in gesprek over:
Posttraumatische stress-stoornis Als verwerking niet lukt
Colofon Redactie: W. Smith-van Rietschoten (eindredacteur) J.L.M. van der Beek E.A.M. Knoppert-van der Klein R.B. Laport C.R. van Meer E. Olivier M. van Verschuer Publicatie: Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie Drukkerij en distributie: Secrass, Schoolstraat 24, 3451 AD Vleuten Grafisch ontwerp: Studio PXL, Maastricht,
[email protected] Copyright © Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie, 1994
Posttraumatische stress-stoornis (PTSS) Als verwerking niet lukt. Eén blik in de kranten is voldoende om een indruk te krijgen van de narigheid die een mens zoal kan overkomen. Om een paar voorbeelden te noemen: rampen, zoals natuurrampen, vliegrampen, oorlogen, overvallen, kapingen, maar ook meer individuele rampen zoals slachtoffer zijn van een ongeluk, van lichamelijk en seksueel geweld, incest, huis en haard verliezen, vluchteling zijn. Alle problemen hebben gemeen dat ze normale menselijke ervaringen ver te boven gaan en dat iemands gevoel van basisveiligheid er ernstig door kan worden aangetast; eenmalig ofwel langdurig. Het letsel dat een zodanige gebeurtenis bij een mens aanricht, zowel op lichamelijk als geestelijk (psychisch) gebied wordt trauma genoemd. Trauma betekent letterlijk ernstig letsel, verwonding. Een ramp of een rampzalige gebeurtenis kan leiden tot lichamelijk en/ of geestelijk letsel. Nogal eens wordt een combinatie van beide gezien, maar psychisch letsel kan ontstaan zonder gelijktijdig lichamelijk letsel. Hoewel er tussen mensen verschillen bestaan, kan gesteld worden dat mensen best tegen een stootje kunnen. Het is soms verbazingwekkend hoeveel narigheid mensen kunnen doorstaan en dit op eigen kracht zodanig kunnen verwerken, dat er geen blijvende schade ontstaat. Verwerken betekent dat men het een plaats kan geven in zijn leven of er een betekenis aan kan geven, waarmee men verder kan. Soms echter lukt het proces van verwerken niet of niet goed. Dan spreken we van een posttraumatische stress-stoornis (PTSS). Dat wil zeggen een stoornis die ontstaat na het oplopen van lichamelijk en/of geestelijk letsel. Deze stoornis gaat gepaard gaat met forse stress verschijnselen die zowel van lichamelijke als psychische aard kunnen zijn. Geestelijk letsel wordt ook psychotrauma genoemd.
3
Posttraumatische stress-stoornis is een stoornis, die ontstaat als een trauma om de een of andere reden niet goed verwerkt kan worden.
In Nederland is PTSS na de oorlog vastgesteld bij mensen, die in concentratiekampen verbleven en die, soms pas vele jaren erna, allerlei klachten kregen. Dit werd bekend als het concentratiekampsyndroom of KZ-syndroom, ook een vorm van PTSS. Tegenwoordig wordt de diagnose PTSS in verband gebracht met de verschillende soorten trauma’s als boven omschreven, maar ook met mishandeling, verwaarlozing en seksueel misbruik van kinderen en jeugdigen. In Nederland zijn geen exacte cijfers bekend over het vóórkomen van PTSS, maar men meent dat circa 20% van de mensen die ernstig psychisch trauma hebben ondervonden in meerdere of mindere mate gaat lijden aan verschijnselen die bij PTSS passen. Het komt voor op alle leeftijden, ook bij kinderen en bejaarden.
Oorzaken Hoewel de oorzaak van de posttraumatische stress-stoornis duidelijk is, namelijk de traumatische ervaring, is het moeilijk te zeggen waarom sommige mensen wel en andere niet aan PTSS gaan lijden. Niet alleen aard, ernst en duur van het trauma spelen hierbij een rol. Van groot belang voor het ontstaan van PTSS zijn ook: • de betekenis van het trauma voor het individu op dat moment in diens leven; deze betekenis is onder andere leeftijdsgebonden; • de al of niet ervaren steun en erkenning door de omgeving; • de wijze waarop iemand geleerd heeft zich te weer te stellen of opgewassen is tegen problemen.
4
Verschijnselen Verschijnselen van PTSS ontstaan per definitie na de traumatische gebeurtenis. Ze kunnen direct na het trauma ontstaan, maar ook pas maanden of zelfs jaren later tot uiting komen. Dit geldt ook bij zich herhalende traumatische gebeurtenissen (zoals bijvoorbeeld mishandeling of incest). De verschijnselen die zich voordoen zijn in feite een normale reactie op ernstige dreiging. Het is een combinatie van lichamelijke en psychische verschijnselen. We spreken van PTSS als de verschijnselen niet overgaan na beëindigen van het trauma of als ze, veel later, alsnog beginnen. De symptomen kunnen dan beginnen (of verergeren) als iemand situaties meemaakt die lijken op de oorspronkelijke gebeurtenis. Bijvoorbeeld het zien van mensen in uniform door iemand met een concentratiekampsyndroom, het ruiken van brandlucht door iemand die een ernstige brand heeft meegemaakt, of ruw benaderd worden door iemand die seksueel misbruikt is. Er zijn drie groepen van verschijnselen die typisch zijn voor PTSS. 1. Toegenomen gevoelens van spanning of opwinding die vóór de traumatische gebeurtenis niet aanwezig waren met: prikkelbaarheid of woede-uitbarstingen; slecht slapen; concentratieproblemen; overmatige waakzaamheid; heftige schrikreacties; psychische en lichamelijke reacties bij gebeurtenissen die lijken op de traumatische gebeurtenis. 2. Herbelevingen van de gebeurtenis(sen): nachtmerries; details van de gebeurtenis niet uit het hoofd kunnen zetten, als het ware opnieuw beleven, soms als in een film (flashbacks); plotseling handelen alsof men nog midden in de gebeurtenis zit waarbij de werkelijkheid, het hier en nu, min of meer wegvalt (dissociëren). 5
3. Vermijding van prikkels die in verband gebracht kunnen worden met de gebeurtenis(sen): vermijden van situaties of activiteiten die met het trauma verband houden of eraan doen denken; niet durven stilstaan bij het trauma vanwege de mogelijke emoties; geheugenverlies voor het trauma of delen ervan, terwijl het geheugen verder normaal functioneert (psychogene amnesie).
Typische verschijnselen voor de posttraumatische stress-stoornis zijn: • verhoogde prikkelbaarheid • herbelevingen in de vorm van nachtmerries (gepaard met slecht slapen), herinneringen, flashbacks en dissociatie • vermijding van prikkels of verdoofd reageren op de omgeving.
Overige klachten: verminderde belangstelling voor gebruikelijke activiteiten; minder goed gevoelens kunnen uiten; een gevoel van vervreemding, er niet bij horen; geen belangstelling voor de toekomst meer hebben. PTSS kan, om uiteenlopende redenen, gepaard gaan met ernstige schuldgevoelens. Zo kan iemand zich schuldig voelen over het overleven van een ramp, terwijl anderen zijn omgekomen. Schuld- en minderwaardigheidsgevoelens komen ook veel voor bij mensen die mishandeld en/of seksueel misbruikt zijn. Als PTSS-verschijnselen langdurig voorkomen kunnen andere psychische stoornissen ontstaan, zoals depressie, angststoornissen en dergelijke. (Zie de folders Depressie, Paniekstoornis en fobieën, Dwangstoornissen in deze serie.) Wanneer iemand op jonge leeftijd langdurig getraumatiseerd wordt kan dit op zijn hele persoonlijkheidsontwikkeling van invloed zijn. Bij sommige mensen treedt een persoonlijkheidsverandering op, waardoor ze bij voorbeeld vijandiger of achterdochtiger worden. Ook kunnen mensen met PTSS te veel alcohol, medicijnen of drugs gaan gebruiken om de heftige emoties “even” te vergeten. 6
PTSS kan gepaard gaan met heftige schuldgevoelens en minderwaardigheidgevoelens. Soms komen er andere psychiatrische stoornissen bij.
Kinderen hebben deze klachten ook, maar uiten het op een andere manier. Bijvoorbeeld met: • problemen op school; • lichamelijke klachten zoals buikpijn, hoofdpijn. Daarnaast zijn er ook de verschijnselen van: • het hebben van nachtmerries; • stilletjes of juist extra prikkelbaar zijn.
Verschijnselen van PTSS bij kinderen verschillen van die bij volwassenen.
Verloop van de PTSS Sommige mensen zijn in staat lichtere vormen van acuut trauma goed te verwerken door erover te praten met familie of vrienden. De ernst of de aard van het trauma kunnen het echter onmogelijk maken over de ernstige gebeurtenissen te spreken. Om te overleven moet de narigheid diep weggestopt worden. Bij kindermishandeling en incest wordt het erover spreken met de omgeving verhinderd door schaamte en het taboe dat erop rust. Men moet als het ware ‘de ogen ervoor sluiten’, zich ‘ervoor afsluiten’ en het ‘maar vergeten’. Soms zijn de gebeurtenissen zo onverdraaglijk dat men zich beschermd door ze niet tot het bewustzijn en/of geheugen te laten doordringen. Zo kan bijvoorbeeld iemand die is verkracht wel exact vertellen hoe de verkrachting begon en eindigde, maar zich van het moment van de feitelijke verkrachting niets meer herinneren. Het is een natuurlijk beschermingsmechanisme van de mens dat verdringing wordt genoemd.
Als schokkende gebeurtenissen voor de mens onverdraaglijk zijn, kan een beschermingsmechanisme ervoor zorgen dat de gebeurtenissen als het ware verdrongen worden. 7
De emoties die met een trauma gepaard gingen kunnen soms lang worden verdrongen. Nieuwe gebeurtenissen kunnen maken dat ze, soms vele jaren later, alsnog te voorschijn komen. Er is weinig bekend over het verloop als geen behandeling volgt, maar bij veel slachtoffers blijven de klachten langdurig bestaan.
Behandeling Behandeling kan een positief resultaat geven, maar het resultaat en de duur van de behandeling zijn afhankelijk van de ernst van de problematiek. De behandeling is meestal pijnlijk en moeizaam. Jeugdtrauma’s zullen een langerdurende behandeling vragen. Een persoonlijkheidsverandering bemoeilijkt de behandeling. De kern van de behandeling is dat de traumatische gebeurtenis onder ogen wordt gezien. Als de herinneringen boven komen geeft dat veel pijn en verdriet. Toch zijn de resultaten vaak de moeite waard. Afhankelijk van de ernst van de stoornis is een aantal wegen te bewandelen. Rust Indien de symptomen van herbelevingen ernstig zijn, moet er eerst rust komen; men moet leren de controle over zichzelf terug te krijgen. Daarvoor is vooral veel steun nodig. Medicijnen Bijkomende problemen als depressie of angstklachten zijn soms zo ernstig dat psychotherapeutische behandeling (nog) niet mogelijk is. Medicijnen kunnen dan nodig zijn. Voorzichtigheid met medicijnen is echter belangrijk, omdat de bijwerkingen van de medicijnen soms ongewenste gevoelens of herbelevingen teweeg kunnen brengen. Psychotherapie Als de situatie van de patiënt het toelaat, kan begonnen worden met verwerken van de traumatische ervaring(en) in de vorm van psychotherapie. Dat wil zeggen op een systematische wijze erover spreken met een behandelaar. 8
Het doel van psychotherapie is traumatische gebeurtenis(sen) bespreekbaar maken. Niet als koele feiten, maar met de bijbehorende emotionele en lichamelijke reacties, zoals angst, pijn en verdriet. Voelen van deze tot dan toe diep weggestopte emoties is nodig om de problematiek te kunnen verwerken. Pas dan kunnen de gebeurtenissen een plaats in iemands leven krijgen. Pas dan zal blijken dat ze het hele leven niet hoeven te beheersen. En pas dan kunnen ze echt voltooid verleden tijd worden. Als voor het trauma of onderdelen ervan geheugenverlies bestaat, moet met professionele hulp worden onderzocht of dit geheugenverlies veilig kan worden opgeheven of dat het beter zo kan blijven. Zoals gezegd, het is een belangrijk beschermingsmechanisme voor te heftige emoties, die men niet kan verdragen. Soms is het veiliger voor de patiënt ernstige trauma’s weggestopt te houden. De therapie kan individueel zijn of in groepsverband plaatsvinden. Dat is afhankelijk van de aard en de ernst van de problematiek. Werken in een groep kan heel steunend zijn, omdat men er lotgenoten treft. Men is niet langer alleen met het probleem. Lotgenoten kunnen elkaar goed begrijpen en steunen. Het proces van traumaverwerking dient aangepast te worden aan het tempo van de patiënt. Het mag nooit sneller gaan dan de patiënt aan kan. Hulpmiddelen die de psychotherapie kunnen ondersteunen zijn schrijfopdrachten en hypnose.
9
Tips voor patiënten en hun naasten Het is lang niet altijd mogelijk om PTSS te voorkómen. Toch kan men maatregelen nemen om de kans erop te verkleinen: • Indien men een schokkende gebeurtenis heeft meegemaakt, is het belangrijk erover te praten. Vele malen vertellen wat men heeft meegemaakt en wat men daarbij heeft gevoeld. • Indien men over het meegemaakte trauma niet kan of durft te praten met naasten of verwanten, is het van belang buitenshuis hulp te zoeken, bijvoorbeeld via de huisarts of hulpverlenende organisaties. (Zie adressen hieronder). • Soms lijkt het nodig dat naasten de patiënt steunen bij het vragen om hulp, als er bij voorbeeld veel schaamte bestaat. • Indien verschijnselen van PTSS zich voordoen, is het van belang professionele hulp te zoeken. Dan kan erger worden voorkómen.
Folders en boeken over PTSS Swinkels, J. : Psychotrauma in: Gek zijn is zo gek nog niet. Uitgeverij Kosmos Utrecht/Antwerpen. Veer, G. van der : Politieke vluchtelingen. Psychische problemen en de gevolgen van onderdrukking in ballingschap. Uitgeverij Intro, Nijkerk.
Hulpverlenende organisaties Federatie Opvang, Kromme Nieuwegracht 7, 3512 HC Utrecht, Tel. 030-2316403. De federatie is een landelijke organisatie van instellingen op het terrein van de maatschappelijke opvang. Bij de federatie zijn ruim 100 instellingen aangesloten. Aandachtsgebieden zijn: Blijf van m’n Lijf-huizen, (crisis)opvangcentra, thuislozenzorg, FIOM-huizen, vrouwen opvangcentra, sociale pensions, zwerfjongeren. E-mail:
[email protected]; Website: www.opvang.nl
10
Federatie van SOS Telefonische Hulpdiensten in Nederland. Bisonspoor 6008, 3605 LW Maarsen. Tel. 0346-590098 E-mail:
[email protected] Website: www.sostelefonischehulpdiensten.nl Kindertelefoon 0800-0432 (gratis & anoniem) elke dag van 2 tot 8 uur. Website: www.kindertelefoon.nl Pharos, Kenniscentrum Vluchtelingen en gezondheid. Herenstraat 35, Postbus 13318, 3507 LH Utrecht, Tel. 030-2349800. E-mail:
[email protected] Slachtofferhulp Nederland, Maliesingel 38, 3581 BK Utrecht, Postbus 14208, Tel. 030-2340116. E-mail:
[email protected] Website: www.slachtofferhulp.nl Stichting Centrum ’45 is het landelijk centrum voor medischpsychologische behandeling van verzetsdeelnemers, oorlogsgetroffenenen en slachtoffers van georganiseerd geweld. Er zijn 4 locaties: Centrum ’45 te Oegstgeest De Vonk te Noordwijkerhout De Vonk te Amsterdam De Schalm te Amsterdam; Website: www.centrum4.nl Informatie- en Coördinatie Orgaan Dienstverlening Oorlogsgetroffenen (Icodo), Maliebaan 83, 3581 CG Utrecht, Tel. 030-2343436. Stichting Korrelatie, Willem Dreeslaan 18, Postbus 9484, 3506 GL Utrecht. Tel.hulplijn: 0900-1450 (kosten € 0,10 per minuut). E-mail:
[email protected] Website : www.korrelatie.nl
11
Deze folder maakt deel uit van een serie folders, bedoeld om informatie te geven over psychiatrische ziekten en de behandeling ervan. Deze serie is bestemd voor mensen met psychiatrische klachten, voor mensen uit hun omgeving en hulpverleners. Bekendheid met psychiatrische problematiek kan leiden tot een meer gerichte hulpvraag. Het kan ook helpen taboes rond psychiatrische ziekten te doorbreken. Door de beperkte omvang kan deze folder geen uitvoerige informatie over de ziekte geven. Praat er daarom verder over met uw behandelend arts.
Uitgave 2003 Beschikbare titels in de serie “In gesprek over………” zijn: • Als uw kind te druk is (ADHD) • ADHD bij volwassenen • Autisme • Borderline persoonlijkheidsstoornis • Dementie • Depressie • Dwangstoornissen • Eetstoornissen • Elektroconvulsietherapie (ECT) • Manisch-depressieve stoornis • Medicijnen tegen depressies • Paniekstoornis en fobieën • Posttraumatische stress-stoornis • Schizofrenie • Slaapstoornissen • Stemmingsstabilisatoren • Verslaving Bestelinformatie De verschillende folders zijn los of als serie bestelbaar. Ze kunnen schriftelijk, per fax of per e-mail worden aangevraagd bij: Secrass, Schoolstraat 24, 3451 AD Vleuten, fax 030-6776376, e-mail:
[email protected]. Prijs per folder € 0,35 incl. BTW en excl. verpakkings- en portokosten.
