3.1

Route

In de ochtend vindt een excursie plaats door het gebied. De route staat aangegeven op onderstaande kaart. De route loopt vanuit Nederhemert over de dijk, langs de oeverwal, door de zuidrand van Zaltbommel, door het komgebied, langs de Capreton en de Lieskampen, over de Van Heemstraweg, door Munnikenland naar Loevestein en terug via Aalst over de dijk naar Nederhemert. We letten onder andere op de diverse landschapselementen, ontwikkelingen, inpassingen van ontwikkelingen, recreatiemogelijkheden, zichtlijnen, het netwerk van wegen en waterwerken.

P3

P2

P1

Kaart 3 - LKT route De discussies tijdens de excursie gaan over de aanwezige of ontbrekende kwaliteiten van het gebied en over de kansen en bedreigingen voor deze kwaliteiten. 

De ecologische kwaliteit van de Bommelerwaard wordt onder meer bepaald door: de tamelijk geïsoleerd ligging, relatief natte natuurterreinen (in beheer bij Staatsbosbeheer) en lijnvormige elementen als wegbermen, dijken en watergangen (open water, oeverzone, sloottaluds).



Goed dijkbeheer, in combinatie met een goede bovenlaag, levert een erosiebestendige begroeiing van de dijken op plus een hoge ecologische kwaliteit. Het creëeren van een bepaalde situatie kan jaren duren, maar dan heb je wel kwaliteit. Een vergelijkbare strategie geldt voor de bermen: klepelen levert ecologisch niets interessant op. Er zijn veel betere aanpakken, waarbij maaisel bijvoorbeeld afgevoerd wordt. In de Bommelerwaard liggen op dit gebied nog veel kansen.

LKT Bommelerwaard

6



De kassen in het landschap (zie bijvoorbeeld bij P1, kaart 3) horen bij het landschap van de Bommelerwaard. De inpassing van (nieuwe) kassen in het landschap kan echter beter volgens sommige LKT-deelnemers; bedrijven kunnen al vroegtijdig aan de slag met inpassing en zo landschappelijk ‘voorsorteren’ op toekomstige uitbreiding. Een andere deelnemer vindt het vreemd dat kassen ‘verstopt’ moeten worden; bij standaard bedrijventerreinen wordt hier niet om gevraagd.



In het landschap heb je vanaf sommige plekken ineens mooi uitzicht, bijvoorbeeld op het kasteel van Ammersoyen (omgeving P1, kaart 3).

Foto B – erfbeplantingsproject in de Bommelerwaard 

In het gebied zien we een aantal voorbeelden van landschappelijke inpassing: plekken waar erfbeplanting bepaalde objecten afschermt (zie foto B, Viaductweg bij Bruchem). Uitdaging is om te zorgen voor de juiste soorten (bijvoorbeeld hoogstam), de juiste hoeveelheid en de juiste plek (zie volgende opmerking).



Beplanting wordt niet overal als gewenst gezien. Een risico is bijvoorbeeld dat je het zicht verliest op een mooi landschapselement, zoals de Bruchemse stroomrug. Ook langs de Middelsteeg/Middelstraat staat beplanting (uit de ruilverkavelingstijd) die het doorzicht soms teveel belemmert.



We zien in het gebied, aan de zuidkant van Zaltbommel, de ontwikkeling van een nieuw bedrijf. Een LKT-deelnemer wijst op het risico van zulke ontwikkelingen: voor je het weet onstaat een ‘industrieterrein’. Andere deelnemers geven aan dat sommige bedrijvigheid wel degelijk past in het landelijk gebied van de Bommelerwaard. Hoe ga je bijvoorbeeld om met een loonbedrijf (in verband met aanrijtijden)? Ook de paardentak past volgens sommigen in het gebied, omdat paarden hier van oudsher veel voorkomen (in tegenstelling tot koeien); en de paardentak biedt economische kansen voor landbouw & recreatie. Hoe zorg je ervoor dat een paardenbedrijf ook landschappelijk past in het gebied?



De Lieskampen en omgeving (zie foto C, zie P2 kaart 3) is in het kader van de ruilverkaveling als recreatie-omgeving ingericht. Een deel van het LKT-team geeft echter aan dat het gebied weinig door recreanten wordt gebruikt. Komt dit door de inrichting? Ligt het gebied te ver van

LKT Bommelerwaard

7

de woonomgeving? Is de Lieskampen te slecht toegankelijk? Een nuttig inrichtingsprincipe is ‘natuur bij de mensen brengen’, wat uitgaat van het creëren van groen in de buurt van bestaande bebouwing; een alternatief principe is ‘mensen bij de natuur brengen’, waarbij je op kleine schaal woningen nabij natuurgebieden bouwt. Is dit een alternatief voor de Lieskampen? Het landschappelijk casco voor dit principe ligt er al.

Foto C, Capreton omgeving Lieskampen 

Ondanks de vraagtekens rondom de recreatieve functie, heeft De Lieskampen in ieder geval wel een belangrijke natuurfunctie binnen de Ecologische Hoofdstructuur (EHS), met bijvoorbeeld plek voor orchideeën.



Voor het westelijke puntje van het Waardevolle Landschap zijn grootse plannen (p3, kaart 3). Munnikenland gaat vernat worden, door dijkverlegging landinwaarts. Er zal moeras ontstaan. Runderen moeten de opgroei tegengaan. Het openhouden van een gebied vraagt echter om een hoge begrazingsdruk.

3.2

Indrukken van het landschap

Na de excursie geeft het LKT-team een reflectie op de kwaliteiten van het gebied. Het LKT-team vindt de Bommelerwaard een ‘gaaf gebied’. Het vele water en de waterrelicten, zoals weteringen en oude boezemgebieden, dragen bij aan de kwaliteit van het landschap (zie foto’s D). Ook de openheid en leegheid van het gebied worden gewaardeerd, in combinatie met de ‘kleinschaligheid’ van wegen en dorpen: ‘je kunt echt van je afkijken!’. Bij het openhouden van het gebied zijn de agrariërs van belang. Daarnaast zijn er op ecologisch gebied interessante plekken, zoals de Lieskampen en omgeving (waar zich onder andere een eendenkooi bevindt). Verder benadrukt het LKT-team dat ook de bestaande bedrijvigheid, in het bijzonder glastuinbouw, past bij het gebied.

LKT Bommelerwaard

8

De Bommelerwaard lijkt een gebied in ‘wachtstand’, maar schijn bedriegt. Een LKT-deelnemer wijst er op dat het gebied 25 jaar geleden veel meer open was en dat de beleving met de rivier destijds ook veel sterker was. Het LKT-team noemt een aantal bedreigingen voor landschapskwaliteiten: de ‘hete adem’ van Zaltbommel, kleinschalige industrie rond Bruchem, het dichtgroeien van zichtlijnen (bijvoorbeeld richting Ammerszoden) en verdere verdichting van de glastuinbouw. Het LKT-team verschilt van mening over de kwaliteiten van de Lieskampen. Een deel ziet recreatieve en ecologische waarden, terwijl een ander deel het gebied als ‘gebiedsvreemd’ beschouwt. Het LKT-team ziet diverse kansen voor verbetering van landschapskwaliteit. Bepaalde ontwikkelingen kunnen beter ingepast worden in het landschap met behulp van beplanting. Een deel van het LKT-team vindt teveel beplanting juist een bedreiging: ‘liever een goed ontworpen boerderij, dan een boerderij die verstopt moet worden in een bosje’. Ook in de plannen voor Munnikenland (‘nieuwe natuur’) zien sommigen een risico: te hoge beplanting zou een aantasting van het open landschap zijn. Het LKT-team vindt verder dat nieuwe woningbouw zorgvuldig ontworpen en gepland moet worden, bijvoorbeeld in streekstijl en niet ‘op een kluitje’. Een hulpmiddel zijn welstandsregels in het landelijk gebied voor alle bebouwing (huizen en schuren). Zo is het kenmerkend voor de boerderijen in de Bommelerwaard dat huis en schuur één geheel vormen. De waterelementen in de Bommelerwaard bieden perspectief in het kader van ‘beleving’ en klimaatvraagstukken. Er liggen onder andere kansen voor waterberging in de vorm van verbreding van bestaande watergangen (door toepassing van een natuurtechnisch profiel over het aanwezige hydraulisch profiel), met ruimte voor natuurvriendelijke oevers. Bij de aanleg van natuurvriendelijke oevers is niet alleen de inrichting van belang; als goed beheer achterwege blijft heeft de aanleg weinig zin.

Foto’s D – Bommelerwaard ‘Waterland’: de Meidijksche wielen, Gemaal H.C. de Jongh (Leendertdijk – Capreton), en de Maasdijk

4

Economische kwaliteit

4.1


Recreatie Landschappelijk gezien biedt de Bommelerwaard prachtige kansen voor recreatie, maar de recreatie is op dit moment te kleinschalig om van economische betekenis te zijn. Er wordt weinig aan recreatie verdiend. Belemmeringen zijn de beperkte toegankelijkheid en weinig voorzieningen.

LKT Bommelerwaard

9

De agrarische sector in de Bommelerwaard is gezond (zie ‘landbouw’ onder hfdst. 4.1). Mogelijk is dat een reden waarom de 'verbrede boer’ hier moeilijker tot stand komt en het gebied relatief ‘gesloten’ is. Bovendien zijn veel van de aanwezige voorzieningen gesloten op zondag in verband met de zondagsrust. Het Waardevol Landschap is dus een vrij onbekend gebied. Vooral de stad Zaltbommel en Slot Loevestein zijn bekend: maar wat ligt er tussenin? Deze onbekendheid blijkt ook uit de herkomst van bezoekers van Loevestein (zie foto E, P3 op kaart 3): driekwart komt binnen via Gorinchem en Woudrichem, andere provincies. In de rest van het gebied komen de meeste toeristen uit de regio ‘met een eigen pakje brood’, weinig gebruik makend van voorzieningen. Je wilt een type recreant aantrekken die de kracht van het gebied waardeert, de rust en ‘periferie’. Tegelijkertijd heb je voor een goede recreatieonderneming een ‘kritische massa’ nodig.

Foto E - Slot Loevestein en het omliggende rivierlandschap Landbouw Het LKT-team is positief over de landbouw, deze functioneert prima. Het gaat om moderne bedrijven met een mooie omvang. De ruilverkaveling kwam op het juiste moment; toen de quotering kwam, hadden de bedrijven al een goede uitgangspositie. De bedrijfsvergroting gaat, voor zover mogelijk, ondertussen door. Een mooi voorbeeld van een bedrijf dat zelf zijn melk verwerkt is Den Eelder. Een probleem is wel de kleinschalige wegenstructuur. Ook valt een LKTdeelnemer op dat in de Bommelerwaard vrij veel fruitteelt is verdwenen.

LKT Bommelerwaard

10

Natuur De natuur is kleinschalig en past bij het landschap. Natuur lijkt in eerste instantie geen grote economische drager. De natuur kan echter wel wat opleveren: natuur heeft potentie voor woningbouw en is goed voor de leefbaarheid en vestigingsklimaat. Je kan op veel plekken genieten. De natuurwaarde wordt echter nog onvoldoende gebruikt in marketing. Het is belangrijk om ook vanuit economisch oogpunt te kijken wat voor natuur je wilt, bijvoorbeeld: wordt de nieuwe natuur in Munnikenland ‘kijknatuur’ of ‘struinnatuur’? Daarnaast ligt qua beheer een ecologische en financiële uitdaging. We moeten onze portemonnee durven te trekken. Water Waterberging, klimaataanpak en groen-blauwe diensten staan in de Bommelerwaard nog in de kinderschoenen. Ook de openstelling van sommige gebieden kan beter. Er zijn mogelijkheden voor kleinschalige functiecombinaties. De agrarische sector heeft voldoende water. Overlast van water vind je vooral in de dorpen van Maasdriel, omdat hier sloten zijn verdwenen. Over de waterkwaliteit zijn de meningen verdeeld; deze is volgens sommigen in de loop der tijd veel schoner geworden. Een ander geeft echter aan dat de kwaliteit, wellicht door de aanwezigheid van overstorten, soms niet optimaal is. Wonen De woonfunctie kent in de Bommelerwaard enkele nadelen. Er is weinig ruimte voor nieuwe woningen voor jongeren, waardoor zij vertrekken uit het gebied. De bereikbaarheid met OV is ook slecht. Ondanks deze nadelen vindt het LKT-team de Bommelerwaard een mooie en heerlijke plek om te wonen. De bereikbaarheid per auto en de ligging in Nederland zijn prima. Dat is gunstig voor sectoren zoals transport en de wegenbouw. Van krimp in het gebied is nog geen sprake. Wel is er een richtlijn vanuit regio Rivierenland over vrijkomende agrarische bebouwing (Beleidskader Hergebruik Vrijgekomen Agrarische Bedrijfsbebouwing in het Buitengebied). In dit beleidskader is ook de glastuinbouw opgenomen, echter met een afwijkende regeling in vergelijking met andere agrarische bebouwing. Bedrijvigheid Naast de landbouw vinden we in de Bommelerwaard een kleine tak met andere bedrijvigheid. Veel bedrijven zijn familiebedrijven, met binding met de streek. Tegelijkertijd worden de bedrijven gekenmerkt door hun grote ‘actieradius’ (bijvoorbeeld loodgieters) dankzij de centrale ligging van het gebied. De bedrijven draaien prima. Het vrachtrijden rondom de bloemensector wordt als een nadeel gezien. Ook bij enkele grotere transportbedrijven zijn enkele infra-problemen. Op enkele uitzonderingen na, vinden we binnen het Waardevol Landschap weinig landschap-storende bedrijven. Logistiek en bereikbaarheid, infrastructuur. De Van Heemstraweg is de slagader van het gebied. Er is van alles aan gedaan om deze veilig te krijgen. De weg is cruciaal voor de kassen langs de rivier. Eigenlijk liggen deze kassen qua logistiek en bereikbaarheid op de ‘verkeerde plek’, maar het is te laat om deze te verplaatsen. In de rest van het Waardevol Landschap ligt een fijnmazig netwerk van wegen. De structuur van het netwerk is prima, maar de infrastructuur zelf is klein gedimensioneerd en daardoor ook onveilig voor auto en fietser. Ten tijde van de ruilverkaveling waren het prachtige wegen, maar toen waren de tractoren nog geen drie meter breed. Bredere wegen en (losliggende) fietspaden zijn gewenst.

LKT Bommelerwaard

11

4.2


Niet iedereen is voorstander, maar het merendeel van het LKT-team ziet veel mogelijkheden voor functiecombinaties in het gebied. ‘Water’ en de NHW kunnen een hoofdrol spelen bij functiecombinaties. Mogelijkheden zijn waterberging bij bedrijven, water-en-cultuurhistorie en water-en-wonen. Het DNA van de Bommelerwaard is belangrijk bij functiecombinaties. Dit DNA is meer dan het verschil tussen komgronden en stroomruggen. Het DNA zit ook in de karakters van de mensen, waarbij je verschil ziet tussen katholieke en protestante dorpen.

4.3

T1 Totaaloordeel

Het LKT-team vindt de economische vitaliteit van het gebied prima: er liggen geen grote kansen en er zijn geen grootse ambities, maar er zijn ook geen grote bedreigingen. Dat is een mooie balans voor de leefbaarheid van het gebied. De vraag is echter of deze ‘status-quo’ voldoende is voor de toekomstige kwaliteit van het landschap. De recreatie kan versterkt worden via de versterking van een aantal functies: natuurontwikkeling (Munnikenland); verbreding van de landbouw (voor recreatieve voorzieningen); en de versterking en promotie van het ‘Bommelerwaard-DNA’ (o.a. water identiteit). Daarnaast moet gewerkt worden aan goede randvoorwaarden voor het functioneren van een aantal economische ‘dragers’ van het landschap, zoals verbetering van de wegenstructuur voor de landbouw. Voor versterking van de recreatieve waarde van de Bommelerwaard zijn in het bijzonder twee kernkwaliteiten van belang: ‘cultuurhistorische kwaliteiten verweven in het landschap...’ en ‘vrij uitzicht vanaf de dijk over het binnendijkse landschap en over de rivier met uiterwaarden’. Bij ruimtelijke ontwikkelingen moet uiteraard gezorgd worden dat kernkwaliteiten behouden blijven.

5

Esthetische kwaliteit

5.1


Beleefbaarheid van het verleden Het gebied is goed ‘beleefbaar’ met duidelijke elementen, zoals de kastelen Ammersoyen en Loevestein. Voor de kenner is het verleden ook ‘leesbaar’ aan andere elementen in het landschap, zoals de gave verkaveling en het oude watersysteem (zie bijvoorbeeld Nieuwendijk met vele wielen). Het is vanouds een godsdienstig gebied, met protestante en katholieke delen. Ook nu spelen godsdienst en familieverbanden een rol in het landschap. Zo telen de meeste katholieken van oorsprong rozen en protestanten chrysanten. Het landschap is provincie Gelderland, maar de contacten met Brabant zijn merkbaar, bijvoorbeeld in het katholieke Ammerzoden. Belevingskwaliteit De Bommelerwaard is een ‘delta’, ‘een eiland’, ‘een badkuip’: een echt rivierengebied. Het verschil tussen kom en oeverwal maakt oriëntatie in het gebied makkelijk voor de kenner, maar er zijn ook veel plekken die op elkaar lijken waardoor je juist kunt verdwalen. In vergelijking met andere rivierengebieden is de Bommelerwaard kleinschalig, met relatief weinig fruitteelt en akkerbouw en relatief veel tuinbouw (chrysanten, rozen), champignons, etc. Bedreigingen voor de belevingskwaliteit zijn volgens sommigen de ontwikkelingen rond de A2 (N.B. een deel van A2 is als een hap buiten de begrenzing van het Waardevol Landschap gehouden, zie kaart 1). Ook de

LKT Bommelerwaard

12

ontwikkelingen van Zaltbommel vinden sommigen zorgelijk voor de landschapskwaliteit. Zaltbommel kan geen kant meer op; ze plant nu ontwikkelingen ‘over de Van Heemstraweg’ in het open landschap (sportvelden bij de Middelsteeg). Hiermee geeft Zaltbommel volgens het LKTteam het verkeerde voorbeeld aan particuliere initiatiefnemers.

5.2


Het LKT-team vindt het belangrijk dat glastuinbouw geclusterd blijft. Zo blijft het zicht op de rivieren behouden. De benoeming van een deel van het gebied als Nationaal Landschap Nieuwe Hollandse Waterlinie is een kans. De benoeming van kernkwaliteiten is een aanknopingspunt om het gebied open te houden.

5.3

T1 Totaaloordeel

Het LKT-team is positief over de esthetische waarden van de Bommelerwaard: het is een prachtig gebied. Belangrijke aspecten die bijdragen aan de kwaliteit van het landschap zijn cultuurhistorische elementen, zoals de kastelen en oude waterpatronen, en de sterke rivieridentiteit. Wederom spelen de kernkwaliteiten ‘cultuurhistorische kwaliteiten verweven in het landschap...’ en ‘vrij uitzicht vanaf de dijk over het binnendijkse landschap en over de rivier met uiterwaarden’ een belangrijke rol. Ook de rol van godsdienst is kenmerkend voor de Bommelerwaard: de katholieke of protestante achtergrond bepaalt de kenmerken en cultuur van gebieden. Ontwikkelingen, bijvoorbeeld rondom Zaltbommel en van glastuinbouw, mogen niet ten koste gaan van landschapskwaliteit. Het huidige landschapsbeleid, bijvoorbeeld voor Nationale Landschap de Nieuwe Hollandse Waterlinie, biedt aanknopingspunten om kwaliteit te versterken en beschermen.

6

Ecologische kwaliteit

6.1


Abiotische condities en ecosystemen Het landschap is vanuit esthetisch oogpunt mooi, maar vanuit ecologisch oogpunt relatief arm. Dit is inherent aan de abiotische condities van het gebied: je bevindt je in een ‘natte badkuip’ met een rijke ondergrond, waar je geen ecologische ‘hoogstandjes’ kan verwachten. De bloeirijke hooilanden, voor zover aanwezig in het verleden, zijn in de jaren 50 grotendeels verdwenen door onder andere stikstofdepositie vanuit de landbouw. Slechts op enkele locaties met een relatief hoge grondwaterstand (via peilbeheer) bevinden zich nog waardevolle bloemrijke hooilanden, met name in de Lieskampen. In Europees opzicht is de Bommelerwaard wel een uniek gebied, bijvoorbeeld voor zilverreigers. Het peilbeheer is in de Bommelerwaard redelijk gezoneerd, waardoor agrarische en natuurbelangen gescheiden kunnen worden. De Lieskampen heeft bijvoorbeeld een eigen peilbeheer. Als je natuurontwikkelingen in de boerensloot wilt, dan wordt het wel ingewikkelder. De invoering van GGOR plannen (gewenst grond- en oppervlaktewaterregime) is een hulpmiddel om om te gaan met de diverse belangen en extreme watersituaties. Peilbeheer is bepalend voor natuurontwikkeling en moet in ieder geval bij het natuurlijke systeem passen.

LKT Bommelerwaard

13

6.2


Abiotische condities en ecosystemen Het is belangrijk om keuzes te maken: beter een paar plekken hoge ecologische waarden dan overal middelmatig. Waar wil je ecologisch op focussen, qua ontwikkeling en beheer? Welke locaties wel en welke niet? Bijvoorbeeld, welke bermen krijgen een bijzonder maaibeheer en welke een standaardaanpak? Op meerdere plekken zijn ecologische verbeteringen mogelijk. Met veel moeite en goed beheer kan je bijvoorbeeld ruimte creëren voor orchideeën. Een ander voorbeeld zijn de kwartelkoningen die je vroeger bij Loevestein vond: door de ontwikkelingen in Munnikenland komen deze vogels en andere karakteristieke soorten wellicht terug. Ook in het komgebied zijn kansen: als je oevers van weteringen verbreedt en verflauwt creëer je kansen voor amfibieën, planten van moerassen en natte graslanden. De Lieskampen kan nog belangrijker worden als stapsteen (nat eiland) voor vogels; de Meidijk en Nieuwedijk kunnen nog belangrijker worden als dwarsverbinding (ecologische verbindingszone) tussen Maas en Waal. Ecologie en landschapskenmerken, zoals een oude rivierarm, worden nog onvoldoende gebruikt als een leidend principe bij ontwerp en ruimtelijke planning in het gebied. Een oorzaak is dat dorpsuitbreiding stap voor stap plaatsvindt, zonder totaalplaatje. Het is belangrijk dat we niet teveel bomen in open gebieden plaatsen en dat we de ‘juiste’ soorten gebruiken met een passende maat. De ontwikkeling van Munikkenland heeft potentie, het kan daar erg mooi worden. Kwekers vrezen echter de overlast door de groei van distels en dergelijke. Aan de ene kant creëer je iets moois, aan de andere kant ga je corrigeren met gif. Bij dit soort ontwikkelingen moet je lange-termijn denken: op korte termijn krijg je misschien distels, maar op lange termijn krijg je ecologische waarden. Het succes van Munnikenland hangt samen met de kwaliteit van de uitvoering, bijvoorbeeld met de kwaliteit van de toplaag en verder is goed beheer cruciaal. De afstemming tussen maaibeleid en beheer van gemeenten en waterschappen zou beter kunnen, al hebben beide verschillende belangen (veiligheid of doorstroom). Klepelen is efficiënt maar funest voor flora en fauna. Het waterschap werkt al met enkele watergangen die een ‘ecologisch plusje’ hebben gekregen voor ecologisch beheer, waarbij maaisel wordt afgevoerd; voor andere watergangen geldt een efficiënter beheer. Het afvoeren van het maaisel is nodig om een hoge ecologische kwaliteit van bermen en dijktaluds te bereiken.

6.3

T1 Totaaloordeel

In ecologisch opzicht is de Bommelerwaard geen spannend gebied, maar er liggen wel kansen! Specifieke kansen zijn de plannen voor Munnikenland en versterking van de Lieskampen als ecologische ‘hot-spots’. Bij natuurontwikkeling is het van belang om de consequenties voor de kernkwaliteiten van de Bommelerwaard te benoemen en af te wegen. Bijvoorbeeld: in hoeverre past de ontwikkeling van Munnikenland bij de kernkwaliteit ‘gave open kommen met grote openheid en weidebouw…’ en bij ‘cultuurhistorische kwaliteiten verweven in het landschap…’? Naast ecologische en esthetische consequenties moet ook gelet worden op de consequenties van natuurontwikkeling voor omliggende functies (bv. vermijden van overlast voor agrariërs door ‘ruige natuur’ van Munnikenland) en op de toegankelijkheid van natuur. Zorg dat diverse partijen samenwerken!

LKT Bommelerwaard

14

In het hele gebied liggen kansen voor verbetering van landschap-, natuur-, water-, bermenbeheer. Bij verbetering van ecologische waarden en beheer is het belangrijk om prioriteiten te stellen: op welke ecologische kwaliteiten en welke locaties ligt de focus? Prioriteiten kunnen vastgelegd worden in een beeldkwaliteitsplan (focus op inspireren) of regels voor landschappelijke inpassing (focus op sturing).

7

Totaal

7.1

Naar een evenwichtige ontwikkeling?

Het LKT-team denkt dat de economie, ecologie en esthetiek van de Bommelerwaard zich in evenwicht kunnen ontwikkelen. Dit gaat echter niet vanzelf. We moeten keuzes maken en op tijd inspelen op de consequenties van ontwikkelingen voor landschapskwaliteit. Een hulpmiddel hierbij is een beeldkwaliteitshandboek. Een mogelijke ontwikkeling die om een goede afweging en inpassing vraagt is duurzame energie (windmolens, vergistingslocaties). Dergelijke ontwikkelingen zijn overigens afhankelijk van initiatieven en investeringen van ondernemers of anderen, zoals Nuon of gemeenten.

LKT Bommelerwaard

15

7.2

Kernkwaliteiten Trends en

Kernkwaliteit

ontwikkelingen

Actoren

Te nemen acties

Verwacht resultaat

Opmerkingen

1.

Projecten om

Afhankelijk van



Cultuurhistorische

cultuurhistorie te

projecten, o.a.

Versterken van

Cultuurhistorische

De versterking van

zichtbaarheid

kwaliteiten moeten

cultuurhistorie staat

kwaliteiten

versterken lijken slecht

verweven in het

van de grond te komen.

Staatsbosbeheer,

cultuurhistorie, focus

versterkt worden. Dit

niet op zichzelf;

RWS, Slot

beleving, via: routes

betekent dat objecten

landschap: Nieuwe

natuurontwikkeling

Het ‘NHW-gevoel’ creëer

Loevestein,

ontwikkelen,

(batterijen, gemalen,

(o.a. in Munnikenland)

Hollandse

je door de geschiedenis

gemeenten,

bijvoorbeeld met

zijvingen,

en

Waterlinie nog

eerst beter zichtbaar te

bewoners,

bewoners;

inundatievelden, kastelen

recreatieversterking

afleesbaar in forten

maken voor de eigen

natuurmonumenten.

promotie/informatie

in Nederhemert,

(gehele waardevolle

en inundatievelden;

bewoners en andere

(borden of moderne

Loevestein, etc.) beter

landschap) zijn twee

oude boerderijen

partijen. Dit kan A.

wijzen). Het ‘verhaal’

zichtbaar moeten worden

belangrijke ‘partners’

moet verteld worden!

(letterlijk & qua

in de Bommelerwaard.

Versterken van

beleving). Het

1

op pollen , oude

letterlijk (openheid in

kades, Slot

het landschap creëren)

Loevestein en

en B. figuurlijk (‘het

zichtbaarheid

referentiebeeld, in

Ammersoyen.

verhaal’ vertellen).

cultuurlandschap, focus

hoeverre bomen gekapt

landschap: openhouden

moeten worden, blijft

van zichtassen (bv. zicht

een punt van discussie.



Bij A. Teveel beplanting kan de openheid van het landschap en

op kastelen). 

Sturen op kwaliteit met

zichtbaarheid van

behulp van

specifieke elementen

structuurvisie, vormen

beperken (denk bv. aan

van welstand, bkp.

zicht vanaf de Middelsteeg op het komgebied, zicht op de Bruchemse stroomrug

1

Het woord ‘pol’ wordt niet gebruikt in de Bommelerwaard; opgehoogde erven worden ‘woerden’ genoemd.

LKT Bommelerwaard

16

Trends en Kernkwaliteit

ontwikkelingen

Actoren

Te nemen acties



Verwacht resultaat

Opmerkingen

vanuit de kom, zicht op kastelen). Bij B. De status ‘Nationaal Landschap’ Nieuwe Hollandse Waterlinie is een belangrijke stap om zichtbaarheid van het landschap te versterken. Een ander risico voor landschapskwaliteit is de komst van ‘futuristisch’, niet passende, bebouwingen (bv. bij dijkhuizen). 2. Gave open

Het gebied is op dit

O.a. gemeenten,

Houd nieuwe

Behoud, eventueel

De bedreiging van

kommen met grote

moment mooi, met

(agrarische)

ontwikkelingen binnen

versterking, van de

ontwikkeling, voor

openheid en

contrast tussen kommen

particulieren,

kaders, door keuzes te

aanwezige

kwaliteiten als

weidebouw, hier en

en oeverwallen.

beheerorganisaties.

maken en voorwaarden

landschapskwaliteiten.

openheid en

daar onderbroken

Ontwikkelingen zijn een

te stellen, bijvoorbeeld

Het gaat om de

doorzichten, speelt in

door verspreid

dreiging voor de

met behulp van een

versterking van het

het bijzonder buiten

liggende

kommen, vooral

beeldkwaliteitsplan of

‘rivierlandschap’-gevoel,

het Waardevol

bebouwing,

‘sluipende’

visie.

door: riviernatuur,

Landschap ten

populierenbossen,

ontwikkelingen (zie bv.

Stel prioriteiten: beter

contrasten tussen kom

noorden van de Van

eendenkooien en

gebied ten westen van

op een paar plekken

en oeverwal, beleving

Heemstraweg, met

grienden; mooie

Zaltbommel). Ook

versterking van

van(af) de dijk, etc.

o.a. glastuinbouw. Dat

doorzichten.

leegstand kan een

ecologische en

LKT Bommelerwaard



is een argument om 17


ontwikkelingen

3. Gave gradiënten

bedreiging zijn. Verder

Actoren

Te nemen acties landschapswaarden (bv.

dit gebied óók bij het

en ensembles van

is teveel boomgroei op

via specifiek beheer),

Waardevol Landschap

open kommen,

bepaalde plekken een

dan overal ‘een beetje’.

te betrekken.

kleinschalige

dreiging.



oeverwallen en uiterwaarden. 4. Kleinschalige oeverwallen met afwisseling van fruitteelt, glastuinbouw, bedrijvigheid en wonen, in contrast met de open kommen (m.n. bij Bruchem en langs Afgedamde Maas).

Verwacht resultaat

Opmerkingen

Zorg voor goed beheer van landschap. Werk

Versterking van de

samen (afspraken,

recreatie (via

afstemmen, etc.).

natuurontwikkeling,



Geef als gemeente het

voorzieningen, promotie

goede voorbeeld qua

van de Bommelerwaard

locatiekeuze en

ID) is een kans om

inpassing van

landschapskwaliteiten te

ontwikkelingen.

versterken. Wellicht liggen er ook kansen

Voortzetten:

voor de paardentak,

Ontwikkelingen binnen de

mits rekening wordt

glastuinbouw worden al

gehouden met het

scherp in de gaten gehouden

landschap.

(o.a. beleid). Ook op het gebied van landschappelijke inpassingen gebeurt al voldoende.

5. Bijzondere

Een groot aantal wielen

O.a. gemeenten, de

Er is een plan om de

Beleefbaarheid van

Aardkundige waarden

aardkundige

groeit dicht. Dit is

verschillende

aanwezige ongeveer 40

objecten versterken.

zijn vooral bekend bij

waarden (zoals

enerzijds een natuurlijk

eigenaren van de

wielen te herstellen en

oude meander, de

proces, maar er kan wel

wielen, bewoners.

daarbij de ‘mythes’ te

Opmerking: niet alles

Het informeren of

wielen, donk).

gestuurd worden om ze

vertellen, in combinatie met

hoeft zichtbaar te zijn

inspireren van ‘leken’

meer zichtbaar en

de ontwikkeling van een

voor iedereen.

biedt kansen, bv. om

bekender te maken.

fietsroute. Denk bv. aan

draagvlak voor het

Een vergelijkbaar proces

verhalen rondom het

landschap te

LKT Bommelerwaard

landschapsexperts.

18


ontwikkelingen

Actoren

Te nemen acties

Verwacht resultaat

Opmerkingen

van verlanding vindt

Dronkaardswiel en het

vergroten (doelgroep

plaats in de strengen.

Bruidswiel.

bewoners) en voor versterking van de

Maak ook andere bijzondere

recreatiefunctie

elementen zichtbaar, zoals

(doelgroep

de donken (restanten van de

bezoekers).

ijstijd). Ontsluiting kan letterlijk maar ook digitaal.

Aardkundige waarden zijn onderdeel van de rivieridentiteit van de Bommelerwaard; de rivieridentiteit leeft veel meer onder bewoners en bezoekers. Maak dus gebruik van deze bekendheid bij het beleefbaar maken van aardkundige waarden.

6. Vrij uitzicht

De openheid is in het

vanaf de dijk over het binnendijkse

O.a. gemeenten.

Bewaken en sturen op

Zorg voor behoud van

Zie opmerking over

Waardevol Landschap

glastuinbouw- en

voldoende zicht.

begrenzing bij

nog voldoende ondanks

dorpsontwikkeling en

kernkwaliteit 2 tot 4,

landschap en over

de aanwezige

bebouwing op dijken.

over het betrekken

de rivier met

glastuinbouw (in

van het gebied ten

uiterwaarden.

contrast met het gebied

noorden van de van

ten noorden van het

Heemstraweg.

Waardevol Landschap, waar vanouds meer glastuinbouw zit). LKT Bommelerwaard

19


ontwikkelingen

Actoren

Te nemen acties

Verwacht resultaat

Opmerkingen

Zie ook discussie over begrenzing in hfdst. 2.2. Zie ook kernkwaliteit 1 voor discussie over de groei van bospassages.

LKT Bommelerwaard

20

Fotobijlage Deze fotobijlage bevat een selectie van foto’s per kernkwaliteit, om een beeld te geven van de elementen en status van elke kernkwaliteit. De provincie Gelderland beschikt over een interactieve kaart, met GPS-coördinatoren (locaties) en kompasrichtingen van de foto’s. Daarnaast beschikt zij over een totaalbestand met foto’s van het Waardevol Landschap, waaruit deze selectie in de fotobijlage is gemaakt.

Kernkwaliteit Cultuurhistorische kwaliteiten verweven in het landschap: Nieuwe Hollandse Waterlinie nog afleesbaar in forten en inundatievelden; oude boerderijen op pollen, oude kades, Slot Loevestein en Ammersoyen.

LKT Bommelerwaard

21

Kernkwaliteit Gave open kommen met grote openheid en weidebouw, hier en daar onderbroken door verspreid liggende bebouwing, populierenbossen, eendenkooien en grienden; mooie doorzichten.

LKT Bommelerwaard

22

Kernkwaliteit Gave gradiënten en ensembles van open kommen, kleinschalige oeverwallen en uiterwaarden.

LKT Bommelerwaard

23

Kernkwaliteit Kleinschalige oeverwallen met afwisseling van fruitteelt, glastuinbouw, bedrijvigheid en wonen, in contrast met de open kommen (m.n. bij Bruchem en langs Afgedamde Maas).

LKT Bommelerwaard

24

Kernkwaliteit Bijzondere aardkundige waarden (zoals oude meander, de wielen, donk).

LKT Bommelerwaard

25

Kernkwaliteit Vrij uitzicht vanaf de dijk over het binnendijkse landschap en over de rivier met uiterwaarden.

LKT Bommelerwaard

26

JH-AvS

Recommend Documents