Inventaris van de archieven van het Prijzenbureau voor onroerende zaken in het ambtsgebied Heerlen, 1941 – 1951.
2
INHOUDSOPGAVE 1. Inleiding........................................................................................................................................................ 4 1.1. Geschiedenis van het Prijzenbureau.................................................................................................. 4 1.1.1. Algemeen ........................................................................................................................................ 4 1.1.2. Het Prijzenbureau te Heerlen ........................................................................................................ 5 1.2. Geschiedenis van het archief.............................................................................................................. 6 1.3. Verantwoording van de inventarisatie................................................................................................ 6 1.4. Andere bronnen over Heerlen rond de Tweede Wereldoorlog ........................................................ 6 1.5. Literatuurlijst......................................................................................................................................... 7 2. Inventaris ..................................................................................................................................................... 9 2.1. Stukken betreffende het organisme ................................................................................................... 9 2.2. Stukken betreffende taakuitoefening ................................................................................................. 9 3. Lijst van afkortingen ................................................................................................................................. 10
3
1. Inleiding
1.1. Geschiedenis van het Prijzenbureau
1.1.1. Algemeen In november 1940 werd bij besluit van de Secretarissen-Generaal van de Departementen van Handel, Nijverheid en Scheepvaart, van Landbouw en Visscherij, van Waterstaat, van Binnenlandsche Zaken, van Financiën, van Sociale Zaken en van Justitie een Gemachtigde voor de Prijzen aangesteld. Deze gemachtigde had tot taak een met het algemeen belang in overeenstemming zijnde prijsvorming van alle goederen, van belang voor de dagelijkse behoeftenvoorziening, de huurprijzen voor roerende goederen en de prijzen, huren en pachten van onroerende goederen, de vervoerstarieven, de gas-en electriciteitstarieven en de renten, te verzekeren. De Gemachtigde kon algemene richtlijnen voor de prijsvorming vaststellen en de ambtenaren, belast met controle op de naleving van de voorschriften, aanwijzingen geven.1 Op grond van art. 2 van bovenstaand besluit, waarin staat dat "de wettelijke voorschriften tot regeling van de prijzen door de Secretarissen-Generaal, na overleg met den Gemachtigde, (worden) uitgevaardigd", trad op 27 december 1940 een besluit van de Secretarissen-generaal van de Departementen van Binnenlandsche Zaken, van Handel, Nijverheid en Scheepvaart, van Financiën en van Justitie tot beheersing van de huurprijzen, kortweg Huurprijsbesluit 1940 genoemd, in werking. Hierin werd onder meer bepaald dat voor de hoogst toelaatbare huurprijs voor een onroerende zaak die huurprijs gold waarvoor het huurobject op 9 mei 1940 was verhuurd. Ter uitvoering van het Huurprijsbesluit 1940 konden de secretarissen-generaal van de bovengenoemde departementen nadere voorschriften geven.2 Zo trad op 17 december 1941 het Huurprijsuitvoeringsbesluit 1941 in werking. Hierin werd bepaald dat een in het leven te roepen Prijzenbureau voor Onroerende Zaken beslist op een verzoek om de huur van een onroerende zaak vast te stellen in afwijking van de krachtens het Huurprijsbesluit 1940 hoogst toelaatbare huurprijs.3 M.a.w. dit besluit maakte het mogelijk dat in zeer bijzondere gevallen huurverhoging werd toegestaan, terwijl ook huurverlaging kon worden opgelegd. Beoordeling van de gevallen vond plaats door het Prijzenbureau. De uitspraken van het Prijzenbureau waren bindend. Op deze beslissingen stond geen beroepsmogelijkheid open.4 Alleen de Secretaris-Generaal van het Departement van Binnenlandsche Zaken kon de beslissingen van de Prijzenbureaus wijzigen of vernietigen.5 Met het Vervreemdingsbesluit niet-landbouwgronden 1942, in werking getreden op 25 april 1942, werd de taak van de Prijzenbureaus uitgebreid. Behalve ten aanzien van de vaststelling van de hoogst toelaatbare huurprijs kregen de prijzenbureaus nu ook een taak met betrekking tot de vervreemding van onroerende goederen. Bij overeenkomsten van overdracht van onroerende zaken, vestiging of verlenging van rechten van erfpacht en opstal moest het prijzenbureau een verklaring van geen bezwaar afgeven; tot zolang waren deze overeenkomsten nietig. Het verzoek om afgifte van zo'n verklaring moest schriftelijk bij het Prijzenbureau worden ingediend. Bij openbare verkoop stelde het Prijzenbureau van te voren de tegenprestatie vast, waartegen ten hoogste mocht worden gegund.6 Nederland werd verdeeld in een zestigtal gebieden, die overeenkomen met de rechtsgebieden van de Kantons. In elk gebied was een Prijzenbureau gevestigd, geleid door het hoofd van de Dienst of de ambtenaar belast met het bouw-en woningtoezicht in de gemeente van vestiging.7 1
Verordeningenblad voor het bezette Nederlandsche Gebied, uitgegeven 30 november 1940, stuk 39, no. 218. Verordeningenblad, uitgegeven 27 december 1940, stuk 42, no. 237. 3 Staatscourant van 3 december 1941, no. 236. 4 Inv. nr. 2. 5 Staatscourant van 3 december 1941, no. 236. 6 Verordeningenblad, uitgegeven 4 mei 1942, aflevering 12, nr. 49. 7 Inv. nr. 2. 2
4
1.1.2. Het Prijzenbureau te Heerlen Bij schrijven van het Departement van Binnenlandsche Zaken d.d. 3 december 1941 werd het Prijzenbureau voor Onroerende Zaken in Heerlen ingesteld. Het ambtsgebied van het Prijzenbureau omvatte de gemeenten Bocholtz, Brunssum, Eijgelshoven, Heerlen, Hoensbroek, Hulsberg, Kerkrade, Klimmen, Nieuwenhagen, Nuth, Schaesberg, Schimmert, Simpelveld, Ubach over Worms, Voerendaal en Wijnandsrade en was gevestigd op het adres Geerstraat 87.8 Het personeel was in dienst van de gemeente Heerlen en wel bij Publieke Werken. Vanaf de instelling en tot het jaar 1949 waren er zeven personen op het Bureau werkzaam: - M.M.E. van de Ven, directeur van Publieke Werken, was hoofd van het Prijzenbureau; - technisch ambtenaar 1e klasse J.P. Pauwels was belast met onderzoekingen i.v.m. koop-en huurprijsvaststellingen en opsporing; - adjunct-commies 1e klasse J.C.G. Geurts was mede belast met de administratie van het Prijzenbureau; - technisch ambtenaar 2e klasse C.P. Langendijk was eveneens belast met onderzoekingen i.v.m. koop-en huurprijsvaststellingen en opsporing; - technisch ambtenaar 2e klasse A. v.d. Kerkhof was belast met behandeling van vervreemdingen; - schrijver 1e klasse L.H. Stijns was hulp bij de administratie; - schrijfster 2e klasse mej. H.M.C. Gielkens was typiste.9 Behoudens enkele personele wisselingen bleven deze functies grotendeels gehandhaafd tot aan de opheffing van het Prijzenbureau in 1951. In 1949 werd het Prijzenbureau gereorganiseerd. M.i.v. 5 december 1948 werden namelijk de verkoopprijzen voor gebouwd onroerend goed vrijgelaten, waardoor een gedeelte van de taak verviel. Het ministerie van Economische Zaken werden door het ministerie van Financiën de noodzakelijke bezuinigingen opgelegd. Dit betekende dat het Prijzenbureau Heerlen per jaar voor / 7.700,-moest bezuinigen. Derhalve werden m.i.v. 14 februari 1949 de volgende maatregelen doorgevoerd: Langendijk werd volledig belast met werkzaamheden voor Publieke Werken en typiste mej. Van Hoorn, in de plaats gekomen van mej. Gielkens, werkte nu vier dagen per week voor het Prijzenbureau en twee dagen voor Publieke Werken. Van de Kerkhof behandelde vanaf nu de huren en vervreemdingen. De reis-en verblijfkosten werden met / 300,- per jaar verminderd.10 Bij de opheffing van het Prijzenbureau waren er nog vijf personen werkzaam, te weten: - directeur Publieke Werken M.M.E. van de Ven was hoofd van het Bureau; - adjunct-commies W.K. Vincken was plaatsvervangend hoofd en tevens belast met vaststelling huurprijzen en vervreemdingen in de buitendienst, administratie en redactie van de brieven en het te woord staan van het publiek; - tekenaar 2e klasse H.C.M. Notermans was belast met vaststelling van de huurprijzen en vervreemdingen in de buitendienst; - commies J.C.G. Geurts was belast met de administratie; - schrijfster 1e klasse mej. J.M. van Hoorn was typiste.11 Na de bevrijding werd het Vervreemdingsbesluit niet-landbouwgronden 1942 bij Besluit bezettingsmaatregelen van 17 september 1944, en daarmee ook het functioneren van de Prijzenbureaus, voorlopig gehandhaafd.12 De Prijzenbureaus voor Onroerende Zaken werden bij wet van 13 oktober 1950 (Huurwet) opgeheven. M.i.v. 1 januari 1951 werden de taken van het Prijzenbureau overgenomen door de bij de Huurwet ingestelde huuradviescommissie.13
8
Inv. nr. 2. Inv. nr. 5. 10 Inv. nr. 7. 11 Inv. nr. 8. 12 Officiële Bekendmakingen. Vereeniging van Nederlandsche Gemeenten ed. ('s- Gravenhage, 1945) X64, no. 37. 13 Staatsblad 1950, K452. 9
5
1.2. Geschiedenis van het archief Met betrekking tot de geschiedenis van het archief kan ik kort zijn. Waarschijnlijk heeft het archief voor de overbrenging in 1955 berust in het pand Geerstraat 87, alwaar het Bureau gevestigd was. Het zou ook kunnen dat het archief bij de Dienst Publieke Werken was opgeborgen, vooral omdat al het personeel in dienst was bij deze dienst. Tijdens het inventariseren heb ik fragmenten van de methode van ordening, zoals die door de administratie werd gehanteerd, aangetroffen. Hieruit bleek dat men gebruik maakte van rubrieken, zoals Personeel, Comptabiliteit, Huurprijzen.
1.3. Verantwoording van de inventarisatie Aangezien de oude orde niet meer te herstellen was, heb ik het archief ingedeeld naar onderwerp. Onder de rubriek organisatie valt alles met betrekking tot oprichting, opheffing, personeel en financiën van het Prijzenbureau en onder de rubriek taken alles met betrekking tot huurprijzen en vervreemdingen. Bij het vernietigen heb ik mij gebaseerd op de Lijst van voor vernietiging in aanmerking komende stukken in gemeentearchieven en op de Handleiding voor selektie en vernietiging van archiefbescheiden van Van Meerendonk. Vernietigd zijn onder meer dubbelen, stukken betreffende sollicitaties, circulaires van het Directoraat-Generaal van de Prijzen houdende algemene richtlijnen, en declaraties.
1.4. Andere bronnen over Heerlen rond de Tweede Wereldoorlog Andere archieven van Heerlense instellingen en organisaties uit de periode rond de Tweede Wereldoorlog, gedeponeerd bij het stadsarchief Heerlen, zijn: - de Luchtbeschermingsdienst der gemeente Heerlen; - de archieven gevormd door C.G.N. Voncken bij zijn aktiviteiten voor de Nederlandsche Vereeniging voor Luchtbescherming (N.V.L.); - de Distributiedienst in de Kring Heerlen; - de Centrale Keuken; - de afdeling Heerlen van Winterhulp Nederland; - het Prijzenbureau voor Onroerende Zaken in het ambtsgebied Heerlen; - de archieven van de 3e Compagnie Bewakingstroepen; - de afdeling Heerlen van de Gemeenschap Oud-Illegale Werkers Nederland; - het Bureau Huisvesting Geallieerde Troepen. Niet alle archieven van Heerlense afdelingen of onderdelen van organisaties uit de oorlogsjaren zijn bewaard gebleven. Zo ontbreken de archieven van de N.S.B., N.S.D.A.P., Duitse Politie, O.D., Repatriëring, N.V.D. e.d. Het is niet bekend waar deze archieven zijn gebleven. Een verhaal apart vormt het archief van de N.V.D. Het is aannemelijk dat dit archief zich in het archief van W.H.N. zou bevinden, daar de administratie van W.H.N. ook werkzaam was voor de N.V.D. Bij de inventarisatie is hier niets van gebleken. Alleen werd een dossier "Nederlandsche Volksdienst", met circulaires van het hoofdbureau, aangetroffen. Voor de bestudering van Heerlen in de Tweede Wereldoorlog kunnen onder meer nog de volgende archieven en verzamelingen worden geraadpleegd: Archiefdienst gemeente Heerlen: de archieven van de gemeentesecretarie Heerlen, Publieke Werken, gemeentepolitie, brandweer, en Documentatie Heerlen en omgeving, de bibliotheek en Persberichten Heerlen, met name rubriek 15; D.S.M.: het archief van de Staatsmijnen; Rijksarchief in Limburg: archief van de Oranje Nassaumijnen; R.I.O.D. en het Algemeen Rijksarchief: collecties en archieven met betrekking tot de Tweede Wereldoorlog; Rechterlijke archieven. Door de Archiefdienst zijn gedurende de Tweede Wereldoorlog de meeste van de in Heerlen geafficheerde bekendmakingen en propagandaplaten verzameld. De omschrijvingen hiervan zijn uit het bestaande kaartsysteem van de topografische atlas verzameld en overgenomen in de bijlage bij deze
6
verzamelinventaris om de verwijzing naar de bij de Archiefdienst aanwezige bronnen voor de geschiedenis van Heerlen in en om de oorlog zo compleet mogelijk te maken.
1.5. Literatuurlijst Buurtschapsleider, De. Instructieve mededeelingen aan buurtschapsleiders en andere buurtschapsfunctionarissen der stichtingen Nederlandsche Volksdienst en Winterhulp Nederland. Nr. 1. Maastricht, 1941. Evacuatievoorschriften, De. N. Wessels Boer ed. IJmuiden, 1943. Grinten, W.C.L. van der. De huurbesluiten. Haarlem, 1941. Grote gebod, Het. Gedenkboek van het verzet in L.O. en L.K.P. L.O.-L.K.P.-Stichting ed. 2 dln. Kampen, 1951. Handboek keukens. 's-Gravenhage, 1944. Hoogeveen, A.P.J. Het aantoonen van oorlogsgassen. 's-Gravenhage, 1938. Hoogeveen, Jos. Eveneens voor de goede orde. Heerlen in oorlogstijd 1940-1944. Heerlen, 1984. Jong, L. de. De bezetting. Tekst en beeldmateriaal van de uitzendingen van de Nederlandse televisiestichting over het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, 1940-1945. Amsterdam, 1966. Jong, L. de. Je Maintiendrai. 4 dln. London, 1941-1944. Jong, L. de. Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 13 dln. 's-Gravenhage, 19691988. Kersten, Albert. Oorlog op klompen. De Binnenlandse Strijdkrachten in het Zuiden. In: Halve vrijheid (Bericht van de Tweede Wereldoorlog dl. 86). Amsterdam, 1971 2403-2408. Luchtbescherming. Verzameling van (Koninklijke) Besluiten, (ministerieele) beschikkingen, circulaires, richtlijnen enz. ter uitvoering van of met betrekking tot de wet betreffende bescherming van de bevolking tegen luchtaanvallen. P.J. Goes ed. 2 dln. IJmuiden, 1940-1942. Meijer, G.J. Boter, kaas en eieren. De vooroorlogse situatie. In: Nederland voedt zichzelf (Bericht van de Tweede Wereldoorlog dl. 84). Amsterdam, 1971 2326-2329. Officiële Bekendmakingen. Vereeniging van Nederlandsche Gemeenten ed. 's-Gravenhage, 1940-1951. Ojen, G.J. van. De Binnenlandse Strijdkrachten. 's-Gravenhage, 1972. Ontstaan van het Regiment Stoottroepen, het. Z.pl., 1970. Peeters, H. Geneeskundige hulp bij gasaanvallen. Amsterdam, 1939. Programma van de tentoonstelling georganiseerd door de luchtbeschermingsdienst en de afd. "Heerlen" van de Nederlandsche Vereeniging voor Luchtbescherming. Heerlen, 1941. Richtlijnen voor de uitvoering van het Winterhulpwerk Nederland van den directeur-generaal voor de Winterhulp Nederland. Z.pl., z.j. Richtlijnen voor het lidmaatschap van de Nederlandsche Volksdienst. Z.pl., 1941. Ridder, P.H.A. de. Organisatie, verduistering, alarmeering. Alphen a.d. Rijn, 1934.
7
Sandberg, H.W. Witboek over de geschiedenis van het georganiseerd verzet voor en na de bevrijding. Amsterdam, 1950. Schuursma, L.L. Kracht naar Kruls. Het Militair Gezag. In: Halve vrijheid (Bericht van de Tweede Wereldoorlog dl. 86). Amsterdam, 1971 2388-2392. Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden. 's-Gravenhage, 1936-1951. Symposium over chemie en luchtbescherming. Gehouden onder auspiciën der Nederl. Chemische Vereeniging op 20 en 21 november 1936 te Leiden. Amsterdam, 1937. Teijl, J. Bonnen voor brood. De distributie. In: Nederland voedt zichzelf (Bericht van de Tweede Wereldoorlog dl. 84) Amsterdam, 1971 2337-2340. Thomson, A.A.J.J., en H. Peeters. Het gevaar uit de lucht. Amsterdam, 1939. Trienekens, G.M.T. Tussen ons volk en de honger. De voedselvoorziening 1940-1945. Utrecht, 1985. Verordnungsblatt für die besetzten Niederländischen Gebiete. 5 dln. 's-Gravenhage, 1940-1945. Vleesenbeek, H.H. Meester Schraalhans. Nederlandse maatregelen inzake de primaire levensbehoeften. In: Nederland voedt zichzelf (Bericht van de Tweede Wereldoorlog dl. 84). Amsterdam, 1971 2330-2336. Voorzieningen tot leniging van door den oorlogstoestand ontstane noden. Leidraad ter oriënteering van de organen, welke bij de hulpverlening zijn ingeschakeld. 's-Gravenhage, 1941. Wet betreffende bescherming tegen luchtaanvallen. Zwolle, 1936.
8
2. Inventaris
2.1. Stukken betreffende het organisme 1
2
Brief van het departement van Binnenlandsche Zaken houdende instelling van een Prijzenbureau voor Onroerende Zaken in het ambtsgebied Heerlen, 1941.
1 stuk
Verslag van de vragen en antwoorden, gesteld op de vergaderingen van het hoofd van het Prijzenbureau bij het departement van Binnenlandsche Zaken met de hoofden van de Prijzenbureaus voor Onroerende Zaken, 1941.
1 stuk
3
Begrotingen, 1942-1951.
1 omslag
4
Verslagen van de vergaderingen van de hoofden van de Prijzenbureaus voor Onroerende Zaken, 1943-1947.
1 omslag
5
Staten van het personeel, 1944-1946.
1 omslag
6
Rapport inzake ontstane belemmeringen betreffende taakuitvoering van het prijzenbureau en de te nemen maatregelen, 1945.
7
8
Stukken betreffende met ingang van 14 februari 1949 door te voeren bezuinigingen, 1949.
1 stuk
1 omslag
Stukken betreffende de opheffing van het Bureau i.v.m. inwerkingtreding Huurwet, 1950. 1 omslag
2.2. Stukken betreffende taakuitoefening 9
10
11-13
14
Circulaires van het hoofd van het Prijzenbureau aan de burgemeesters van de verschillende gemeenten houdende richtlijnen, 1941-1944.
1 omslag
Rapporten inzake controle van woningen op overtredingen van het huurprijsbesluit, 1942.
1 omslag
Verslagen betreffende huurzaken en vervreemdingen, 1941-1950. 11 17 december 1941-juni 1944 12 Juli 1944-mei 1946 13 Juni 1946-december 1950 Staat van eigenaars, huurders en onderhuurders van woningen in de gemeente Heerlen. Met aantekening gecontroleerd, [1950].
9
3 pakken
1 stuk
3. Lijst van afkortingen A.G.H. = Archiefdienst Gemeente Heerlen A.Gs.H. = Archief Gemeentesecretarie Heerlen 1919-1981 B.N.S. = Bevelhebber der Nederlandse Strijdkrachten B.S. = Binnenlandse Strijdkrachten C.D.K. = Centraal Distributiekantoor C.I.W. = Comité van Illegale Werkers C.S.-B.N.S. = Chef Staf Bevelhebber der Nederlandse Strijdkrachten C.S.-M.G. = Chef Staf Militair Gezag Distex = Rijksbureau voor de Distributie van Textielproducten D.S.M. = Dutch Statesmines G.A.C. = Grote Adviescommissie der Illegaliteit G.O.I.W.N. = Gemeenschap Oud-Illegale Werkers Nederland K.B. = Koninklijk Besluit K.L. = Koninklijke Landmacht K.P. = Knokploeg K.S. = Koninklijke Stoottroepen L.B.D. = Luchtbeschermingsdienst L.K.P. = Landelijke Knokploegen L.O. = Landelijke Organisatie voor hulp aan onderduikers N.I.C.A. = Nederlandsche Inkoop Centrale van Akkerbouwprodukten N.S.B. = Nationaal-Socialistische Beweging N.S.D.A.P. = National-Sozialistische Deutsche Arbeiterpartei N.S.V. = National-Sozialistische Volkswohlfahrt N.V.D. = Nederlandsche Volksdienst N.V.L. = Nederlandsche Vereeniging voor Luchtbescherming O.D. = Ordedienst O.V.W. = Oorlogsvrijwilliger R.I.O.D. = Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie R.V.V. = Raad Van Verzet
10
S.D. = Sicherheitsdienst Shaef = Supreme Headquarters Allied Expeditionary Forces S.S. = Schutzstaffel V.B.N.A. = Vereeniging ter Behartiging van den Nederlandschen Aardappelhandel V.N.G. = Vereeniging van Nederlandsche Gemeenten W.A. = Weerafdeling W.H.N. = Winterhulp Nederland
11
