6 secondant #6 | december 2010
Groot effect SOV/ISD-maatregel
Selectieve opsluiting recidivisten werkt Crimi-trends Een langere opsluiting van hardnekkige recidivisten heeft een grote bijdrage geleverd aan de daling van de criminaliteit na 2002. Dat laat een studie van de Universiteit van Tilburg zien. Hierdoor zijn 140 000 autokraken en woninginbraken in de grote steden voorkomen – en een minstens zo groot aantal fiets- en winkeldief stallen. De baten van een langer verblijf in de gevangenis voor deze groep, veelal verslaafde, recidivisten overtreffen de kosten ervan ruimschoots, constateert Ben Vollaard.
secondant #6 | december 2010 7 Het langdurig opsluiten van de meest notoire recidivisten scheelt ongeveer 75 auto- en woninginbraken per recidivist per jaar / foto: Inge van Mill.
8 secondant #6 | december 2010
300 000
800 700 600
200 000
500
veelplegers in sov/isd
aangiften auto-inbraak
Figuur 1. Aantal aangiften auto-inbraak vs. aantal langdurig opgesloten veelplegers, 1996-2009
400 300
100 000
200 100 0
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
0
auto-inbraak (linkeras) aantal veelplegers in sov/isd
Bron: CBS, WODC, DJI.
door Ben Vollaard De auteur is verbonden aan onderzoeksinstituut TILEC van de Universiteit van Tilburg.
D
e criminaliteit in Nederland is in de jaren na 2002 spectaculair gedaald. Dan hebben we het niet over het aantal aangiften, waar vaak discussie over is, maar over slachtofferschap van criminaliteit waar honderdduizenden Nederlanders in enquêtes naar zijn gevraagd. Zijn Nederlanders opeens nette, gehoorzame burgers geworden? Nee, de dagelijkse ervaring is een andere. Zo geven mensen in enquêtes aan dat hufterig gedrag toeneemt. Ook de statistieken geven geen positief beeld. Het aantal gebroken gezinnen is niet kleiner dan tien jaar geleden. Nog altijd gaan veel jongeren zonder papieren de arbeidsmarkt op. Integratieproblemen blijven groot en de sociale ongelijkheid is niet afgenomen.
Over de oorzaken van de daling in de criminaliteit is naar hartenlust gespeculeerd. De een zegt dat toegenomen preventiemaatregelen van burgers het verschil hebben gemaakt. De ander denkt dat het te maken heeft met gerichter politieoptreden. Geloofwaardig onderzoek dat deze claims kan onderbouwen, is er nauwelijks. Het meeste onderzoek richt zich op het hoe en waarom van crimineel gedrag of de vormgeving van criminaliteitsbeleid. De trend in de criminaliteit krijgt nauwelijks aandacht.
Drie jaar detentie Dit gebrek aan inzicht in wat de trend in de criminaliteit drijft, is terug te zien bij het debat over het langer opsluiten
van een groep veelal verslaafde recidivisten voor wie diefstal de belangrijkste bron van inkomsten is. Iedereen kent ze wel, de zogenoemde veelplegers in het centrum van de stad. Sinds medio 2001 is het mogelijk om degenen die tien of meer keer de fout in zijn gegaan voor langere tijd van straat te halen – eerst via de Strafrechtelijke Opvang Verslaafden (SOV), later via de Inrichting voor Stelselmatige Daders (ISD). Inclusief voorarrest gaat het om ongeveer drie jaar detentie. Justitie heeft de maatregel als buitengewoon succesvol gepresenteerd in het verlagen van de criminaliteit. De samenhang tussen de trend in diefstal uit auto’s – een typisch delict van deze groep daders – en het aantal langdurig opgesloten recidivisten is hiervoor een aanwijzing (Figuur 1). Verdere onderbouwing voor het succesverhaal ontbrak. Het bestaande onderzoek richtte zich niet op het effect van de SOV/ISDmaatregel op de criminaliteit, maar op de ervaringen van recidivisten met de maatregel of implementatie van de maatregel in de praktijk. Zou het wat langer opsluiten van een paar honderd recidivisten in een land met 16 miljoen inwoners de criminaliteit sterk kunnen doen dalen? De Universiteit van Tilburg heeft met financiering van het Programma Politie en Wetenschap onderzocht hoeveel verschil het langer opsluiten van recidivisten heeft gemaakt.
Resultaten Veranderingen in het aantal langdurig opgesloten recidivisten blijken sterk samen te hangen met veranderingen in het aantal auto- en woninginbraken. Uit het vergelijken van de maandelijkse criminaliteitstrend in de twaalf stedelijke gebieden blijkt dat het langdurig opsluiten in SOV/ISD ongeveer 75 auto- en
secondant #6 | december 2010 9
verandering verandering auto- autoen woninginbraak en woninginbraak per inwoner, per inwoner, voorjaar voorjaar 2001-najaar 2001-najaar 2004 (%) 2004 (%)
Figuur 2. Trend in aangiften auto- en woninginbraak vs. aantal veelplegers in SOV/ISD, 12 stedelijke gebieden, 2001-2004 30
ein-hel
20 30
ein-hel
10 20 100 -100 -20 -10 -30 -20 -40 -30 -50 -40 -50
ven-roe lel-alm ven-roe ens-hen-alm lel-alm bre-til-den dev-zwo ens-hen-alm dev-zwo
bre-til-den
10
5
maa-hee-sit
10
5
utr-ame
maa-hee-sit den-zoe-lei den-zoe-leiarn-nij arn-nij
utr-ame ams-zaa-haa
rot-sch-vl-dor rot-sch-vl-dor
ams-zaa-haa
aantal veelplegers in sov/isd per 100 000 inwoners, najaar 2004 aantal veelplegers in sov/isd per 100 000 inwoners, najaar 2004 Bron: CBS, DJI.
Figuur 3. Aantal bij de politie bekende zeer actieve veelplegers van 25 jaar en ouder, 12 stedelijke gebieden, 2000
aantalaantal zeer active zeer active veelplegers veelplegers 25+ 25+
800
ams-zaa-haa
800
ams-zaa-haa rot-sch-vl-dor
600 600
den-zoe-lei
rot-sch-vl-dor
400
200 200 0 0
den-zoe-lei
utr-ame
400
maa-hee-sit utr-ame ens-hen-alm arn-nij maa-hee-sit dev-zwo ein-hel ven-roe ens-hen-alm lel-alm arn-nij dev-zwo ein-hel ven-roe lel-alm 400 000
bre-til-den bre-til-den
800 000
1 200 000
aantal inwoners 400 000
800 000 aantal inwoners
woninginbraken per jaar scheelt per recidivist. Dat lijkt misschien weinig, maar het effect op de criminaliteitstrend is enorm. Dankzij het opleggen van deze maatregel aan enkele honderden recidivisten is het aantal aangiften van auto- en woninginbraak eind 2007 een geschatte 30 procent lager dan het anders geweest zou zijn (Figuur 4). Niet minder dan 140000 auto- en woninginbraken zijn hierdoor in de periode 2001-2007 voorkomen. Daarmee is ongeveer twee derde van de totale daling van auto- en woninginbraak in de periode 2001-2007 te danken aan louter en alleen het insluitingseffect van de SOV/ISD- aanpak. Met andere woorden: het voor langere tijd opsluiten van recidivisten vormt de belangrijkste verklaring voor de daling van deze vormen van criminaliteit. De effecten van de SOV/ISD-maatregel beperken zich niet
1 200 000 Bron: KLPD, CBS
tot de Randstad, maar zijn terug te zien in alle grote steden, van Enschede tot Maastricht.
Kosten en baten Uit het onderzoek blijkt ook dat het effect op de criminaliteit van de SOV/ISD-maatregel zit in het langer opsluiten, niet in een lagere recidive na vrijlating. De toename van de lokale criminaliteit na vrijlating van een recidivist is even groot als de afname van de lokale criminaliteit bij het insluiten van een recidivist. De recidivist vervalt dus al snel weer in zijn oude gewoonten. Maar dankzij het langere verblijf in de gevangenis zijn per recidivist al snel tientallen zo niet honderden delicten voorkomen. >>
10 secondant #6 | december 2010
aangiften auto- en woninginbraak (per 100 000 inw.)
Figuur 4. Ontwikkeling aantal aangiften auto- en woninginbraak, met en zonder opsluitingseffect SOV/ISD-maatregel, 12 stedelijke gebieden, 1999- 2007
35 30 25 Noot De criminaliteitstrend zonder insluitingseffect van SOV/ISD is berekend door het daadwerkelijke aantal aangiften te verhogen met het aantal aangiften dat dankzij langdurige opsluiting in SOV/ISD is voorkomen.
20 15 10 5 0
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
trend zonder insluitingseffect sov/isd daadwerkelijke trend Bron: HKS en bedrijfsprocessystemen voor maandelijkse aangiften; DJI voor aantal personen in SOV/ISD.
Langdurige opsluiting is niet goedkoop. De kosten per nacht worden geschat op ruim 200 euro. Het langer opsluiten vanwege SOV/ISD kost hierdoor ongeveer 57 000 euro per jaar. Omdat het hier gaat om een groep die zeer veel delicten pleegt, overtreffen de baten de kosten echter ruimschoots. Uitgaande van een voorzichtige inschatting van de maatschappelijke kosten van auto- en woninginbraken, schatten we de baten op 130 000 euro. De verhouding tussen kosten en baten zou er natuurlijk nog gunstiger uitzien als we ook het effect op delicten als fiets- en winkeldiefstal in de analyse zouden betrekken.
SOV/ISD-maatregel misschien wel het meest effectieve criminaliteitsbeleid is dat ooit in Nederland is gevoerd. Vergeleken met het opsluitingseffect van de maatregel vallen de effecten van behandeling van deze groep notoire recidivisten in het niet. Het opsluitingseffect blijkt duidelijk terug te zien in de criminaliteitscijfers, het effect van behandeling niet. Dat is ook niet verwonderlijk. Uit eerder onderzoek blijkt dat van behandeling niet moet worden verwacht dat het veel effect heeft op de criminaliteit – ook niet bij gebruik van de beste behandelingsmethoden en goed gekwalificeerd personeel.
Conclusies
De sterke daling in de criminaliteit na 2002 is nu voor een belangrijk deel verklaard. Wat andere oorzaken zijn voor de daling is nog onduidelijk. Zoals gesteld in de introductie, is onderzoek naar wat de criminaliteitstrend drijft bijzonder schaars. Een van de grote uitdagingen is meer helderheid te krijgen over de effecten van het nemen van preventiemaatregelen door burgers zelf. Dit kan een andere reden vormen voor een daling in de criminaliteit in een periode waarin sociale en economische problemen eerder toe dan af lijken te nemen. <<
Het onderzoek laat zien dat de overheid de criminaliteit sterk kan beïnvloeden. Dit kan op een heel directe manier: door het wat langer opsluiten van de meest notoire recidivisten. Selectieve opsluiting van recidivisten blijkt een goede besteding van belastinggeld. Zolang het gaat om personen die steeds opnieuw een groot aantal delicten plegen, zijn de baten van de door opsluiting voorkomen criminaliteit zo groot, dat ze de kosten ruimschoots overtreffen. Het sleutelwoord is selectiviteit. Van het langer opsluiten van personen die in vrijheid weinig of geen delicten zouden plegen, is natuurlijk veel minder te verwachten. De grootte van het effect van de SOV/ISD-maatregel is ronduit spectaculair. Tot nog toe bestond daar twijfel over, ook bij personen die nauw betrokken waren bij dit beleidsinitiatief. Dat door deze maatregel de criminaliteit in de grote steden met tientallen procenten is gedaald, was vóór uitvoering van dit onderzoek alles behalve evident. Nu blijkt dat de
Onderzoek Het onderzoek Het effect van langdurige opsluiting van veelplegers op de maatschappelijke veiligheid is te bestellen bij de uitgever Reed Business via: www.producten.reedbusiness.nl (zoek op: veelpleger).
