i»^3s{«

i»^3S{«<»1llth!I-,

1

=00

•o "CO

co

1 ;

^ra|

BanaB«Éw»mpgMMM

UüMaitaiHHiM

Digitized by the Internet Archive in

2010 with funding trom University of Toronto

http://www.archive.org/details/demerchantadventOOIint

DE MERCHANT AÜVENTÜRERS IN DE

NEDERLANDEN

EEN BIJDRAGE TOT DE GESCHIEDENIS VAN DEN ENGELSCHEN HANDEL MET NEDERLAND

Dr.

C.

TE LINTUM

Zegel der

„Merchant Adventurers"

's-GRAVENHAGE

MARTINUS NIJHOFF 1905

^

11

•

DE MERCHANT ADVENTURERS IN DE

NEDERLANDEN

.-•

A

'^.

Zegel der

„Merchant Adventiirers"

DE MERCHANT ADVEXTURERS IN DE

NEDERLANDEN

EEN BIJDRAGE TOT DE GESCHIEDENIS VAN DEN ENGELSCHEN HANDEL MET NEDERLAND

Dr.

C.

te LINTUM

's-GRAVENHAGE

MARTINUS nijhoff 1905

V

LfiSlTY

Cf"^

Mo L5

BOEK-, COURANT-

EN STEENDR UKKERI J

G.

J.

THIEME. NIJMEGEN

VOORREDE. De „Fellowship

of the Merchant Adventurers" heeft in

de ontwikkeling van den Engelschen handel met de Neder-

landen een zeer groote rol gespeeld.

Toch

hare geschiedenis nog lang niet voldoende be-

is

vooral

schreven,

niet

van

die

hare

betrekkingen

met

Noord-Nederland.

Immers,

de

Wh

verdienstelijke

e e

1

e r

die

,

omstreeks

1600 secretaris van deze handelsvereeniging was, schreef

Comme re e",

„Treatise of

zijne

eene

verdediging

en tegelijk eene geschiedenis van de Merchant Adventurers,

1601 (uitgegeven

in

dus een

tijdstip,

Londen en

te

te

Middelburg). Dat was

toen ze eigenlijk pas in Noord- Nederland

gevestigd waren.

Later in de 17e eeuw is er, zoover ons bekend, niets meer over de Merchant Adventurers gepubliceerd behalve eenige

aanteekeningen

van

schrijving

dan

verdrag

het

benevens

eenige

zameling

van

Balen's

korte

de

met

aanteekeningen

Wall

(te

Handvesten,

van Dordrecht,

„Geschiedkundige

be-

en in de 18e eeuw niet anders

concordaat

of

Van

Burgemeester

in

Dordrecht"

1790.

de

stad

van

de

Dordrecht,

hand van

vinden in zijne

ver-

Privilegiën

enz.

')

Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden" van in 't algemeen zoo rijk en betrouwbaar is, geeft over de Adventurers slechts enkele opmerkingen bij de beschrijving van Middelburg, Delft en Rotterdam; bij die van Dordt vermeldt hij de ')

De

Thirion,

,

die

Engelsche Court

zelfs in

't

geheel niet.

VI

De bekende

voor

onverschilligheid

wat de handels-

al

betrof liet ook in de eerste 70 jaren der 19e eeuw de archiefstukken over dit onderwerp liggen, zoowel in Engeland als hier te lande. In 1870 echter schreef Mr. J. Soutendam, archivaris van Delft, in de Bydragen voor Vaderl. Gesch. en Oudheidkunde van Nghoff (Nieuwe Reeks, 6e deel, p. 21) een kort artikel over „de Engelsche Court of lakenstapel te Delft, 1621 — 35," met 6 belangrijke bijlagen. Hij spoorde daarin zijne ambtgenooten te Middelburg, Rotterdam en Dordrecht aan, zijn voorbeeld te volgen, maar tot dusver is dit niet gebeurd. Te Rotterdam heeft het plan meermalen bestaan, om den vrij dikken bundel stukken met

geschiedenis

het

opschrift

handen in

't

te

„Engelsche Court,

nemen,

maar

er

Schotsche is

Court"

onder

telkens blijven steken

door

zijne

studiën en werkkring reeds

de richting der oeconomische geschiedenis gedreven,

in

vond zich daardoor aan

werk

eerste begin.

Ondergeteekende, lang

't

te grijpen

vanzelf

om

meer aangetrokken,

te

dezen arbeid

en tot een einde te brengen. Het werk leidde dat

toe,

ook de

documenten

weinige

gemeentearchief van Middelburg (welwillend den door den archivaris, den Heer Dr.

S

uit het

ter inzage

wav

i

gezon-

n g) werden

bestudeerd en tevens het eenigszins uitvoeriger materiaal in het Dordtsche archief. Natuurlijk kon menig punt aangevuld of opgehelderd worden uit vroedschaps-resolutiën en uit de besluiten van de

Zeeuwsche en Hollandsche Staten, de plak-

katen der Staten-Generaal en enkele andere

Aan

moeilijkheden

gemakkelijk

te

was

hierbij

ervaren, welke

Adventurers gegeven

werd,

gunstige voorwaarden ze zich vestigen,

maar

't

in

te

ofiBciëele

geen gebrek;

positie theorie,

't

En

het

zeer

vrij

d.

i.

onder welke

Rotterdam en elders mochten

was minder gemakkelijk, gewaar bleek

was

aan de Merchant

den, welk gebruik (of misbruik) ze van die positie

hebben.

stukken.

moeilijk,

te

wor-

gemaakt

zoo niet onmogelijk.

:

van

en

voordeelen,

de

hand els om ze t

van den eigenlijken

idee te krijgen

eenig

door de Engelschen (en ook door

Rotterdammers en andere Nederlanders)

dezen handel

uit

getrokken.

Zoo

het helaas al te dikwijls in de handelsgeschiedenis

is

formeele

het

gedeelte

is

eenkomsten, traktaten, brieven

vrijwel

na

enz., het

gaan

te

in over-

materiëele

onvindbaar, daar de eigenlijke handelsboeken verdwenen

Van

eigen archieven

de

turers

and Ordinances van

bezit

Merchant

zijn.

Adven-

heden toe niets teruggevonden dan de L a

tot

is

der

het

Britsch

perkamenten handschrift

(een

Museum), een aantal

is

ws

in

't

traktaten en

privileges, eenige brieven en enkele extracten uit de registers

van algemeene vergaderingen.

De Amerikaansche geschiedvorscher Dr. W.

ba ch,

E.

L in gel-

die zich sedert eenige jai-en wijdt aan de geschiedenis

der Merchant Adventurers, heeft in 1902 die stukken gepu-

werk The Merchant Adventurers England, of their Laws and Ordinances

bliceerd in zijn

w

i

t

h

o

t

h

:

d o c u

e r

kundige afdeeling

van

men

t s

(uitgeg. door de geschied-

de universiteit van

Pennsylvania

te

Philadelphia).

Vooraf geeft

geweest

is

Van den Heer lende

als inleiding een

hij

van veel dienst archieven

L.,

af

bij

die in de te

reizen,

„brief history", die mij

dit opstel.

gelegenheid

belangrijks over dit onderwerp verwachten als eerste

opstel

is,

de verschil-

mogen we zeker nog onlangs gaf

;

veel hij,

aanvulling van het genoemde boek een belangrijk

over

„the

Merchant

at

Hamburg".

van

Lingelbach

Adventurers

(American historical Review, Januari 1904.)

Na kennismaking met scheen te

het

me

de

wenschelijker,

publicatiën

mijn onderwerp iets ruimer

behandelen dan oorspronkelijk mijn doel was. Hoofdzaak

zal

wel blijven

te

Rotterdam,

:

de Merchant Adventurers in Holland, vooral maar als inleiding zal daaraan voorafgaan

eene korte geschiedenis van de Fellowship vóór hare komst

Republiek

de

in

Zeven

der

Provinciën en ook van haar

verblyf te Middelburg, terwijl aan iets

zal

't

einde van deze bijdrage

vermeld worden over de lotgevallen der Adventurers

na hun vertrek

uit

Holland en de Republiek. Natuurlijk

werk van Dr.

Ende des

Schanz:

„Englische Handelspolitik gegen

Mittelalters", Leipzig 1881, van Dr. H.

„Engeland en de Nederlanden van 1558 „die

Merchant Adventurers

IX

blatter vol.

is bij

ook gebruik gemaakt van het bekende

de bedoelde inleiding

in

Brugmans:

— 67",

van Stein

Utrecht (Hansische Geschichts-

179) en van den zeer belangrijken „Kölner

p.

Inventar" uitgegeven door Höhlbaum, 1903. Intusschen, al

nu

is

in

dit

werk

in

hoofdtrekken ook de

geschiedenis der Adventurers in Middelburg en Dordt beschreven,

dan

is

daarmee

niet bedoeld, het gras

van hen,

voor de voeten

in

die

weg

die plaatsen

te

maaien

nog nadere

studiën wenschen te maken. Integendeel, ik hoop, dat ze in

deze bijdrage eene aansporing daartoe Ik

dank

mag hiermee te

hebben

uitgesproken voor de

voorkomendheid, die archivaris

mogen

ik

mocht ondervinden

vinden.

mijn hartelijken

niet eindigen, alvorens

welwillendheid en bij

Dr.

Wiersum,

van Rotterdam, benevens de overige ambtenaren

van het Rotterdamsch gemeente-archief en eveneens

van

het

Rijksarchief te

Van Dalen,

Dr.

's-Gravenhage en

Swaving

en

bij

Veder,

de

bij die

Heeren

archivarissen

van Dordt, Middelburg en Amsterdam.

En

eindelijk mijn bijzondere erkentelijkheid aan de

leeraren

Blok,

Brugmans

hunne belangrijke wenken en

en

Kernkamp

voor

inlichtingen.

C.

Rotterdam, Febr. 1905.

Hoog-

TE LINTUM.

DE MERCHANT ADVENTURERS IN DE MIDDELEEUWEN.

De Fellowship van

de

gekend

der Merchant

eerwaardigste indien

heeft,

Adventurers

^)

is

die de wereld ooit

men

de

ten

minste

eerwaardigheid

afmeet naar den ouderdom, zooals dikwijls mode

Lingelbach heeft ze een 't

geen wat overdreven

zeker een

handelslichamen,

schijnt,

richten nagaat, maar, indien

is.

Volgens

bereikt van bijna GOO jaar,

leeftijd

wanneer men de zekere

men

de geschiedenis der Merchant Adventurers toch altijd zijn

minst over

40

jaren,

d.

be-

het zuinig neemt, dan loopt

i.

nog op

150 jaren meer dan die

der groote East-India-Company.

Maar is

deze

merkwaardiger nog dan

veel

handelsvereeniging

om

om

haar lange leven

haar vroegtijdig ontstaan.

het eerste groote hanWest-Europa gekend hebben. Koopliedengilden waren er reeds vele, maar altijd plaatselijke gilden ze hadden in Duitschland wel is waar de stichting der Hansa bewerkt, doch die Hansa was geen verbond van kooplieden, maar van steden. Een groot nationaal gilde kon in Duitschland niet bestaan, omdat er geen nationale

Naar

alle waarschijnlijkheid is ze

delslichaam,

dat Midden- en

;

') „Merchant Adventurers" is de naam in alle officiëele stukken; daarom wordt hij hier steeds zoo geschreven en niet „Merchants".

1

eenheid

dus

was,

geen

nationale

veiligheid

in de

;

landen

Noord- en Oost-Europa bestond de kans nog minder

van

wegens de weinige oeconomische ontwikkeling. Alleen Engeen Frankrijk boden die gelegenheid, want zij bezaten

land

reeds

14e

de

in

Frankrijk

gemaakt

van

kooplieden

de

hebben,

te

Middeleeuwen

de

ligt

echter geen gebruik

er

Engeland

in

nationaal gilde,

stichtten ze een

In

eeuw eene sterke nationale eenheid. In

schijnen

denis

omdat

belangrijk,

zeer

daar

een groote fellowship.

Hunne

geschie-

wel duister en eenigszins verward, maar toch

er

is

;

voor de Adventurers alleen de

van opkomst onder vele worstelingen.

tijd

wel

alleen

ze

tegelijkertijd

de geschiedenis

is

der emancipatie van den Engelschen handel.

De Avant

Britsche

eilanden

aan

lagen

ze

waren

in

dien

erg achterlijk,

tijd

einde der toenmalige wereld. (Kaap

"t

Laudsend bewaart de herinnering.) In de 14e eeuw, toen Venetië beroemd was om zijn rijkdom en macht, toen Lubeck de

noordelijke

zeeën

door wereldhandel,

beheerschte,

fijne industrie

eene afgelegen havenstad. was,

wijze

bij

De

van spreken,

Brugge

toen

schitterde

en kunst, was Londen nog

positie der Britsche eilanden als

nu

die

van Uruguay

;

de

bewoners leverden de ruwe produkten van veeteelt en landbouw af aan de vreemde kooplui, die ze met hunne schepen rol, maar toch ruwe producten waren er enkele, die de andere volken niet konden missen in 't bijzonder de Engelsche wol muntte reeds zoozeer uit door

naar vreemde landen brachten. Een passieve

geen zwakke

rol,

want onder

die

:

hare kwaliteit, dat ze voor de fijnere lakens van de Nederlanden,

Duitschland

en

Italië

bepaald

noodig was. (Zelfs

Leiden betrok immers reeds vóór 1400 zijne

,

vellen" uit het

Engelsche „Calis".)

Ook was beter

dan

ofschoon

er

ook

in

dit

opzicht

wel

was met het tegenwoordige Uruguay. Men had Engeland voorheen het Chineesche systeem van afsluiting

gelijkenis in

de politieke toestand in de 14e eeuw reeds veel vroeger,

gekend

en

')

dit

De aanraking met

lang volgehouden.

vrij

vreemdelingen was veelal een vijandige gebleven, totdat de

hun goeden invloed hadden doen gelden. Toen was de tijd gekomen, dat de vorsten, steeds ook hier

kruistochten

om

verlegen

de vreemdelingen hadden aangelokt en

geld,

overladen met voorrechten, zoodat de eigen onderdanen met

reden mochten klagen over achterstelling.

in

De Duitsche Hansa genoot hiervan het meest; de 14e eeuw de grootste exporteur te Londen; hare

er

uitgebreide zooals

voorrechten,

en China

:

haar

had

den Staalhof, en ze bezat er

nu alleen

te verkrijgen zijn in Turkije

tollen,

bijna

een

zelf

enz.

—

had er een

verzekerde

en

positie,

voor

direct

die

uit

Engeland ex-

1300 één enkele de vreemdelingen waren

er bestond reeds vóór

groep van Engelschen, die niet

bij

„Mer chan ts of the Staple". De

de

den

Immers, er waren

niet geheel.

handelaars,

—

achtergesteld,

ze

haast allen uitvoer onmogelijk maakte.

ook Italiaansche en

Kortom

monopolie

monopolie

een

porteerden

ze

factorij,

en

Engelschman Bijna

was

eigen civiele rechtspraak, een zeer laag tarief van

belastingen die

zij

leden

der Stapelcompagnie zijn de eerste Engelschen geweest, die

een

actieven

buitenlandschen handel dreven. Dit was voor

hen evenwel geen groote verdienste, want zij werkten niet uit eigen initiatief; zij waren eene officiëele koninklijke compagnie. De Koning heeft de Stapelcompagnie

—

'^).

opgericht, waarschijnlijk

eigen

schapen

en

het vaste land.

Ze

van is

om

de wol van zijne

zijner lords te

verkoopen naar

met het die

doel,

daarom wel eenigszins

te vergelijken

met de Nederlandsche Handel|raaatschappij, ook gesticht op initiatief van den Koning zelf, in een tijd, dat het particulier initiatief zich te zwak toonde. De Middeleeuwsche Engelsche koningen zijn in dezen Merchant-kings geweest, wat hun ^)

I,

Zie Scbatiz „Engl. Handelspolitiek

p. 379. ')

Zie Schanz

I

blz.

329.

gegen Ende des Mittelalters"

zeker niet tot schande aangerekend behoeft te worden, even-

min

onzen Willem

als

Een

voor

plaats

I.

emporium) was eene vast aangewezen of invoer van zekere artikelen. In

stapel (stabile

uitvoer

Engeland waren reeds onder Eduard

I

(± 1300) zulke vaste

namelijk Newcastle, York, Lin-

aangewezen,

exportstapels

Norwich, Westminster, Canterbury, Chichester, Win-

coln,

Huil by York, Londen

(b.v.

Norwich, Dover

bij

met hunne respectieve havens

Exeter

en

Bristol

chester,

bij

Canterbury),

')

Westminster, Yarmouth

bij

en ze hebben hun stapelrecht

lang behouden. Daar kon dus de Compagnie van den Stapel koninklijke

de

wanneer

in

wol

uitvoeren,

maar

ze

onze

geschiedenis

gesproken

Engelschen wolstapel. Deze bevond zich in

de eerste helft der

14''

in

den regel

West-Europa

markt van

vrije

had tevens op het

invoerhaven, die meer bepaald bedoeld wordt,

vasteland een

en

wordt van den

in de te

13^

eeuw en

Brugge, de meest

tegelijk de hoofdplaats

van het drukke textielgebied Vlaanderen. Alleen

bij

onlusten

en twisten werd de stapel soms voor eenige jaren verlegd

naar Antwerpen, Middelburg of Dordt.

Het

is

genoeg be-

kend, hoe deze verplaatsingen reeds in de dagen van Floris

V

half-oeconomische oorlogen gevoerd hebben.

tot

In

't

midden der

zelf eene

eeuw kregen de Engelschen echter

14*^

goede en gemakkelijke haven op den vasten wal,

namelijk Calais, en dit werd nu natuurlijk de ofiSciëele stapelplaats voor de toekomst, ten minste, zoolang de Engelsche

eenhoorn

er

zou

heerschen.

Vlaamsche lakenbereiders, 't

We

zagen

reeds,

die zich juist in die

hoe

de

dagen voor

hunne wol steeds van Calais eeuw volgden de drapeniers, die

eerst te Leiden nederzetten,

moesten halen. zich te

In de

15'^

Amsterdam, Haarlem,

Delft,

Rotterdam, enz. hadden

gevestigd, dit voorbeeld.

')

Zie

Londen

H. de

B. Gibbins

1897, p. 97.

,The History of Commerce

in

Europe'

De Stapelcompagnie schynt van

de

aristocratische

wol

al

spoedig, naast den uitvoer

van koning en

adel,

ook den

geheelen export van de overige Engelsche wol gekregen

te

hebben, ten minste naar de Nederlanden en Noord-Frankrijk,

want

onze oude bescheiden wordt het nooit anders voor-

in

dan dat de drapeniers alleen

gesteld,

te Calais

hunne En-

gelsche wol konden krijgen. Waarschijnlijk hebben de Hansa-

kooplieden

wol-export naar Noord-Duitschland

den

enkel

handen gehad,

in

terwijl

die

der Italianen zal gebleven

In

't

in

't

bezit

midden der 14e eeuw moet dus de Stapelcompagnie

machtig en

een

naar Zuid-Europa

zijn.

rijk

lichaam geweest

zijn,

het troetelkind

en de trots der Engelsche koningen.

Maar

juist

in

dien

oeconomische evolutie,

De Vlaamsche

tijd

begon

die tot

in

Leiden,

is

voortgegaan.

burgertwisten in de dagen der Artevelde's

dreven vele lakenwevers het land uit

naar

Engeland de groote

op onze dagen

;

ze gingen niet alleen

maar ook naar Engeland, het land der

fijne

waar de regeering hen al spoedig ging beschermen door de uitvoerrechten op wol zeer te verhoogen. ') Norwich, een der bovengenoemde stapelplaatsen, werd wol,

het

Engelsche Leiden, de bakermat der Engelsche

textiel-

industrie.

Natuurlijk ontplooide de wolwevery er zich niet dadelgk in

haren

al

kon

niet

krachten

glans, zooals ze in Vlaanderen was,

onmiddellijk

beschikken.

want ze

over de beste werktuigen en werk-

Ze

begon voornamelijk met grove,

witte lakenen, een halffabrikaat, dat in Vlaanderen en Brabant

gevold,

geverfd,

Wie De Stapelcompagnie

geschoren en geperst moest worden.

zou het echter daarheen exporteeren?

meende natuurlijk, dat zij er de naaste aan toe was zij had den uitvoer van de wol altijd gehad waarom zou ze ;

;

')

Zie

naburen*.

Em. van Meteren

„Historie

Amsterdam, uitgave van 1663,

der Nederlanden en haar fol.

367.

6

die

wol

blijven

niet

bewerkt?

Zij

meende

hebben, ook voor

uitvoeren, zelfs,

dit laken,

was

al

die

nu een beetje

een onbetwistbaar monopolie te

en de overige weefsels, die reeds

gemaakt werden, b.v. baai en karsaai '). Maar er waren Engelschen, die daar anders over dachten. Het particulier initiatief was eindelyk ontwaakt, de Engelsche handelsgeest had zijne intrede gedaan in de wereld. Onder den naam van Merchant Adventurers waren vrye Engelsche kooplieden begonnen 't

te

varen op de kusten van

vasteland, niet naar enkele vaste plaatsen,

kanten,

Spanje

in

Noorden

't

en Italië

en ook

om

tot IJsland, in

maar naar 't

alle

Zuiden tot

Ze droegen hun naam van avonturiers

).

waarschijnlijk juist

zelfs

om hunne

verre tochten op eigen risico

de gevaren van de Middeleeuwsche concurrentie,

met de Hansa, eeue concurrentie, die letterlijk op Of was het niet avontuurlijk, door de Sont, voorbij het machtige Lubeck, naar de kusten van Pruisen te varen in een tijd, dat de Hanseaten zelfs den koning van Denemarken en Noorwegen naar hun wil dwongen? De ondernemingsgeest der Merchant Adventurers heeft den grond gelegd tot de latere grootheid van Engeland's vooral

leven en dood ging.

handel

en

scheepvaart en daarom

is

het zeer vreemd, dat

de Engelsche geschiedschrijvers tot dusver zoo weinig lust

om hunne

hebben getoond,

Een algemeene bond deze

Merchant

lotgevallen na te sporen.

schijnt er in den eersten tijd onder

Adventurers niet bestaan

het ligt wel in den aard der dingen, dat

te

hebben, maar

bij

zoo gevaarlijk

—

werk de kooplieden uit ééue zelfde plaats afkomstig, of eerder nog kooplieden op een zelfde haven handel drijvend,

—

zich

*)

voor korter of langer

Kersey

=

tijd

aaneensloten. Enkele bewijzen

a course stuff woven from long wool, chiefly manu-

factured in the north of England. (Zie Ure's dictionary of arts, ma-

nufactures and mines.) '^)

Zie Lingelbach

^,a

brief history", biz. XXIII.

hiervoor

trouwens aanwezig:

zijn

16e en 17e eeuw,

in de

toen de algeraeene broederschap der Merchant Adventurers

een zeer sterk gecentraliseerd lichaam was, had ze in ver-

Engeland toch nog onderafdeelingen of subsidiary courts en daarbij waren er enkele, die een betrekschillende plaatsen van

groote

kelijk

evenals

Indische

Compagnie.

bestaan

bij

enz.

ons de kamers der Vereenigde OostDit

op een vroeger zelfstandig

wijst

gilden

plaatselijke

als

met eigen voorrechten

zelfstandigheid,

genoten,

').

En

dat die lichamen in

den vreemde reeds heel vroeg samenwerking zochten, bewijst het

meer dan eens

dat

feit,

menlijk

alle

Engelsche kooplieden geza-

Brabant of Vlaanderen voorrechten verwierven.

in

Deze laatstgenoemde privilegiën hebben aan de lofredenaars van

de

Fellowship gelegenheid gegeven haar ontstaan een

paar eeuwen vroeger

Ze weten of

te

Thomas

St.

te

dateeren dan geoorloofd

is.

verhalen van eenhandelsgilde, „theBrotherhood a Becket of Canterbury", dat reeds in het

13e

eeuw belangrijke privilegiën kreeg van hertog Jan van Brabant en dat later zijn naam veranderde

midden

der

Fellowship of the Merchant Adventurers. Maar uit niets

in

dat

blijkt,

van

dit

Engelschen

stuk

in

*t

bestemd

bijzonder voor een enkele groep is

noch van eenige

wordt

er

;

brotherhood. noch zelfs van de Stapelcompagnie gesproken; 't is

een privilegie in

op Brabantsch gebied. alle

algemeen voor eiken Engelschman

En

evenzoo

oude voorrechten, die bekend

Wat is

't

tot

de Brotherhood of St.

nu

of the

het gesteld met bijna

Thomas

a

den

tijd

Becket

vóór 1400. betreft,

er

toe geen enkel bewijs, dat ze ooit bestaan heeft.

Niettemin

geweest

is

zijn uit

blijft

is,

als

het

natumdijk

mogelijk,

dat

ze

er toch

eene soort voorloopster van de Fellowship

Merchant Adventurers, maar dan

is

er toch weinig

kans, dat ze voor den handel veel beteekend heeft. Immers,

zou

zij

')

dan

bestaan

hebben

in

een

tijd,

Zie Lingelbach „a brief history", blz. XIX.

toen de Stapel-

8

compagnie nog zeer machtig was en toen de ruwe wol nog het eenige groote uitvoerartikel van Engeland was.

Eenmaal

komt

slechts

14e eeuw een stuk voor,

er in de

dat aan eene bepaalde organisatie van Engelsche kooplieden

doet denken. Het

is

een

privilege van

groep Engelsche kooplui bevestigd

jaar

zelfde

't

1359, gegeven

aan een

Lodewijk van Male, graaf van Vlaanderen,

door

Het was

juist in

den

door

Brugge'),

te

Eduard

en nog in

van Engeland.

III

'^)

dat de Stapelcompagnie wegens

tijd,

hoogloopende geschillen van Brugge naar Calais verhuisd was. Vermoedelijk

grooten

in

toen de vrije Engelsche kooplui dadelijk

zijn

op Brugge aangetrokken, om de leege nemen en hebben ze, niet meer vertrouwend op

getale

plaats in te

de vroegere algemeene privilegiën, zich daar aaneengesloten,

om

gezamenlijk nieuwe eigen voorrechten

Deze

vereeniging

zou

dan

de

Merchant Adventurers geweest

van

te krijgen.

allereerste zijn,

'*)

broederschap

maar

zij

heeft in

elk geval slechts een deel van deze vrije kooplieden omvat, l.j„jc^ ^,^i^i-^-

'

het dan misschien een belangrijk deel geweest, namelijk

al is

diegenen,

de

die

wollen goederen naar Vlaanderen expor-

teerden. 5e

eeuw zien we langzamerhand eene grootere, meer algemeene organisatie ontstaan. Voor een deel is dit Pas

in de

1

danken aan de koningen

te

uit het huis

van Lancaster, die

den aanvang dier eeuw den troon bestegen.

bij

ten

minste

gelegenheid

de

Zij

hebben

meerder vereeniging

tot

gegeven.

Reeds

') °) ^j

1407 schonk Hendrik IV een

Zie Lingelbach „a brief history", blz. Zie

Cuningham

Lingelbach

tijden de

Mayor is

in

vi-ije

p.

grooten vrijbrief

XXIV.

„English industry and commerce"

XXIV

I,

appendix C 4.

heeft een ander vermoeden, nl. dat in vorige

kooplieden ,could look to the Staple Society and

for the protection of their interests"

echter geheel niet te rijmen

compagnie en de

vrije

lts

en nu, in 1359, niet meer. Dit

met de vijandschap tusschen de Stapel-

kooplieden, waarvan

hij

elders uitvoerig spreekt.

aan

Engelsche kooplieden,

vrije

alle

die

handelden op de

Nederlanden. Duitschland, Frankrijk, ja op geheel het vasteland van Europa, dus aan alle Merchant Adventurers

ruimsten

omdat plaats

het te

in

den

stuk de „Consulatscharte", j zich geeft, op een of andere

vergunning

dit

verzamelen en daar een gouverneur of consul

om

kiezen,

Schanz noemt

zin.

op

treden

te

van allen en tegelijk

advocaat voor

als

als rechter in

de

te

helangen

de geschillen tusschen

de kooplieden onderling.

Op

de

van

basis

belangrijke charter zijn nu waar-

dit

verschillende nieuwe gemeenschappelijke factorijen

schijnlijk

Merchant Adventurers ontstaan, te Antwerpen, Bergen-op-Zoom, Middelburg en elders, waarvan echter die of courts van

Antwerpen verreweg de voornaamste is geworden en op alle Merchant Adventurers, zoover ze ten minste

te

den duur

op de Nederlanden en West-Duitschland handelden, getrokken

of

onder

de

centraliseerende

zich

heeft.

uitgegaan

kracht

tot zich

Van Antwerpen zou dus zijn,

die

den band

gelegd heeft tusschen deze Adventurers, niet alleen buitenaf

hun handelsgebied op het vasteland, maar ook in Engezelf, waar ze woonden in de verschillende stapel steden. Een dergelijk proces dus als in vroeger tijd bij de Duitsche Hanseaten, die ook eerst buitenaf in Wisby en Nowgorod

in

land

elkaar

verbond

vonden in

en

daarna

Duitschland

pas

kwamen

tot een

Alleen met dit groote verschil, dat de Hansa een verbond van

algemeen

zelf.

steden

is

geworden

en de broederschap der Merchant

Adventurers een verbond van p art iculi er en of hoogstens van gilden.

Antwerpen was

om

in de 15e

eeuw zeker de aangewezen

plaats,

het middelpunt van den Engelschen import te worden.

Brugge ging achteruit door de /erzanding van het Zwin, en buitendien waren de Vlamingen in en buiten Brugge ')

Lingelbach „a brief history",

blz.

XXIV.

;

10 niet

zoo

bijzouder

gesteld

op

den invoer van Engelsche

omdat deze concurrentie bracht aan de talrijke Vlaamsche wevers '). Antwerpen daarentegen was in volle opkomst en trok met graagte langs zijn breede en diepe Schelde alles naar zich toe, wat Brugge moest of wilde laten schieten. De hertogen van Brabant werkten daarbij mede zooveel zij konden. Ook had Antwerpen in dit geval nog het bijzondere voordeel, dat het op grooteren manufacturen,

afstand lag van Cal ais, dus meer buiten het bereik van de

Stapelcompagnie.

De oude

Brugge werd dan ook reeds in 1411 verplaatst, eerst naar Middelburg, toen naar Antwerpen, en van dit oogenblik af was de Scheldestad in den regel gedurende bijna 2 eeuwen de algemeene stapelplaats'"). De stad Antwerpen zorgde voor een behoorlijk gebouw met woningen en pakhuisruimte (nog lang daarna bekend als stapel van

het Engelsche huis), ook voor kranen, weegschalen, werkvolk

en

enz.

belastingen

stond

eenige

Deze rechtspraak was in

handen

belangrijke

in

van

den beginne, zooals we zagen,

van den gouverneur

alleen,

Koning Hendrik VI van Engeland een waarbij aan de Merchant Adventurers verleend werd, 12 terwijl de

vi-ijdommen

en een zekere mate van eigen rechtspraak toe.

koning

maar

in

zeer gewichtig charter, te

Antwerpen het recht

assistants of bijzitters zelf de

1462 gaf

te

kiezen,

benoeming van een governor deed

'*).

') Volgens Pirenne was de directe reden van het vertrek uit Brugge het verbod van invoer der Engelsche lakens door den graaf van Vlaanderen (op aandringen der Vlaamsche drapeniers) zie Pirenne , Geschied, van België", Antwerpen 1904, deel 11, blz. 393. ^) De Merchant Adventurers zelf stellen het in hun latere stukken steeds zoo voor, alsof hunne komst Antwerpen het eerst tot bloei heeft geholpen. Eene zeer gewone verwarring van oorzaak en gevolg zonder twijfel heeft echter de Engelsche handel een groot deel aan Antwerpen's opkomst gehad. ') Lingelbach ,a brief history", blz. XXV. Deze benoeming door den koning zal waarschijnlijk niet anders dan eene bevestiging

—

11

kreeg dus de broederschap voor

Hierdoor

't

een

eerst

cachet en ze maakte daar dadelijk gebruik van,

officieel

den baas

om

spelen over alle Engelsche kooplui in wollen

te

manufacturen, die zich nog niet

bij

haar aangesloten hadden.

De gunst

der regeering deed dadelijk den

geboren

worden,

De Fellowship

zoo

zooals

of

the

monopo

dikwijls

1 i

e-g

eest

geschiedenis.

de

in

Merchant Adventurers eischte nog

wel niet aanstonds, dat ieder, die Engelsche wollen goederen willen uitvoeren naar de Nederlanden, lid moest zijn, ze vergde toch eene zekere

Als

staanders. alleen

reden

voor

officieel

kon

contributie van

alle

maar

buiten-

opgeven, dat z g de belangen van allen opkwam bij de natuurlijk

ze

vreemde autoriteiten. De contributie was eerst laag gesteld, namelijk

old

1

hoogd, zoodat

noble sterling, maar werd

zij

in

bracht intusschen in de eerste

jaren niet veel geluk, wat geen wonder

een van de zwakste koningen geweest heeft, terwijl juist in zijn tijd in de

regeerde, die groote energie en Filips

Goede

de

1464

in

manufacturen geweest

zijn;

in

allen

zijne

ze heeft

is,

is,

daar Hendrik

Engeland

die

Deze

bezat, namelijk

liet

zich door de

zijn vaderlijk erfland

invoer

landen

te

VI

ooit

Nederlanden een vorst

hoog aanzien

van Bourgondië.

klachten der drapeniers van

bewegen,

spoedig ver-

1497 reeds 20 pond sterling bedroeg.

De koninklyke bescherming

gehad

al

van

Vlaanderen

Engelsche

verbieden

').

wollen

Nu waren

trouwens niet lang stand gehouden, want in we steeds gesproken van eene vrije

de wetten der 16^ eeuw vinden

gouverneurskeuze door de Adventurers

zelf.

Goede heeft tegenover de Adventurers eene buitengewoon afwisselende houding aangenomen hij is blijkbaar heen en weer getrokken door de verlangens van den Antwerpschen handel aan de eene zijde en de angstkreten der Vlaamsche drapeniers aan Filips

')

de

;

den anderen kant. Viermaal heeft en garens in

verleende

later

als

hij

den invoer van Engelsche lakens

geheel verboden, in 1436, 46, 48 en 64, en daartusschen hij

aan de Adventurers in 1444 een voorrecht, dat ze eerste conditiën in de verdragen zetten, smokkelarij (, door vergissing of misverstand") hunne

een van hunne

namelijk, dat

bij

12

Vlaanderen,

dus

Brabant,

Henegouwen, Limburg, Namen,

Luxemburg, Holland, Zeeland, Arfcois en zelfs Picardië voor de Merchant Adventurers verboden terrein. Alleen de onrustige Friesche streken, het hertogdom Gelder en het bisdom Utrecht bleven voor hen geopend, al was het laatste ook reeds onder Bourgondischen invloed door bisschop David, den onechten zoon van hertog Filips. Men zou dus verwacht hebben, dat de Merchant Advenrijke stad

zetel zouden overgebracht hebben naar de belangGroningen of wel naar het Geldersche Harderwijk,

maar

deden

hun

turers

ze

dit

niet,

voor

't

hunne intrede in Middelburg, waar

eerst

(Immers,

was in Toorhaven van Antwerpen houden

hadden,

Evenwel, voldoen al

misschien

Utrecht

Hansa. Ze kozen de stad

de

't

die

door den invloed der en deden daarmee dus

eigenlijke

ze

Noord-Nederland

meer dan eens

').

verblijf ge-

dagen niets anders dan een

in het Schelde-gebied.)

oude bisschopsstad kon

op den duur niet

aan eene overzeesche handelsvereeniging

:

ze

was

lang geen geschikte zeehaven meer en kon enkel dienst

Na

doen

als

tijdelijke

1467

bij

den dood van Filips van Bourgondië, keerden de

toevlucht

in

nood.

drie jaren, in

Merchant Adventurers terug naar de oevers der Schelde en bleven er nu voorgoed tot in de dagen van Filips H. Gewoonlijk was hun stapel natuurlijk weer te Antwerpen, goederen nooit verbeurd verklaard zouden worden, maar dat de straf zou zijn een viervoudige betaling der verschuldigde rechten. De verbodsbepalingen tegen den Engelschen invoer hebben

hoogste

dan ook weinig uitgewerkt:

de

Vlaamsche en Brabantsche laken-

weverijen uit de steden verdwenen naar het platteland, vooral naar Verviers,

zoodat de

bedoelde

steden,

als Gent, IJperen,

Mechelen,

Leuven en Brussel hun heil moesten zoeken in fijnere industrieën. [Zie Pirenne II blz. 385—388]. Een treffend verschijnsel, dat zich later, in de ISe eeuw, herhaalde in Holland, toen de lakenweverij verhuisde van Leiden naar Tilburg. *) Zie Stein ,die Merchant Adventurers in Utrecht". Hansische Geschichtsblatter vol. IX,

p.

179.

13

maar toch niet altijd. Immers, al waren deze avonturiers nu tot een deftig lichaam geworden, ze verloochenden hun oorspronkelijken aard nog niet ze toonden bij voort:

buitengewone

eene

during

beweeglykheid.

Indien de Fellowship te Antwerpen haar zin niet voldoende

kon krijgen, was ze dadelijk klaar, om zich te verplaatsen naar Bergen-op-Zoom (toenmaals een zeer goed gelegen haven), en vond ze daar niet genoeg tegemoetkoming, dan nam

pakken

de

ze

weer

op

ging naar Middelburg. Deze

en

beweeglijkheid, hoewel ze natuurlijk onkosten en bezwaren

meebracht, heeft aan de Merchant Adventurers groote voordeelen verschaft latie

;

magistraten

de

want

ze

was

niets anders

dan eene specu-

op de onderlinge jaloezie der steden, een middel, dier

om

steden tegen elkaar te doen opbieden

met voorrechten en gunsten.

Van

die

stedelijke

gunsten

moest men het

in de eerste

20 jaren na 1467 wel voornamelijk hebben, want de Bourgondische regeeriug onder Karel den Stoute en Maria was zoo

erg

tegemoetkomend

zelf

zat

te veel

en Witte Roos,

verward

om

niet in

en de Engelsche regeering

Roode kunnen verkenen. De dagen, Eduard IV, die zich

de bloedige twisten der

grooten steun

eenige krachtige vorst van die

te

kunnen doen gelden, heeft juist de hulp noodig gehad van de twee ergste vijanden der Merchant Advenhij is namelijk de eerste maal op den troon gebracht turers gouverneur van Calais, die medewerking had Warwick, door

nog had

;

S t a p e 1 c o m p a g n i e en de tweede maal is hij koning geworden met den steun der H a n s a, die hij daarvoor in het verdrag van Utrecht (1473) met vernieuwing van

de

van privilegiën beloonen moest Eerst met

de

').

troonsbestijging der Tudors, na het einde

1485, begon de bloeitijd van de broederschap der Merchant Adventurers. Hendrik VII verlangde de

der

*)

twisten

Zie Schanz

in

I,

346.

14

emancipatie van den E n g e

1

h

s c

e

handel,

n

waarvoor de Mercliant Adventurers het voornaamste werktuig zijn. De Stapelcorapagnie werd daarom nog niet op zg maar toch wel op den tweeden rang. De Merchant

moesten gezet,

Adventurers hadden natuurlijk gaarne deze andere broeders geheel

nog

of misschien

verdwijnen

zien

liever ze willen

ahsorbeeren, en ze waren reeds begonnen met van de leden der

Stapelcompagnie contributies

Engelsche

ophield.

dit

het

veld

Toch

moeten

te heffen evenals

maar Hendrik VII

kooplui,

heeft

ruimen,

de

van de andere

heeft gezorgd, dat

Stapelcompagnie aan

daar

zij

't

eind

behoorde in een

thuis

vroeger oeconomisch tijdvak. Ze heeft nog bestaan tot het einde 16e

der

waren

eeuw,

maar met weinig leven de beste krachten overgegaan naar de Merchant Adventurers; ;

al veel eer

1525 telde men reeds 73 Stapelkooplui,

in

vaandel gekozen hadden

De

hinderpaal

groote

die het

nieuwe

').

voor

de

van

emancipatie

den

Engelschen handel was intusschen de Duitsche Hansa met hare

schitterende voorrechten.

wollen

halffabrikaat

uitvoerrechten

een

uitvoeren

als de

De Hanseaten mochten het tegen

hetzelfde

tarief

van

Adventurers, namelijk 14 pence voor

gewoon stuk ongeverfd laken van 24

yards.

hadden geen andere personeele of zakelijke lasten

wat de Adventurers wel moesten doen danen) daarom waren de Hanseaten ;

(als

Maar

ze

te betalen,

Engelsche onder-

in gunstiger conditie

en hadden niet enkel den ganschen uitvoer naar

alle

havens

van Groningen tot aan Koningsbergen en Nowgorod, maar

ook brachten ze vele

„witte" lakens enz. naar de Neder-

landen, vooral Vlaanderen en Brabant, lieten die daar verven

en afwerken en verscheepten ze daarop naar Duitschland

De Hanseaten vijanden geweest

zijn :

')

Zie Schanz

')

Zie van Meteren,

I,

dus

voor

tegen hen hebben ze gestreden met

346. fol.

367.

").

de Adventurers de groote alle

15 kracht

van

en

gunst

de

dien

in

eerste

der

Hansa

in

van

de

Tudors,

hadden ze noodig de privilegiën

strijd

Nederlandsche

de

Engelsche is

en staten

vorsten

koningen.

en niet minder

Hendrik VU,

de

reeds begonnen, de voorrechten der

Engeland wat

in te

krimpen, maar het was pas

diep in de 16e eeuw, vóórdat de Engelsche regeering dorst

met hooge

op

te

de

overwinning

treden

ze het zelfs

door

te

We

voor

de

wagen konden

dringen

differentiëele rechten.

Toen werd

Adventurers gemakkelijk, zoodat in

't

eigenlijk gebied der

Hansa

').

natuurlijk van de Fellowship of Merchant van den vrijen zwerm van kapers en avonturiers» die in den ouden tijd den naam van Merchant Adventurers droegen en toen ook in de Oostzee binnengedrongen waren. Zie boven blz. 7. *)

spreken

Adventurers,

niet

hier

./

/

INRICHTING EN BETEEKENIS VAN DE FELLOWSHIP OF THE MERCH. ADV. IN DE 16'' EEUW.

Met het jaar 1500 Adventurers

chant

voor de Fellowship of the Mer-

zijn

en

worstelingen

de

moeilijkheden der

jeugd achter den rug en ze treedt volwassen, sterk, geharde 16e eeuw binnen.

nast

haar schoonste politieke

want

de

machtige

eeuw want

het zij

eenige

Zeer waarschijnlijk

die

eeuw

geweest, niettegenstaande de gedurige

tijd

tusschen

kwesties

is

koningen

beschermers.

Engeland en de Nederlanden,

Engeland

van

Zeker

is

waren

haar

in

de 16e eeuw

aanzien

in

de 16e

grootst geweest, ten minste in haar eigen land,

nam gedurende

plaats

in

;

een groot gedeelte dier eeuw een

was het groote handelslichaam van

zij

Engeland, daar immers de Stapelcompagnie ten ondergang nijgde

en

de groote organisaties van den nieuwen

tijd,

de

Compagnie en de East-India-Company, pas tegen 't einde der 16e eeuw opgericht werden. De grondwet van de Fellowship was het charter van 15 01, gegeven door koning Hendrik VII, uitgebreid in 1505 ') Moscovische

en bekrachtigd door

officiëele

')

Zie

alle

volgende Tudors. Dit gaf eindelijk het

monopolie

Lingelbach

politik", II, blz. 549.

,a

brief

voor den uitvoer van wollen manu-

history",

XXVI

en Schanz „Handels-

17 facturen naar Calais en de meeste Nederlanden,

')

waarnaar

de Merchant Adventurers zoolang verlangd hadden. Immers,

aan

gaf

het

en

gouverneurs

kozen

Fellowship

moest

24

vergadering

algemeene

dreven,

en

(general

rechterlijk.

ambtenaren

aanstellen

uit een of

te

meer

of assistenten, die allen ge-

door de leden, court).

vereenigd

—

hadden een zeer groote macht

assistants

toetreding

tot

nu bestaan

bijzitters

worden

moesten

voerend

der

bestuur

Dit

dwingen.

bestuur der Fellowship het recht, allen,

het

handel

den

die

:

in

een

Governor and wetgevend, uit-

Ze mochten verordeningen maken, in

en buiten Engeland, en hadden

de rechtspraak over alle civiele geschillen tusschen de leden onderling de

ja,

'),

leden,

ze bezaten zelfs crimineele jurisdictie over

zooverre

in

het

de

uitvoering der charters en

ordonnantiën gold.

Hunne dwangmiddelen bestonden helft voor

(waarvan de

uit

vrij

hooge boeten

den koning was !) en gevangenisstraf.

Over zeer belangrijke zaken,

b.v.

contracten met de vreemde

autoriteiten, verplaatsing der factorijen enz.,

moest natuurlijk

de algemeene vergadering gehoord worden, maar hare besluiten

waren

eigenlijk slechts adviezen, daar het bestuur die alleen

behoefde uit te voeren, indien het zelf wilde, namelijk „als de meerderheid van gouverneur en bijzitters ervoor was."

'')

Zoo berustte dus eigenlijk alle macht bij dat bestuur en verklaart het buitengewoon snelle en besliste optreden,

dit

dat

bij

alle

onderhandelingen der broederschap zoo duidelijk

uitkomt. Zulk een stevige, militaire inrichting was van groot

belang

in

een

tijd,

waarin

steeds

strijd

te

voeren

was,

vooral van belang tegenover een lichaam als de Hansa, dat

')

In

't

stuk

wordt gesproken van „our towne of Calais and the

parties of Holland, Zeland, Brabandt, Flaunders and the other places

beyonde the see being in amytie with us." -) In Calais ook zelfs tusschen de Adventurers en kooplieden! zie Sehanz II, 151.

alle

—

')

Lingelbach ,a brief history",

I,

vlg.

2

vreemde

18

by

de sterkte zijner leden te zeer de eenheid miste, die

al

toch aan

De

charter dat

van

liet

hoofdbestuur was in

algemeene

Londen

aangeduid

bepaald

niet

de

16e

geweest

eeuw.

;

't bovengenoemde werd evenwel gezegd,

er

moest belegd worden te Londen ook wel in den regel de

vergadering

of elders, zoodat

bestuurszetel

der

macht maakt.

einde de

't

zetel

In

zal zijn,

tenminste in de eerste helft

bepalingen

latere

vindt

men voorge-

schreven, dat het hoofdbestuur jaai-lijks gekozen moest wor-

den door ,the brethren of the said fellowshippe or by the

most parte of them

one this syde the Seas", waarhet vaste land", maar de

„op

mee

bedoeld

zetel

van het hoofdbestuur

wezen.

is:

daarbij

ook nog

niet

aange-

de verschillende centra der Merchant Adventurers in

In

Engeland buiten den

zetel

van het hoofdbestuur bestonden

meer of minder zelfstandig

afdeelingen, alle

is

')

(zie

boven),

maar

onder een bestuur, dat door het hoofdbestuur benoemd

werd.

Evenzoo hadden de stapelplaatsen op het vasteland hoogstens

twee

Koning

in getal

Hendrik

mochten

VII,

die

zijn)

deze

(die

hun eigen Courtbestuur. groote macht en deze

sterke organisatie aan de broederschap schonk, had haar reeds

eenige jaren eerder, in 1499, een uiterlijk teeken van haar officieel

'j

en deftig karakter gegeven, namelyk een

wapen.

Lingelbach meent zeker te weten, dat die hoofdzetel, ten min-

eeuw en later buiten Engeland was (zie „a brief maar hij vergist zich daarin zeer bepaald; alle onderhandelingen met het hoofdbestuur der Adventurers, zoover ze in de archiefstukken van Middelburg, Delft, Rotterdam en Dordt

ste

in

de

IT^

historv", blz.

I),

vinden zijn, spreken van het hoofdbestuur te Londen. Vaneene keuze dier bestuurders door vergaderingen in Midd., Delft, Rott. of

te

Dordt blijkt niets, maar die kan niettegenstaande dat wel plaats gehad hebben; de zetel echter van 't hoofdbestuur was in de eerste helft der 17e eeuw bepaald te Londen (zie hierover vooral ook het Naschrift j.

!

19

met het devies:

„Reddite

schoone spreuk, maar

in

't

cuique quod

suum

est.'

gebruik wat

al

rekbaar

De ordonnantiën en reglementen, door gende hoofdbesturen opgesteld en

te

Een

')

de achtereenvol-

uitgevi^erkt

en gewijzigd,

16e

eeuw aangegroeid tot een vrij groot wetboek, door Wheel er verzameld in zijn „Lawes, in

zijn

den

loop

der

Cu stom es and Ordinances",

uitgegeven

door

Lin-

gelbach en aldaar 197 bladzijden beslaande.

Er

blijkt zeer duidelijk

niet den

aan

naam

uit,

verdient van

dat de Fellowship in

maatschappij,

"t

minst

die er wel eens

gegeven wordt door schrijvers van handboeken.

Ieder

bleef zelfstandig handelsman en dacht er niet aan, zyn

lid

kapitaal

toe

te

vertrouwen

aan een of ander college van

directeuren of commissarissen. die

Blijkbaar had het crediet in

dagen nog niet zoo'n hoog

aandorst,

ten

minste

niet

in

peil bereikt,

deze

streken

;

er trouwens ook nog niet op ingericht. De Fellowship was een gilde. Ze toonde

dat

men

dit

de wetgeving

was

ontwikkeling

dezelfde

handwerksgilden. Eerst, in ze een vrije

vereeniging

steun. In de 15e

zelfs in

hare

gewone handels- en haar beginselen in de 14e eeuw, was

stadiën

eeuw had

als

de

geweest tot onderlinge hulp en

ze alle beoefenaars

van haar vak

(den uitvoer van wollen manufacturen en eenige andere koop-

waren naar de Nederlanden) in zich opgenomen en het gilde gemaakt tot een middel om de concurrentie te beperken; ze was een besloten vereeniging geworden met feitelijk

16e

monopolie, bekrachtigd door het charter van 1501. In de

eeuw

eindelijk

is

ze gekristalliseerd tot een uitvoerig

gereglementeerd instituut, dat ook in

op waarborgen voor eene goede ')

Het wapen op het

't

bijzonder gericht

techniek

titelblad van dit

was

van den handel.

boek afgebeeld,

is

')

van een

brief van 1649, dus uit den tijd der Republiek, toen gestreefd

werd

naar emanciijatie der Engelsche taal daarom luidt het opschrift hier: „Give unto every man that whitch is his". :

')

Een voorbeeld van

dergelijke ontwikkeling van nijverheidsgilden

20

De

afsluiting

bloed

frisch

in

was gelukkig

dat er geen nieuw

niet zoo,

de Fellowship

Wel was

kon komen.

de

toetreding voor de zonen der leden gemakkelijker dan voor

anderen, maar die anderen waren niet uitgesloten.

Wie

worden

wilde

lid

moest

fellowship")

van niet m

tijd

goed

r

d a n 8

a r e n.

j

toegelaten

hij

Had

hij

dien

maar

worden,

op een general court, eene algemeene vergadering. daar welkom

hij

verklaard was, moest

Voor zoons van leden

men

den plech-

hij

van trouw doen in handen van den gouverneur.

eed

tigen

daar

n d e

kon

dan

volbracht,

alleen

Als

i

sworn brother of the

(„free and

den regel beginnen met een leer-

in

verviel de verplichting van den leertijd,

zeker onderstelde, dat ze

hun vader

bij

de noodige

ondervinding wel opgedaan hadden, terwijl de vader natuurlijk

ook eenigszins borg was voor hun gedrag evenwel vanzelf, dat ook goedvinden

dan

na

den

gewonen

eed.

van den

vrijstelling

zij

van

Om

als lid.

algemeene vergadering en na

de

misbruik

leertijd alleen

voorkomen, gold de

te

voor die zoons, die geboren

het lidmaatschap

waren tijdens

van hun vader.

Wie geen Engelschman, zoon van Engelsche mocht dus

in

een

spreekt bij

Het spreekt werden

niet anders toegelaten

geen geval toegelaten worden

:

ouders, was,

de Fellowship was

streng nationaal gilde. Nog dit

uit

de

sterker

bepaling, dat het lidmaatschap ophield

met eene vreemde vrouw of verwerving van

huwelijk

vreemd eigendom.

Van niets,

een

bepaald kerkelijk karakter van

maar toch bestonden

schriften

er

zekere

voor het lidmaatschap

:

mo

dit r e e

gilde blijkt 1

e

voor-

bankroetiers waren

uitgesloten en zelfs alle personen van minder goede levenswijze.

kent,

Voorschriften,

maar

die

toch

die

de

soms

moderne handel heel nog wel noodig zouden

niet zijn.

leveren de textielgilden in Rotterdam. [Zie Te Lintum, ,de Textielindustrie in oud-Rotterdam", Rott. Jaarboekje 1900.1

21

Een

aristocratische

had de Fellowship wel, zooals

tint

Middeleeuwsch lichaam haast vanzelf spreekt

een

werkslieden en onvrijen konden nooit

Het

kende

gilde

gezellen

(apprentices),

leden

alleen

bij

hand-

worden.

lid

(brothers)

knapen kwamen

of

:

en

leerlingen

niet voor.

Maar

in plaats daarvan bestond er eene soort van leden, die nog

niet de volle rechten hadden, namelijk de die

minder dan drie jaren

in de

jonge leden,

Fellowship waren.

Zij

mochten

per jaar niet meer dan 400 stukken laken uitvoeren, terwijl

voor oudere leden hooger gesteld werd tot

hoeveelheid

de

een

maximum van

Aan

een bepaald getal bleef ieder

te stellen

stukken

1000

door het hoofdbestuur;

trade". Deze maatregel had

28 of 32 yards).

(van

lid

dit

gehouden, jaarlijks vast

was ,the stint of

natuurlijk ten doel beperking

van de concurrentie tusschen de leden onderling en beheersching van den marktprijs, hetzelfde, wat onze hedendaagsche

en kartells ook najagen. De controle, die hierbij de

trusts

gi'oote moeilijkheid en zelfs in vele gevallen het struikelblok

(gelukkig

is

!),

was

bij

de Merchant Adventurers betrekkelijk

al

hunne goedereu

gemakkelijk,

daar

stapelhavens

vervoerd

uit een zeker getal

werden op speciale schepen en op

geregelde tijden. Daarbij hadden ze in den regel ook maar ééne plaats van bestemming werpen). Viermaal in

't

(in

de 16^ eeuw gewoonlijk Ant-

jaar zetten de schepen der Fellow-

Londen

eene

groote

ship,

eerst

koers

naar de boorden van de Schelde

jaarmarkten tot

een

te

de

in

waarde

tot

stapelplaats)

350000

van

.alleen half afgewerkte

luidde

in :

pond

(in

verband met de

hadden soms lading sterling,

en dat bijna

zelf

meekomen, tenzy

I

ze misschien

de stapelplaats woonden. Immers, het voorschrift „ieder

moet

commissionnairs,

')

ze

verzameld,

„witte" lakens, karsaaien en baaien

De kooplieden moesten reeds

;

vloot

zijn

eigen goed verkoopen". Agenten,

makelaars

')

mochten

er niet bij te pas

In de contracten der Fellowship met stadsbesturen wordt echter

komen, alweer een teeken van de nog kleine ontwikkeling van het crediet, maar tegelijk een maatregel tot betere koop

op drie dagen van de week was de ver-

Slechts

controle.

Wie op andere dagen

Vrijdag.

Ook mocht

:

Maandag,

Woensdag en

verkocht, werd zwaar gestraft,

verkoop nergens plaats hebben dan

de

in het

i.

het huis, waar de gouverneur en assistants

factorij

hun Court of gerechtshof gevestigd hadden

courthuis

van de

toondagen

de

geoorloofd,

(d.

en dat woningen, vergaderzalen en pakhuisruimten bevatte).

Wie die

zelfs reeds diegene,

op straat over verkoop van wollen manufacturen

(courtwaren)

aanspreken

liet

!

was de Merchant Adventurer dus zelfstandig koopde beperkingen van zijne vrijheid waren lastig en

Al

man,

genoeg.

veelvuldig

vooreerst ten

was strafbaar, ja

elders verkocht,

zich

2e

van

van

steun

bij

Maar

daarvoor

genoot

hij

ook ;

het innen zijner gelden.

Zijn schulde-

naar was verplicht uiterlijk binnen zes maanden

was

anders

dan

algemeene

voorrechten der Fellowship de voordeelige prijszetting en ten 3e van den de

hij

te betalen,

voorgoed van allen handel met de leden

der Fellowship uitgesloten (onverminderd het recht van den schuldeischer,

om met

den sterken arm in

te vorderen).

was natuurlijk aan de fellows bekend en ook geoorloofd, ') maar ze mochten nooit meer 't

dan

Gebruik

7

%

van

wissels

disconto betalen (waarschijnlijk een maatregel,

hen van overdreven speculatiën af

om

te houden).

wel melding gemaakt van makelaars. Ten minste in de 17e eeuw. Men moet, in verband met de hier besproken voorschriften aannemen, alleen moesten dienen bij den handel der leden in andere dan courtwaren. Immers, de Merch. Adv. voerden, behalve de wollen manufacturen ook nog tin en ijzer en Levantsclie waren in en exporteerden naar Engeland artikelen uit de Nederlanden. In al deze handelszaken waren ze zeker wat minder gebonden. ') Lingelbach „a brief history", p. XIX. De Adventurers stelden zelfs in den regel overal, waar ze zich neerzetten, den eisch, dat eene

dat die

—

stedelijke wisselbank

zou worden opgericht.

23

Al was dus de Fellowsliip geen maatschappij of vennootschap, machtig door grooten voorraad van vereeuigd kapitaal, ze

een

was toch door haar sterk bestuur en hare stevige constitutie lichaam, dat zich met groote kracht kon doen gelden.

Dit in

immers,

*t

licht te

de

kracht

scheen ons bijzonder belangrijk; in de 16e eeuw ver-

stellen,

en

de

vastheid,

kregen, werd meegebracht en ook aangewend in de 17e eeuw, toen de Fellowship haar zetel vestigde in Zeeland en Holland.

Ze heeft en

a. h.

wetten,

w. een harnas aangetrokken van privilegiën

evenals

op den duur vervallen niet bijtijds

onze

later

zoovele andere lichamen. in

En

ze

Compagniën

Indische is

ook net

en

als deze laatste

de groote fout, dat ze dit harnas

weer heeft willen afleggen.

Het was bestemd voor den oorlog,

eerst tegen de Stapelcom-

pagnie en de Hansa, daarna tegen de Nederlandsche vorsten en andere overheden, die hen onder den drang der inlandsche

lakenkoopers legden.

manufacturiers hindernissen in den

en

Toen

die

strijd

voorbij was,

weg

had men het harnas

moeten opbergen.

De

van de Fellowship der Merchant Adven-

lotgevallen

16e

eeuw kunnen we hier slechts kort bespreken, vooreerst omdat dit in het plan van dit opstel ligt en ten andere, omdat de bedoelde lotgevallen nog niet voldoende bekend zijn. Schanz heeft zich in zijn meermalen genoemd werk bepaald tot de Middeleeuwen en geeft na 1500 alleen eene reeks documenten. ') Lingelbach is over de 16e eeuw zeer kort. Een speciaal hernieuwd onderzoek turers

in de

in

de

archieven van Antwerpen, Middelburg en Bergen-op-

Zoom zou

hiervoor zeer wenschelyk zyn.

')

Zie Schanz II

^)

Lingelbach

„

ürkundenbeilagen "

geeft

in

zijne

,

15

")

— 77.

voorrede p.

X

het loffelijke plan te

kennen, alle archieven van Europa, die hier in aanmerking komen, nog eens te bezoeken; artikel ,the

hij

publiceerde reeds als eerste resultaat daarvan

zijn

M. A. at Hamburg" American historical Review Jan. 1904.

24 In

algemeen verheugden zich de Merchant Adventurers

't

voortdurend

van die

werden telkens hernieuwd (door Hendrik VHI,

Eduard VI, Maria en de

tegen

Hunne voorrechten

gunst der Tudors.

de

in

zijde

waarbij de strafbedreiging

Elisabeth),

kooplui,

vrije

die zich niet

bg hen aansloten en

op hunne stapelplaats exporteerden, verscherpt werden.

niet

Maar

moesten

ze

kwesties

en

telkens

met

Magnus

Intercursus,

wel

bleef

aan de andere

moeilijkheden,

Nederlandsche

de

zijde

ook deelen

Engelsche

de

die

in de

regeerders

De

hadden.

autoriteiten

het groote handelsverdrag van 1495,

de grondslag van de handelsbetrekkingen, maar

het werd telkens verstoord door de politieke verhoudingen.

Hendrik VIII was dikwijls bondgenoot, maar ook nu en dan vijand van Karel V, en, terwijl Maria de Bloedige met Filips

II

door de innige banden des huwelijks verbonden

was, bevond zich Elisabeth al spoedig met

hem op

een zeer

onzekeren voet. In 't algemeen was echter de staatkundige positie van Engeland vrij sterk, daar het meestal kon profiteeren van

oorlogen

de

positie echter was nog veel had Engeland meer dan ooit Europa Amerika noodig heeft.

vasteland

De Engelsche produkten konden geen

van

alle

worden

gemist

Daarom konden en

telkens

den

Magnus

worden behandeld

Nederlanden, maar niet

')

opgelegd

Zie

Dl-. H.

Nederlanden vooral

tin

en de andere metalen.

de Engelsche regeerders het wagen,

Nederlandsche onderdanen voet

in de

Zijne

de wol niet en het laken

:

evenmin, ook niet de huiden, het

kens

comsterker, want het noodig, zooals nu

en beroeringen op het vasteland.

merciëele

dit

in

als

Intercursus

te

tel-

schenden.

')

Engeland moesten op gelijken Engelsche

onderdanen

in de

gebeurde nooit nieuwe lasten mochten ;

worden, doch

Brugmans,

,

dit

verhinderde

o. a,

koningin

Engeland en de Nederlanden

eerste jaren van Elisabeth's Regeering", blz. 72 vlg.

in

de

25

Maria

de invoerrechten voor Nederlandsche goederen

niet,

verdubbelen.

te

Terwgl

oorlogen

en

geschillen

Fellowship

de

bleef

onderlingen

regeering dus partij trok van de

Engelsche

de

tusschen

op

vastelands-s

de

der Nederlandsche

naijver

t

manier munt slaan

hare

en telkens dreigde ze hare Court

steden.

a

t e n,

uit

den

Telkens

verplaatsen naar Bergen-

te

op-Zoom soms ook voerde ze de bedreiging uit, maar toch alleen, om spoedig op betere voorwaarden naar Antwerpen weer te keeren. Enkele malen, in oorlogstijd, moest ze den Nederlandschen bodem geheel verlaten of Middelburg,

')

en hare tenten opslaan

zusterlijk naast hare

te Calais,

oude

mededingster, de Stapelcompagnie.

macht elke

verhuizingen blijkt

die

Bij

heel

altijd

duidelijk, dat de

regeering tegenover hare vele gunsten ook meer

Britsche

de Merchant Adventurers gekregen had

over

verplaatsing

koning noodig,

in

was eene 't

speciale

:

voor

vergunning van den

bijzonder ook, \vanneer de Fellowship

weer van Calais naar eene Nederlandsche stad wilde gaan.

De bedoeling

is

duidelijk

kunnen gebruiken

als

genoeg

wapen

de regeering moest haar

:

b

ij

politieke onder-

handelingen. Toen scheen

1558 Calais voor de Engelschen verloren ging,

in

voor Antwerpen de

kans beter dan

om

ooit,

lang

in

ongestoord bezit van den stapel der Fellowship te blijven,

te

meer,

haar was. dat

jaar

hoewel

daar het

stadsbestuur

op zeer goeden voet met

Maar de uitkomst bleek geheel

anders.

deze

zich

in

den

beginne

zeer bijzonder

jegens Filips II voordeed, zocht ze toch naar middelen,

Juist in

1558 besteeg koningin Elisabeth den troon, en

om

alle

minzaam mogelijke

den Engelschen handel en de Engelsche positie

') Barowe upon Zeme, zooals dit in de Engelsche bescheiden heet, was toenmaals eene handelsstad van beteekenis, toegankelijk voor

alle zeeschepen. Zie o. a.

Schanz „Urkundenbeilage" N". 133.

:

26 zee

ter

versterken, ten koste van Spanje en de Neder-

te

Het bleef

landen.

niet langer bij

achterstelling der Neder-

landsche en Spaansche kooplui in Engeland en in

met

strijd

den

Magnus

Intercursus, het

bij

belasting

kwam nu

tot

gewelddadige berooving der vreemde schepen door Engelsche kapers,

niet

die

ophielden,

ook

al

betuigde Elizabeth in

bewoordingen hare ontevredenheid en verontschul-

sterke diging.

De roerende klachten te

Brussel

der benadeelden dreven de regeering

vertoogen,

tot

onderhandelingen,

dradige

speeld wordt door stichter der

die

dan leidden tot zeer lang-

waarin

o. a.

een groote rol ge-

Thomas Gresh am,

Sir

Londensche beurs,

die

den bekenden

ook een der voornaamste

leden van de Fellowship der Adventurers was.

')

1563, greep de landvoogdes Margaretha naar het krasse middel, dat in de 15e eeuw zoo menigmaal door Eindelijk, in

was aangewend invoer van Engelsche waren in de Bourgondiërs

ze verbood volstrekt allen

:

de

Nederlanden.

Maar,

ofschoon de motieven hiervoor (de Engelsche plagerijen, de

nood

der

facturiers)

van Filips

Vlaamsche en Brabantsche drapeniers en manunog heel wat zwaarder wogen dan in den tijd den Goede, dorst Margaretha niet openlijk hier-

mee voor den dag komen, maar zocht een voorwendsel in die toenmaals in Engeland heerschte. ') De Nederlandsche politiek was dus (onder den invloed der Spaansche) nog wat zwakker geworden, en de uitwerking

de pestziekte,

van den maatregel Elisabeth

1564

in

toegang in

't

toch

verbood tot de

dan ook zeer tegen.

viel

bleef zij

het

antwoord

Engelsche havens.

klein van Engelsche zijde

hadden dus hunne matten op

^)

Brugmans

in zijne

t,

a. p. blz.

hoedanigheid

niet lang schuldig

aan aUe Nederlandsche schepen den

47 vlg.

als lid der

!

Een continentaal stelsel De Merchant Adventurers

te

rollen

en in Londen af

— Gresham wordt hier niet genoemd Fellowship.

27 wachten, wie dezen handelsoorlog zou winnen. Niet heel

te

behoefden ze geduld

lang

goede

en

vrede

van de

belangen

de

drong

zag

handel

Filips II, die gaarne met Engeland wilde en

Nederlanden

aan

spoedig

te oefenen.

verstandhouding

op

kwijnen

toegeven

en

Antwerpen,

\).

telde,

dat

zijn

reeds door volksberoeringen

zelfs

gekweld werd, deed eveneens

weinig kende en

om

zijn best,

vrede te krijgen,

mocht kosten wat het wilde. En zoo kwam het, dat Margaretha den eersten stap moest doen, anders gezegd de vlag moest strijken. De vrije handel werd nog in 't jaar 1564 hersteld, zoogenaamd volgens den Magnus Intercursus, maar in werkelijkheid naar den zin der Engelschen, want de dubbele 't

gehandhaafd en de kaperij hield ook

bleven

invoerrechten niet op.

De Merchant Adventurers konden dus nog naar Antwerpen terugkeeren, maar

Weldra begonnen en

de

gevolgen,

zijne

langen, langen

tijd.

dwenen de fellows

eens vol

moed

was voor korten

Beroerten,

groote

die

't

tijd.

de Beeldenstorm

handel knakten voor

Antwerpen's

Met zooveel andere vreemdelingen vervan de plaats, waar ze zoo vele goede

jaren gekend hadden.

bij

Evenwel nog niet voorgoed, want al hunne beweeglijkheid. In

denzelfden

gen

overhoop

het

ook

Hansa.

ingevoerd wit

')

laken

:

de

deze

1557,

in

1

nobel

(6

van

24

yards

blz.

121.

strijd

din-

nog

geraakt iets

met

de

eerder uitge-

toen Maria Tudor het nieuwe

voor

uitvoerrechten

Brugmans,

om oecouomische

Nederlaudsche regeering, was

handelsoorlog

soort

was

namelijk

van

dat Engeland

met

eene

in

Eigenlijk

barsten, tarief

tijd,

lag

waren vasthoudend

ze

wollen

shillings

en

8

manufacturen

had

voor

een

pence)

voor den Engelschen exporteur

28 (karsaaien

en

voor

vreemden exporteur.

den

voortaan

12

van

naar evenredigheid)

baaien

en

shillings

pence te betalen hebben

16

En

en het dubbele

De Hanseaten zouden dus in

hun vast beloofd was, dat de tarieven nooit verhoogd zouden worden Op hoogen toon gelijk zoo'n eerwaardig lichaam paste plaats

14

pence

!

terwijl

dat,

!

—

—

hadden

handhaving

zes

hunner

Maar de Engelsche regeering, die van

oude privilegiën geëischt.

die zich sterk

genoeg voelde en

den lakenuitvoer eene flinke som voor de schatkist

wilde trekken, had geweigerd en gewezen op misbruik dier privilegiën, als reden of voorwendsel. Als uiterste tegemoet-

koming had ze aangeboden een gelijk uitvoerrecht als de Engelsche onderdanen, mits de Hanseaten voortaan geen

—

wollen

uitvoerden

^).

De Hansa, dit

voorstel

trotsch en weinig plooibaar als ze was, had niet

met geweld

staat

handel

naar de Nederlanden

meer

manufacturen

bijna

tot

aangenomen, maar was toch ook niet op

te

stilstand

zoodat

treden,

kwam

en

ze

in

haar Engelsche aan

't

eind toch

de 2 nobel moest betalen.

Deze toestand was natuurlijk voor de Adventurers zeer en, toen ze nu in 1564 uit de Nederlanden verbannen werden, waagden ze het zelfs in 't eigen gebied voordeelig

der

Hansa door

te

dringen

den graaf van Oost-Friesland vestigen.

te

:

ze

om

sloten

eene

De Hanseaten, uitermate

een

Court

verdrag met te

verschrikt

Emden en ver-

toornd, brachten wel alle Duitsche machten, ook den Keizer

den

en

Rijksdag

in

't

geweer,

zoodat de Oost-Friesche

graaf zgn contract weldra weer moest opzeggen, maar nu Em. van Meteren (fol. 367). Lingelbach zegt (,a brief XXIX), dat de oude voorrechten der Hansa afhankelijk werden gemaakt van hun belofte om den lakenuitvoer naar de Nederlanden te staken, maar Van Meteren, die zelf omstreeks 1600 als koopman te Londen gevestigd was, is veel duidelijker en zeker ook beter ojj de hoogte. 'j

Zie hiervoor

history",

blz.

29 speelde

turers

de

plotseling

rol als

lijke

zelf

Hamburg

stad

eene zelfde verrader-

Antwerpen gedaan had en noodigde de Advenuit, hunnen stapel naar de boorden der Elbe

over te brengen.

')

Het was natuurlijk eigenbelang, dat de Hamburgers dreef: zij hadden wel van alle Hanseaten den raeesten handel op Engeland gehad en werden dus het ergst geschaad door de geschetste

De

moeilijkheden.

kwamen

bood,

voordeelen, die

De Adventurers namen hadden

ze

Hamburg den Adventurers

neer op behandeling gelijk de eigen burgers. de uitnoodiging met graagte aan

:

weinige jaren meer gewonnen dan ze hadden

in

een voordeelig differentieel recht in kunnen droomen Engeland en eene stapelplaats op het schoonste punt der :

Noord-Duitsche kust aan den ingang van het Elbe-gebied.

Maar het bleek toch vast te nestelen. In

niet zoo

Hamburg

heel gemakkelijk, zich hier

zelf

werkten

in een deel der

bevolking godsdienstige en oeconomische factoren tegen de

nieuwe

en in de andere Hansa- steden verhief zich

gasten

een

geweldige storm

den

Engelschen

tegen de ontrouwe bondgenoote, die

concurrent

Op

ingehaald had.

de groote

Hansa-vergaderingen werd Hamburg gedreigd en geprest, zelfs

dood

verklaard,

zoodat

machtig

werd.

Wel

ze haar contract en liet de

bijna te

hield

Adventurers de volle tien jaren

blijven,

haar

maar

in

eindelijk

1577 wilde

overeenkomst niet vernieuwen, en de Hansa-dag,

de

ze

het

Hamburg

zelf

gehouden,

wist

gedaan

te

te

krijgen, dat de

Keizer de Fellowship uit geheel Duitschland verbande.

Die niet

was

keizer

van

dien

verschrikte.

de

aard,

jonge dat

Rudolf

het

Ze vertrokken wel

Lingelbach

de uit

H

en

zijn

Adventurers

gezag was al

te

zeer

Hamburg, doch pas

in

,The M. A. at Hamburg" American historical ook Eh renberg „England und Hamburg im Zeitalter der Koningin Pjlisabeth", en O. Baasch „Forschungen ')

Zie

Review Januari zur

1904,

Hamb. Handelsgeschicbte".

80

1578

en

')

nog

toen ook de oevers der Elbe

verlieten

ze

geheel. Als verjaagde vliegen zetten ze zich een klein

niet

beneden jaren

weer neer, namelijk

verder

eindje

Hamburg aan den

te

Stade,

rechteroever der rivier.

vinden we hen ook nog weer in

later

E

buitendien in

bing

1

bij

*)

koning

van

Polen).

In

hebben

de

fellows

een

eenige uren

de

Danzig (onder

Emden')

lang

de

rol

en

gebied van den

eerstgenoemde

twee

tijd

't

Een paar

plaatsen

gespeeld

smokkelaars, maar op den duur vormden ze er toch

van

officiëele

kleine factorijen of Courts.

')

Höhlbaum

Zie

,KöIner

Inventar"

II,

vroedschapsresolutie

Rotterdam

van

in

1903, blz. 141.

Hamburg

20 Sept. 1578 hunne vaarten op

besloten

1578

spreekt

(voor 'teerst), dat Burgem. naar Hamburg om de Engelschen naar Rott. te lokken. ^)

Zie „Kölner Inventar"

schrijft

van

11,

blz.

171. Mor.

De M.

te staken.

er

A.

Eene

ook van

zullen schrijven,

Zimmerman, te Londen, zijn met den Graaf

25 Juli 1579, dat de M. A. het bijna eens over

Oost-Friesland

een

nieuw verdrag voor 10 jaren. 10 Jan.

1580 bericht dezelfde aan den syndicus der Hansa, Dr. Sudermann te de M. A. hun voornaamste residentie te ÏJmden willen hun gouverneur Christ. Hudsden (Hoddesdon) zal binnen 8 of 14 dagen naar Londen reizen, om het concordaat te sluiten. (Hoddesdon is een bloedverwant van den staats-secretaris Keulen,

vestigen

dat

;

Walsinghamj. ^)

te

[„Kölner Inventar"

28 Jan. 1580 meldt Mor. Keulen,

Elbing zeker

dat zijn.

de

M.

A.

II,

Zimmerman

blz. 192].

Londen aan Dr. Sudermann nu van hun residentie te Eniden en te

[„Kölner Inventar"

uit

II, blz.

194.]

INTREDE DER ADVENTURERS IN DE REPUBLIEK DER VEREENIGDE NEDERLANDEN.

Intusschen waren de Nederlanden niet uit het oog verloren, want,

afgescheiden

Schelde-

van

staatkundige kwesties, waren

alle

Rijnmonden

en

toch

altijd beter ingangspoorten waren dan de vergelegen Elbe, waar men trouwens nog lang niet zeker was van eene vaste gelegenheid.

Engelsche

voor

In 1564 waren de Adventurers uitgebannen uit de Neder-

maar,

landen,

niettegenstaande

groote

de

weldra begonnen, vinden we hen toch

hunne

wijze

wordt

van

partij

twee

van

trekkend

al

die

Beroerten,

Beroerten. In 1573

over hen geklaagd

zijden

die

spoedig terug, op

;

de Spaansche

regeering verwijt hun toevoer van kruit (benevens laken en

Vlissingen,

naar

wol)

de Prins van Oranje beklaagt

zich over dergelijken invoer te

Middelburg rancune

meer

in

over

had,

handen

Antwerpen.

Geuzen

der

genoemden import

toonde

zich

de

te

')

was

hunne

ze

') ')

voor

Court

de

landvoogd

Idem

vaart op Antwerpen.

Requesens

II, II,

')

weer

hun een nieuw

Nu

herstelden

maar met weinig geluk: weldra

aldaar,

„Kölner Inventar"

en dus

Vlissingen geen nut

zeer vriendelijk tegen de Adventurers en gaf privilegie

In 1575, toen

gevallen

blz. 39. „

66.

32

kwam

ramp

de vreeselijke

der Spaansche furie, die hun wel

minder kwaad deed dan anderen, maar hun toch op 12000 kronen

kwam

gedijde

niet

te staan.

meer;

')

—

")

Nog bleven ze, maar hun handel kwamen in zeer moeilijke omin denzelfden tijd moesten ze Hamze

standigheden, want juist

burg ontruimen. In 1580 besloten ze, twee derde van hun En tegelijk Antwerpsch bedrijf naar Emden te verplaatsen. '*)

dachten

Dordt

vestigen,

kwam, omdat de twee jaar

over, het overschot in

er reeds

ze te

't

Rijn naar Duitschland niet

1582, werd over

in

later,

Middelburg of

geen echter nog niet tot uitvoering

dit

vrij

was.

Maar

bezwaar ook heen-

gestapt (dat trouwens wel meest op Dordt zou passen) en

Middelburg

de rest van de Antwerpsche Court Hiermee deed de Fellowship dus hare intrede in de Nederlandsche republiek, maar het was slechts eene feitelijke intrede en geen officiëele. Immers, zoover te

kreeg

binnen

zien

zijne

is,

muren.

geschiedde ze enkel op contract met de stad Middel-

burg, ^) zonder sanctie van de Staten-Generaal en, naar

't

schijnt,

met stilzwijgende goedkeuring van de Staten van Zeeland. ") Het is wel zeker, dat de Adventurers van dit oogenblik af partij kozen vóór de Nederlandsche opstandelingen, want hunne steun

groote bij

Hanseaten en

't is

den

de Hanseaten, zochten en

vijanden,

Keizer

officieel

en

bij

vonden

Spanje. In 1584 vroegen de

hulp aan Parma tegen de Adventurers,

dus niet alleen

om

'')

de sluiting der Schelde, dat de

Adventurers nooit meer aan terugkeer

te

Antwerpen gedacht

hebben. ')

„Kölner Inventar"

Idem Idem

»)

") *)

Een

afschrift

98.

II,

blz.

II,

,

159.

II,

,

192.

van dit contract

is

bewaard gebleven

in het

Mid-

delburgsch archief. , Rapport van de Gedeputeerden, vertrocken vanwege het van Weth en Raede (van Middelburg) naar Engeland op den lOen Jan. 1598." [Handschr. in 't stedelijk archief van Midd.]

^)

Zie het

collegie

*)

„Kölner Inventar"

II,

blz. 258.

33

Tydens het beleg der Scheldestad had ook reeds de hooge beschermvrouw der Fellowship, koningin Elisabeth, openlijk partij gekozen voor de Nederlanders. De graaf van Leicester

overgekomen

was

geland in Zeeland

en

eene Engelsche vesting, waarschijnlijk, dat

zeer 't

Rammekens

;

Vlissingen werd

een Engelsch

fort.

't

Is

de Middelburgers reeds dadelyk in

voorbijgaan den machtigen gunsteling van Elisabeth met

hunne

verdere

boord

zijn

Fellowship

Den

vestigen.

om

doen,

opzichte der Adventurers aan

ten

zeker,

is

dat de Staten-Generaal

aan Leicester hun verlangen

weldra de

plannen

gekomen. Het

degenen,

hare 9'^n

te

binnen

hoofdcourt

Januari 1587 besloten

kennen gaven, dat de Republiek zou ze,

alle

moeite te

de Engelsche handelaars hier te krijgen, ook vooral

(waren) naer Emdeu,

„vertrocken

die

Hamburgh

andere plaatsen, tsy West- of Oostwaerts."

als

De Staten-Generaal wilden dan

toestaan, dat de Adventurers

hunne residentie mochten kiezen en alle voorrechten genieten, die ze elders hadden bezeten. Nooit zouden hun nieuwe lasten worden opgelegd, al mocht dit met de eigen

zelf

burgers

wel den

tijdens

licenten)

en

gebeuren,

oorlog

ingesteld

zouden de belastingen, (namelijk de convooien en

zelfs

„na den krijgh cesseren" voor hen.

Dit mooie aanbod werd echter geweigerd en nog wel op

verzoek der Adventurers

zelf.

Zij

zagen namelijk nog geen

voor een grooten stapel in de Hollandsche of Zeeuwsche havens, omdat Nijmegen Spaansch geworden was door zijn

heil

afval

niet

en dus de veilig

kon

weg naar Duitschland over Waal en Rijn Intusschen namen ze goed nota wezen. ')

van de gemelde voorrechten en pasten ze zooveel mogelijk alvast toe op hun kleine factorij te Middelburg. Ook hebben ')

Zie

Blok.

III, p. 345. De schrijver genoemde weigering Hamburg kan niet juist zijn, daar Lingel-

„Gesch. van bet Nederl. volk"

laat daar volgen, dat de M. A. na de

behielden als eenige stapelplaats; dit bach duidelijk heeft aangetoond, dat van 1577 tot 1611 te

geen stapel was

(zie Ling.

„the M. A. at

Hamb."

Hamburg

p. 269).

3

34 ze,

latere onderhandelingen

bij

verzuimd,

met de Staten-Generaal nooit

aanbiedingen van 1587 voorop

de

vanzelfsprekend, zoodat die aanbiedingen als

groote

eene

met

overeenkomsten aan

herinnering

behouden

beteekenis

de

hebben.

Staten-Generaal

de

moeilijke

antecedent Op alle latere daardoor de

ligt

toen

tijden,

stellen als

te

men Engeland

noodig had. Intusschen, al kreeg nu de facto rg te Middelburg eenigszins

eene

goedkeuring, ze werd er niet grooter of be-

officiëele

langrijker door: ze bleef eene ,subsidiary court".

Daar Stade en Emden, kantoren

kleine

we gezien hebben, ook maar

gelijk

was

bezaten,

in

dezen

tijd

eigenlijk

geen

hoofdzetel van de Adventurers op het vasteland te vinden;

de broederen waren verstrooid.

van

Nauw

het

van

Calais

Op

de geheele Noordzeekust,

Denemarken, was nergens

tot

meer een gunstige plek voor den grooten invoerhandel. Calais zelf was niet meer Engelsch, de Nederlanden, Zuidelijke zoowel

had

Duitschland

nog

waren

Noordelijke,

als

in

den toegang verboden.

groote beroering,

—

Wat

zou

men

doen dan betere tijden afwachten, en onderwijl den

anders

handel voortzetten zoo goed het ging?

—

Zoo goed het ging. Ja, maar, als de kat in nood zit maakt ze wilde sprongen en dat schijnen de Adventurers, Middelburg ten minste, ook gedaan

te

dwongen

ze

de

Staten-Generaal

te

hebben. Daardoor

1591

in

tot

het eerste

plakkaat op den tarra van de Engelsche 1

k

a

e

n

e

n

'),

dat

ergernis geweest tot

dit

Fellowship

de

die ze hier

gekend

heeft. In de inleiding

trouw,

bij

:

,

Van ouds

is

de koop geschied te

packen, sonder die te ontpacken ofte te

ondersoeken wat fauten ofte gebreecken daarinne de

bij

')

de grootste

stuk wordt geklaagd over groote demoralisatie van

den Engelschen handel

goeder

voor

later

is,

opening

ter

plaetse

Zie Groot Plakkaatboek

fel.

van

790.

zijn.

Worden

bestemming fauten

ofte

35 gevonden, dan wordt

gebreecken

Maer

afgetrocken.

dit als tarra

bedrogh wordt steeds meer, en veel misverstanden

't

en geschillen sijn ontstaan. Er is zelfs een pretense nulle ordonnantie verspreid, die andere

gebruiken wil voorschrijven." (Deze gebruiken worden hier

genoeg zichtbaar

duidelijk

taktiek der Adventurers: ze

latere

men

maar zyn

genoemd,

niet

komen hierop

het onderzoek naar fouten en gebreken niet

waar de koopers woonden, maar

in de plaats

plaats

in de

neer, dat liet

doen

in de stapel-

Daar zorgde natuurlek

der Fellowship, Middelburg.

het „goedgezinde" stadsbestuur voor tarra- of keurmeesters,

— als het goed eenmaal waren de fellows stokdoof voor alle klachten en aanmerkingen en zeiden: „'t is gekeurd!")

die

niet

nauw keken, en

te

al

Middelburg

was,

uit

De Staten-Generaal schreven nu met dat

Tevens 't

gewoonte

oude

de

verbeurte

streng gevolgd moest worden, op

van de lakens en 20 pond boete van ieder stuk.

zouden

uoodig

allen ernst voor,

was,

De

eerlijkheid

het

plakkaat

de

Staten zorgen dat in alle steden, waar

beëedigde tarrameesters werden aangesteld. gebiedt niet

intusschen

speciaal

de

op

te

merken,

dat

maar

alle

Adventurers,

Engelsche lakenkoopers gold, dus ook de Entreloopers, de smokkelaars,

die,

tegen

de

koninklijke octrooien, juist in

deze troebele tijden de gelegenheid waarnamen,

om

zich in

het gebied der Fellowship te nestelen. Zij vonden eene gastvrije

ontvangst in Vlissingen, de oude concurrente van Middelburg,

waar de Magistraat hen gaarne toeliet en beschermde, niethet koninklijke Engelsche garnizoen, dat er

tegenstaande

nog *)

altijd lag.

^)

Interlopera

of Entreloopers

(mercatori

interlopi)

werden

alle

genoemd, die het monopolie der Adventurers ontdoken. In 't Fransch bestaat nog heden de term „commerce interlope" (= trafic en fraude). De aanwezigheid van Entreloopers te Vlissingen blijkt uit het reeds genoemde Rapport der Gedeputeerden van Middelburg

kooplieden

naar Engeland 1598.

B6 Als aanvulling van het tarra-plakkaat werd tegelijk eene instructie en ordonnantie voor de tarra-raeesters vastgesteld,

van de knoeieryen, die alzoo plaats

die ons een beeld geeft

hadden en meer dan duidelijk aantoont, dat vervalsching geen

handel

den

aangeboden

laken

(kreuken,

die

bij

met

tarra-meesters

keuring

„een

tijd

banden,

„rimpelen,

is.

in

Er werd

volkreuckelen

gekomen waren), sacken

het vollen erin

catoendrayen') De

van onzen

nieuwigheid

en stoppen.

moesten

gaetjen

ten

teeken

van

volbrachte

ander teycken gesneden" aan-

ofte

brengen, opdat hetzelfde stuk hun geen tweemaal voorgelegd

zou worden

!

De kosten

kooper, „oock wanneer heeft

dit

er

der keuring waren voor den v e r-

men geen

misschien

mocht vinden." En

faute

meegewerkt, dat het plakkaat

toe

werd opgevolgd.

slecht

Reeds

in

1592 moest het plakkaat vernieuwd en uitgebreid

worden. Volgens de gewoonte van dien

moeten zoeken

troost te

worden

plicht

handeld

had.

te

Om

den eed

in

zweren, dat

hij

tijd

meende men nu zijn kon ver-

elke kooper

;

volgens het plakkaat ge-

beter toezicht mogelijk te maken, werd

tevens alle invoer van Engelsch laken over België of Duitsch-

land verboden, alweer op straffe van verbeurte van

en 20 pond boete voor elk stuk. In

1587

gekomen

hadden de Merchant Adventurers den tijd niet om in de Republiek hun hoofdzetel te

maar

tien jaar later

heeft.

De Republiek had

gevaar was voorbij,

in

overal nieuw leven te komen.

')

Dit

')

ze er zelf

om

vragen.

„Tien jaren" waren, die Prof. Fruin zoo raeesterlgk

beschreven

katoen

kwamen

behoeft niemand te verwonderen, daar het ongeveer

dit

dezelfde

groote

laken

geacht,

vestigen,

En

't

^)

is

zeer

opmerkelijk

goedkoop

;

zich

gevestigd, het

handel en nijverheid begon

En

de

weg naar Duitschland

het bewijst, dat toenmaals reeds de

er was dan de Engelsche wol.

Zie Groot Plakkaatboek

fol.

780.

37 open langs de geheele grens, ook langs den breeden Rynstroom. Alle bezwaren waren dus verdwenen.

lag

kwam,

Daarbij

dat

den

hinderpalen

op

Lubeck en

zijne

weg

Duitsche

de

in

der

zustersteden

havens

nieuwe

Adventurers gezet waren

;

hadden van den Keizer een

weten te verkrijgen tegen de , Avonmet hunne schadelijke transacties en overeenkomsten" (1597). En nu werd daar zooveel kracht achter gezet, dat verbanningsdecreet

turiers

de Fellowship besloot, voorloopig deze ongastvrije stranden verlaten

te

').

Zoodra de

Republiek bekend werd,

stedelijke besturen op, die een

alle zijden

om

de

in

dit

Adventurers binnen hunne muren

die van Stade en die van Middelburg

te

doken van

wedloop begonnen te krijgen

zamen, m.

a.

(liefst

w. den

universeelen stapel der gansche Fellowship).

Groningen, zelf een oude Hansastad, maar van het groote

verbond reeds lang vervreemd, achtte kleinen afstand van Stade, verplicht

melden

te

;

handelingen Zie

')

Review

zich, zeker

om

den

zich het eerst aan

1597 begon ze onder-

reeds

in

met

de

„Mercantile

„the

M. A. at Hamburg", American Historical noot op die blz. wordt beweerd, dat de

Lingelbach blz.

om

269.

In

't

eene

zelfde

jaar

Adventurers

Sociëteit",

sinds 1587 te Middelburg was, hetgeen onjuist is; het meergemelde Rapport van 1598 zegt het tegendeel. Em. van Meteren, pi. 367, geeft zeer duidelijk aan, hoe men in Duitschland nu tot de uitvoering van het verbanningsdecreet kwam. Engeland was sinds 1585 in oorlog met Spanje en maakte van

hoofdcourt

zijne

gunstige ligging gebruik,

om

allerlei

schepen uit de Noord- en

komende en bestemd voor Spanje, aan doorzoeken en dikwijls op te brengen. Het had zich Oostzeehavens

te houden, te

blijkbaar toen

reeds voorgenomen, de vrachtvaart der andere volken te vernietigen,

om

nemen, en in verband hiermee komt van Leicester in een ander licht dan gewoonlijk. Over dezen overlast aan hunne scheepvaart hebben de Hanseaten zoo lang geklaagd, totdat de Keizer eindelijk allen Engelschen handel in Duitschand verbood, nadat ook nog een ook

die zelf later in

het

bekende

handen

te

handelsverbod

Spaansch gezantschap hem daartoe aangemaand had.

:

38 waarbij de stedelingen uitdrukkelijk eischten, dat de

Omme-

landen geen particulier traktaat met haar mochten sluiten,

wegens de handelsprivilegiën der stad

').

Tevens werd natuurlijk door de Groningers

niet verzuimd,

de voordeelen hunner stad zoo breed mogelijk uit te meten

Damsterdiep was, door vergraving en uitdieping van

„het

de

Appingadam —Groningen

sectie

in

vorige jaar, zoo'n

't

uitstekende toegangsweg geworden, dat schepen van 14 last(!) tot de stad konden komen. De Scholbach bij Oostmahorn leverde eene goede, vaste ankerplaats, de landwegen waren uitstekend te bereizen. " (Vreemd is het,

gemakkelijk

.

.

.

,

dat van eenig stapelrecht niet gerept wordt.)

Dit

kon echter de Adventurers

alles

Groningen

komen, ook

te

niet,

zich de onkosten veroorloofde,

niet

"")

bewegen, naar

toen het bestuur dier stad

om

een paar afgevaardigden

naar Londen te zenden. Ze vertrouwden zeker niet genoeg

op

de

goede

toegangen,

nog minder op de uitstekende

landwegen, die het vervoer naar Duitschland zouden moeten

En

dragen.

van

concurrenten

de

Groningen hebben niet

nagelaten de Fellowship te wijzen op de eindelooze twisten tusschen

Stad

garnizoenen,

en

Ommelanden en op den

Groningen

last

van zware

moest hebben. Groningen kreeg den Engelschen stapel dus niet en heeft er ook nooit zoover ons bekend weer moeite voorgedaan. die

als grensplaats

—

—

Onder de overige liefhebbers waren Delft, Rotterdam en Middelburg de voornaamste. (Amsterdam, dat nog in 1591 vergeefs

Adventurers ')

Bagijnhof

zijn

Groningen 1898, ^j

P. G.

B

Zie

Dr. H.

court had aangeboden aan de

1597 en 98 geen lust meer gehad

„De Gedwongen vereeniging van Stad en Lande"; blz.

o s „het

in 1594", Gron. ')

schijnt in

'),

Wieraum

als

229.

Groningsche Gild- en Stapelrecht tot de Reductie

1904, blz. 324 noot.

Brugmans in het hoofdstuk Amsterdam in de

heid" van het prachtwerk

„Handel en Nijver17e

eeuw,

blz. 80,

waar eene aanteekening van ^lan fle Roever over eene vroedschapsresolutie van 1 Juli 1591 wordt aangehaald.

;

39 hebben

te

wordt

het

;

niet

b.v.

ten

gedeputeerden

bm-gsche

minste

meergenoemde

het

in

Londen,

naar

vermeld, ook

nergens

reisverhaal

der

waar

Middel-

alleen Delft,

Rotterdam en Groningen genoemd worden. De Amsterdammers hadden trouwens in deze dagen zooveel andere, grootere plannen naar de

in

hoofd, b.v, tochten naar de

't

Indien en tochten

IJszee, en moesten zich daardoor zoozeer concur-

renten van de Engelschen voelen, dat ze niet op duurzame

goede betrekkingen met een

officieel

Engelsch handelslichaam

konden rekenen.)

was

Rotterdam

in

den

van eersten groei

tijd

;

het had

de kinderschoenen uitgeworpen en streefde met alle kracht

en met alle middelen naar het ideaal, een groothandelsstad

worden. De regeerders toonden hierbij een zeer grooten

te

ijver,

o.

om

a.

vluchtelingen

uit

België op te nemen, en

hun

pogen veel steun bij den gewezen hunne stad, Jolian van Oldenbarneveldt. Voor Rotterdam was de Engelsche stapel een hartewensch, naar de meening der regeerders en iets, dat hun vonden

ze

in

van

pensionaris

^

—

eigenlijk

toekwam,

wegens

de

schoone

ligging

op

den

hoofdweg van Engeland naar Duitschland. We zagen, dat Rotterdam reeds in 1578 gesolliciteerd had; geen wonder, dat het in 1597 weer op het appèl was.

genoeg

Slim

ging

Rotterdam's

regeering nu te werk

ze stuurde eerst, in 1597, eenige afgevaardigden naar

delburg,

de

(wegens

lokken Febr.

om

Adventurers

^bun

vandaar

zond ze vriendelijke brieven (met belofte van

1598,

in

dezen

Indische vaart

nog

tijd

te

Stade.

nog eene havenstad,

')

die

mee ging doen, op bescheiden

ook aan de

schaal, en die

steeds voor belangrijker en invloedrijker doorging dan

Rotterdam, deed eene dergelgke poging.

*)

te

grooten aanhang") en kort daarna,

milde schenkingen) aan de Court Delft,

Mid-

naar Rotterdam

Rott. vroedschapsresol. 1598.

:

40

Maar de Middelburgers, voor hun Engelschen handel, gold

wie het nu, niet opzicht

tot

„alles

winnen of

De Notulen en Kesolutiën van Zeeland zijne bijlagen

rijkste

stellen ons in staat,

'^)

verhandelingen van nabij

Tegen

't

einde

tronen,

kwamen

hoofdstad in

om

allen.

en vooral het

de

hunne allerbelang-

te volgen.

van 1597, toen de Rotterdamsche speur-

ders te Middelburg waren, te

')

Rapport van de Gedeputeerden naar Londen

meergemelde

met

alles ver-

Middelburgers weerden zich het meest van

liezen", de

de

om

de Adventurers daar vandaan

van de Zeeuwsche

afgevaardigden

Staten hunner provincie met het verzoek,

recommandatiebrieven aan de Court

te Stade,

waarmede

ze wilden onderhandelen.

De Staten van

Zeeland, Avaarin Middelburg grooten invloed

bezat, toonden zich dadelijk bereid en lieten den 5en Januari

1598 een brief autres

de

la

in

't

Fransch opstellen „au gouverneur

om hun

Oostlande" met vriendelijke uitnoodiging te vestigen in

Twee dagen griffie

der

gouverneur

Middelburg. later,

residentie

^)

den 7en Januari, werd er

zelfs in

Staten een tweede brief gereed gemaakt et

et

Court des Merchants Avonturiers a Stade en

Marchants Avonturiers"

in

't

^),

de

,au

algemeen, dus

bestemd voor het hoofdbestuur

te Londen, met verzoek, dat Marchands prinssent leur résidence en la ville de Middelburgh avecq la reste de leur Compagnie,

„les dits

qui y a résidé quelque bon temps." ')

De Staten voegden

Notulen en Resol. van Zeeland,

16 Maart,

1

1598

er

— 7 en 9 Jan.,

Mei, 6 Juni, 10 Sept., 3 October en 5 November.

—

De Bijlagen zijn Antwoord van Gouverneur, Gecommitteerden en andere Coopluyden v./d. Compagnie van Avonturiers. C. Wederantwoord van de Gedeputeerden van Middelburg. Alles in "t archief van de gemeente Middelburg onder N". 89. ^)

Rapport van de Gedeputeerden,

enz.

A. Instructie van de Gedeputeerden. B.

^j

Notulen eu Resol. van Zeeland,

biz.

-33

hun geheel afgedrukt.) *)

Notulen en Resol. van Zeeland,

blz. 34.

(hier zijn de brieven in

:

41 de belangrijke belofte

bij,

dat de Fellowship er kon rekenen

op

die

bare kleine Court

voorwaarden,

de

Middelburg

te

reeds had of op andere, die gepast geoordeeld zouden worden.

Dit laatste bewees nog wel niet, dat ze alles zou kunnen

wat ze wenschte, maar toonde toch b

verkrijgen,

baat

ij

voor-

eene zeer tegemoetkomende houding van de Staten.

De

eerste

werd naar Stade gezonden, de tweede

brief

werd

in

ring

van Middelburg,

lOen

Januari

handen gesteld van de afgevaardigden die in

uit de regee-

den vroegen morgen van den

1598 scheep gingen naar Engeland. Deze waren buitendien voorzien van eene uitvoerige in-

heeren

volgende inhield

die het

structie,

moesten eerst gaan naar den Heer Van Schoonewal

Ze

(den politieken agent van de Staten-Generaal Caron),

van

brieven

de

hij,

persoon,

officiëele

moest

steun

van Zeeland over

Staten

de

zou bezorgen.

verder

ze

gevraagd

vriendelijk

om

worden,

maar

de

opdat

te geven,

Zijn

tegelijk

dienden de gedeputeerden voorzichtiglyk na te vorschen, of hij

soms

al

en

of

had

afgevaardigden van andere steden misschien,

hij

zooals

bij

zich gehad

men vermoedde,

die

van

Groningen hulp beloofd had. In allen gevalle was omzichtigheid te betrachten met zijne adviezen.

Daarna

moesten de gedeputeerden van Middelburg zich

begeven naar den Raad des konings o

van de Adventurers, geven

en

moesten

om hunne

naar den gouverneur

hunner stad bloot

wenschen

de

f

geloofsbrieven, enz. over te te leggen.

Ze

hoe Middelburg vernomen had van het

vertellen,

verbanningsdecreet van keizer Rudolf, hoe het eerst nog had afgewacht,

of

wel

dit

uitgevoerd

zou

worden,

maar nu

zekerheid had gekregen, ja gehoord, dat koningin Elisabeth reeds

hadden

verlof ze

te

tot

vertrek

vragen,

uit

vereenigen met hunne „broederen deren,

eigen

die

daar

verklaring,

zoozeer ,

Daarna

Stade verleend had.

of nu die Adventurers zich wilden

omdat

Middelburg", de broe-

verlangden, volgens

naar zij

te

in

Middelburg van

hunne

alles

zoo

42

werden geaccommodeerd". Dezelfde accommomocbten de gedeputeerden aanbieden, het zoogenaamde

redelicken datie

Entrecours van 1582.

hadden

Eindelijk

ze

alle

personen

op

zoeken, die

te

dezen eenigen invloed bezaten en hun de voordeelen van

in

Middelburg

in heldere kleuren te schilderen.

zoo

ligging,

nabij

Eerst de goede

Engeland, en vlak naast de assurantie-

stad Vlissingen, dan de diepte van den toegang door de lingen,

nabuurschap

de

met

noüdige

sympathie tusschen de Inwoonders van de

en

simbolisatie

Stat

Wie-

Brabant en Vlaanderen, „de

van

van

die

de (Engelsche) Natie", enz.

moest

voorzichtigheid

hierbij

').

Met de

gezinspeeld worden

op de nadeelen en tekortkomingen van andere mededingende steden, b.v. de ondiepte

hunner kanalen (Delft en Groningen),

onsekerheyt van traficque in den winter (Delft en Groningen),

van

ongerief

Rotterdam, goederen-

Zoo

wisselen

die als in

alle

en

drie

retouren bij

Groningen en

(Delft,

Middelburg

den geldhandel toen der

zoowel

tijd

in

den

achterstonden).

stemming gemaakt worden en als dat met simple woorden niet goed genoeg ging, dan moest de zoete klank van 't goud aangewend worden; door „elargeren met moest

er

beloften van recompense en ook

degenen, die

bij

Mochten en de

E

n

iets

met

datelijcke erkentenisse

wilden doen".

bezwaren gemaakt worden,

er t r e

1

o o p e r s te

b.v.

over de tarra

Vlissingen,

dan moesten

') Eigenaardig is, dat ook hier niet van het oude stapeh-echt gesproken wordt, dat Middelburg gekregen had van Filips den Goede,

en waarbij aan alle schepen, die het Veergat of de Wielingen binnen-

kwamen, voorgeschreven was,

te Middelburg te lossen en te verkoopen, of anders van de overblijvende lading den 20eii penning te betalen,

De Stoppelaar,

„Inventaris van het oud-archief van MiddelDat men aan eene ofEciëele Engelsche vereeniging de nabijheid van Brabant en Vlaanderen als een voordeel opsomde, klinkt nogal vreemd in een tijd, toen Engeland steeds op staking van den handel met de Spaansche landen aandrong. (Zie Blok III (zie

burg", blz. 47).

blz. 440.)

—

43 de afgevaardigden beloven, dat Middelburg alle moeite zou doen,

om

die zooveel mogelijk

Middelburg

buiten

oprichten

de

in

stad,

te heffen

men

zou

om

;

v e r

de keuring

w

e r

zoodat het laken geverfd en

kunnen

worden uitgevoerd.

drijven,

zou

ding van

op

ontgaan,

te

Om

al

ij

e

n

zou

Entreloopers te ver-

de

men aandringen op vernieuwing

en onderhou-

plakkaat van 1586, dat hen gelastte, onder

het

de Court te komen.

Nu

het reisverhaal.

Twee dagen zwalkten ze te

de Middelburgsche heeren, voordat

Margate den Engelschen bodem bereikten. Ze trokken

vandaar over land naar Gravesend en verder met de schuit naar Londen, waar ze 13 Januari aankwamen. Den volgenden

dag bleven ze, naar 't uit te pakken en zich Caron,

te

hun

in

logies,

om

installeeren, en den 15en

Van Schoonewal, hen

heer

de

schijnt,

koffers

kwam

daar zelf opzoeken.

Deze vertelde hun, wat er gebeurd was met de gedeputeerden van Groningen; maar ze namen dat, jammer genoeg, niet in

hun rapport

op.

Tevens beduidde Caron hun, dat ze wel

wat lang geduld zouden moeten oefenen, want de Adventurers

wilden niet accordeeren met eenige stad, voordat de

Staten-Generaal hun eenige bepaalde gunsten zouden hebben toegestaan.

Niettemin begaven zich de Middelburgers nog denzelfden dag

naar den gouverneur der Fellowship,

hen

die

audiëntie

zeer in

ontving

vriendelijk

de

vergadering der

Richart God dar d,

en

beloofde,

Court

te

hun eene

bezorgen.

Den

volgenden dag ging het naar den Groot-Tresorier van Engeland,

wien

de

afgevaardigden

ook

een

schrijven van de

over te geven, gericht aan den

Zeeuwsche Staten hadden Geheimen Raad der Koningin. ') Ook deze hooge heer ontving hen goed, maar gaf hun een zeer gereserveerd bescheid

:

')

Deze derde brief wordt

niet vermeld.

in

de Notulen en Resolutiën van Zeeland

44

worden op de

„er zou hoofdzakelijk gelet

coopluyden ende die van de Court ze

selfs".

inclinatie

Met

die

van de

moesten

dan eerst afliandelen.

Maar de gedeputeerden meenden blijkbaar, dat ze het Hof toch ook niet verwaarloozen moesten en Caron was zoo goed, hen 's avonds met zijne koets naar Whitehall te brengen, waar ze door den Graaf van Essex, den bekenden gunsteling van Elisabeth, zeer aangenaam werden ontvangen

en ten eten genoodigd. de ten

vriendelijke

Na

graaf hen

afloop van den maaltijd voerde

„met seer groote moeyten

zelfs

spectacule van zekere gespelen ende comediën, die des

nachts voor Hare Majesteit ende haer geheele hoff wierden gespeelt",

zoodat

de

Middelburgsche

heeren het onschat-

bare en voor hen zeker zeer buitengewone genot gesmaakt

Shakespeare

hebben,

en

zijn

troep te zien optreden.

Toen ze van deze buitengewone emoties na een gezonden slaap bekomen waren, begaven ze zich den ITen des morgens naar den Lord-Major van Londen, die zich zeer gunstig uitliet over de „commoditeyten van Middelburg", maar

—

geërgerd toonde door het plakkaat op den tarra, dat

zich

Compagnie zeer benadeeld omdat de tarra nu gemaakt werd bij hare partije in

sedert eenige jaren velen van de

had,

haere

absentie

(d.

i.

door

hare tegenpartij, de overheden

der Nederlandsche draperiesteden, waar het Engelsche witte

heenging,

laken die

de

of licent

Aan

;

bezwaren daarvoor

wijziging verkregen

zou

de

geverfd te worden). Een andere grief,

was het hooge uitvoerrecht

den uitvoer van Middelburg naar het buitenland.

bij

deze

anderen

om

burgemeester noemde,

Lord-Major

kon Middelburg natuurlijk moest

worden geen

eerst ;

van

de

en, als dat

betere

niets ver-

Staten-Generaal

gebeurd was, dan

plaats

weten

voor

de

Hoofdcourt dan Middelburg. De gedeputeerden antwoordden hierop,

zooals

tarra-kwestie

hun

gelast

zou nader

te

was,

met voorzichtigheid

onderzoeken

zijn

:

„de

en als er aan

de liceuten iets veranderd zou kunnen worden, dan zou Mid-

45 delburg daaraan door

helpen

veel

zeker

Staten-Generaal

de

bij

invloed minstens evenveel

zijn

meer

dan

als

Groningen,

kunnen

eenige andere stad en dat

maar

een

nieuw

geconquesteerde stad was, die continueel guarnizoen moest

hebben. Maar dit alles zouden ze aan de Adventurers zelf

nog nader uitleggen." kregen 's Middags

gelegenheid,

reeds

ze

kwamen

fellows te spreken, die

twee van de

berichten, dat ze over drie

dagen, den 20en .Januari, de door den gouverneur beloofde audiëntie in de Courtvergadering zouden hebben.

afwachting daarvan brachten ze nu eerst een bezoek

In

den machtigen

bij

land,

die

voor

de

hen eer

uit

van

Robert

Cecil,

secretaris van

Enge-

naam van den Geheimen Raad bedankte hunne komst en hun zijne gunst en

voorspraak beloofde. Den 20en .Januari 1598 dan traden de drie Middelburgsche heeren in

de

(J.

Magnus,

G.

een

15

hen

van

wenschen voor. reeds

.J.

van de Hoogh)

„seer treffelycke ende aensienlycke" vergadering der

Merchant Adventurers binnen droeg

Santen en

van

of

in

^).

eene

Nadat

ze

Fransche

verwelkomd waren, aanspraak hunne

Hij wees op de broederen Adventurers, die

16

jaar

te

Middelburg

woonden

^avecque

comme nous espérons" en betoogde met welsprekende woorden, dat de anderen daar ook moesten komen, daar ze met de Middelburgers toch waren „bons

assez de contentement,

voysins,

aussi

en

communion de

Réligion, d'alliance

'")

et

quasi de tout ce que dieu a départi a la société humaine."

Aangeboden werd intusschen aan 't eind niet anders dan er werd toch by verzocht, „l'entrecoui-s de l'an 1582", maar

—

eenige commissarissen te kiezen voor nadere onderhandeling.

Een zekere Mr. *)

zijn,

Fletcher,

doctor

in de civiele rechten,

Dit moet eene algemeene vergadering der Adventurers geweest

daar ze blijkbaar voor de gansche Fellowship beslissen kon.

Het verbond van de Republiek met Engeland en Frankrijk bestond toen nog, maar is eenige maanden later geëindigd. -)

46 beantwoordde deze rede behandeling

Latijn

't

Middelburg

te

eenig

(een

in

tot

').

Hij gaf toe, dat de

dusver goed geweest was

in de geschiedenis der Adventurers),

feit

voegde er dadelijk

dat

bij,

verscheidene

maar

andere steden

van de Vereenigde Nederlanden aangevraagd hadden. Daar nu evenwel Middelburg veel vóór had, b.v. de nabijheid van Engeland en de onbekommerde stroomen, wilde men gaarne met de g e h e e Ie Compagnie daar komen, mits -- het niet minder gunsten aanbood dan de anderen. Doch dan was het

1582

van

entrecours

zeker

niet

genoeg; Middelburg

moest beginnen met nieuwe conditiën aan

Xu

stond weer een der Middelburgers op en begon ook

in de klassieke taal der

het

Romeinen. Hij had gemeend, zoo klonk

de Adventurers met hunne voorwaarden te

dat

naïef,

Wat

Middelburg tevreden waren. die

te bieden.

konden toch

niet

de andere steden betrof,

,balanceeren tegen Middelburg".

")

Maar nogmaals, men zou maar eene commissie zenden, om nader te beraadslagen. Dit werd beloofd en daarmee eindigde de audiëntie.

gekomen,

Thuis

overwogen

nog eens de dingen, toen,

voordat

ticulier

, overmits

sij

te

brengen

bevonden, dat

Daar kregen

ze

de

van Middelburg

heeren

gehoord hadden en besloten

commissie mocht komen, eerst een par-

de

bezoek

die

bij

hij

den geleerden Dr. Fletcher, veel credyts

was hebbende".

ze echter iets te hooren, dat

uitstel voorspelde

hun nog meer

dan ze reeds moesten verwachten koningin :

Elisabeth had niet alleen geschreven aan de Staten-Generaal

om

de

noodige privilegiën, maar ook aan den Keizer van

Duitschland decreet.

De

om

uitstel

beide

van executie van

zijn

verbannings-

antwoorden moesten afgewacht worden

') Latijn is de taal, waarvan de Adventurers zich bij voorkeur bedienden tot aan den tijd van Cromwell. Het Engelsch was nog niet

internationaal bekend, evenmin als het Hollandsch. '')

Deze bewering bewijst ten duidelykste, dat Amsterdam niet

de mededingsters was.

bij

;

47 en

het laatste gunstig

viel

dan zou de Court

uit,

te

Stade

wel heel niet vertrekken.

Werd

't

wachten

dus een sturen van Pontius naar Pilatus en een

uit

den treuren.

De Gouverneur Goddard, beijverde

wist,

zich,

die

hier

natuurlijk

van

alles

de heeren in goede luim te houden

den 24en Januari bood

hij

hun

uit eigen

beweging een

vrij

logement aan, omdat ze „niet ten besten en waeren geac-

commodeeit"

:

den 27ennoodigdehij hen nogmaals ter audiëntie

de Courtvergadering op Drapershall, waar ze na afloop

in

aan een feestmaaltijd mochten deelnemen.

Op

het eerstgenoemde aanbod gaven ze wel een twgfel-

achtig antwoord, en ze

namen het

mompelden over „kort

om

ten slotte toch aan,

verblijf",

de goedkoopte

maar (!)

en

verhuisden Vrijdag, den 30en Januari, naar de nieuwe woning.

Doch

's

Zondags,

den

l^n

kwam de kapitein om de gedeputeerden

Februari,

Banckaert, door Middelburg gezonden,

terug te halen, „als ze het dienstig oordeelden".

Men begon

dus thuis ongeduldig te worden en daarom waren de heeren 2

den gouverneur Goddard,

om

tot spoed aan te dringen. Deze gaf weer een allervriendelijkst antwoord, maar

liet

dagen

later

al

weer

bij

opnieuw

daarna in 9 dagen niets van zich hooren. Den 12en Februari pas

kwamen weer

eens twee afgezanten van

hem met

vruntlycke groetenisse" en nederige, maar niet schijnlijke verontschuldigingen: „het

al

te

„seer

waar-

oponthoud was eigenlijk

veroorzaakt, doordat het Entrecours van 1582 niet te Londen

aanwezig was geweest; het was voor eenige maanden toevallig naar Zeeland gezonden en nu pas terug ontvangen (!)

Het hoofdbestuur der Fellowship was er nog mee aan 't bestudeeren en zou nu vast en zeker over 2 of 3 dagen antwoord geven. De heeren moesten dus Maandag 16 Februari

maar eens weer op Drapershall komen. Gelukkig was er dienzelfden dag (wellicht

tegelijk

met

48 verloren Entrecours

het

maar

niet te haasten, en waarin tevens eenige

stonden,

Zoo

een brief voor de gedeputeerden

!)

gekomen, waarin hun verzocht werd, zich

Middelburg

uit

voorwaarden

de Middelburgsche regeering wilde aanbieden.

die

hadden

de

weer een gerust geweten en

beeren

drie

stapten den IGen Februari nogmaals naar Drapershall.

Daar

hun Dr. Fletclier dan eindelijk het lang verter hand eene lijst van veranderingen en

stelde

wachte antwoord

:

aanvullingen, die de Fellowship verlangde in het Entrecours ')

De

Vooreerst

de

van 1582.

belangrijkste laten

bezwaren

we

omtrent

de

hier volgen.

ongezondheid

Middelburg, die volgens de beweringen der Adventurers later de reden o.

a.

werden van hun

van zelf,

Er werd

definitief vertrek.

gevraagd eene groote ende bequame kerke, gelegen in

een

quartier

ook

werd

goede ende gezonde

met

geëischt,

dat

men

lucht'),

beter zou letten op de v e r-

l)etering der lucht en reiniging van straten^); en dat men zou zorgen voor eene goede hoeveelheid zoet en zuiver water binnen de stad of voorsteden, voor en verwen van de lakens.

')

't

zuiveren

Dit laatste dus tevens met het

oog op de tarra-kwestie. Zeer interessant

punt betreffen en

Geen

keuring

zijn

die

en

de overige verlangens, die dit netelige

nergens zoo duidelijk gezegd worden. aftrek

nadat de lakens van de markt

vervoerd waren, zoo heette het, want hierdoor werden de Adventurers grootelycks beschadigt

Maar wel keuring op de en dan eene

bij

de vreemde coopluyden."

plaats van verkoop (Middelburg)

particuliere keuring

volgens overeenkomst

tusschen verkooper en kooper. Mocht er dan na de levering

nog eenig gebrek ontdekt worden, dan zou de kooper weer op de verkoopplaats moeten komen, om dat te toonen. In ')

') ')

*)

Zie het „Rapport" Bijlage B. Art. 2.

Nieuw Nieuw

art.

10.

art. 2.

49 dat geval zou ieder der partijen twee scheidsrechters kiezen, die de eindbeslissing

weg

rechtelyke naren.

met vermijding van

alle

publieke ambte-

')

de

Bij

later

dus,

zouden hebben. Een zuiver privaat-

juridische niet

tijd

eischen van Fletcher

meer genoemd wordt

is

er een, die in

(ten minste niet in de

contracten met de Hollandsche steden Delft, Rotterdam en Dordt), namelijk, dat de gouverneur of zijne plaatsvervangers

nemen

in

tollen, licenten

of

bij

de magistraat van Middelburg zitting zouden

de

vierschaar,

indien

er

van

kwesties

Antwerpen was dit gebeurd, ten minste in de 16e eeuw; we hebben hier dus te doen met een voorrecht, dat op den duur is moeten

convooien behandeld werden.

Vroeger

"')

in

losgelaten worden.

mag

Eindelijk

zulke

later

hier,

geweldige

ter

verklaring, hoe de Adventurers

hoeveelheden

inslaan, vermeld worden, dat

werd één of twee vaten Engelsch winkels

pakhuizen,

of

bier

wijn konden

en

deze gelegenheid gevraagd

bij

bier

op

te

leggen in de

voor haar selven

„soo

als

voor

coopluyden die naer goet co m men vraghen ende andere hare vrienden", dus vooral de

voor tractactie van de klanten

De

zagen

ze

aan 't

Middelburgsche gedeputeerden hadden niet veel

drie

noodig,

tijd

het

riet

^)

!

om hun antwoord

spoedig genoeg, lijntje

werden

dat

op deze eischen ze,

te

geven

;

na eerst zooveel dagen

gehouden

te

zijn,

nu met een

gestuurd.

In

het

gansche

kluitje in

schreven

der

was geen woord te vinden over de hoofdzaak, namelijk, of nu werkelijk, als Middelburg tegemoet kwam, het de Court van Stade zou krijgen. Ze vroegen Fellowship

dus in hun wederantwoord, of

')

Art. 33, 34, 35 en 36.

')

Art. 15.

')

Art.

5.

men daaromtrent

eerst zeker-

50 maar moesten nogmaals vernemen, wat ze men hiervan niets kon beloven, zoolang de Koningin geen antwoord had van de Staten-Generaal. Intusschen kon Middelburg wel vast zorgen, dat het Entrecours van 1582 beter uitgevoerd en ook behoorlijk uitgebreid werd dan „zou er eventueel veel kans zijn, dat die heid kon geven,

lang wisten, dat

al

;

van Stade er

kwamen "

genoeg

Vereenigde Provinciën, die goede voorwaarden

in de

hadden aangeboden

anders waren er nog andere steden

;

!

Dat was dan de armzalige vrucht van het lange wachten en het rondtrekken door Londen. Een vrucht, die moeielijk goed gemaakt kon worden door de overvloedige beleefdheden, diners, enz.

Toch gaven de moed nog niet op

onvermoeide

drie

afgevaardigden

den

nu nog eene poging, om dank zelf te spreken en

deden

ze

;

—

Koningin Elisabeth

—

den vriendelijken graaf Essex niet zonder succes. 18en Den Februari stylo novo vóór den middag stapten ze zij

het

aan

een

^Wythal"

van

paleis

over

Koningin.

de

prieel

binnen.

Elisabeth

riep daarna

alleen",

Daar gaven las

de

ze brieven

brieven

de

Zeeuwen,

drie

„onder die

op

een afstand waren gebleven in den tuin en gaf hun dadelijk een

duidelijk

den

al

coopluyden.

dien

zij

begeerde

in

de

directie

dit

disponeeren

het

van zij

de

stuk

tegens

het advys van de

meest was betreffende," maar

principaal gezag onderhandelingen.

dan

gebeuren moest,

Zij

te

houden

kon ronduit

gesepareert

(in

gecombineert zag, maar

als

de Fellowship liever

vastelandsfactorijen)

laatste

meer aan hadden dan aan „De Koningin wilde

ze

Adventurers.

de

het

toch

verklaren, dat

twee

van

yetwes

geerne

niet

waar

bescheid,

omhaal

dan zou

zij

geen stad

boven Middelburg verkiezen.*) Zij

')

had geschreven aan den Keizer van Duitschlaud en

Bglage

D

van het Rapport.

51

aan

verscheiden

waaronder

rijksvorsten,

er

velen

waren,

Het antwoord moest ze afwachten. De spraakzame Koningin voegde hierbij nog „vele andere propoosten ende discoursen", waarna de drie

die het verbanningsdecreet afkeurden.

heeren vertrokken met de noodige „accomplissementen". Den 23en Februari scheepten ze zich weer in en kwamen

25en

den

ruim

den

en

lé^n Maart dienden ze het

dat gelukkig bewaard gebleven

schriffcelgk stuk in,

De

Middelburg, na eene afwezigheid van 28en brachten ze mondeling rapport

te

vroedschap

de

in

uit

terug

weken. Den

6

koninklijke belofte

is

vervuld

;

is.

Middelburg heeft den

geheelen stapel, de groote Court der Adventurers gekregen

wel nog

en het

in hetzelfde jaar

Duitschland

in

verblijf

1598. Evenwel niet, voordat

volstrekt

onmogelijk was ge-

worden en eerdat de Staten-Generaal de noodige privilegiën verleend hadden.

Lang voordat de drie gedeputeerden uit Londen terugkwamen, was deze zaak in de Staten-Generaal ter tafel gebracht

')

genoemde

en reeds den 16en Maart, daags na het bovenschriftelijk

Zeeland ter sprake

rapport,

Nog

kwam

ze

in de Staten

van

denzelfden dag werd hier eene

waarvan de inhoud wel is waar niet maar die zonder twijfel gunstig zal ge-

genomen,

resolutie

vermeld weest

"')•

wordt,

zijn.

De

afzonderlijke

Staten,

door

eene

in Mei, op verzoek der commissie onderzocht en den 6en Juni

punten werden

werd, in tweede lezing, haar rapport goedgekeurd. ') De groote kwestie was echter, wat Holland ervan zou zeggen,

Holland,

ook

en

')

') *)

heel

wat

dat

heel wat eigen handel op Engeland

lakenindustrie

bezat.

De Adventurers

v./d. Staten-Generaal, 30 Januari 1598. Notulen en Resolutiën van Zeeland, 16 Maart 1598. Not en Resol. van Zeeland, 1 Mei en 6 Juni 1598.

Resol.

52

maar

wisten

naamste

goed,

te

al

reden

hoogstwaarschijnlijk de voor-

is

zoeken,

te

deze provincie hun niet te

dat

was en hierin

best gezind

waarom

ze de

Middelburgsche

zoo weinig zekerheid gegeven hadden.

heeren

nog geen

Staten-Generaal

vast

moest men de verschillende Hollandsche steden, Court gevraagd hadden,

in de

meening

wel kans op hadden, dan zouden die

om

doen,

Aan

in

Zoolang de

hadden genomen,

besluit

die

om

laten, dat ze er

de

nog

hunne Staten moeite

een behoorlijk octrooi aangenomen te krygen. slimheid heeft het den Adventurers nooit

politieke

ontbroken.

Holland had

1591

in

het

gehate plakkaat op de tarra

doorgezet en in 1592 weer de uitbreiding daarvan.

had

land

en

zijne lakensteden,

in

officiëele

Hol-

waar de meeste verwerijen

van Engelsch laken waren, overal gezorgd

bereiderijen

voor

')

tarrameesters, namelijk te Dordrecht, Haarlem,

Amsterdam, Gouda, Rotterdam, Gorinchem, Alkmaar, Hoorn, Enkhuizen en Den Haag. Holland had Delft,

Leiden,

bewerkt,

dat

protesten

alle

der Adventurers voor kennis-

geving waren aangenomen, zoodat hun niets was toegestaan,

dan

hun

dat

meegedeeld,

namen

de

der tarrameesters zouden worden

opdat ze hunne eventuëele bezwaren tegen de

nieuw benoemden zouden kunnen kenbaar maken,

Toen

Adventurers aan de Staten-Generaal gedaan den

Engelschen

Engelsche ter

")

nu den 9en Februari 1598 de voorstellen, door de

sprake

Court

raadsheer te

kwamen,

gunstig ontvangen.

')

Gilpin

Middelburg)

in

en

den

(bij

monde van

Secretaris der

de Hollandsche Staten

werden ze daar dan ook niet

al te

Holland wilde hun wel toegang geven

volgens de oude voorrechten, gegund door de Bourgondische

•)

Aug.— 10 9—21 Maart 1592. van Holland, 8—15 Juni 1592.

Resol. van Holl. en W.-FriesL, 27

1591—24

Jan. 1592,

')

Res.

')

Res. van Holland, 9 Febr. 1598.

Sept. 1591, 30 Dec.

;

53 Oostenrijksche

en

en

vorsten

door de Staten-Generaal

in

de dagen van Leicester, maar alleen, wanneer het de Hol-

landsche kooplui niet hinderde

wanneer de Hollanders werden

volgens

Em

met

bekende koopman dat

klaagschrift,

Entrecours

(van

In hoeverre

1499).

geval was, wilden de Staten eens nader be-

dit laatste het

spreken

het

hun Engelschen handel en

in

Engeland ook werkelijk behandeld

in

a n u e juist hij

Me

de

1

op

Waarom

e r en.

t

genoemd werd,

blijkt

9en

dienzelfden

genoeg

deze

uit

Februari

bij

het de

naam van andere Nederlandsche kooplui te Londen. Emanuel van Meteren, zooals hij daar genoemd wordt, geboortig van Antwerpen, maar thans koopman te Londen, somde daarin vele en zware klachten op over schending van het genoemde entrecours men diende daarin te voorzien en wel zoo spoedig mogelijk, Staten-Generaal

indiende

ook

uit

')

vóór de oprichting van het beraamde college van

namelijk

consulaatschap van Nederlanders.

Van

vrydom

van

de

Hollandsche Staten niets

de

Engelschen

behandelen

zonder bijzondere privileges waren,

wollen

saffraan, enz. vrij

behalve

den

dien

invoerrechten,

laken, karsaaien

vroegen voor

schen

')

tol

weten de

als

ze

;

lakens,

;

en

hoogstens

zouden namelijk

vellen,

toestaan

tin,

de

alle

lood,

Engel-

vlas,

leer,

van inkomende rechten mogen aanvoeren, daarop reeds gesteld (m.

goedheid voor

wilden

wilden ze

eigen onderdanen, dus

a.

w. de rechten

zouden in de toekomst niet verhoogd worden).

maat van

Adventurers

de

baaien,

wilde

Duitsche,

men

—

Als over-

eene verlaging van tarief

Italiaansche

en Oostlandsche

waren, door de Adventurers hier uitgevoerd, omdat die dan de retourvrachten naar Engeland konden helpen leveren en

zoodoende den uitvoer van geld daarheen zouden tegengaan.

St.-Generaal 9 Febr. 1598.

•)

Res.

v./d.

^)

Wat

dit precies

niet gemeld.

was en of het

tot stand

gekomen

is,

wordt hier

54 bekende

Het

wet

in

kras

te

maar

toepassen,

van

stuokkelprivilege

den Staten wat

recidive

bij

gestrengheid

alle

den Goede was

Filips

ze wilden het wel den eersten keer

;

niet

meer; dan behoorde de

uitgevoerd

worden met

te

ver-

beurdverklaring der goederen.

Op

de juridische voorrechten, die gevraagd werden, hebben

van Holland bijna geen aanmerking gemaakt, maar deze waren dan ook, zoover we kunnen nagaan, nog Staten

de

al

bescheiden van aard.

De voornaamste en

rechten,

één

hebben

punt

de

dus over de in- en uitvoer-

liep

strijd

heeft bijna twee jaren geduurd. (Jp

stryd

die

Hollandsche

Staten

gedreven

door

al

toegegeven,

waarschijnlijk

gesolliciteerd

hadden voor de Engelsche Court

Reeds den

vrijdom

karsaai,

van mits

nog

dien tot

dat

21en

den

meene voorwaarde Court

die

').

Februari beloofden de Staten-Generaal

inkomende de

convooien

voor

laken

konden bewijzen dat

Adventurers

viel

te

gesteld,

Nederlanden,

in der

spoedig

leden,

en ze

toe in deze landen genoten hadden (een bewijs,

moeielijk

niet

vrij

die

leveren).

Tevens was de alge-

dat de Fellowship, naast hare

geen andere stapelplaats

op het vasteland zou hebben. Van

de verlaging van tarief voor andere artikelen werd

evenwel

nu

niet

meer gesproken

daarom

en

waren

de

Adventurers nog niet tevreden,

te

dom verlangden voor baai

den invoer en vrijdom voor

karsaai

laken,

en

baai,

bij

wanneer

meer, daar ze ook

die

onverkocht

vrij-

werden

uitgevoerd binnen een jaar na den invoer.

Om 1598

dit

een

bestond

')

uit

meerdere ook nog groote

deputatie

te verkrijgen,

uit

Londen

de ons bekende heeren

De Rotterdamsche vroedschap

o.

a.

in

kwam

in

.Tuni

Den Haag. Ze

Richard Goddard, verklaarde, in Juni 1598 nog,

dat ze „alle faveur zou doen* aan de Engelsche Adventurers op hunne voorgestelde punten. [Zie vroedschapsresol.

1-5

Juni

1.598.]

;

55 gouverneur van de Fellowship en alderman van Londen en

Gillis Fletcher,

doctor

in

de

en request-

rechten

meester van den Hove van Elisabetli, benevens vier andere

gecommitteerden

(waarschijnlijk

uit het

assistenten

hoofd-

bestuur der Fellowship). Dadelijk na hunne aankomst wer-

vanwege de Staten-Generaal gefeliciteerd en ter hunne Hoog Mogenden toegelaten. Daar audiëntie bij den

ze

lazen

het

aanbevelingsbrief van

een

ze

van

propositie Latijn

henzelf

Generaal

laatste

ook nog

uit

het Nederduitsch vertaald, schriftelijk over-

in

werd en opgenomen

gegeven

Koningin en eene

de

welke

voor,

de Resolutiën der Staten-

in

').

Opmerkelyk is het, hoe ze daarin eene geheel andere meening verkondigen dan de Koningin had geuit tegen de Middelburgsche afgevaardigden, Elisabeth had betuigd, dat ze de Fellowship liever gesepareerd dan geconjugeerd zag

door den

de Adventurers zelf beweerden nu, dat ze alleen

nood gedwongen gedeeld"

Hamburg

te

was

andere

eene

het

;

wachtende en

coninck wilden

op

in

hadden Emden, later

tweeen

in

te

de Vereenigde Nederlanden gebleven,

verlossing

den langdurigen oorlog.

uit

Nu

Stade verboden op aandrang der Hansa-

te

„van

van

andere

Spanien,

ministers

ende

gemeenen

onsen

hun handel nu

ze

selven

hadden ze eerst

en eindelijk te Stade moeten vestigen en het

dan

was de Court steden

,hun

deel

gaarne

van

facteurs

den

Daarom

vijant".

weer concentreeren in

eene stapelplaats in de Vereenigde Nederlanden.

Hun wen-

schen van nu en vroeger harmoniëerden dus bijzonder goed

met

die

der

Staten-Generaal

!

De

propositie

teekend door den bekenden algemeenen secretaris denzelfden

(Deze

schijnt

machtig

')

die

de

J.

Wheeler,

Laws and Ordinances opgesteld

dus reeds

geweest

was onder-

te

zyn,

heeft.

toen de HoUandsche taal genoeg

om

de missive te vertalen, een

Zie Resol. van de Staten-Generaal van 12 en 13 Juni 1598.

56 teeken,

dat

vroeger

hij

hebben gehouden)

Nederlanden

de

in

verblijf

moet

').

De punten, die nu nieuw aangevraagd werden, kwamen den 6en en 7en Juli in de Staten-Generaal in behandeling, maar vonden

voorloopig

een

Er werd

onthaal.

slecht

men benoemde

de vergadering niets toegegeven, maar

in

toch

eene commissie ter nadere onderhandeling, waarin Holland,

Zeeland en Overijsel ieder een

mochten kiezen

lid

^).

Holland

wees den Advocaat Van Oldenbarneveldt aan, Zeeland koos

Van

den ijverigen

!^rck en

der

Overijsel zekeren

Zoo heel kwaad was

dit drietal niet

Oldenbarneveldt,

oud-pensionaris

met de regeerders

bevriend

zeer

hoop

op

de

als

Engelsche

van

dezer

nog

Court

De

Witte.

voor de Adventurers

;

nog hunne

Rotterdam stad,

die

niet verloren hadden,

tevens verlangend naar eene goede verhouding met Engeland, dat

noodig

hij

Van

Marck,

der ze

in

vincie,

—

hij

oorlog tegen Spanje,

zag

reeds

—

van de Adventurers, omdat

voorvechter

verbeelding

De

voor den

achtte

gevestigd

in

zijne pro-

Witte, afgevaardigde van Overijsel, dat natuur-

in deze zaak licht met de andereu mee ging. Evenwel om de eischen der Adventurers volledig toe te geven, daartoe was deze commissie ook niet bereid, zoodat lijk

men

niet dadelijk verder

dan

toch

in

de

kwam, maar den 14en Juli werd eene

Staten-Generaal

rij

van gunsten en

voorrechten aangenomen, waarbij de Fellowship zich neerdie de grondslag werden voor het octrooi ghemeene coopluyden van de Sociëteit der coop,de luyden van de Engelsche natie, genaemt Adventuriers".

legde

en

voor

Dit

voor

octrooi van de

1598

"*)

Republiek verblijf en stapel hield kortelijk ')

medegedeeld

het plechtanker geweest

te

;

het verdient daarom

worden.

Res. van de Staten-Generaai, 13 Juni 1598.

')

")

is

Fellowship, zoolang ze binnen de Nederlandsche

Zie Groot

Idem Plakkaatboek

6 en 7 Juli 1598. I

fol.

756

vlg.

nog

In den aanhef werden de voorrechten vau 1587 bevestigd

—

wil

—

Daarmee werden dus

alle

of

men

als

Fellowship

de

„elders"

eigenlijk voor

voorrechten Ie.

in

om

't

')

mooi

al

van groote practische waarde

worden nu de volgende

Nadrukkelijk

zijn.

eerst verleend.

gehad had. Dit was

ooit

genoeg, maar te algemeen te

't

mogelijke voorrechten beloofd, die

handels-

bijzonder opgenomen.

Een vrijgeleide, dat alleen in buitengewone geby oorlog, mocht worden opgezegd en dan slechts

vallen, b.v.

op termijn van 3 maanden. Geheele vrijstelling van inkomende convooien voor lakens en carsaaien. 3e. Het smokkelprivilegie van Filipsden Goede, zonder beperking, dus ook bij recidive. 4e. Vrijdom van uitgaande convooien voor 2e.

en

lakens

carsaaien, indien ze binnen het jaar onverkocht

weer werden uitgevoerd naar Engeland, of

in

't

algemeen

naar een stapelplaats der Fellowship. 5e.

Vrijstelling van alle stapelrechten of onkosten in elke

haven, waar ze

bij

ongeluk

(b.v.

„door tempeeste") mochten

aanlanden.

Waarborg tegen toepassing van

6e.

het oude strandrecht

schipbreuk.

bij

Hierna

volgden

rechtsgebied,

een die

reeks

echter voor de zeden van dien

geen grooten omvang bezaten bevatten

als

Van

maar een

klein

overgebleven,

Republiek dan

hertog bij

')

al

vroegere

zijn

Filips

tijd

en die ook lang niet zooveel

;

de Fellowship vroeger wel genoten had.

eigen consulaire rechtspraak beetje

privilegiën op

van

is

hier eigenlijk

wel een bewijs, dat de regeering der

heelwat hooger gevoel van eigenwaarde bezat regeeringen,

van

voorrechtsbrief

Zie boven blz. 33.

b.v.

Bourgondië.

van

6

die

van den doorluchtigen

Had

deze laatste indertijd

Augustus

1446

aan

den

58

gouverneur der Engelschen

gegeven

te

n g

e

Antwerpen 1

s e

h

civiele

rechtspraak

onderdanen

e

in

gebied, de Staten-Generaal der Zeven Provinciën boden

zijn

hun

in

E

alle

over

privilege-brief van

rechtspraak

1598

niet anders

suppoosten

de

over

dan de

civiele

van de Court,

d.

i.

den predikant, den koster, den conciërge en de vaste

over

arbeiders (nog niet eens over de makelaars,

want

die

moesten

den eed doen aan de rechtbank hunner plaats van inwoning).

De

overige Engelschen, dus ook de Entreloopers, zouden

den

onder

Nederlandschen

ge^vonen

rechter

burgerlijken

werden

staan, maar, tot geruststelling van de Adventurers,

hun

eenige

hierbij

gunsten

in de ree hts bedeeling

toegestaan.

mocht een fellow

Zoo

„ghemolesteert"

of

behalve wanneer 16e

eeuw immers in schulden

lang

tijd

of misdrijf van anderen,

nog

om

niet,

zyne

al

naïef klinkt,

vanzelf sprak.

niet

minst

't

van

nooit worden aangesproken

schuld

borg of medeplichtige was. (Een rechts-

hij

onzen

regel, die in

b.v.

voor

van

Adventurers

de r e s

p

ij

t

verleend

een

lid

voor

Voor contracten, door

zou

nooit cessie of

gesloten,

worden,

Testamenten

om

te stellen

zijne broeders.)

zelf

cessie of insolventie

die in de

zich toen

een burger aan te pakken voor

dus nog veel minder

stad,

van eene handelsvereeniging verantwoordelijk

tekortkomingen

maar

Men ontzag

wel

voor

diegene,

die

zij

bij

zouden verkrijgen.

mocht het bestuur der Fellowship

zelf

maken, van roerende goederen volgens Engelsch recht, van onroerende volgens het recht van het land, waar ze lagen. Bij

erfenis

ab

intestato

(zonder

testament) zou hetzelfde

Daar de testamenten toenmaals tot de rechtszaken gerekend werden, kon men dit

onderscheid gelden. kleine

civiele

voorrecht

beschouwen

als

eene

kleine toevoeging aan de

eigen rechtspraak der Fellowship.

De crimineele jurisdictie den

van

den

Nederlandschen

rechter.

bleef geheel in han-

Alleen werd in de

59 strafi-echtvordering eene curieuse gunst verleend, die bijzonder

goed

paste

gemaakt

bg

het

dat

volk,

habeas-corpus-act

later de

heeft. Indien namelijk een fellow

niet

„ex

dan

moest

en

officio

bij

werd beschuldigd,

formeele accusatie" (door de

beschuldiger mee

de

van arrest,

totdat

hij

justitie),

in het huis

het bewijs geleverd had.

Kon

hij

Engelschman weer losgelaten worden beschuldiger schadeloos worden gesteld! De

dat niet, dan moest de

door

en

zijn

aanklager borg voor zijne aanklacht!

Nieuw was

dit

voorrecht voor de Adventurers

ze hadden het elders ook reeds genoten,

o. a.

niet,

want

in het privi-

lege van Filips den Goede, anno 1446. Eindelijk kregen de fellows

nog de verzekering, dat hunne

goederen in geen geval zouden verbeurd verklaard worden,

welke misdaad ze ook begaan mochten, mits de Nederlanders

Engeland hetzelfde voorrecht genoten. (Deze toevoeging

in

werd

de overige artikelen zeker ook stilzwijgend onder-

bij

maar alleen bij dit punt uitdrukkelijk vermeld.) De Merchant Adventurers, ofschoon nog niet tevreden,

steld,

talmden toch, na de bezegeling en publicatie van

dit octrooi,

hun ganschen niet langer, maar handel binnen de Republiek op eene algemeene brachten werkelijk

stapelplaats.

gegane

nu

hare

En hunne

keuze

viel,

zooals na al het vooraf-

verwachten was, op de stad Middelburg,

te

kleine

Court"

„subsidiarj

die

zag veranderen

dus

in de

groote algemeene Court der Fellows hip op

het

vasteland.

het jaar 1611, dus

door

heeft

En

naar

ze,

is

zij

dat gebleven doorloopend tot

dertien jaren

aan één stuk. Daar-

waai'schijnlijkheid,

alle

Adventurers genoten dan eenige andere plaats

meer van de

in de Republiek.

Natuurlijk wist de Zeeuwsche hoofdstad dit voorrecht op prijs te stellen

;

ze bereidde

aan de vurig gewenschte gasten

een waardige ontvangst en bood

op

den

terwijl

hoek de

hun een ruim gebouw aan

van den Langendelft en de Sint Jansstraat,

Gasthuiskerk,

reeds in 1589 voor de toen aan-

(

\p^^ii^£.

,

60 wezige

in

ingericht,

fellovvs

uu

voorgoed

werd afgestaan.

')

De nieuwe overeenkomst, waarover reeds de drie afgezanten 't voorjaar te Londen gesproken hadden, werd nu gesloten ofschoon

en,

op heden noch het origineel noch eenig

tot

daarvan

afschrift

nagaan

wat

gevonden

ze

behelsde,

Rotterdam en Dordt

Delft,

Zeker

het

is

b.v.,

kunnen we toch ongeveer

is,

omdat

bij

latere

er telkens over

contracten te

gesproken wordt.

dat de stad Middelburg met de goede

hulp der Staten van Zeeland, de juridische privilegiën zeer ruimer heeft gemaakt dan de Staten-Generaal hadden

veel

zoodat

gewild,

b.v.

de civiele rechtspraak van den court-

meester en zijne assistants minstens over uitgebreid.

Ook

het

lijdt

geen

twijfel,

werd

alle fellows

dat

verscheidene

vrijdommen van accijns werden toegestaan, met goedvinden der Zeeuwsche Staten.

Die

om

Middelburg

lOen

1598

')

den

besloten

vrijdom

ze,

van

dat

—

convooien

al

dit

voor

is

(Zie H.

M.

—

van Middelb. van Ze vermelden alleen nieuwe

het, dat in de Stadsrekeningen

hiervoor zoo weinig te vinden

is.

glazen met burgen daerinne in de nieuwe Engelsche Kerk, op

Kesteloo

uitgegeven door "j

baai

goed voorloopig geen invoerrecht zou geëischt

Opmerkelijk tijd

Den

hadden de

gegeven („niet duydelyck genoech uytgesproken")

toch van

dien

ijver,

en zijne Engelsche gasten te helpen.

September

Staten-Generaal niet

')

toonden doorloopend een grooten

Staten toch

't

't

jaar 1594.

„Stadsrekeningen van Middelburg" in Archief,

Zeeuwsch Genootschap 1891,

7e

deel Ie stuk.jh

.

£*-

In de Notulen en Resol. van Zeeland wordt dit wel niet vermeld,

maar men vindt

er

juist

in

dezen

tijd,

den lOen September 1598,

dadelijk na de vestiging der Court te Middelburg, dat Veere vrijdom

van wijn- en bieraccijns krijgt voor de Schotsche Court. Dit lijkt erg veel op eene concessie vanwege het machtige Middelburg, en zoo'n concessie werd niet gedaan, zonder dat men zelf iets genoten had. De overeenkomst van 1582 had trouwens reeds aan de Adventurers, die te Middelburg kwamen of verblijf hielden, vrijdom van alle bestaande of nog te stellen bier- en wijnaccijns gegeven in het Courthuis en 3 of 4 andere huizen.

r

61

maar

worden,

onder beslist

hebben.

zou gehouden worden,

totdat

de Staten-Generaal nader zouden

En

de volgende

')

monde van hun

bij

aanteekening

alleen

borgtocht,

in

maanden hebben

ijverigen afgevaardigde

Van

ze,

der ï^arck,

zooveel moeite gedaan in de vergadering der Staten-Generaal, dat daar eindelijk, den 16en December 1599, de vrijdom van

de baai werkelijk voor onbepaalden

Nog

tijd

toegestaan werd.

andere groote concessie hebben

eene

"')

Hunne Hoog

Mogenden

in 't jaar 1599 gegeven, waartoe evenzeer de Zeeuwsche Staten het hunne gedaan hebben, eene concessie,

die

Adventurers

de

bijzonder

op

prys

stelden

:

bij

het

Plakkaat op het comme rciëer en van de coopluyden avonturiers van de Engelsche Natie,

van 27 Mei 1599, werd aan

Engelschen of onder-

alle

danen van den Engelschen Koning verboden, wollen goederen in te voeren op eene andere plaats dan de stapelplaats der Fellowship

p

e rs

^).

Nu

zouden dus de gehate

van Vlissingen en elders allen

Entreloo-

naar Middelburg

moeten komen, om autoriteiten, te

daar, met behulp der Zeeuwsche worden gedwongen tot toetreding in de Court,

volgens het plakkaat van Elisabeth.

van de Fellowship van

Hoe

is

't

alle

Nu

was het monopolie

kanten bezegeld!

mogelijk, dat de provincie Holland,

barneveldt aan

't

kunnen medewerken

De kans voor

met Olden-

hoofd, tot zoo'n exclusieve bepaling heeft ?

de Hollandsche steden, voor Rotterdam b.v.,

was nu toch lang verkeken.

Is

het de invloed van Koningin

Elisabeth zelf geweest, die den doorslag gegeven heeft, in deze

nog

om

steeds gevaarlijke tyden, toen

het

men nog voortdurend ijverde,

opgezegde bondgenootschap met Engeland

nieuwen, toen

men nog den hoogsten prys

der hulptroepen van Engeland? ')

Not. en Res. van Zeeland, 10 Sept. 1598.

^)

Res. van de St.-Generaal, 16 Dec. 1599.

=)

Groot Plakkaatboek,

fol.

757.

stelde

te ver-

op behoud

62

1598—99 men Engeland

Allicht wel. Zonder twijfel draagt het octrooi van

den stempel van zyn

tijd.

In latere jaren, toen

minder noodig had, verloor zijne

kracht

maar

in de

;

het

is

dit octrooi

ook meer en meer

nog wel meer dan eens vernieuwd, te nauwkeurig nagekomen. Entre-

praktyk niet

loopers b.v. zyn er altyd gebleven

Adventurers en hun getal

is

buiten

den stapel der

gegroeid met de jaren.

;

DE GROOTE ALGEMEENE COÜRT TE MIDDELBURG.

Middelburg was

goeden

tijd

en

in

mocht

die

dagen, zooals bekend

zich zelfs beroemen, na

is,

in zijn

Amsterdam

de voornaamste handelsstad der Zeven Provinciën te zijn. Het had altijd in drukke verbinding gestaan met Antwerpen, waarvan het immers in zekeren zin voorhaven was. En nu, na den val van de groote metropool in 1585, was Middelburg haar naaste erfgenaam geworden. Geweldig sterk is er de toestrooming van Antwerpsche vluchtelingen geweest, zooals de lidmatenboeken der Gereformeerde Kerk aanwijzen alleen in 1584, '85 en '86 zijn er niet minder dan 2700 Antwerpenaars als nieuwe lidmaten ingeschreven '). Onder hen waren mannen als de Moucherons, die een ondernemingsgeest meebrachten, zooals hier tevoren niet gekend was. De toegang tot Middelburg was in die dagen zeer goed, ook voor de grootste zeeschepen. Ze moesten binnenkomen door de Arne bij Arnemuiden, een plaatsje, dat geheel onder Middelburg's bevelen stond en even klein gehouden werd als Delfshaven door Delft. In de dagen van Karel V, in 1531, had Arnemuiden beproefd zich van die voogdij Middelburg had aan 't los te maken, maar tevergeefs langste eind getrokken en had ook nog octrooi van den ;

')

Zie

Mr.

J.

H.

de Stoppelaer

„Balthasar de Moucheron".

^ /"

3K

64

om

gekregen,

Keizer

kwam nu

zelf

Binnen

').

Middelburg

uit in een royale haven,

schepen aan

de

te

van de oude

en die in verband stond met

te zien is

zoodat

grachten,

alle

vaart

nieuwe kanaal

dit

nog heden

er

die

verbinding

stad, inplaats

de

Middeleeuwsche

kronkelende

ruime

nieuwe,

eene

maken van de Arne naar

alle

zyden der stad

konden lossen en laden.

Voor

vervoer

't

handelswaren naar Duitschland en

der

België was Middelburg uitstekend gelegen

Merwede en

naar

naar

gaf

Schelde

breede

de

Antwerpen

als

ook

en

;

de waterwegen

waren diep en goed bevaarbaar,

Rijn

een

altijd

heerlijken

om

gelegenheid

toegang naar

varen

te

Gent en Brugge.

Het eenige bezwaar, dat tegenover al deze goede eigenwas de ligging van Middelburg zoo nabij de Spaansche grenzen en het oorlogsterrein. Maar in 1598,

schappen stond,

lijf

den

Maurits

toen

bestond

er

gebied,

dus

dit

een

verbod

ook

met

nauwkeurig

te

De

geducht den schrik op het

bezwaar zoo heel groot van

handel

opgevolgd

met

:

met het

maar

Antwerpen,

van de overheid was er

vette

zoo

vijand

gejaagd had, was

licenties

in te voeren,

niet.

Wel

Spaansche

werd niet al of vergunningen dit

wat men maar wilde.

eerste jaren in Middelburg schijnen voor de Fellowship

geweest

jaren

te

zijn.

„Schijnen",

want het

is

tot

dusver niet mogelyk geweest nauwkeurige opgaven te krijgen over den

omvang van hun

juist

den

uit

tijd

Merchant

benyders

der

bijzonder

hevig

voorrechten lieden

van

inspannen

de

zijn.

alle

Fellowship verdediging.

meest bekende van

')

Maar

Adventurers

geweest

kwamen van ter

handel.

er zijn daarentegen

omstreeks 1600 bewijzen

te over,

bijzonder

Vlugschriften zijden

dat de

talrijk

tegen

en

hunne

aanwaaien en de hoofd-

moesten hun uiterste krachten

Het

is

in

dezen

strijd,

dat de

alle Adventurers, de algemeene secre-

Zie ^Tegenw. Staat van Zeeland", blz. 139.

65 taris

Wheeler

deed

hij

1608 volgde

and

o r d

verzameling van de

zijn

n a n c e s"

i

in

dat

"),

toen

1601

verschijnen,

van de geschiedenis der Fellowship

overzicht

een

beroemd gemaakt heeft;

zich

„Treatise ofCommerce'

zijn

')

en in

„Lawes, Customes moest dienen

om

het

maar nu nog aanspraak heeft op onze groote waardeering, omdat het de beste bron is voor de inrichting van dit merkvan

recht

bestaan

broederschap

zijner

bewijzen,

te

waardige lichaam. In

Commerce" vermeldt Wheeler o. a., Londen

of

,Treatise

de

dat de Fellowship niet minder dan 3500 leden telt in

andere steden van Engeland

en

'^),

en dat

best in staat

zij

lakens en andere wollen manufacturen,

alle

is,

vervaardigd,

in

Engeland

op te koopen en af te zetten. Een andere tot

dusver onbekende Adventurer vertelt in een vlugschrift uit het begin der 17e eeuw, dat de uitvoer van Eng. lakens, de Nederlandsche troeUfelen niet meer bedroeg 30000 stuks door de Engelschen en 6000 stuks door de Hanseaten, nu gestegen was tot 60000 stuks per jaar, door de Merchant Adventurers alleen ^). die

vóór

dan

Ook komen een

in latere petities en verweerschriften altijd

van de Fellowship

weer de eerste jaren der 17^ eeuw voor

als

waarnaar men terug verlangt.

tijd,

van de 16e en 17e eeuw en vooral in de handelswereld volgden zonneschijn en regen eene waarheid, die den Merchant elkaar maar al te snel op

Maar

in

de

maatschappij

;

Adventurers

')

Zie

wel

Lingelbach,

treksels te vinden °)

't

„The

M.

was

en

die

ze

zeker

A. of England", blz. 209,

bij

het

waar

uit-

zijn.

Zie Lingelbach, blz. 5.

")

*)

bekend

blz. 216.

id.

Dit

stuk

Britsche

is

in

Museum

zijn bij

geheel afgedrukt naar een handschrift in

Lingelbach,

blz.

198 ,The rise and state of

the fellowship of Merchant Adventurers of England".

5

van

berekenen

winstcijfer

liiin

goed

wel

in

't

oog zullen

gehouden hebben. In 1603 stierf koningin Elisabeth, die voor de Fellovvship

met recht eene beschermvrouw, eene goede moeder bijna, geweest was. Immers, de maiden Queen had zich de ontvan

wikkeling

den

actieven

Engelschen handel meer dan

voorganger of voorgangster ten doel gesteld en ze

eenige

had meer dan iemand de vaste overtuiging gekoesterd, dat met sterke monopoliën daarvoor de

lichamen

gecharterde

werktuigen

beste

waren.

Bijna

over

gansche bekende

de

Amerika aan de London- and Plymouth-Company, de zee vóór Amerika aan de New-Foundland-Co., de landen voorbij de Kaap de Goede Hoop aan de East-India-Co., Noorwegen en Rusland langs den nieuwen weg om de Noordkaap aan de Moscoviawereld

Co.,

had

ze

Pruisen

c.

beschikt

s.

in

hare

octrooien

:

aan de Baltische Comp., Turkije aan de

Levantsche Comp.

En

—

we reeds

gelijk

zeiden

—

het stapelgebied der

Merchant Adventurers had ze uitgebreid tot

Denemarken

;

hun

dus

tot

tot de

Somme

en

handelsgebied gegeven de

Nederlanden, Noord-Frankrijk en West-Duitschland.

Haar opvolger, de Schotsche koning Jacobus lang

niet

zoo

handelspolitiek.

geheel Hij

doordrongen

toonde

zich

van

ten

de

minste

Stuart,

was

waarde dezer toegankelijk

voor de klachten en bezwaren, die van verschillende zijden

tegen

de monopolies inkwamen.

En

het parlement, dat nu

weer meer zich kon laten gelden, toonde hiervoor eveneens een open oor te bezitten, zoodat inderdaad schillende

de

kleinere

Merchant

Interlopers

en

Adventurers de

al

spoedig ver-

monopolies ingetrokken werden. Tegen

kwamen

de

Stapelkooplui,

Engelsche lakenarbeiders in

't

de

geweer,

hun eigen standpunt uitgaande en alleen verbonden door hun jaloezie tegen de voorspoedige Fellovvship. Deze doorstond echter gelukkig den aanval en wist nog in 1607 van den Koning volledige bevestiging van hare ieder

van

67 voorrechten

te

verkrijgen

Men

').

behoeft niet te vragen,

welken klank hare strijdmiddelen gehad hebben. Maar de overwinning was van korten duur. In

't

jaar

1608 werd namelijk de aanval tegen de Merchant Adventurers vernieuwd op geheel andere, veel gevaarlijker wijze.

Cockayne

Zekere brengen,

dat

om

de

zelf

van

plaats

voeren,

wist de regeering aan

Engeland

manufacturen geheel af

wollen ze

ongeverfd

verstand te

werken, in

te

(„wit") en ongeapprêteerd uit te

Merchant

de

zooals

't

genoeg gevorderd was,

ver

reeds

nog

Adventurers

steeds

in

hoofdzaak deden.

Hy,

Cockayne,

had,

zich

van

't

die dit

vaderland,

En

geven.

dorst

hij

natuurlijk vele lakenbereiders achter

nieuwe bedrijf

indien

kreeg

zijn

zin,

Maar

dit

rust,

was Cockayne

c.

tot heil

octrooi

slechts

wilde

hoezeer de Merchant Adven-

turers ook alle zeilen bijzetten,

geen

ondernemen

te

men hem

s.

om

dit te

nog

niet

verhinderen

genoeg

voordat de Fellowship geheel op

zij

:

zij

").

hadden

geschoven

zijn. En ze porden en arbeidden bij de regeering, opdat nu ook den uitvoer van de halfafgewerkte manufacturen geheel zou verbieden. „Het geld moest in 't land blijven", volgens de oude leuze, die, onder 't noodlot van een

zou zij

bekrompen egoïsme, , immer wieder neu" is. Zoo moest dan het vurig gewenschte en lang verbeide Twaalfjarig Bestand voor de Merchant Adventurers, evenals voor de Republiek der Vereenigde Provinciën, een tyd van strijd

en onrust worden. Ja, meer nog: een

tijd

van vechten

op leven en dood. In zulke omstandigheden was het de vraag, of Middelburg nog wel de gewenschte stapelplaats was, te meer, daar de

Schelde

gresloten bleef en

dus het handelsgebied naar ééne

*)

Zie Lingelbach „a brief history", blz. XVIII.

-)

Zie

Lingelbach

,a brief history", blz. XVIII, ook

,Growth of Englisb indastry

anti

commerce"

II,

blz.

Cunningham

165.

68

belemmerd. De Merchant Adventurers

zijde

spoedig

zijn ten

die steeds

op de loer lagen,

handel af

te

om Middelburg

kapen. Holland met

Oldenbarneveldt zou zeker meer kunnen helpen

steden,

hoofdzaak

om

nu

die

ook eenig gewicht

komende Rotterdam. De Middelburgers echter roken alwat ze konden

om

En

in

den

strijd

de Hollandzelf

werpen, want het waren in

Amsterdam

machtige

het

advocaat

vroegen, konden

Court

de

in de schaal

Engelschen

zijn

zijn invloedrijken

tegen Cockayne dan Middelburg en Zeeland. sche

minste

ernst gaan denken aan de Hollandsche steden,

in

bijtijds

en het snel op-

en deden

lont

den stapel te behouden. In 1610 zonden

Johan Vet met den pensionaris Johan Boreel

ze den schepen

naar Londen in Engeland, ,om aldaar te tracteeren mette Court van de Engelsche natie tot continuatie van de stapel

Engelsche

der

catie

£ 260

:

:

£

3 plus

reis

duurde gratifi-

voor ieder der twee heeren, wegens hunne goede be-

moeiingen en hun succes.

Maar reis

16

De

25 Vlaamsch

binnen der stede".

lakenen

40 dagen en kostte

in

't

')

volgende jaar 1611 moest Boreel een tweede

De Rotterdamsche vroedschap had

doen.

17en Maart 1611 besloten, alles te beproeven, sche Court binnen hare stad te krijgen

;

ze

namelijk den

om

de Engel-

had daartoe den

pensionaris Aeneas van Oldenbarneveldt en zijn broeder den

landsadvocaat

(vroegeren

pensionaris

zocht, alle moeite te doen bij

Engelschen woorden,

gezant

in

den

maar oock met

logys en anders.

van Rotterdam) ver-

„Wijnwout" (Winwood), den

Haag:

niet alleen

met naekte

belofte van Recorapense en van

')

Boreel heeft tegenover deze luidklinkende argumenten er

')

Zie

van 1600

H.

M.

— 1650"

K es tel o o ,de Stadsrekeningen van Middelburg ,in Archief, uitgegeven door 't Zeeuwsch Genoot-

schap, 8e deel, 1^ stuk, p. 92. (Zie ook ")

Resol.

Lingelbach

vd vroedschap van Rotterdam,

17

p.

Maart 1611.

IX.)

69 geene

van

gesteld

dezelfde

voor zoover ten minste

soort,

de stadsrekeningen van Middelburg uitwijzen. Toch heeft het

dagen,

aan

die

de

verloor

tweede

<£

237

;

16

Middelburg toch nu

niet beletten, dat

polie

stad

:

waaronder

kostte,

7

weer eene welverdiende belooning. Maar

hem

voor

hij

voorloopig weer gewonnen, op eene reis van 46

pleit

Fellowship

de

:

op

factorg

zijn

kon

algemeen monoweer eene

stichtte namelijk

het vasteland, daar

hij

Hamburg

eindelijk

weer eene vestiging toestond en wel op veel mooier voor-

waarden dan

Een

in 1567.

deel van den handel

ging dus voor Middelburg verloren.

December

In

Fellowship

weer

schijnt

sproken

te

werd de algemeene vergadering der

1611

Middelburg gehouden

te

verplaatsing

eene

£ 453

3

:

en

Amsterdam

nu kostte de

Vlaamsch, zoodat

9

:

en by die gelegenheid

")

naar

reis niet

dan

ook

weer

bereikt

;

de

minder

in dit geval zeker

klinkende overredingsmiddelen zullen gebruikt

werd

be-

Boreel toch werd in 1612 ten derde male

zijn.

Londen gestuurd,

naar

dan

op Duitschland

')

zijn.

Merchant

wèl

Het doel

Adventurers

, transporteerden haar niet naar Amstelredam".

Rotterdam

't

volgende

wist

men

nog

liet

voor

affectie

jaar

niet los,

Engelsche

de

want het had eene bijzondere

Court,

maar het vischte in net. Den 7en Mei

1613 leeUjk achter het

vroedschap voor zeker te vertellen, dat de

in de

Merchant Adventurers wilden vertrekken van Middelburg, ^) waar hun contract van 15 jaren ten einde liep, en den Sen

Mei

men vernemen,

moest

dat Middelburg weer voor

')

Zie Lingelbach ,The Merch. Adv. at Haiuburg".

^)

Hieruit blijkt dat te Middelburg wel de algemeene vergadering

maar dat — het Londen (volgens de authentische

der Fellowship gehouden werd, tenminste wel eens,

hoofdbestuur in dezen

mededeelingen dus geen recht,

noot *)

1,

in

tijd

zetelde te

de Rekeningen van Middelburg.) Lingelbach heeft

om

in

't

algemeen

te

zeggen, zooals

hij

doet op p. 5

dat „the seat of government" was op het vasteland.

Zie Rotterd. vroedschapsresolutie van 7

Mei

1613.

70 twee jaren een nieuwe overeenkomst had aangegaan. ') Boreel was namelijk voor de vierde maal naar Engeland getogen,

nu

naar den Koning en zyn raad. Hij had den

regelrecht

van

secretaris

Middelburg,

meegenomen en was

Schotte,

gekomen met het nieuwe contract en eene onkostenrekening van £ 453 19:2, waaruit men opmerken kan, dat

thuis

:

de Koning en zyn raad goedkooper te overtuigen waren dan

hoofdbestuurders

de

Boreel aan

't

der

hof ook

zijn

Fellowship.

Waarschijnlijk heeft

best gedaan

om

te

pleiten tegen

de plannen van Cockayne en zoodoende de Merchant Adventurers te verplichten.

In dat geval heeft

hij

reeds het volgende jaar,

Fellowship

de

Cockayne

en

kwam

1615,

Middelburg kon

en

volledig

ongeverfde

hiermee weinig succes gehad, want

zijn

zin

:

hij

ongeapprêteerde

de grootste slag, die

treffen

de Koning gaf

;

verbood allen uitvoer van lakeuen

Engeland en

uit

eischte van de Merchant Adventurers hun charter terug.') Middelburg

nu

kon

zuchten

om

verloren

de

ponden

Rotterdam en Amsterdam konden lachen en de in zak en asch, want haar einde

Vlaamsch,

Fellowship kon neerzitten scheen gekomen.

Cockayne

vormde

afgewerkte

zijne

Nederlandsche

de

t^den

bleken

al

was nog

dadelijk

lakens

eene nieuwe compagnie voor

en dacht die op ruime schaal op

en andere markten te werpen. Maar de

spoedig daarvoor niet

rijp

:

de Engelsche

genoeg ontwikkeld en het buitenland was natuurlijk van dergelijke concurrentie ook niet gediend. De Staten van Holland namen onmiddellijk hun bekende

industrie

represaille-besluit

niet

van 1614, dat allen invoer van geverfde

lakens verbood, behalve die van „de gemengelde couleuren",

Mei

')

Zie Rotterd. Vroedschapsresolutie vau 8

°j

Zie Pringsheim ,Beitrage zur Wirtschaftsgeschichte der Nieder-

lande", blz. 37, noot

3,

1613.

!

71 w.

d.

de niet-zwarte, die toenmaals in Engeland, volgens

z.

getuigenis van deskundige tijdgenooten, „grof van draet en daerora onaengenaam tot cledinghe"

waren.

')

Het HoUandsche voorbeeld werd door andere provinciën gevolgd en door de Staten-Generaal ook, zoodat Cockayne

met

zijne

kreeg

had,

weldra

manufacturen" overal tamelijk wel voor de

„fijne

deur kwam. Engeland, dat het halve

gesloten

te

„den

leêgen

kwijnen

op

dop"

zoo'n

;

ei

versmaad

begon

lakenindustrie

de

ongehoorde

manier,

dat

in

wanhoop gezocht werd naar de vreemdsoortigste middelen en herstel. Zelfs de beroemde Bacon, die immers

hulp

tot

van

op

allerlei

advies

:

hij

Engelschen kleeren

hoogte

de

werd gevraagd

was,

wist niet anders aan te raden dan te

verbieden

in

de

-

-

om

zijn

aan

alle

wintermaanden

zes

zijden

dragen, tenzij die tot zekeren graad doorweven

te

waren met wol

Voordat echter nog dit of eenig ander plan ten uitvoer kon gebracht worden, lag Cockayne's compagnie in duigen en koning Jacobus moest zelf zich vernederen, om de Adventurers

nieuw

een

octrooi

aan

te

bieden.

Na

twee

jaar schijndood te zijn geweest, kon de Fellowship uit haar

graf

herryzen.

eigenwaarde en

Maar

—

zij

had

een

behoorlijk

gevoel

van

weigerde het koninklijk aanbod, omdat

het niet alles bevatte wat ze vroeger gehad hadden. Eerst

1617,

in

Elisabeth

toen te

Jacobus toestemde het oude privilege van

vernieuwen,

en werd de Fellowship

in

waren de Adventurers tevreden alle

eer hersteld

'').

Maar daarmee waren de gevolgen der gevaarlijke proefneming niet uitgewischt. De Entreloopers hadden zich natuurlijk de drie jaren van verwarring ten nutte gemaakt en zich goed vastgenesteld, niet meer zoozeer

')

Vlissingen,

Zie Pringsheitn „Beitrage zur Wirtschaftsgeschichte der "Nieder-

lande", blz. 37, noot °)

in

3.

Zie Lingelbach „a brief history", blz.

XXXII,

yA-"-^ -.^>'

72

maar vooral 1G17

in

Holland

zagen

hunne

richtten

schryven

nederig

zeer

konden

eischen te

en

de Hollandsche steden

de Adventurers nu met een

de

tot

uit

van

regeering

Court daar

Ara sterdam

te vestigen.

hun verzoek verbinden, namelijk f 400000 in eens

verder

elders

hadden

zich

om hunne

en vroegen verlof, ze

juist in

wisselbank

stapelplaats.

wachten,

te

naar

Middelburg nog wel stedelijke

van nu aanbiedingen

Inplaats af

eene

vï^aren

eene instelling die de fellows bijzonder gaarne

'),

in

ofschoon

161G

jaar

opgericht

Vandaar, dat de Adventurers

Anisterdaiii.

meer dan tevoren, vast besloten

gaan,

te

vorige

't

in

veel

toch

„al

nalaten, aan

niet

immuniteyten

sulke

genietende".

Om

Maar hooge

te betalen,

en gerechtigheden

en andere redenen bedankte

deze

Amsterdam

de regeering van

vrij

vrij

beleefdelijk,

„ten ware eenige

andere redelijker en betere presentatie werd gedaen" Dit laatste schijnt niet gebeurd te zijn en

"').

men verneemt

meer van nadere onderhandelingen. Intusschen had de regeering van Delft uit eigen beweging weer moeite gedaan, om de Court te krijgen '). Maar ook niets

dit

liep

ninghen

op niets wilden

voorgesteld,

beroeringen,

uit,

daar ook de Delvenaars „geen pen-

beloven"

maar zonder die

juist

Zoo wordt het ten minste

'').

twijfel zullen de

toenmaals

in

Remonstrantsche

Holland hun hoogste

punt bereikten, ook het hunne bijgedragen hebben

tot het

afspringen der besprekingen. •)

Zie

flTegenw.

Staat van Zeeland",

blz.

172.

Op

alle plaatsen,

waar de Adventurers hun stapel gevestigd hebben, was een stedelijke wisselbank een van hunne wenschen. ^) Volgens eene vriendelijke mededeeling van den heer Veder, archiv. van Amsterdam, uit de Resol. van de vroedschap, 7 Oct. 1617. ') Zie Soutendam ,de E. C. te Delft" Nijhoffs Bijdragen. Nieuwe reeks VI, *)

Zoo'n

blz.

22.

geldelyke

eisch

heden

bij

door

is

nooit tevoren of later gedaan;

hij

de nieuwe oprichting.

de

M.

wijst zeker

A.,

zoover ons bekend,

op fiuancieele moeilijk-

73

Hoe

het

Middelburg mocht de Engelsche Court nog

zij,

eenige jaren behouden.

Toen het droevige drama van Oldenbarneveldt afgespeeld was, begonnen de pogingen tot verhuizing dadelijk opnieuw.

Rotterdam, in zak en assche, trachtte Delft toen nog gauw de loef af te steken. Zijne regeerders hadden er wèl „pen-

6000 aan den Engelschen gezant Carleton en f 12000 aan de Heeren van de Court te Londen en te Middelburg te betalen, wanneer de court te Rotterdam zou zijn '). Carleton beloofde te doen wat hij kon en schreef o. a. een aanbeveling aan den courtmeester te Londen "), maar ninghen" voor over, zooals

altijd;

ze beloofden ƒ

toch ging Delft met de Court strijken. Lnmers, toen eenige

Rotterdamsche heeren van de vroedschap audiëntie

gingen

courtmeester,

den

bij

met eenige andere afgevaardigden zij het gewone

daar

die

Den Haag op

in

Middelburgschen gouverneur of

gekomen was voor onderhandelingen, kregen ontwakend antwoord kregen

kwam

en

„we hebben

:

de

zullen

vele aanbiedingen ge-

uitzoeken"

beste

% En

kort daarna

het bericht, dat Delft met de Merchant Adventurers

een verdrag gesloten had voor 8 jaren

').

Hoe kon nu de Fellowship aan Delft de voorkeur geven boven Rotterdam door

zyn

toch

veel

?

mooie

Delft

kanaal

moeilijker

Ook was Rotterdam

te

was een havenstad naar

—

Delftshaven,

bereiken

dan

zijne

•

"t is

waar

—

maar het was concurrente.

toen reeds veel drukker als haven- en

koopstad en had beter verbindingen met het binnenland. Eindelijk was Rotterdam de hoofdzetel van de admiraliteit

van de Maas,

minder ')

last

't

geen

—

hoe vreemd het moge klinken

van de douane beloofde. Immers, de Rotter-

Rott. Vroedschapsresolutie van 80 Nov. 1620.

'j

id.

,

")

id.

„

*)

Soutendam,

—

blz.

22.

28 Dec. 1620. 8 Maart 1621.

74

wel

eenigen

invloed

oog toedrukten die als

kon op de heeren van de admiraliteit

regeering

daiiische

als

ze,

moest, een

't

convooien en licenten,

inning der

hun opgedragen was. Heeft Delft dan meer geld beloofd belooning

voor

immers

zich

Courtmeesters

want

waarschijnlijk,

Rotterdam

De

?

of

anderen

?

't

Is niet

kon meer missen en had

Waarom

mild getoond.

zeer

altijd

Delft gekozen

dan toch

latere vroedschapsresolutiën van Rotter-

dam geven hieromtrent bij

zoodat

oefenen,

de

bij

eenig

Ze vermelden toch, dat

licht.

de latere onderhandelingen van de zijde der Fellowship

bezwaar gemaakt wordt over de

altijd

De Merchant Adventurers Rotterdam,

dat

zijn,

minder

ketterij,

het

i

n

i

a n e n

geweest

Holland en Prins Maurits dan

hebben Delft,

bij

de

van

Staten

dat ook wel een eind

weegs met Oldenbarneveldt meegegaan was, maar toch spoedig tot inkeer was gekomen en

had aangenomen

').

').

te

brandpunt der Remonstrantsche zou

invloed

Arm

dus bang

schijnen

o. a.

Ook weten we,

al

geen waardgelders

dat Carleton, niettegen-

staande zijne beloften aan Rotterdam, Delft geholpen heeft,

want

in een der

Mr.

bij

God

naast

stukken in het Delftsch archief (aangehaald

Soutendam, tot

de

blz.

27) wordt vermeld, dat „Carleton

Court

binnen

Delft

het

meest

bijgedragen". Zijne handelwijze tegenover Rotterdam niet

erg mooi geweest

:

I

hierin wel niet zonder

zijn.

')

Zie o.

3)

Zie

a.

Rott. vroedschapwesolutie van 13 Sept. 1623.

Blok,

dus

intusschen zal de invloed van den

Arminianen-vijand koning .Jacobus schuld

heeft is

,Gesch. van het Nederl. volk" IV, blz. 148.

/ /

DE COURT IN INTREDE IN HOLLAND. 'T PRINSENHOF TE DELFT.

14en

Den

werd

1621

April

het

contract

met

gesloten, van de zijde der Fellowship geteekend door

Bennet,

William

governor,

Joseph Avery, en gesteld

Wight,

Samuel

Latyn

in het

Delft

Edward

Aldersey

en

').

Niet lang daarna deden de Merchant Adventurers hunne intrede

in

het

klassieke

Prinsenhof, dat sedert den ramp-

moord van 1584 grootendeels ledig stond. Middelburg zag hen met leede oogen vertrekken, want hun heengaan was het eerste teeken van achteruitgang na den val van Antwerpen. Middelburg had gedaan wat het kon, maar 't

zaligen

had

niet

beweerd, lucht

mogen

aldaer

koortsen

baten.

kon

als

om

')

beter

aanwezig,

met de

(Courtm. te Londen),

AVer

i

e.

de ongesontheydt der

andere redenen".

al

handelsterreni

Het oorspronkelijke

Delft

om

Aan

de Zeeuwsche

men toenmaals weinig veranderen en aan

„de andere redenen"

een

De Merchant Adventurers hebben

dat ze weggingen ,soo

Holland was nu eenmaal geworden dan Zeeland, vooral in

evenmin

:

stuk, 20 bladen folio

zegels

van

de H.H.

perkament,

is

nog

te

Edward Bennet

W™. Wight, Sam. Aldersey

en

Joseph

76 weer begon en Zeeland veel meer

oorlog

de

toen

1621,

bedreigde dan vóór het Bestand

Een

mocht Middelburg vinden

troost

Compagnie,

gebouw,

').

aldaar

in de

West-Indische

vestigde

hetzelfde

in

Engelschen verlaten was. (Dat

door de

pas

dat

Kamer

hare

die

nieuwe instelling echter niet opwoog tegen de oude,

de

op

misschien

gebouw

te

geen

maar mocht

de Engelsche Court.

deze

dat

court

factorij

der

dat een deel van

feit,

afdeeling van de West-Indische

't

We

te

mogen echter wel

Delft

nooit

de

met

dadelijk opmerken,

algemeene en eenige

vasteland

't

^).

Com-

zich in plaats daarvan verheugen

Adventurers op

Middelburg

geweest

is,

zooals

eeuw had gehad. Immers, Hamburg bleef voortbestaan. Het is zelfs zeer

die in het begin der

de Court te

dat

waarschijnlijk,

gehad,

het

uit

1636 ingericht werd voor Bank van Leening)

in

Delft kreeg

pagnie,

maken

is

Delft

eens

niet

Hoofdcourt heeft

de

niettegenstaande den 30-jarigen oorlog, was

want,

toenmaals het Elbe-gebied nog veel rustiger dan het Kijngebied, en

Hamburg kon meer

aanbieden

dan

wedergave

van

Hamburg

te

Delft.

voorrechten en meer vertier

Misschien

is

reeds

in

1617

bij

de

het charter, de hoofdzetel der Adventurers

gevestigd

naamste stapel gebleven

'').

is,

Of daar evenwel ook de voortoen Rotterdam de andere Court

Misschien beeft ook het verdwijnen der Engelsche bezetting uit

')

VUssingen, na den afkoop der pandsteden in 1614, Middelburg minder aantrekkelijk

gemaakt voor de M. A.

")

Zie ,,Tegenw. Staat van Zeeland", blz. 175.

^)

In een request, vanuit Delft aan de St. van Holland gericht in

zeggen de M. A. zelf, dat ze reeds in Middelburg slechts het van hun handel gedreven hebben, „synde het meeste gegaan naar Hamborch". Dit doelt dan zeker alleen op de laatste jaren te Middelburg. Lingelbach „Am. Hist. K-eview", Jan. 1904, p. 274, beweert kortweg, 1621,

minste deel

dat

vanaf 1621 de Hoofdcourt te

Hamburg was

gevestigd,

maar

hij

heeft van de geschiedenis der M. A. in de Nederlanden weinig kennis

genomen.

77

had (vanaf 1635)

is

oorlog

30-jarige

de

andere vraag

een

phase

eene

Hamburg

immers toen was

;

ingetreden,

waarin

de

onmogelyk werd. De overeenkomst, door Delft gesloten, was in hoofdzaak gelijk aan die van Middelburg en bevatte dus de gewone verlangens van de Merchant Adventurers. Maar de uit-

handel vanuit

voering

ging

ervan

bijna

natuurlijk

hier

niet

zoo gemakkelijk

nog meer dan twee maanden, voordat worden en hare toondagen en geopend mocht de Court handel mocht beginnen. Immers, men was nu in Holland en het duurde

aangeland, beteekenis buiten

de

bezat.

En

zelfs

waar de eigen lakenindustrie een geheel andere dan in Zeeland, waar ook de lakenhaudel

had

Merchant

Adventurers

heel

wat meer omvang

Delft had in de Staten van Holland eene positie,

in de verste verte niet te vergelijken

die

was met

van

die

Middelburg in de Zeeuwsche Staten. Terwijl

de

te

bezorgen

regeering

provinciale

zelf alle moeite

en

had gedaan, bij

voorbaat

om

van

Zeeland

in

1598

Middelburg de groote Court

genoegen had genomen met

alwat in billijkheid mocht worden overeengekomen

'),

namen

de Staten van Holland al dadelijk een wantrouwende houding

aan en stelden zich in postuur

om het

Delftsche „concordaat"

te beknibbelen.

De Merchant Adventurers hadden

natuurlijk wel voorzien,

dat er bezwaren zouden zijn en waren daarom reeds begin

Maart 1621 op audiëntie gegaan bij den raadpensionaris De Anthonis Duyck, den opvolger van Oldenbarneveldt gezant Carleton had voor hen het woord gedaan en was '").

vergezeld

geweest

van

verblijven der Fellowsliip

afgevaardigden uit :

1

uit

Middelburg,

toenmalige

alle 1 uit

Hamburg,

2 uit Engeland.

') *)

Notulen en Resolutiën vaii Zeeland, 9 Jan. 1598. Zie Blok „Gesch. v./h. Ned. volk" IV, blz. 210. Duyck was pas

21 Jan. 1621 in dienst gekomen.

,

78 Carleton had de toestemming van den koning van Engeland

voor

vertoond,

verhuizing

de der

,ongesontheyt

Middelburg

uit

mits

lucht",

dat

met

zijne

de Court zou blijven

binnen de Vereenigde Provinciën en speciaal zou gevestigd

worden goede

binnen Holland, „om

te

betoonen

zijner

Majesteyt

Provincie".

aftectie tot die

Vervolgens had de gezant voor de Adventurers gevraagd, ,het genot van

dat de Staten van Holland zouden beloven

vrydommen en

de (d.

i.

in

1587,

privilegiën henluyden (den

1598

1599)

en

M. A.) voortijds

door de Staten-Generaal

ghegeven "

Duyck had hun verzoek in de vergadering van Holland gebracht den 9en Maart, maar er was voorloopig geen besluit op genomen

waren de Staten op reces gegaan tegen

Zelfs

'),

Paschen, zonder een bepaald antwoord gegeven te hebben. Toen ze weer bijeenkwamen, den 20en April, was het concordaat met Delft reeds goed en wel gesloten vaardigden van deze stad hadden namelijk indruk

meegebracht,

dat

regeering van Holland

het

maar

't

uit de

beste

te stellen voor een

;

de afge-

Staten den

zou

zijn,

voldongen

de

feit. ')

Maar de tegenstanders hadden ook niet stil gezeten. Amsterdam met zyne Entreloopers, Rotterdam met zijne bedrogen verwachtingen,

de

met haar

Zeeland

provincie

spijt

over

het verloren geluk hadden gezorgd, dat de noodige protesten

den

2()en

lagen.

April

in

De scherpste

de vergaderzaal ,

o.

Adventurers

a.

beweerd in

tafel

Remonstrantie" was die der „grossyers

van de wolle Laeckenen waarin

van Holland op

uit

Amsterdam en andere steden ^), dat de komst der Merchant

werd,

Holland

zou strekken tot bederf en ruïne

van vele Ingezetenen", en dat men hier

zelf het

Trojaansche

paard binnenhaalde. De geheel e geschiedenis der Fellowship

')

Resolutiën van Holland en W.-Frieal. 9 Jan. 1621.

«)

20 April— 8 Mei 1621. id. Deze werd tevens gezonden aan de Staten-Generaal.

^)

79

werd

natuurlijk bezien door den bril der

opgehaald,

erbij

—

zoo werd o. a. concurrenten. De Merchant Aventurers waren oorspronkelijk bestemd geweest, alleen beweerd ora wol uit te voeren, en daardoor hadden ze zich verdien-

—

gemaakt, maar ze waren geheel van hun programma afgeweken, en manufacturen gaan uitvoeren, eerst ruwe en stelijk

—

ongeverfde, maar later

vooruitging fijnere

overkomst van

de

(door

toen de Engelsche industrie meer

Nederlanders),

en afgewerkte tot zelfs puike lakens toe. Ze hadden

daardoor de industrie en dên handel

in

de buurt van hunne

waren dan telkens weer ver-

en

vernietigd

stapelplaatsen

trokken, hunne vorige woonplaats in armoede achterlatend.

Immers, de Nederlaudsche grossier kon tegen hen niet concurreeren wegens hunne vrijdommen van rechten en de kleinhandelaar nog veel minder, want de Merchant Adventurers hadden wel overal beloofd, alleen in

koopen, maar Eindelijk

ze

—

hadden en

dit

handelsbetrekkingen eindelijk

teekenend

is

van

Engelschen

groot te ver-

de toenmalige

voor

Nederlanders

en

—

werd nog betoogd dat de gevaarlijkheid der Mer-

chant Adventurers overal gebleken was, (Danzig),

't

geschonden.

die belofte

altijd

Polen,

Moscoviën,

b.v.

Oost-Indiën,

in

Danswyck Oandia

Cyprus,

en Syria.

Na bij

lezing

en

bespreking van

meerderheid,

stuk,

met vermelding

dat ze de octrooien der Merchant Adven-

turers wilden onderzoeken,

gaan, de

dit

„Zeeland's klachten", besloten de Staten van Holland

van

waar

wijze

als

ze in

wilden

hun

om

te zien, of die lieden

en of die van Delft ,dus

mochten (d.

concordaat) met hen hadden

i.

op

mogen

handelen of niet". Hiervoor werd eene commissie benoemd, met de opdracht spoedig rapport uit te brengen. Intusschen

werd door de Merchant Adventurers en allen die hen helpen wilden, alles in 't werk gesteld, om den indruk van de gemelde verzoekschriften te verzwakken. Men wist zelfs gedaan te

krijgen,

dat

een

gTOot getal andere lakenkoopers, van

80

Leiden, Haarlem, Hoorn, Delft, Medemblik Enkhuizen en Edam een tegenvertoog aan de Staten zonden tegen de grossiers van

Amsterdam,

enz. Daarin

werd gezegd, dat deze

„alleen op haer eygen ende nyet op

laatsten

en

letten,

tgemeen

proffijt

opgeraepte ende ongerijmde

imaginaire,

alleen

beuzelingen " te berde gebracht hadden

').

De Merchant Adventurers zelf (,de Court") richtten zich niet tot de Staten van Holland, maar tot de Hoog Mogende Heeren waren

Staten-Generaal,

1598

sedert

immers

die

en

ook,

die

hunne

beschermers

volgens de

Utrechtsche

Unie, eigenlijk de buitenlandsche zaken te behandelen hadden.

Hun vertoog is zoo èn om den inhoud,

bijzonder merkwaardig, èn

uitvoerig

erbij

stil

te

waard

zien,

hoe

zij

te

we

dat

niet

staan

weten

om

den

stijl

kunnen nalaten eenigszins

^).

te

Vooral

is

het de moeite

speculeeren op gevoelig-

heden en hartstochten der Hollanders van die dagen. Ze betitelen dadelijk de pogingen van de Amsterdamsche grossiers

kon

wege

te

vaarlek o.

c.

dienen

a.

als

s.

om

,

„practycque van den Satan", die alleen sterke

factieu

ende

vreerade

opinien te

brengen onder de ignorante gemeynte", een ge-

werk, waarvan men „de experientie had door de Arminiaansche factie". Hun

„lichtveerdig schrijven tegen de societeyt van de koopluyden

Avonturiers

van Engeland" bevatte „niet anders als rotte

calumnien".

Hunne bewering,

dat de Court van „dangereuse

consequentie" was, had nog niemand ooit tevoren gehoord.

Wel was

het

algemeen

bekend,

dat

de

Court

nooit

(!)

maar dat ze altyd zelf was aangezocht door „Princen ende gemeynten van diversche landen en dat hun vertreck (vooral) seer beclaecht was". Zoo was het geweest al den tijd van haar bestaan, ,all gevraagd

») ^)

had

ora

toelating,

Soutendam, blz. 23. Soutendam, Bijlage

van het request,

IIT.

Dit is'eigenlijk eene breedere uitwerking

als pamflet verspreid in de steden

van Holland.

81

boven de dryhondert jaer". De Staten-Generaal

zelf hadden immers ook „de prooffiten ende beneficien" erkend. Was het nu geen ,impudentie van dese luiden, de Actiën van

hare Magistraten in quaestie te trekken ?"

Dat

Merchant

de

hadden gehad, heid

Adventurers uit

oorspronkelijk

ten

doel

was een grove onwaar-

te voeren,

hadden vanaf het eerste begin

ze

;

wol

laken, karsaai en andere

te

Brugge,

altijd

manufacturen

in

de Nederlanden gebracht, en hierop waren hunne vrijbrieven

gefundeerd

steeds

was

het

;

hun

geweest „eenige woll uyt hun lant

Dat men

nooit

zelfs

geoorloofd

te transporteren"

^).

Engeland de kunst van lakenweven geleerd

in

had van Nederlanders, van Vlamingen, was waar, maar de „const van diversche andere manufacturen" was er eveneens

door

Nederlanders

ingebracht

werd

en

er

Nederlandsche onderdanen uitgeoefend,

Merchant

Adventurers.

Vlamingen

En

tot

waarom waren

buitendien,

Engeland gekomen

nu nog door schade van de die

Om

hun eigen land te berooven van zijn grooten schat? Neen, zij waren uitgedreven en in Engeland goed ontvangen. Dus eigen schuld in

?

—

van de Nederlanders.

De

hadden ook durven zeggen, dat de Merchant

gi*ossiers

Adventurers op

alle

plekken, waar ze

gekomen waren, de

welvaart hadden uitgezogen en dan waren weggegaan, omdat er niets

meer

te halen was. Dit

was alweer een schandelijke

leugen.

En

dan vertellen deze requestranten hun eigen geschie-

denis op h u n n e manier.

Hun

van Brugge naar Middelburg.

Fellowship

Waarom

vaardij der Bruggelingen, die rijk

')

Dit

is

is

eerst getrokken

Enkel

?

waren geworden

om

de hoo-

alleen door

— zoover wij konden nagaan — de waarheid; de Fellowship

geen wolhandel gedreven hare stapel-artikelen waren laken, karsaai en baai en onder de 'overige handelswai-en wordt wol nooit genoemd.

heeft, zoover bekend,

;

"

82 de Engelscbe kooplieden, de „eenighe auteurs vau hare welvaert ende prosperiteit"

waarschuwd:

^).

(In

't

voorbijgaan wordt hier ge-

,wij bidden oitmoedelijck, dat de hoovaerdije

van deze grossiers

moghe hebben",

Holland) oock niet sulcke ghevolgen

(in

b.v. vertrek

van de Merchant Adventurers of

wel questies tusschen Engeland en deze landen als in 1563.) In Middelburg is de Fellowship toen (in de 15e eeuw)

maar

geweest

kort

Toen

dwingen.

meer

ze

;

inconvenienten,

dezelfde

dan

genoot

wegens

nu weer tot vertrek naar Antwerpen, waar ze

haar

gegaan

ze

is

privilegiën

vertrokken

spoedig

is

die

te

Middelburg

en

de

toch

provincie Brabant niet verarmd heeft; integendeel, ze heeft

Antwerpen gevonden ambachtslieden,

vol

als

,een

visschers

arme Visschersstadt, meest ende

wonder ende admiratie van

een

kwam

in

de

jaerlycx

meer

Indien",

zoo

en het

lantluiden",

is

door de Merchant Adventurers geworden tot

„principalijck

alle

de werelt. Door hen

koffers

van Caerle de Vijfde ende Philips II

gelts

dan gebracht wert vuyt hun gouden

voegden ze hieraan

toe, als eene variante

op

een bekend gezegde.

En waarom

nu uit Antwerpen weggegaan en eenige jaren later te Middelburg gekomen ? Ha, zijn het Nederlanders, die dit vragen ? Enkel en alleen om de tyrannie der Spaansche bestuurders en hunne insolentiën tegen

de

zijn

Koningin

ze

Engeland

van

de

kon.

hij

')

Adventurers eerst

uit

vervolgd

overal

Emden

Dus de verzanding van

Toen Elizabeth de

ging beschermen, heeft de Span-

Vereenigde Nederlanden jaard

^).

't

in

en verjaagd, waar

Oost-Friesland

(door

den

Zwin en de mededinging van Antwerpen

tellen voor deze geschiedschrijvers niet mee. *)

in

We

zijne

weten, dat Filips

mans ,Eng. en de Nederl. passim).

IT

al bijzonder toeschietelijk

geweest was

onderhandelingen met Engeland over den handel in de eerste jaren

(zie

Brug-

van Elizabeth's regeering,

83 toen uit Stade in Duitschland door den Keizer op

oorlog),

hen

te stoken,

De

Merchant

^).

hebben

Adventurers Nederlanders

der

„afflictiën"

bannen

uit te

dus

de

eenigszins

„dwelk hun des

gedeeld,

te

meer respect toeeygent" (!). Ze zijn dan naar Middelburg gegaan en daar vele jaren gebleven. Ofschoon ze niet eens den geheelen handel daar gedreven

maar

hebben,

„synde het meeste gegaen op

nu

sy

oock

hen toch

hare

zeer

ook

zoo

hen

goed

toch weggegaan, en

om

Niet

de

wilde

heeft

En de

dat

zij

daarvan,

Middelburg

hebben zich

regeering

Maar

houden.

—

waarom?

deel

in Duitslant, alwaer

houden",

behandeld.

gedragen,

gaarne

minste

Hamborch

residentie

vriendelijk

Middelburg

aldaar

het

slechts

ze

van

zijn

Hier staat de lezer

stil.

nu

—

„ongesontheyt der lucht", zooals men aan de

Staten van Holland had willen wijs maken, maar

—

„wegens

de malitieuse combinatiën van voorsz. grossiers" (en eenige

andere

Die

inconvenienten).

bestaan ten opzichte van het vele

lakens,

die

goed

„combinatiën"

maken van den

waren,

zijn

maakten,

werd

aanklacht,

„juist de grossiers

:

korten

in

een

tijd

tarra, waarbij

afgekeurd.

de grossiers de Engelschen beschuldigd, dat prijzen

hebben vooral

die

hier

zij

Ook hadden zulke hooge

teruggeworpen

maakten het goed duur en werden

(Deze laatste verwijtingen lijken ons

rijk."

onder concurrenten al bijzonder vreemd.)

De bewering, zijn

van

den

lakens

in

dat de Fellowship de bewerkster zou geweest

de

')

zijne

't

ongenade

niet juist altijd

Konings op den hals gehaald ? immers ingetrokken geweest, en eene

des

vrijbrieven zijn

Is

en bereide

verwen en bereiden en zich daardoor

zich verzet tegen het

Hunne

geverwde

Nederland, brengt de requestranten bijna tot

Hebben de Merchant Adventurers

tranen.

zelfs

van

inbreng

bekend, dat niet de koning van Spanje, maar Lubeck en

Hansa-vrienden den Keizer vooral hiertoe gebracht hebben.

!

84

compagnie

nieuwe

voor

expres

opgericht

is

nieuwe

dit

jaren , schandelijck gedissolveert"

Toen deze na 2 hebben de Adventurers hun charters weer gekregen en sinds dien voeren ze nog steeds hunne witte lakens in *). werk.

werd,

Nog had men hun

handel Dat

men

wist

hoog;

durven

ver wij ben,

dat

dreven, dat ze als kramers door

en

ze

beter

zich aan

hielden

zi]

residentie"

wel

toch

waren

;

dat

n-

ze

te

hare

van

„merctsteden ze

klei

ze

land trokken

stonden

daarvoor

de

blij,

't

met groote moeite

van de Staten-Generaal een plakkaat tegen „de Interlopers ende wanderende cooplioden" verkregen hadden in 1599 en wederom in 1617 Eindelijk

aan

niet

was nu

Die

waar.

klacht

de

het ontrooven van den handel

de Oostzee en de Middellandsche

in

ronduit belachelijk,

't

Omgekeerde was Londen

minder dan honderd jaar waren er te

Voor meer dan 16

onder

over

Nederlanders

de

Zee.

').

geen

zes

tot

van

18 Nederlandsche kooplui en daar-

eenig crediet of achting.

Hun

invoer

bestond alleen in steenen potten (van Keulen waarschjinlijk), poppen en „kinderdinghen ende sulcke andere borstels,

soms wat visch en lijnwaad. De handel in Duitsche en Italiaansche waren was toen in handen van de Merchant Adventurers en de Duitschers en Italianen, Nu wandelen met hun „fameuse compagniën." En nu? Nederlandsche en rijke vele groote elders en te Londen cramerij", mitsgaders

—

kooplieden,

die

vreemde cooplieden" en zoodat

vuytgepickt

„hebben

maar een

cleyn

1}

Dit

is

alle

andere

deel of rest overgebleven

om hen

te

geneeren

!

is

voor

De Neder-

naar de letter waar: de M. A. voerden witte lakens

in,

niet alleen: de gekleurde (niet-zwarte) en in de wol ge-

verfde brachten -j

naar

die grooten in- en uitvoer hebben,

de cooplieden Adventuriers

maar toch

bij

zij

ook mee, zooals we gezien hebben.

Dit laatste was ook de waarheid; in 1617, dadelijk na de weder-

oprichting

der

Fellowship

hadden de St.-Gen.

al

met het nieuwe octrooi van Jacobus

hare vroegere plakkaten vernieuwd.

I,

85 landsche

grossiers

importeeren nu in Engeland de meeste

waren '), zoodat de Adventurers hunne gelden meest per wissel moeten remitteeren. (Dit is weer een zeer slimme opmerking men had zich namelijk Duitsche

en

Italiaansche

:

Nederlanden

de

in

ontvangen doen

dikwijls beklaagd, dat de Fellows

gelden niet genoeg besteedden,

en dus over de grenzen stuurden,

't

om

Hier

werd nu

schuld

de

te

geen volgens de

mercantilistische leer van die dagen een groot

werd.

hun

inkoopen

kwaad geacht

op de Nederlanders zelf

geworpen.) Eindelijk volgde nog de apotheose. De booze gros-

maakten

siers

alles

zooveel drukte, omdat ze eenvoudig

wilden hebben, ondankbaren, die ze waren. Ze hadden zich in

begin

't

„als

(volgens

bevrosen

eene vleiende Bijbelsche vergelijking)

serpenten soo verwermt

van de Fellowship,

die

gedaen,

sy

addersche

niet

dispositie

den handel met deucht hun

dat, niettegenstaende de

connen

en

bij

laten

te

besmetten, soo veel in hen

blijcken

is,"

vypersche of

haer

naerlaten

int

steecken

ende

het crediet en de reputatie

van hare benefacteurs?

De kwaadaardige met een

peert, soo sullen wij verclaren

vuytge reden

een

ende

langen

binden

tijd

aap

voor

't

peert,

uit

de

nadat sy

't

gereden

nu geerne souden Middelborch, daer noch

verongelijct hebben, sy

is, om mouw

tselve te voeden," (Hier ;

dit is

komt

eindelijk

zonder twijfel de ware reden

vertrek uit Middelburg, zooals wij boven zeiden).

De „vertooners" van voerde

by wat peert, namelijk

dwelck,

aan een magere cribbe tot

hoey noch haver de

hadden durven spreken van „maar indien sy ons gelycken willen

grossiers

het Trojaansche paard,

niet,

't

request twijfelden na

al

't

aange-

of de Staten-Generaal zouden niet luisteren naar

het „adderengebroet,

"

de heeren grossiers.

') Ook hier hebben de Adventurers in hoofdzaak gelijk, want de Nederlanders hebben hun handel, in de MiddeUandsche zee ten minste,

later gevestigd

dan de Engelschen.

"

:

86 Of'

de

dien

Staten-Geiieriial

laatsten

wensch

ter harte

genomen hebben, blijkt niet en het doet ook weinig ter zake. De Staten van Holland hebben zich in allen gevalle wèl aan het verzoekschrift van het „adderengebroet" gestoord.

Toen de commissie,

ingesteld tot onderzoek van de Delftsche

onderhandelingen met de Adventurers, haar verslag uitbracht, verklaarde

ze,

nog geen

goed

oordeel

kunnen

te

vellen,

daar Delft haar eerst de gesloten overeenkomst moest ver-

toonen

of

ten

minste

lakens, (d.

i.

de

verwerij,

tarra,

bereiderij,

vrijdom van accijnzen),

Delft

„om

uittreksels daarvan,

weten, wat gehandelt was op den

de

Interloopers,

convoyen

te

mogen

geverfde Imposten

en licenten^).

toonde zich verontwaardigd en vroeg, „of het zelf

mocht handelen of

niet

;

de Staten moesten toch vertrouwen,

dat een stad als Delft niet meer vrijdommen zou geven, dan ze

bij

haar selven con praesteren.

Maar

,

stonden,

andere leden" (waaronder vooral Rotterdam) ver„dat

in

zoo

hoogwichtigen saeke ende soo veel

leden betreffendt, het contract in duplo moest worden overgelegt, of ten minste extracten

Delft

nopens de genoemde poincten."

vroeg nu, wat de overigen dachten, en dezen ant-

woordden zeer

vriendelijk, dat ze Delft de

Court wel gunden,

maar alleen het belang der provincie voor oogen hadden. Daarop gaf Delft wat toe het wilde de uittreksels leveren op de genoemde punten, maar alleen zoover ze in 't contract voorkwamen (!). Een vreemde beperking inderdaad, maar :

die

begrijpelijker

wordt

als

men

de echt-sophistische toe-

voeging leest

„Niet komen inbrengen

van

voor

geverfde

bepalingen over verwen, bereiden, lakens, tarra of Enterloopers,

—

dat eenige prejudicie dese Provincie of de Leden van dien kan geven." — Wat de hoofdzaak betrof,

die

de provincie het meest aanging

Resol. van Holl. en W.-Friesl., 20

April— 8 Mei

—

de kwestie

1621.

87

van

convooien

en imposten, daarvan kon Delft

wel

verklaren,

dat

liet

van Middelburg, en dat men wezen,

te

in

de provincie

dat

komen

kort zou

').

al

dadelijk

meer had toegestaan dan

niets

't

die

geheel niet bang behoefde

aan de verpachte middelen

Meer kon men toch

te

niet verlangen.

Maar de Staten verlangden wèl meer. Ze vonden de zaak ruggespraak

eens

intusschen

zelfs

gewichtig genoeg,

Merchant Adventurers aan

de

om

eerst

houden met hunne lastgevers en

te

te schrijven,

nog

—

dat

voorloopig niet mochten doorgaan met het overbrengen

ze

der Court naar Delft.

Twee en een halve week bleven de heeren van de Staten weg en ze maakten van dien tijd gebruik, om de overeenkomst met Middelburg eens na te zien. Daarin vonden vooral de Rotterdammers ') en Amsterdammers veel te veel voorrechten „omtrent tollen, convoyen, imposten, waaggeld, die

alle

den

Lande

andere rakende

de

aengingen" particuliere

en

buitendien „nog vele

neringhen'', zoodat ze

met

aanbod van Delft geen genoegen konden nemen, maar kortweg eischten, dat het „concordaat" zou vertoond worden, het

zoodat de Staten dan een „goed reglement" konden maken,

om

de wilde sprongen van Delft in te toomen.

moesten dan de lakens, verbod)

't

ontladen

die de

reeds

hadden laten komen,

worden

met voorkennis

dan

Intusschen

Merchant Adventurers (tegen te

Delfshaven niet

den

van

der convooien en van den belastingpachter, opdat tueel de invoerrechten en accijnzen

ren

')

men

even-

nog zou kunnen invorde-

^).

Over

bier,

commies

deze

eischen

maakte

Delft

zoo'n

groot

misbaar.

b.v. op wijn en waarvan de Merchant Adventurers altijd

Hier werd gedoeld op de provinciale accijnzen, brandstof en

brood,

vrijdom verlangden, dien Delft natuurlijk niet op eigen verantwoor-

ding mocht schenken. ")

Rotterd. vroedschapsresolutie van 21 Mei 1621.

=

Resol. van Holland 25

)

Mei-'26 Juni 1621.

88 diit

het in de Staten tot een verwoed krakeel de

eindelijk

edelen,

vredesvoorstel

Heeren

de

die

„Er diende

deden.

van

dezen

in

Delf

aen

om

gedaen contentement,

gelet,

andere

de

kwam,

in

totdat

waren, een

onpartijdig

wat voegen

leden

kon

bij

worden

eenigheyt ende vertrouwen onder

nialkanderen te behouden." Het eind was, dat een midden-

om

of

vertoonen in de Staten, of wel het

te

weg werd gevonden. het

concordaat

zou [de keuze hebben,

Delft

handen van Prins Maurits en eenige onpartijdige

stellen in

punten van

de

die

leden,

te

zoeken

en

Staten.

Na

dan

deze

algemeen belang er

overleggen

aan

uit

zouden

de vergadering der

onderzoek dier hoofdpunten zou men het boven-

bedoelde „goede Reglement tot conservatie van de gemeene

Neeringen" maken. moest

Delft

hierin

maar kon niet opmerking te maken, nu zulke bezwaren hadden tegen de nu

wel

toegeven,

nalaten, de zeer ware en zeer snedige

dat eenige

leden,

die

inlating van de Court in Holland, dit

baren (Ja

op

maar

toen

de

—

wisten

zullen

we

leiding

gaf

tot

gedacht hebben,

dat Delft de Court zou krijgen

de Merchant Adventurers met

gewone voortvarendheid tegen

Rotterdam

van

die

niet,

Intusschen- hadden

schreven

hadden moeten open-

mededeeling van den Raadpensionaris.

eerste

15

een

maar vast een toondag

al

Juni,

't

nieuw

^).

hunne uitge-

geen de booze grossiers aanvertoog

aan

de

Staten

van

Holland. Natuurlijk moest Delft nu zorgen, dat die toondag uitgesteld

werd

uitsprak, dat

hij

(tot

21 Juni), ofschoon het

zijne overtuiging

„anders de verwerije, bereijderije en andere

Neeringen geen prejuditie kon doen". Prins Maurits

leden

het

het

nam met

„concordaat"

werk hem

nog

al

zijne

commissie van onpartijdige

spoedig ter hand en

—

ongewoon moet gevallen

ofschoon zijn

—

M Rotterd, vroedschapsresolutiën van 7 Juni 1621 (mededeelingen van de afgevaardigden, die naar de Staten geweest zijn.)

.

89

was

mee

weldra

er

hij

De

klaar.

kwamen

uittreksels

Staten en eene commissie werd benoemd,

de

bij

om

in

ze te

onderzoeken, tevens de „dolerende Laeckenkopers" te liooren

en het „goede reglement" in ontwerp op der commissie waren

van

FranQois

Delft,

en de steden Dordrecht, Haarlem,

Aerssen)

Amsterda

Leiden,

Leden genoeg, om langzaam 19en

door

Juni

te

Rotterdam,

Gouda,

m,

Alkmaar, Hoorn en Enkhuizen (de gedreven

maken. Leden

te

de Heer van Sommelsdijk (de bekende

:

tien lakensteden).

werken

!

Toch waren

ze,

dat natuurlijk haast had, reeds den

Delft,

waarop hun ontwerp-reglement dadelijk

klaar,

door de Staten werd aangenomen.

Reglement van

Dit

Juni

19

1621

de provin-

is

grondwet geweest voor de Adventurers gedurende hun

ciale

verblyf

in

Holland en verdient daarom

nadere aandacht,

vooral als tegenhanger (nog liever tegenstelling) van hunne

algemeene grondwet, het octrooi van 1598 en

eerste artikel

Het eene

court

was),

maar

Holland)

Delft

te

vestigen

te

('t

geen

op de octrooien, „die

alleen

'99.

gaf aan de Fellowship verlof,

w

lang gebeurd

al

(de Staten

ij

van

ende de Hoogli Mogende Heeren Staten-Generaal

te accorderen, op vertrouwen dat Nederlanders o o c k hunne oude v o o rdeelen enz. in Engeland sullen genieten".

goetvinden

sullen

de

Deze

laatste toevoeging

maakte natuurlijk

al die

octrooien zeer

wankel, want in Engeland waren immers de oude voordeelen

van den Magnus Intercursus

Artikel dat

lijker, ,

ze

onderworpen

noch

te

m

Artikel voerden

vóór

't

sijn

a e c

aen

k

nog wat duide-

macht der Staten bleven

de

in

e

al

:

ze zouden

onse plakkaten enz., gemaeckt of

n"

3 bepaalde, dat de Adventurers den pas inge-

accyns

promptelijk

zoo lang verwaarloosd.

al

2 herinnerde de Adventurers

of impost

moesten

opdoen

(d.

op de vreemde wollen lakenen

betalen. i.

vóór

Ze ze

moesten

„de

laeckenen

verder afgewerkt werden)

90

aangeven den

quantiteit en qualiteit", en ze laten looden door

in

van

pachter

den accijns,

verkoop

er pas bij den

die

weer zou komen afnemen.

zijne loodjes

Artikel

4 vermaande sclierpelijk tot

nakoming van het

plakkaat op het inbrengen van vreemde geverfde en bereide lakens (van 1614) en van het gehate plakkaat op den tarra,

en 1617 nog eens vernieuwd en uitgebreid was.

dat in 1616

Artikel lakens

verbood

5

aan

Adventurers, zelf hunne

de

of anders af te werken, of wel dit door

verven

te

een ander voor hunne rekening te laten doen. Degene, die

verdacht werd, op deze wijze als onderkruiper der Hollandsche

derd

kon op den eed gevor-

bereiders op te treden,

en

ververs

(Weer een

worden.

men

bewijs, hoe roekeloos

toen-

maals met eeden omsprong.)

Artikel

werkte het

6

wat nauwkeuriger

van den detailverkoop

verbod

zonder zich

te

waarmee de Adventurers

woorden,

hadden

bedrijf

uit,

te

kennen

storen aan de groote

hun

afkeer

van

Van gewone

gegeven.

dat

lakens

mochten

alleen h e e 1 e stukken (van 28 of 32 yards) worden ingevoerd en verkocht, van pakgoederen niet minder dan een half pak. (Intusschen waren er reeds halve lakens

aangekomen, een bewijs, dat de Court eene andere

te Delft

opvatting reeds tot

van groothandel had dan de Staten stukken werd,

aanvrezige

;

voor deze

wijze van gunst, verlof

bij

verkoop gegeven.)

Artikel stapelstad

verkocht turers

zou

was

geen

7

eindelijk

verlangde, dat geen laken uit de

verzonden (zeker

tweede

worden,

voor

stapelplaats

Nederlanden zouden mogen

voordat

het

„finalyk"

de controle) en dat de Adven-

binnen

de

Vereenigde

kiezen. (Dit laatste voorschrift,

dat zeker vrees verraadt voor een gedeeltelyken terugtocht

naar

Zeeland,

zal

wel het eenige geweest

van ganscher harte mee instemde)

Zie bet geheele

Reglement

in de Res.

zijn,

waar Delft

')•

van Holland van 19 Juni 1621.

;

91

De

voorschriften van het hier beschreven reglement waren

zeker in vele opzichten lastig genoeg en

't

is

geen wonder,

dat de Merchant Adventurers te Delft ze in hunne

gewone

scherpe taal „voorbeeldeloos hard" noemden. Maar de inhoud

was toch nog lang had,

't

Rotterdam gewenscht

niet zoo, als b.v.

geen wel de moeite waard

om nog

is,

even aan te

toonen, omdat die stad zelf later de Engelsche Court heeft

gekregen en toen heel andere meeningen verkondigde. In hunne vroedschapszitting van 7 Juni 1621 dan hadden

Heeren

de

Rotterdam aan hunne afgevaardigden

van

Statenvergadering een

den

ouden

lijstje in

om

handen gegeven,

concurrent Delft op

te

ter

daarmee

Behalve de

frisschen.

punten omtrent de geverfde lakens, de tarra en het bereiden van lakens,

aangenomen

die

komen, verlangde Rotterdam ten

Ie,

dat

weer

in

Court maar

de

om

toegestaan,

zijn

en in

't

reglement voor-

:

voor

jaar

1

zou worden

middelerwijl te bewerken dat de Hollanders

Engeland werden behandeld naar de entrecoursen

(handelsverdragen) uit de dagen van Elizabeth, in

het dozijn ten

den invoer zouden gesteld worden

bij

dat

26,

van

die

opgerigt

ende

dat

selve

gilde

sullen

Inkoomen

int

bij

de

de

selve

drie gulden lijks

')

„een generaal gilde over alle de geünieerde

van

Provintien

't

bijzonder,

't

de spelden weer op 2| stuiver in plaats van 9 stuiver

dat

de

Laakenneeringe

zal

werden

Engelse aan Niemandt

als die

mogen verkoopen. Ende

dat

van

voort

Gilde ten Proffyte van de Generaliteit

off in

den Eynde een zekere

Gildebroeders

soude

werden

somme

betaelt,

jaar-

mits dat

daermeede de verhooginghe op de Laackenen onlangs geconsenteert, soude

')

koomen

te cesseeren."

Rotterdam bezat toenmaals heelwat speldenindustrie;

er bestond

sedert 1594 een belangrijk speldenmakersgilde, (zie de keur daarvan in een der keurboeken).

een

van de middelen

te helpen.

De verhooging van

om

't

invoerrecht was zeker

de Engelsche metaal-industrie op de been

92 Dit laatste punt vliegen

den

natuurlijk

onmogelijk

dat

stellen,

te

op

voor

op

b,v.

de

zijne

verschillende

Engelschen

geheel

beurt als

trust

of'

de Merchant Adven-

zooals

een

om

„generale gilde" zou

ook den Nederlandschen

zou

treden,

en

men van

't

stellen,

te

deden

Het

slaan.

maar

staat

syndicaat zelf

bijzonder slim bedacht,

kleinhandel

maken,

lakenhandel in

turers

is

klap

één

in

of

stint

maximum

vast te

de Court zou koopen. In allen gevalle

zou zoo'n gilde de Engelsche Fellows in hun handel eenigszins de wet kunnen stellen ten opzichte van kwaliteit, prijzen enz.

De

contributie van

macht van

't

/'

som zou

o of een andere

eensdeels de

gilde versterken en anderdeels een verhooging

van accijns (en invoerrecht) doen vervallen,

die Rotterdam oog was, gelijk alle belemmeringen van den dien tijd. Daardoor zouden ook de Hollandsche

een doorn in invoer

in

van Engelsch laken beter kunnen concurreeren

importeurs tegen

"t

Adventurers,

de

die

immers

al

lang van de Staten-

Generaal vrijdom van convooi voor hunne lakens, karsaaien en

hadden.

baaien

De Hollandsche

importeurs, maar ook

de Entrelopers, die blijkbaar te Rotterdam opgedoken waren

evengoed

als

te

Amsterdam. Immers, achter het voorstel kwam nog het dreigement: „soo

van het „generale gilde"

men

nyet

dat

Rotterdam

laten moet

wil

aennemen,

sal

werden,

verclaert

opentlijck de Entreloopers sal

ende

dat

opseggen,

dat

toe-

men de Engelse Court sgne vrijdommen dat anders Rotterdam aen de

Entreloopers deselfde vrijdommen sal geven"

').

') Het genei'ale gilde is niet aangenomen, maar, zooals bekend is, werd 17 jaar later (1638) een soort provinciaal gilde opgericht in het

lakenvak,

de

„Droogscheerderssynode," eene vereeniging der laken-

bereidersgiklen van 10 steden. Rotterdam heeft daaraan meegedaan,

ofschoon het toen zelf de Engelsche Court had en de „Droogscheerders-

synode" daar ook eenigszins vijandig tegenover stond

kamp

(zie Dr.

Kern-

„de Droogscheerderssynode" in het Feestgeschenk aan Prof.

Rogge 1901 en mijn „Textielindustrie van Oud-Rotterdam" Jaarboekje 1900).

in Rott.

93

Na

vaststelling van

de

,voorbeeldeloos harde" regle-

't

ment op 19 Juni 1621 wordt voorloopig niet meer

moet

niettemin

want

het

is

Adventurers

de Resolutiën van Holland

in

van de Com't

nog wel eens

ze

zeker

dat

zelf),

ze

van

de

zeer spoedig, behalve

Delft

in

gekomen,

verzoekschriften

latere

(uit

maar

te Delft gerept,

ter sprake zijn

den vrijdom van invoerrechten op laken, saai en baai, ook

van

verkregen

heeft

vrijstelling

huishoudende

de

gemeenschappelijke

En

tafel.

van

wijn-

in

1625

ontheffing

de

lakens, die binnen een jaar

laken

men kan nagaan

zoover

Adventurers

der

van

invoer

de

Hamburg

meegedeeld,

zelf

van den invoer

helft

').

aanzienlijk geweest.

1629 werd

in

:

vrij

is

dertig duizend stukken de

worden voor

zal

mocht dus dragelijk genoemd wor-

positie der Court

en

zijne

na den invoer weer worden

verscheept naar Engeland of naar

den

met

wordt gemeld, dat

ook verleend

convooi

de

De

en bieraccijns voor

voor het courthuis

en

leden

dat

in

eene memorie

ongeveer

jaarlijks

werden

aangevoerd (dus

in de beste jaren te

Middelburg,

toen dat de eenige stapelplaats was).

De

regeering

gasten

het

kranen,

lichters,

betaling

bank

;

Prinsenhof.

was,

deed

Delft

aangenaam

wagens,

alleen

Het

hadden

de

ten

gerieve

eerste

alle

jaar,

Engelschen

beurs

om

moeite,

maken

te

werkvolk,

stichtte zelfs eene

zij

'),

van

verblijf

;

enz.

zij

haren

zorgde voor

tegen

en eene

billijke

wissel-

van de Adventurers van het toen

die

gebruik

bank

nog

er

gemaakt

van

niet

de

Amsterdamsche wisselbank, om hunne gelden naar Engeland over te maken. Maar den lOen Januari 1622 kwamen ze overeen, ,de wissels in Delft te maacken". Ze hielden dit evenwel niet vol, daar de Delftsche bank lang niet de

'j

Zie

")

Zie

Sou t endara, blz. 26. van Blej'^swyk „Beschrijv.

beurs en wisselbank

zijn

van Delft,"

van korten duur geweest.

blz.

552 en 665;

94 soliditeit

en

den

verkreeg,

en

dit

heden,

zich

die

naam van

grooten

Amsterdamsche

de

gaf aanleiding tot verscheidene moeilijklater

Rotterdam

te

en

herhaalden

daar

nader beschreven zullen worden.

Nog

eene tweede dergelijke belofte deden de Adventurers

1622, namelijk „de retourwaaren niet meer in Amsterdam

in

soodra

te

zoeken,

in

voldoende

Delft

genoegen

laatste

en

vervuld,

voorwaarde

dit

weer den ouden

1635

in

Delft

lust,

te

vertrekken, en toen het

kwam,

daartoe

eindelijk

was het

was aen sekere waeren,

gebreck

retourvrachten behoefden"

geheele genot

het

1623 toonden de Adven-

in

om

evenwel nooit naar

is

Delft

lieeft

van de Court bedorven. Reeds turers

gefurneert

zijn

keuze en soo goede coop als tot

quantiteit,

Amsterdam". Deze

sou

suffizantelick

die

„omdat

er te

voor hunne

sij

').

Zoodra de Rotterdammers er de lucht van kregen, dat

weg

Court uit Delft

de

de voelhorens

uit.

wilde, staken ze onmiddellijk

weer

Begin September 1623 hadden de burge-

meester Nobel en de secretaris Sraoutius in den

Haag

reeds

een onderhoud met den Delftschen „Courtmeester", en dadelijk

trokken

daarna

vergadering

waren mede

ze

ze terug te in

de

weg

uit

Delft

niet

minder dan

Het

eerste

naar

Delft

toegelaten.

en werden er in de 13en September

Den

Rotterdam en deelden hunne bevindingen

Zoo bijzonder mooi stonden de was wel zeker, dat de Engelschen

vroedschap.

kansen nog niet

waarvan

zelfs

Court

der

;

het

wilden,

maar tegen

Rotterdam bestonden

acht bezwaren').

was „de swarigheyt van de A gesproken is. Ze wordt

boven

r

m

niet

i

n

i

a n e n",

nader aan-

maar is toch gemakkelijk na te gaan. Rotterdam was nog steeds in onrust, daar de Remonstranten er „geheyme conventikelen " bleven houden, begunstigd door geduid,

Soutendam,

')

Zie

^)

Zie Rottercl. vroedscbapsresolutiën, 15 Sept. 1628.

blz.

26.

95

sommige regeeringspersonen, maar steeds zooveel mogelijk gestoord en belemmerd door den vervolgzieken schout Dullaert

').

was

leven,

Juist nu, na den treurigen aanslag op Maurits'

deze

ketterjager

weer

drukker

in

de

weer,

hetgeen telkens tot tumulten en beroeringen aanleiding Misschien

dachten

gaf.

Adventurers, dat Rotterdam hierom

de

de Staten niet veel gedaan zou kunnen krijgen, dat er

bij

in

't

bijzonder

geen

verlof zou te

bekomen

zijn

voor een

Anglikaanschen kerkdienst, waardoor de Arminianeu overmoediger konden worden. Immers, de Engelsche dienst week

meer

af

van de Nederduitsch-Gereformeerde Kerk dan de

Remonstrantsche, In

de

tweede plaats was er eene „swarigheyt" over de

garnizoenen.

Dit stond voor een deel in verband met wegens de pas genoemde beroeringen had Rotterdam een garnizoen gekregen, maar buitendien was er, wegens de tamelijk open ligging der stad, vrij dicht bij het oorlogsterrein, ook meer kans op geregelde inkwartiering

het vorige punt

dan

in Delft en

:

andere steden

'),

en de Adventurers vreesden

blijkbaar dat ze dan niet vrij zouden

gewoon waren, vooral omdat

zij

kunnen

blijven, zooals

er wel eens licht

Engelsche

of Schotsche troepen konden ingelegerd worden. de derde plaats werd de twijfelende vraag gesteld of

In

de stad kon bewerken, dat de tarra alleen daar zou worden dit niet kunnen gedaan krijgen, zoodat, we zagen, de Adventurers dikwijls hun goed moesten

„gemaekt." Delft had gelijk

Van Rej'n „Geschiedk. beschrijving van Rotterdam" I, blz. 365. Deze meer gevaarlijke ligging is voor Rotterdam eene belemmering geweest de geheele 17e eeuw door en is een factor, die tot *)

Zie

^)

dusver te weinig in rekening

Amsterdam en Rotterdam

is

gebracht, b.v.

bij

vergelijking tusschen

Het grootendeels wegvallen van dien factor is zeer zeker een van de oorzaken, waardoor de Rotterdamsche haven tegenwoordig die van Amsterdam zoozeer overtreft. Het heeft trouwens overal meegemerkt tot belangrijke veranderingen in het zeeverkeer.

in dien

tijd.

96 verzenden ongekeurd en dus in onzekerheid, of de verkoop wel geldig was. Dit was een van de redenen,

vertrekken

te

om

uit Delft

geen wonder, dat men onderzocht, of het

;

in

een andere plaats beter zou gaan.

kwam

Daarna

Zou

vroeg

b.v. (zoo

stationneeren

art.

tot

Maas

de

n

zou Rotterdam kunnen

:

1 o o p e rs (Art. 4). Rotterdam een uitlegger kunnen

5)

den Briel,

bij

toegang

den

het oude stokpaardje

wering der E

zorgen voor

om te

t r e

'?

de Entreloopers met geweld

ontzeggen

?

(Men was zeker

bang, dat deze heeren zouden gaan stuivertje wisselen met de Court

de Court naar Rotterdam,

;

De twee

laatste

punten

(7

naar

zij

Delft.)

en 8) waren meer voorwaarden

dan bezwaren en hadden weinig

om

't lijf.

Het eene betrof

„bevloyen van de pakhuizen," dat wil zeggen het be-

het

schermen daarvan tegen de hoog e vloeden,

dam toenmaals nog

veel

't

geen

meer noodig was dan

in

te

Rotter-

onze dagen.

Het andere was, dat de Burgemeesters van Rotterdam een brief zouden schrijven naar Londen aan den principalen Court" '). Tot dit laatste was men natuurlijk gaarne bereid en wel tot veel meer. Met haar gewonen ijver voor deze zaken zond

van

regeering

de

Rotterdam

October de burge-

in

meesters Nobel en van Berckel naar Londen met de opdracht, dat ze niet alleen het hoofdbestuur der Fellowship te Londen

zouden bezoeken en spreken, maar ook

duizend gulden Men had

—

mochten beloven,

vier- tot zes-

als

't

noodig was.

namelijk gehoord, dat de secretaris van Middelburg

ook reeds

te

Londen was, om te zien, of kon lokken.

hij

de Court van

Delft weer naar zijne stad

Hier

*)

vestigd 1623,

we^r onbetwistbaar, dat het hoofdbestuur niet gevasteland, zooals Lingelbach beweert, ook niet in

blijkt

was op

een

kleineren

't

toen

tijd,

stapel

Rotterd. en Dordt

men

toch een hoofdstapel te

te Delft had.

komt

Hamburg en een

In alle onderhandelingen

van het courtbestuur te Hamburg voor en dan nog maar nl.

omdat

h

ij

op

met

Delft,

slechts eenmaal, zoover mij bekend, een lid

weg

is

naar Londen.

bij

toeval,

;

97

Toen de Rotterdammers terugkwamen, konden ze berichten Middelburg bot had gevangen, maar Rotterdam kreeg

dat

Court evenmin

de

ze

;

bleef voorloopig te Delft (waar ze

trouwens nog verbintenis had tot 1629). Carleton was

roepen

van

deze onderhandelingen niet te hulp ge-

bij

de Rotterdammers hadden zeker voorloopig genoeg

;

mooie beloften en begrepen, dat

zijne

koning

Jacobus

Maurits

nu, na den aanslag op

na

en

zijn „principaal"

't

leven van Prins

„Ambonschen moord",

den

niet beter te

spreken zou zyn dan twee jaar tevoren.

Maart

In

nu

1625

dadelijk

Jacobus

weer

Rotterdamsche

bericht van

hem

Merchant Adventurers nu bepaald

de

dat

sterven en

te

I

in de

Den 14en April werd een

resolutieboeken.

voorgelezen,

kwam

evenwel

Carleton

verschijnt

uit

wilden vertrekken. Hij schijnt dus zelf zijne diensten

Delft

weer aangeboden

te

hebben

en de Rotterdamsche burge-

')

waar

vergevingsgezind

meesters,

ze

't

belang

der

stad

konden dienen, trokken onmiddellijk naar den Haag, ,om van deselve de geleegentheyt daervan te verstaen" '). Men de

achtte

Karel

al

I,

kansen

was

nieuwe regeering beter, daar

onder de

hij

streng Protestant, toch niet de theolo-

gische waanwijsheid zijns vaders bezat en daarentegen meer

gezond

verstand.

Toch kwam men ook nu

niet

verder

de onderhandelingen bleven slepen en Rotterdam kon niets

doen dan steeds blijven uitkijken. Het was

te

in deze

omstandig-

1628 de secretaris van de Engelsche Court Hamburg, Joseph Harry, op zyne reis naar Enge-

heden,

land

')

dat

in

om

„de gelegenheijt te zien".

jaars,

had trouwens de Courtmeester

door Rotterdam kwam,

Tevoren,

van Delft

zelf,

in

't

begin

des

Misselden, de Court nog eens aan

boden, maar ten antwoord gekregen dat ze

Amsterdam aangemochten komen,

vrijelijk

maar geen voorwaarden hadden te stellen. Dit is de laatste poging om hun zetel in de machtige koopstad aan Vroedsch. Res., 7 Jan. 1625). 't IJ te vestigen. (Zie Amst

der Adventurers geweest

')

Rott. Vroedschapsresolutiën,

1

April 1625.

7

;

98

Men

hem

ontving

zeer

beleefd,

bood hem eenige „stadts-

kannen" ten geschenke aan en verzocht hem mee

kwam

dat de Court er

Ook

had nog wehiig gevolg, zoodat

dit

te

werken,

').

weer voor de zooveelste maal de oude

1629 eens

in

weg werd ingeslagen

een burgemeester en de heer Nobel trokken nogmaals naar

Prinsenhof

het

verbloemden

Delft

te

en boden

')

van die dagen heet

stijl

— gelijk het in den — „sooveel courtoisie

aen als deselve met reden soude mogen begeeren".

Hierna verflauwde de

ijver der

Rotterdammers plotseling;

de vroedschap werd niet meer gesproken van de Merchant

in

—

Adveuturers

bijna vijf jaren lang.

De Adveu-

Dit zwijgen had natuurlijk zijn goede redenen.

hunne

turers met

half-officiëele positie in

hadden voortdurend aan

alle

kanten

Engeland en

te letten

op de doornen,

aan de rozenstruiken der octrooien en privilegiën

die

hier,

al

te

welig groeiden. Hadden ze in Nederland wat rust van wege

dan begon

de

autoriteiten,

in

Engeland, ten minste

men had

last

1629

en

1630.

jaren

lang

het

behalve

al

gauw een

of ander gehaspel

dezen tyd der Stuarts. Of wel

beide landen tegelijk, zooals in de jaren

in

Karel

I

had,

zooals bekend

is,

eerst vier

parlement overhoop gelegen en had

met

zijn

in

1629

—

toen

te regeeren.

in

—

naar huis gezonden,

om

absoluut

Dit was heel aardig en gemakkelijk voor hem,

dat

het

groote moeite kostte aan geld te komen,

zonder dat het Lagerhuis belastingen toestond. Karel wist zich

te

helpen door

verklaren,

te

bekende

alsof

Strafford

allerlei

ze

hem

oude heffingen opnieuw geldig

nooit

gestaakt

spoedig

waren,

waarbij

onwaardeerbare

de

diensten

bewees. Het tonne- en pondgeld was een van die belastingen.

Daar het zeer drukkend was voor handel en scheepvaart, vond het in de kringen der kooplui dadelijk groot verzet.

')

^)

Rott. Vroedschapsresolutiën, 11 id.

Mei

1628.

12 Nov. 1629.

:

99

Merchant Adventurers. Dezen besloten te Londen allen

niet het minst bij de zelfs

monde van hun hoofdbestuur

bij

handel

staken

te

en gaven

bewijzen van hoogen burgermoed

De

daarmee een der eerste

').

Koning meende dezen tegenstand

trotsche

breken door Governor and assistants voor

te

kunnen

raad te roepen

zijn

daar kregen ze bevel, eene algemeene vergadering der Fellowship te beschrijven en den koninklijken wil kenbaar te maken,

De oproeping

dat de Courts heropend moesten worden.

kwamen

schiedde en de Adventurers

hun huis sterk

het

Londen, maar

te

hunne

als

b

y V e

1

n.

Er

is

zij

zich niettegenstaande hare

beschouwde

koninklijke

charters, toch

en niet

een werktuig der regeering.

De Koning, broederschap

van

die

andere en

ontbinden

een

als

door

vervangen

stand

en

de

en

hovelingen

vijf

bestaan

zaken bleven slepen, dat

stilstaan, tot groote

Ruim

eene andere,

Maar

h^'

kwam

zoover als deze; de nieuwe Fellowship, die n.b.

eens

edellieden

uit

lichaam

vrij

meening was, wilde nu de

zooala zgn vader reeds eenmaal gedaan had. niet

jaren

is

schade van Engeland, heeft

kwam

zou, :

niet tot

de handel bleef

Hamburg

en Delft.

de Fellowship ditmaal den strijd

volgehouden, afwachtend, of de Koning, evenals wijlen vader, vanzelf zijne genade weer aan zou bieden.

Karel hoofd

dat

niet

den

in

pondgeld

deed,

schoot

te betalen

hebben de Adventurers gelegd:

zijn

Maar toen

eindelijk het

ze beloofden het tonne- en

en boden zelfs den geldgragen

nog eene belangrijke som teruggaf

viel

niets in de geschiedenis der Fellowship,

dat zoo duidelijk bewijst, dat

als

beslist en

met algemeene stemmen

:

pakhuizen zouden geslo-

dat de

besluit,

ten

toonden zich even

zij

overlieden

ge-

grooten getale naar

in

ineens, als hij

hun

^).

*)

Zie Lingelbach, „a brief history', blz.

°)

Zie Lingelbach, „a brief history', blz.

XXXin. XXXIV.

Koning maar

octrooi

100 7en

Den

December

van

plakkaat

Karel

I

1634 '),

dan

verscheen

een

gedrukt

waarbij nogmaals aan de Adven-

turers het monopolie van den uitvoer van wollen manufac-

turen verleend werd, nu echter naar een gebied, dat eenigszins

van

afweek

tot aan de

vroegere

de

Somme werd

monopoliesfeer: Noord-Frankrijk

meer

er namelijk niet

alle zoodat Hamburg

maar daarentegen aan de andere

havens opgenomen,

bij

genoemd,

Duitsche

zijde

een meer cen-

trale ligging kreeg dan vroeger.

Om tijd

aan de Entreloopers, wier getal natuurlijk

onmogelijk alle

in

dezen

weer geducht toegenomen was, „het bedrijf niet geheel

werden

maken",

te

de Adventurers verplicht,

Londensche kooplieden (geen winkeliers), vóór

langden,

het

eerstkomende

die dit ver-

van Johannes den

feest

Jan 1634) op te nemen in de Fellowship tegen betaling van 50 pond, terwijl die van buiten Londen

Dooper (dus vóór

toetreding zouden hebben tot Sint Michiel

gelegenheid

tot

aanstaande,

tegen

zonen

was

een

intreegeld

van 25 pond, en hunne

en dienaren tegen slechts 20 nobels. (Van leerjaren

geen sprake).

hierbij

intreegeld

loopers

St.

verdubbeld

zijn,

wenschten

die

afloop dezer termijnen zou het

Mochten

er

echter Entre-

van deze schoone gelegenheid geen gebruik

maken,

te

Na

worden.

maar

liever

bij

beroep bleven, dan zouden die gestraft

hun oude verboden worden en wel door

de beruchte Sterrekamer.

Toen de Adventurers in 1634 met dit nieuwe koninklyke hunne tweede wederopstanding beleefden, was het niet noodig, hunne Court te Delft nieuw op te richten, want die was blijven bestaan tijdens de jaren, dat de Fellowship „niet bestond". Ze had ook, zooveel in haar vermogen was, nog teekenen van leven gegeven, o. a. in 1630, toen de octrooi

Staten-Generaal

plakkaat

')

(ook

al

geen vrienden

in

nood) het tarra-

opnieuw verscherpt hadden. Het protest, dat het

Aanwezig

in

't

Rott. archief, Bundel Eng. en Schotsclie Court.

101 Delftsche Courtbestuur hiertegen indiende, was zoo krachtig

men

en welsprekend, dat

in

den besten

had kunnen verlangen. Al

niet beter

tijd

van de Fellowship

dadelijk in

't

begin de

bewering, dat het plakkaat eigenlijk niet mocht gelden, daar

Het met de octrooien van 1587 en 1598, maar ook met het jus gentium en het jus Domini in 't algemeen, wat de requestranten uit het bij hen zeer bekende en beminde Romeinsche recht uitvoerig aantoonden. het zonder toestemming der Adventurers gemaakt was streed

met

Hierna

—

den

!

recht, niet alleen

alle

weer afdalende

inhoud van

't

tot de droevige werkelijkheid

plakkaat nagaande,

—

kwamen

en

de ver-

toonders weer eens met kracht op tegen de keuring buiten de plaats van verkoop. Die werd toch voor inlandsche lakens hier ook niet gevergd.

„hebben

Emden

en al

we zoo'n ')

„Nergens," zoo eindigde het protest,

met de tarra

last

als hier. In

verkoopen we op droge tarra

onze lakens daar (op de plaats

Hoogmogenden

en Spanje (Uwer

zonder eenige tarra"

^)

Hamburg

en toch worden

zelf) getard. Ja, in

België

vijandsland) verkoopen

we

').

Maar de Staten- Generaal, gedreven door Holland, stoorden zich niet aan de vertoogen der (niet-bestaande) Fellowship.

Integendeel,

maanden

bij

later,

van

wijze

antwoord besloten

eenparige n ')

optreden

Hieruit

eenige

dat het tarra-plakkaat in al zijne gestrengheid

zou gehandhaafd worden en in alle Dit

ze

blijkt,

provinciën op

voet^). der dat

Staten-Generaal te

Einden

teekende

meteen de

ook nog eene Court kwamen, hetgeen nergens

toenmaals

bestond, ten minste dat er nog Adventurers

anders nog gevonden

is, ook niet door Lingelbach. Volgens het Nederl. plakkaat moesten de lakens vóór de keuring nat gemaakt worden (om te zien of de krimp er uit was). ') Deze plaats bewijst, dat de Court vanuit Holland ook nog waren -)

naar België exporteerde, natuurlijk met *)

de

Zie

het

Nieuwe

aanvullingen van

Groot Plakkaatboek

Plakkaat 22

fol.

Mei 781.

licent.

op de tarra van 25 Oct. 1618, met 1617, 24 Juli 1630 en 30 Juni 1631.

102 politieke

verhoudingen

waren dan

in

met

1598 en dan

Engeland, in

had

men van Engeland onder

wat

te

hopen en

te

tlie

geheel anders

1621. In die vroegere tijden

Elisabeth en Jacobus

vreezen gehad, nu, onder Karel

I I,

nog die

met het parlement, behoefde men den Britschen leeuw niet meer te 'ontzien. Daar echter de oude voorrechten niet officieel werden ingetrokzyn

krachten

verspilde

den

in

strijd

ken, bleef er eene tegenstrijdigheid heerschen in de bepalingen

der Staten-Generaal, die later aan alle partijen gelegenheid gaf,

hare

wapenen

van onophoudelijken

De Rotterdammers,

zoeken, zoodat hier een bron

eruit

te

strijd

aanwezig was.

die in

1634 aan den vooravond stonden

van den feestelijken intocht der Court ten hunnent, konden dus

een

voorgevoel

hebben van de moeiten,

de hooge overheden te wachten stonden.

die

hun met

DE INTREDE DER ADVENTUREKS TE ROTTERDAM.

De regeering van Rotterdam had zoolang

de

Adventurers

in

Engeland

zich in

stil

gehouden,

ongenade waren,

maar zoodra er kans was op herstel, waren ook de Rotterdammers weer op het appel, om de Court tot zich te trekken. Den 14en Juni 1634 reeds werd in de vroedschap meegedeeld, dat de Engelschen nu bepaald van Delft afscheid genomen hadden en „dat de koning van Engeland sou hebben bevolen, dat de Entreloopers souden sijn geconjungeert met de Engelsche Court". Dit was dus bijna 6 maanden voordat Karel

I

zijn

waarschijnlijk

plakkaat

hebben

van de

dien

inhoud

Rotterdamsche

uitvaardigde

heeren

')

;

van den

Engelschen gezant Carletou of wel van nog hooger personnages vernomen, dat het herstel der Fellowship op de genoemde voorwaarde spoedig zou plaats hebben. Hun zoo spraken zy ijver werd nu nog verdubbeld, want met een gloed, waarvan zelfs de dorre vroedschapsresolutiën den weersch^'n uitstralen nu zullen de Entreloopers, die hier zijn, allen kunnen blijven (in de nieuwe waardigheid

—

—

van

Courtleden

tegen

den prgs van 25 pond) en de oude

komen erbij vanuit Delft, mitsgaders de Entreloopers van Amsterdam en elders, dus Rotterdam kan alle En-

fellows

')

Zie Rott. vroedschapsresol. 14 Juni 1634.

104 handelaars

gelsche

muren

zien.

echter

nu

verliezen, Is

Altijd,

dan

niet, 't

Is

binnen

als

broeders

als

het nu de Court krijgt.

moeten

vereeiiigd

zijne

Komt

die

we de Entreloopers ook nog

dus er op of er onder

!

wonder, dat de Rotterdamsche vroedschap nu op

het

eens f 60000 beschikbaar stelde in plaats van de vroegere f 6000 ? Ze richtte zich met die groote som tot het hooge

waarover straks sprake was, namelijk tot den

personnage,

van

tresaurier-generaal

Koning

Engeland,

dus

eigenlijk

tot

den

Deze was natuurlijk voor een argument van die kracht zeer toegankelijk reeds den 28en Augustus kon meegedeeld worden in de vroedschap, dat Karel I zijne toestemming had gegeven tot de verhuizing naar Rotterdam, zelf.

:

zoodra

de

Fellowship weer hersteld

had toen evenwel

f 60000 nog

zijne

zou

zijn.

De Koning

niet in handen,

want

de Rotterdammers waren zoo voorzichtig geweest, ze alleen

beloven

te

tegen den

tijd,

dat

w

e r

k

e

1 ij

loopers als Courtleden in hunne stad souden

Wat

er

verder

nog geofferd en beloofd

k

Entre-

alle

zijn. is

en de (uu rustende) autoriteiten der Fellowship

bij

Carleton

zelf,

wordt

maar er is geen reden om aan te nemen, dat dit minder was dan tevoren, in 1623 en '25, was bepaald, namelijk f 6000 uiterlgk "). In hoeverre Carleton meegewerkt heeft, is ook niet precies hij heeft dit in allen gevalle zeer geheim na te gaan gemeld;

niet

;

gehouden,

om

Delft

niet

nog

Delft

vertrouwde

naest

God de Court

te

voor de borst

altijd

te

op den man,

stooten.

Want

„aen wien het

dancken had".

Burgemeesteren van Delft schreven nog in 't laatst van 1634 een brief aan Carleton, om hulp tegen de booze

*)

De Resolutiën van de Vroedschap in 1634 spreken er als van de ƒ 60000 (deze komen pas voor den dag

evenmin als er

niet van in

1636,

kwestie over ontstaat) ; de missiven aan Burgemeesteren zeggen

ook hierover niets en de stadsrekeningen ontbreken helaas lot 1644.

!

105

plannen van de Adventurers, die weg wilden gaan, ze

Delft

te

,

omdat

de noodige retourwaren konden koopen".

niet

Dit was geen goede reden, zoo betoogden de Burgemeesteren,

want

om

Adventurers

de

als

alles in Delft te

dat het te krijgen was

Deze

brief

')

men hopeloos

dat

bewijst,

was en

geraakt

cirkel

hielden aan hunne belofte,

zich

koopen, dan zou de handel wel zorgen,

dat

een vicieuzen

drukke koopstad

geen

Delft

in

meer kon heeten. Carleton zal er wel geen uitweg op geweten hebben er is althans geen antwoord van hem aanwezig, maar wèl is het een feit, dat den 5en Februari 1635 het „concordaat" der Adventurers met Rotterdam ;

gesloten werd.

De onderhandelingen

hierover,

die

dus

nog

vrij

lang

geduurd hebben, ook na het verschijnen van het koninklijke plakkaat, zijn gevoerd van

meesteren

Puyck,

B

en

wege Rotterdam door de 4 Burge-

Van Berckel, Sonnemans, Hartigsvelt, üytshoeck benevens de vroedschapsleden en van de

e z e ra e r

bestuur der

zijde der

Adventurers door het

Delftsche Court, namelijk S a

deputy-go vernor,

W

i 1 1 i

a

m

Co

Reyms, John Quarles

c

k c r o f t,

en

m u e A v e r y, 1

tresorier,

Barney

Antony Fletscher,

assistenten en Thomas Clarck, secretaris, met autorisatie van het hoofdbestuur, geteekend door den

consul van de sociëteit te Londen,

eques auratus

civis et

Londini in Anglia

').

De onderhandelingen 't

schijnt),

')

Zie Zie

niet

meer

te

vinden

t.

a.

naar

p. Bijl. VI.

den aanhef van het concordaat, hier achter

blijkt

zijn

1623 waren geopperd. Sommige daarvan hadden

Soutendam

een afschrift in

Weer

(die

hebben natuurlijk weer geloopen over de bezwaren,

die reeds in

')

Thomas Moulson,

Aldermanniis sive consularis Civitatis

't

Bijl.

A, naar

Rott. Archief (Bundel ,Eng. en Schotsche Court").

hier, dat

het hoofdbestuur te Londen zetelde.

106

nu weinig kracht meer, b.v. dat omtrent de Arminianen, want de tijden waren veranderd men beijverde zich alge;

meen,

rampzalige

de

doorluchtig

had

twisten

vergeten,

seminarium

Remonstrantsch

het

reeds

doen

te

van Frederik Hendrik

voorbeeld

muren en Rotterdam had zonder

op

het

Amsterdam

;

binnen

zyne

veel tegenspraak van de

andere steden toegelaten, dat de Arminianen twee kerkhuizen in een verborgen hoekje. Men kon ook mee beweren, dat Rotterdam om zijne Arminiaansche neigingen nu nog minder invloed in de Staten had dan

hadden

gesticht

moeilijk

anderen.

De bezorgdheid omtrent

eveneens

minder

op

mooie plakkaat van den

uitlegger

volgehouden

om

van

plakkaat

ten

de eisch omtrent

;

minste

meer

niet

alles te

doen

van de Staten-Generaal van 1599,

1617 en 1631

in

vercrijgen"

te

werd

Briel

Rotterdam moest alleen beloven

;

het

vernieuwd

Koning Karel had

den

bij

Entreloopers moest

de

voorgrond komen, nu men het

den

(zie

boven) „effective ujtvoering

waar tegenover de Adventurers zich ver-

'),

plichtten tot dezelfde

werkzaamheid vóór de uitvoering van

het koninklijk plakkaat

').

was het bezwaar omtrent de tarra grooter geworden na de nieuwe verordeningen van 1630 en '31. Daarentegen

Om

de Fellowship op

Rotterdam

Het moest

ronduit n.b.

dit

punt tevreden

gezegd

een

te stellen,

Donquichotterie

moest

begaan.

beloven „de uyterste moeyte te doen",

om

de meting alleen in de stapelplaats der Adventurers te doen

Het zou beproeven, de Staten-Generaal, met herroeping van vroegere ordonnantiën, hiertoe te bewegen door bepalen.

volgende mooie redenen wateren,

rivieren

ende

:

„onse stadt

ander

is

versien

met versche

nootsakelyckheden, bequaem

ende nut tot de natmakinghe ende preuve van de laeckenen.

En •)

»)

wij

willen een stantvastigen ende sekeren cours van de

Zie het „Concordaat", art. 30. id.

art. 51.

107

metinge

stellen,

op

zwart

staan

andere steden

Ook

wit

het

in

meters de

Zoo kwam het

').

concordaat,

Engelschen.

de

Rotterdam

tot spot van de

in

denzelfden

regeering

van

Richelieu,

en defensief verbond. Dit beloofde

of-

een nieuwe opleving van den oorlog

te land,

die sedert de

inneming van Maastricht wat flauwer geworden was de

Prins

nomen en was,

het nieuwe plan was, zooals

om samen met

Reeds

vrij

algemeen bekend

de Franschen de Zuidelijke Nederlanden

Rotterdam nu moest

veroveren.

te

').

eene belegering van Breda onder-

1634

in

tijd,

der Republiek andere, grootere

Fransche

de

bekende

het

naam

in

met

Juist

met de Adventurers, voerde

onderhandelde

Hendrik

besprekingen

had

te

!

voor

Frederik

over

coopluyden"

de

de

doen opteeckenenen ende preuve

de kwestie van de garnizoenen was nog steeds een

bezwaar dat

aan

geven

doen

te

te

door

Generaal,

Staten

o,

van ieder laken

lengte

hierbij tot de basis der

krijgsverrichtingen behooren, vooral in den wintertijd, daar

het

zich

met

zijne

ongeveer

ijsvrije

rivier bijzonder leende

voor troependepót in het barre seizoen. In

den

winter

1634

van

op

1635

kregen de burge-

meesteren van Rotterdam tweemaal een van die korte missiven van den toenmaals zoo machtigen Frederik Hendrik,

waarin hun werd aangezegd, dat er soldaten zouden binnendie ze hadden te voorzien van logies. De eerste is Nieuwjaarsdag en spreekt van twee compagnieën, die Frankrijk komen en te Rotterdam moeten blijven, zoolang

komen, van uit

het

water

garnizoen"

dicht te

is,

gaan.

om

dan weer naar hun „gedestineert

De tweede

dateert

van 28 Februari

kapitein Brogghe van Dordt met zijne Rotterdam moest ingekwartierd worden „tot naerder ordre". Later, in de maand Juni, kwam er nog

en

bericht,

compagnie

dat

te

')

Zie het „Concordaat", art. 34.

»)

Zie Blok „Gesch.

v./h.

Nederl. volk", IV blz. 394 vig.

108 een compagnie uit Zalt-Bommel, alweer tot nader order en

bestemd

waarschijnlijk

voor

de groote onderneming tegen

En in 1636 werd weer eens een Den Bosch naar Rotterdam gedirigeerd ').

de Zuidelijke Nederlanden,

compagnie

Het

uit

dus

is

wel te begrijpen, dat de Adventurers op

waarborgen

goede

punt

inkwartiering,

minder

omdat

vooral

gewensclite

wenschten er kans

landgenooten,

omtrent

vrijdom

dit

van

was dat men hun de

zooals

de

soldaten van

William Brogglie zou toestoppen. Ze verkregen van Kotter-

dam

volledige geruststelling op dit punt. Artikel 9 van het

beloofde vrijdom van garnizoenen, mitsgaders

„concordaat"

van waken, wachten en contributiën hiervoor, terwijl artikel

20 nog ten overvloede bepaalde, dat geen

Schotsche noch

Enge

1

s c

h e of

andere soldaten binnen Rotterdam logee-

rend, ooit in de huizen der Fellowship zouden

worden inge-

kwartierd.

Toen

alles

dit

zooveel

mogelijk

naar den zin der

was afgehandeld en het verdrag gesloten en deden de Adventurers weldra hun blijden

beide partijen

bezegeld

dan

was,

intocht te Rotterdam.

Wie gen

in

der

't

voorgaande de langdurige en onvermoeide pogin-

Rotterdamsche regeerders gevolgd

heeft,

die zich

stellen,

over meer dan een halve eeuw, kan zich voormet welk eene vreugde en voldoening ze de nieuwe

gasten

begroet

uitstrekten

hebben.

Natuurlijk

zorgden ze voor eene

een

van

behoorlijke

ontvangst

Bulgerstein,

op de plaats, genaamd het Roode Zand, waar

:

deel

het

oude

de hooge dijk een rechten hoek vormde, en waar in

't

huis

begin

eeuw eene Fransche school was gevestigd, werd ingericht voor Courthuis, d. i. kantoor en woning voor den der

ITtï

Courtraeester,

den deputy

^),

den secretaris, den predikant,

') Zie den bundel Missiven aan Burgemeesteren van Rotterdam 1621—37. "j Gouverneur en deputy zegt art. 8; hieruit is op te maken dat

de Court te Rotterdam weer wat

meer beteekende dan

te Delft,

waar

109 den conciërge, mitsgaders drie boden en den koster. Tevens

moest die te

dienen als logies voor de verdere Adventurers,

het

Rotterdam wilden wonen of

om hunne

zaken

die er tijdelijk

Er moet dus

vrij

geweest zijn, want de conciërge kon er houden voor de ongetrouwde Courtleden. Mocht weinig

te

plaats

zijn,

kwamen,

wat ruimte ook nog open tafel

doen.

te

er intusschen

dan wilde de stad nog zorgen voor

andere huizen tegen eene matige huur. Pakhuisruimte schoot

op het erf van

er

't

Courthuis ook nog over

;

maar buiten-

dien verklaarde Rotterdam zich bereid, op een terrein in de

buurt

nog nieuwe

te

bouwen,

als het

noodig was. Dit

is

echter niet gebeurd.

Alle onderhoud was voor rekening van de stad.

Het Courthuis was dus eene

factorij, zooals b.v.

de Duitsche

Nowgorod, Bergen, Londen, Brugge enz., een logement voor de komende en gaande Adventurers, met eigen tafel en min of meer strenge huisregels. De Waalsche Kerk, vlak tegenover het Courthuis, werd handel

ook

gehad

heeft

Anglikaanschen dienst, „de exercitie van

ingericht voor den

de Christelijcke de

disciplyne

gelijk

hadden te

en

de

in

ende

gereformeerde

ordre

Rotterdammers

van

religie

volgens

de Kercke van Engeland",

het voorzichtiglijk in

't

contract

uitgedrukt. Ze wisten, hoeveel last de Adventurers

Hamburg gehad hadden van begrepen

dat

de

de rechtzinnige Luterschen

')

strenge Calvinisten in de Staten van

Holland ook wel eens aanmerkingen konden maken, vooral

met het oog op de Remonstrantsche afwijkingen, die te Rotterdam geduld werden. We zullen weldra zien, dat deze struisvogelpolitiek hun weinig gebaat heeft. Trouwens,

een deputy was. Het is zelfs waarschijnlijk, dat de Court te Rotterdam jaren lang de hoofdfactorij der Fellowshij) geweest is op

slechts

het

vasteland,

daar juist omstreeks 1635 de dertigjarige oorlog in

de gruwelijke phase trad, waarin Duitschland bijna geheel verwoest

werd en de Duitsche handel haast onmogelijk werd. ') Zie Lingelbach „the M. A. at Hamburg", blz. 270.

110 toevoeging aan

de

einde van art. 7 bewees genoeg, hoe

't

de dienst in deze kerk zou afwyken van de „ware Christelycke

gereformeerde religie

;

er

werd namelijk

geen andere Engelsche kerk

in

in verzekerd, dat er

Rotterdam zou geduld worden

en dat in de Courtkerk alle prediking „tegens de leere oft

Kercke van Engeland" zou belet worden.

discipline van de

Het eerste moet doelen op den Engelschen dienst, die, sinds 1627 gehouden werd in de Sint Sebastiaanskapel in de Lombardstraat

'),

waarschijnlijk voor de RotterdamscheEntre-

loopers en het bewijst dan, dat de Adventurers die concur-

renten niet alleen in hunne Court, maar ook in hunne kerk wilden

trekken.

Het

laatste is waarschijnlijk verzocht,

om

koning

Karel

een

plezier te doen, die een afschrik

had

alwat

van

I

van zijne kerk afweek.

De Engelsche

dienst in

de Lombardstraat schijnt ook werkelijk opgehouden te

zijn,

we lezen in de vroedschapsresolutiën, dat de Walen, hunne kerk aan de Court hadden moeten afstaan, de

want die

Sint-Sebastiaanskapel in de plaats kregen.

Het oude klassieke hoekje van de Hoogstraat, dat

tot

de Fransche wijk was geweest, werd nu dus het

sche kwartier belangrijk

behoeve

punt

der

dusver

Engel-

van Rotterdam. Maar ook op een ander stad verrezen nieuwe instellingen ten

der Engelsche gasten

;

de Blauwe Toren, die

nog

overgebleven was van de oude vestingwerken langs Blaak en

Nieuwe Haven, en die zich bevond ongeveer op de plaats, waar nu het Beursstation staat, werd bestemd tot stads-

wisselbank,

die

Rotterdam

moest

oprichten, evenals

vroeger Delft, Middelburg en Antwerpen dat hadden moeten

moeten doen voor die

in

"t

gemak

1598 was gesticht

der Adventurers

bij

').

En

de beurs,

den ingang van het Haringvliet,

werd nu verplaatst naar de Noordblaak, om ze dicht

>)

Zie

Wm.

Art. 27.

de

Steven „the History of the Scottish church at Rotterdam'

Edinburg and Rotterdam 1832, -)

bij

blz.

325.

111

bank

nieuwe

hebben. (Ze was daar in den beginne een

te

zeer bescheiden gebouw, eene soort loods aan den waterkant,

en

pas in het actiejaar 1720 uitgebreid tot hare tegen-

is

woordige grootte).

Voor de wisselbank moest Rotterdam echter vergunning hebben

van

ook nog

in

zelfde jaar

we spoedig

zooals

van Holland, en het verkreeg die

Staten

de 't

1635, ofschoon niet zonder moeite,

zien zullen.

Zoo bracht de komst der Adventurers

te

Rotterdam de

inrichtingen mede, die op de stad als het ware den stempel

groothandel drukten.

van den zonder

terdam

Het jaar 1G35 kan daarom

het geboortejaar van Rot-

overdrijving

groothandelsstad

als

De Adventurers hebben Rotterdam wel

genoemd worden. niet

gevonden

als

een visschersplaats, zooals ze beweerd hebben van Antwerpen,

maar

En

toch

al

stad groot

beweren), tot

het

tevoren

het

plaats,

die

nog pas

in

opkomst was.

inslaan

van

bewandeld bij

de

weg dan

Rotterdam had

zich,

dien in

't

men laatst

de komst der Zuid-Nederlandsche vluchtetot

toenmaals

visschery, eene

breederen

een

had.

opgewerkt

bezat

zij

gemaakt hebben (zooals ze zelf later wel wilden zoo heeft toch hunne komst aanleiding gegeven

der 16e eeuw, lingen,

eene

als

kan men niet op zekere gronden zeggen, dat

vrij

de

derde

naast

reeds

stad

van de Republiek

de

oude levensbron, de

;

belangrijke industrie, terwijl de handel,

behalve het marktverkeer met den omtrek en eenige betrek-

kingen het

met de Hollandsche en Zeeuwsche steden en met Ryngebied, ook reeds zijne connecties had

Duitsche Oost-

in

en

West-Indië en

in

Engeland. (Als bijzonder,

minder bekend bewijs van dezen Engelschen handel, moge hier

vermeld

worden,

dat

veer op Londen was op Antwerpen

')

').

reeds

in

1(312

een

geregeld

met een veer De Oost- en West-Indische compagnieën ingesteld, tegelyk

Zie Reaolutiën van de Rott. Vroedschap van 1612.

112

hadden vanaf hare oprichting kantoren of kamers

maar deze waren

terdam,

niet

van de grootste,

te

Rot-

b.v.

lang

van Middelburg).

niet zoo belangi-ijk als die

Had Rotterdam dus in 't begin van de eeuw nog bij de Zeeuwsche hoofdstad moeten achterstaan en dong het misschien omstreeks 1630 nog met deze om den voorrang, was

zoo

1631

in

de komst der Engelsche Court toch

bij

voor een ieder duidelijk, dat het zijne Zuidelijke concurrente geheel overvleugeld had. Het was nu de

tweede koop-

stad der Nederlanden geworden

en het heeft dien

rang

weer

niet

losgelaten

Adventurers

de (Uit

dit

betrekkelijk

kan

laatste

handelaars,

al

juist

waren,

factor

al

Middelburg, ook

al

zijn

spoedig weer heengegaan.

zeer duidelijk blijken, dat deze

hebben ze misschien den stoot gegeven

tot

toch voor Rotterdam niet de onmis-

nieuwe ontwikkeling, bare

gelijk

om

eene

belangrijke

rol

te

spelen.

Toen zij meenden, dat hun verblijf aldaar lang genoeg geduurd had, gingen zij heen, maar Rotterdam kon het ook zonder hen af.) Het is hier de plaats, om de stedelijke wisselbank, zooals Rotterdam die oprichtte, op

Middelburg niet

het

haar

Delft

iets

belangrijkste

Republiek,

toe,

en

maar de

voorbeeld van Amsterdam,

geldinstituten

in

te

is

wel

de vroegere

ze heeft toch eenige beteekenis

weten

bestaan terwijl

der

't

nader te beschrijven. Ze

gehad en

rekken tot in den Franschen

tijd

Delftsche al spoedig weer verdwenen moet

zyn na het vertrek der Adventurers. Mr,

W.

C.

Mees, een

Rotterdammer van geboorte, heeft in zijn bekend werk over het Bankwezen in Nederland gedurende den tijd der Republiek ') ook de Rotterdam sche wisselbank besproken, maar slechts zeer kort en hij erkent zelf dat het onderwerp lang niet uitgeput is. Het stedelijk archief bevat nog ver-

')

in

Mr.

W.

Nederland

„Proeve eener Geschiedenis van het Bankwezen gedurende den tijd der Republiek", Rotterdam, 1838.

C. Mees,

113 schillende

bescheiden,

instelling

kunnen

waard

zoover ze te

het

tot

maken hebben met

Rotterdamsche

beroemde

geld

echte

bleef liggen Toren

geldfilter. ;

ieder

evenals

de

Een geldmagazijn, wilde mocht er

die

geven op de vaste voorwaarde, dat het binnen de stevige muren van den Blauwen

rente kreeg hij dus niet, integendeel,

;

toe

iets

deposito-bank

bewaring

in

moest

dan

Amsterdamsche vooreerst eene gelegenheid zijn wisselen van vreemde geldsoorten, ten tweede een

een

i.

licht over deze

de Merchant Adventurers.

wisselbank

geldmagazijn en ten derde een d.

wat meer

heel

Enkele daarvan zullen hier ter sprake komen,

zijn.

De

die

doen opgaan en de bestudeering zeker

betalen

(Men vindt

grootboeken en van het bewaren. gelijkenis

bank nam

met onze tegenwoordige niet elke

waardig geld,

hij

moest nog

voor de moeite van het inschrijven

muntsoort aan

de

hier eenige

safe-deposits). ;

in

Maar de

zy weerde alle minder-

dat toenmaals zoo menigvuldig was, en

liet

alleen bepaalde groote munten door hare loketten passeeren.

Daarom was ze tegelijk een zuiveringstoestel, een filter. Van pasmunten hadden alleen de schellingen toegang en dan nog maar voor één tiende van den geheelen inbreng. Het voordeel voor den koopman was nu hierin gelegen, dat hij

eene veilige bewaarplaats had voor handelstransactiën

bij

gesloten te

laten

zijn

geld en dat

hij

kon betalen of betaald worden met

beurs, namelijk door bankgeld van zijne rekening

overschrijven

op

de

rekening van een ander of

omgekeerd. Omdat nu het bankgeld door de bovengenoemde filtratie beter te vertrouwen was dan gewoon courant geld, moest iedereen op een dergelijke betaling

in de

bank gesteld

zoodat de bank werkelijk een grooten geldvoorraad moest vastleggen. (Minder dan 300 gulden mocht niet worden ingebracht). Natuurlijk verkreeg het bankgeld zoodoende zyn,

een zeker agio boven het gewone betaalmiddel. Te Amsterdam is

dit

agio altijd

tot veel kleiner

hoog geweest, omdat daar de schellingen bedrag werden toegelaten en in 't algemeen vrij

8

114

daarom heeft de Rotterdamsche bank nooit zoo'n aantrekkingskracht gehad als hare Amsterdamsche zuster en gaven op den duur Rotterdamsche ingewerd

scherper

zetenen

zelfs

toegezien

;

aan

voorkeur

de

de

laatste,

al

trachtte de

stad dit op alle wijzen te verhinderen.

De

drie tot dusver

genoemde functies der bank moesten

haar maken tot eene zeer soliede en

vrij

gemakkelijke instel-

ling voor den groothandel te Rotterdam en omstreken,

maar

gaven nog geen gelegenheid, om den handel met verder

ze

gelegen streken van dienst te turers

was nu

schikt middel hebben,

zenden, daar

te

in de

zij,

Nederlanden

om hunne

zij

;

moesten een ge-

gelden naar Engeland over

we weten,

zooals

in-

Voor de Merchant Adven-

zijn.

hoofdzaak

juist dit de

meer goederen

altijd

dan uitvoerden.

Daarom werd te hunnen behoeve de bank ook dienstbaar gemaakt aan het koopen en incasseeren van wissels en aan het overmaken daarvan op Londen. zelfs,

alle penningen op

De

stad verplichtte zich

wissel te nemen, die de Adventurers

wilden remitteeren op Londen met een „agio" van 4 groot

Vlaamsch de

op

ieder

pond

sterling en onder

waarborg van

Daarentegen waren de Engelschen

schatkist.

stedelijke

niet gedwongen, van deze diensten gebruik mochten ook gerust door tusschenkomst van anderen remitteeren, eene vrijheid, die ze zich te Delft ook voorbehouden hadden. Maar in Delft hadden ze van die van hun kant

maken

te

;

ze

vrijheid gebruik

kassier

als

te

om

gemaakt,

nemen

en

de Amsterdamsche wisselbank

dat

meenden de Rotterdamsche

heeren toch te moeten voorkomen

hunne

al

Rotterdam,

goederen in

verkoopen

bankgeld,

en

al

:

de Adventurers moesten

op beding van betahng

hunne

l)ehandelen en sluiten binnen Rotterdam.

De

te

op Londen

')

stad had natuurlijk liever aan hare bank het monopolie

toegekend

')

wissels

Art. 49.

gezien,

maar

ze

heeft

dit

niet

gedaan kunnen

115 krggen

de

zelfs

:

verplichting,

die

tegen

de

jaren,

want

eene

bankiersdiensten

op

jaar, terwijl daaren-

voor

beloofde

drie

Fellowship had na afloop van den vasten

de

nog twee

termijn

wel

hare

stad

Fellowship nu

de

had genomen, gold maar voor één

zich

jaar optie. Zulk een overeenkomst moest

kiem

vruchtbare

zich

in

dragen van geschillen

en

moeilijkheden en die zijn er dan ook meer dan genoeg

uit

voortgekomen. De Adventurers wenschten volledige

vrij-

want zy wilden genieten van het goede bankgeld en van de groote soliditeit der Amsterdamsche bank de Rotterdammers wilden daarentegen volledige verbintenis aan de bank van Rotterdam. Het feit, dat men eene geregelde verzending van alle gelden der Adventurers, die naar Enge-

heid,

;

land moesten, door tusschenkomst van den Rotterdamschen

geldhandel

mogelijk

handelsconnecties

van

van die stad met het Britsche

met de wisselbank werd door Rotterdam nog nieuwe handelsinstelling opgericht, waarvoor

Tegelijk

tweede

permissie

van

de

noodig was,

Staten

kamer van Assurantie. van en

Of

die

namelijk eene

ook de vrucht was

wensch der Engelsche gasten wordt niet gemeld daarom ook niet waarschijnlijk. Maar dat ze voor

een is

hen

reeds

rijk

groot belang moeten geweest zyn.

vrij

eene

ook

wel, dat de

achtte, bewijst intusschen

eene

aantrekkelijkheid

meer

te

moest

zijn,

is

wel

buiten twijfel en evenzeer, dat ze het hare moest bijdragen tot de uitrusting van

Rotterdam

als

„de tweede koopstad".

Behalve met de genoemde instellingen en gebouwen

men

de Adventurers nog in

lijkheden meters,

en

vouwers,

't

gevlei

gemakken. pakkers

en

De

met

allerlei

„Sociëteit"

kwam

vriende-

mocht eigen

andere knechts houden, ook

eigen makelaars aanwijzen ten getale van zes (die intusschen

vooraf

den gewonen eed op

*t

stadhuis

moesten doen). Ze

kreeg het gebruik van kaden en kranen tegen zeer matige vergoeding

:

jsleslepers",

ook

zou

de

stad

haar helpen

aan

lichters,

wagenaars, schippers, „arbeyders en werklieden

:

116 te

land

's

nachts

De

en

van

rij

water"

te

en

overmaat

tot

paar

wachten

beloften

werd

een

van

veiligheid,

hunne pakhuizen

bij

door

gesloten

eene

zetten.

typisch-

Rotterdarasche verzekering, die bewijst, dat de Adventurers de „gelegentheyt" hunner stapelplaatsen vooraf goed

Rotterdam

namelijk

zich

van watervloet"

te bevrijden

stadt in

verbond

„alles

opnamen

doen,

om

de

Dit doelde dan zeker

').

der pakhuizen, waarvan

bijzonder op het „bevloejen*

't

te

ook gesproken wordt, namelijk het beveiligen door ophooging en vloedplanken.

Het Courthuis en de kerk lagen, zooals we weten, op hoogen Schielandschen dijk en waren dus tamelijk

den

hooge vloeden, de kaden echter aan

veilig behalve bij zeer

Leuvehaven

de

den

en

Steiger,

die

kwamen, waren toenmaals zonder

hier

aanmerking

in

twijfel lager

dan nu en

moeten dus wel geregeld last van het water gehad hebben. Bij deze schildering van de vreugdevolle ontvangst der Adventurers zijn reeds verscheidene artikelen van het con-

Er

cordaat ter sprake gekomen.

andere

over

vestiging

de

en

wel juist

van

kooplieden

voornaamste gerekend worden.

nog

blijven er echter

diegene,

die

in

vreemde

in

We

't

vele

algemeen by

landen

als

de

zullen die hier behan-

delen,

geordend naar natuurlijke groepen, heel anders dan

in het

concordaat

zelf,

manier

dooreen

staan,

afvraagt,

van

dit

ze eigenlijk

zoodat

men

op eene wonderlijke

zich

met

verbazing

hoe eene vereeniging, die zoovele rechtsgeleerden

onder hare

gekomen.

waar

hoofden

telde,

verdrag (en

aan

zoo'n vreemde volgorde

is

maakt de studie ook van de andere) nog al omslachtig

Intusschen,

het

feit

bestaat en

en moeilijk.

De groote wenschen die

der Middeleeuwsche en latere kooplui,

op vreemde landen handelden, lagen op het gebied der

belastingvrijdommen ')

en

Art. 37 tot 48 van het Concordaat.

der

rechtspraak.

117

Wat

het

1599,

nam men

betreft,

by

verleend

die

zorgen,

dat

gehandhaafd werden. Dan

plakkaten

die

zouden dus de Adventurers genieten

inkomende convooien baaien

binnen

ze

Engeland

naar

(eventueel)

of

van de Fellowship

stapelplaats

vrijdom van

Ie

:

lakens,

weer uitgevoerd

een jaar

Hamburg

of

op

karsaaien

en

convooien op dezelfde goederen,

van uitgaande

en

indien

natuurlijk in het

grondslag de voorrechten, door de Staten-

tot

hun octrooien van 1587, 1598 en vernieuwd waren in 1617 en 1631. Rotterdam

Generaal

zou

punt

eerste

concordaat

werden naar andere

eene

2e verminderd tarief voor

;

hunne

andere

koopwaren,

die

geen stapelartikelen waren

3e

zachte

behandeling

in

geval van smokkelen, zooals

de

reeds lijke

Goede

de

Filips

had toegestaan

die

toelating in havens,

waar

;

4e de behoor-

;

storm of dergelijke

ze door

ongelukken zouden verzeilen.

Maar

deze gunsten werden door Rotterdam uit eigen

al

bevoegdheid of wel op eigen

risico

nog belangrijk

uitgebreid.

Behalve de lakens enz. zouden ook de Engelsche zijn

vrij

en

van invoerrecht, opdat de fellows daarvan behoorlijk

goedkoop

vrijdom

van

evenzoo

zou

niet

enkel

voor de genoemde Courtwaren, maar ook voor alle

Tevens beloofde

binnen

die

men

vrijdom

punt

van

dat

van

licenten,

geweest

gesproken

;

de

was^

zeker

't

jaar

de

gelden

wollen

weer weggingen.

een „vrijgeleijde en sauf-conduit" in

Rotterdam en onderhoorigheden

men

En

kunnen hebben.

hun genot zouden uitvoerrecht

manufacturen,

(als

bieren

')

die

werd

omdat

in

kon

krijgen).

Van

Middelburg zoo'n voornaam

hier

de

en zelfs in geheel Holland

gedaan

Staten

zelfs

uitvoer

in

't

concordaat niet

naar

de

Zuidelijke

Nederlanden, waarvoor die licenten noodig waren, hier niet veel beteekende.

')

Rotterdam beloofde echter belangrijke vrij-

Het Rott. rechtsgebied strekte

en een klein deel van IJselmonde,

zich uit over geheel Schieland

118

stellingen op

't

gebied der accijnzen.

Naast

inkomende Engelsche bier zouden de Adventurers ook nog onbelast inlandsch bier en onbelasten wijn kunnen

het

De conciërge

drinken.

mogen

inwonende

hield voor

hij

hun

voor

huishouden

maar

„in groote, blijken,

zal

de

die

buiten

er

gemeyne

;

er

is

woonden, zouden

vrijheid

der

stad

denken,

zelfs

dat

dit

met elkaar alles

Court bestond nog

in

sommige jaren beweerd,

Men moet

I

gewoonte,

de

alle

intusschen niet

lafenis gebruikt is

tot eigen

altijd

om

aan de bezoekers een glaasje bier of wijn

in de

;

op toondagen

schenken en

te

Adventurers met hun grooten handelsgeest konden ook

de

den te

Zooals later

een buitengewoon druk

Adventurers meer bier en wijn insloegen dan

tappers

die

felle ws,

kunnen doen. Alles echter

evenzoo

deze

tafel,

en logeerende

niet in cleyne quantiteiten".

van

is

gemaakt

gebruik dat

Courthuis zou die dranken

't

„officieren"

broeders,

overige

de

en

van

inslaan voor zichzelf en voor de

lust

om

bedwingen,

niet

gaan verkoopen,

al

was dat

van hun ruimen

voorraad

strengelijk verboden.

Verder werd nog vrijdom van accyns beloofd voor „andere huyshoudende provisie", o. a. van 40 ton turf en brandhout voor

ieder

middel van

De

controle hierop zou plaats hebben door

geteekend door Courtmeester en secretaris.

lid.

accijnzen waren evenwel, zooals bekend

geen 15e

De

briefjes,

zuiver

eeuw.

stedelijke

instelling

Integendeel:

het

meer,

grootste

is,

zooals deel

in die

dagen

b.v.

in de

kwam

aan de

provincie en behoorde tot de „gemeene middelen", ingesteld

de

bij

stad.

Unie

Nu kon

van

Utrecht,

Rotterdam dus

het

kleinste deel

was voor de

dit laatste vrijelijk kwijtschelden,

maar voor 't eerste moest Holland verlof geven. In 't concordaat werd daarvan echter met geen woord gesproken '), zeker omdat de Court te Delft den vrijdom reeds genoten had, maar de Adventurers konden toch wel bevroeden, ')

Zie art. 9.

119 de

dat

de

ïStaten

Het

spraak vestigde.

wantrouwen

nog

altijd

uit

vreemde

het

Engelschen,

de

Bij

voort

natuurlijk

van

maken.

eigen consulaire recht-

naar

sproot

rechtsbedeeling

aanmerkingen zouden

iioodige

verlangen

eilandbewoners,

als

geweest

groot

al

wantrouwen in de waar men zich

land,

dit

is

men mag

en

daarom

onderstellen, dat de Adventurers in den grond huns

harten

wel

niet

minder gewenscht zullen hebben dan vol-

ledige crimineele en burgerlijke jurisdictie voor alle Engelschen

bovendien gemengde rechtbanken voor

en

tusschen

hen en de bewoners van het vreemde land

op de

Alles

rechtszaken

alle

wijze,

zooals de Europeesche

tegenwoordig nog genieten

Maar deze

ze

Turkije en China.

in

was

wensch

zelf.

mogendheden

opzichte

ten

der

Nederlanden

reeds lang een droombeeld, zooals in 1598 duidelijk genoeg

was

gebleken weinige,

dat

met

concordaat

het

breiden.

En

Het

het octrooi van de Staten- Generaal.

in

gegeven was, trachtte men nu

toenmaals

Rotterdam

zooveel

mogelijk

uit

in te

had de stad groote macht, ten minste

hierin

zoover het haar eigen rechtsgebied betrof.

De Staten-Generaal hadden spraak

toegestaan

over

Middelburg had ze

Rotterdam

gaf ze

rechtsgebied,

over

uitgebreid

over

alle

over

alle

Gemengde rechtspraak Nederlanders

als

dan

in

de

fellows

'),

hadden

in

geringe

actie instelde tegen een

')

Art. 12.

')

Art. 18 en 19.

stad

in

haar

zelfs

nog

verworven

geschillen tusschen Engelschen

de

mate.

Court,

de

'^).

Staten-Generaal

weigerd, het Rotterdamsche concordaat het

van

fellows,

die het burgerrecht van de stad

hadden of nog zouden verwerven en

eigen civiele recht-

Engelschen

zoowel

Entreloopers

diegenen,

slechts

suppoosten

de

Indien

nam

volledig ge-

ze op, al

was

een Engelschman eene

Nederlander (of anderen ingezetene),

;

120

moest

dan uit

van

de

bank

kan

:

van

wel

vooral

beroep

de stedelijke schepen-

tot

ging

was,

ingezetene, dan had die de

een

zoo'n

in

geen den

intusschen

neus

wenden

zich

hij

waarvan

bank,

anders

zelden

heel

geval

Courtmeester

niet

in

't

de

die zijn

eisch

tusschen

van de stad. Dit

dan een wassen

iemand gevonden

heil zocht bij

zijn

waar nog

er

zal

en

geweest

echter

keuze

zijn,

die

den Engelschen rechter,

bijzonder werd voorgeschreven, dat

eene zaak moest blijven, waar ze eenmaal aangelegd was

').

genoeg om dit te begrijpen hun tevens voor de stedelijke rechtbank eene bijzonder gunstige rechtsbedeeling gewaarborgd werd. Er zou voor hen eene aparte rol gehouden worden „van de hangende saecken de Engelschen betreffende, opdat deselve eerst ende vóór andere saecken mochten worden geexpedieert ende geeyndigt". Ja, er werd zelfs beloofd, dat hunne processen zouden worden afgedaan 14 dagen nadat ze in geschrifte waren '). Waarborgen voor snel recht, niet te versmaden in dien tijd van lange procedures. Trad een Engelschman vóór burgemeesters en schepenen met eene schuldvordering, dan mocht aan zijn schuldenaar geen uitstel van betaling verleend worden met alle middelen moest de rechtbank zyne eischen steunen, ook, zoo noodig, met vervolging en gijzeling. Woonde de

De Adventurers waren hebben

en

gezorgd,

slim

dat

schuldenaar buiten het Rotterdamsche rechtsgebied, dan zou de stad hiervoor medewerking vragen van de Staten-Generaal.

Een

Engelschman

gearresteerd

woi'den,

meester, tenzij

hij

Crimineele Generaal in •)

Art. 16.

')

Art. 16.

»j

Art. 22.

""•)

Art. 24.

't

zelf

echter

zonder

kon

voor

goedvinden

van

schuld

den Court-

insolvent of voortvluchtig was

rechtspraak

hadden

^)

nooit

').

de

Staten-

geheel niet willen toestaan, en hierin week

;

121

Rotterdam weinig van dat standpunt af. Alleen de handhaving der Courtreglementen werd het Courtbestuur gelaten wel

en

van

opzichte

ten

Dus

Engelschen.

kring. Het

de

van

en

fellows

alle

bewaring der orde

:

stond den Courtmeester

vrij,

andere

eigen

in

in verband hier-

mee, de leden der Court of andere Engelschen te arresteeren,

hunne goederen in beslag te nemen en zelfs gebruik te maken van de „stadsgevanckenisse met isers ende andere instrumenten".

Maar voor al het overige stonden de Engelschen onder gewone crimineele jurisdictie van burgemeesters en zoo werd nog uitdrukkelijk vermeld schepenen, b.v. „voor vechten, hoereeren ofte diefte". Maar ze hadden toch

de

—

—

ook

hunne

weer

hier

bijzondere

waarborgen,

buiten

en

behalve het eigenaardige voorrecht van de Staten-Generaal

omtrent het arresteeren van den beschuldiger tegelijk met

Engelschman

aangeklaagden

den

goederen

ook

niet

Alleen

in

:

dat

schending van de majesteit der

mocht verbeurd-verklaring

Ook werd aan bewijs

sterk

hunne

strafvonnis

crimen laesae majestatis werd eene

voor

gemaakt

uitzondering

bij

over een fellow de doodstraf werd uitge-

indien

niet,

sproken.

mochten

Zoo

').

worden verbeurd verklaard

geval,

dat

plaats

hebben

doelt op

zeker

Nederlandsche

regeering,

').

de Adventurers nadrukkelijk verzekerd

van

het

bovengenoemde wantrouwen

—

— dat

„indien het geviel, dat iemandt van de societeyt ofte haer-

adherenten

luyder

hoede

!)

doot

gequetst,

geslaghen

gewont

wierde

ofte

binnen

de

(dat

Godt ver-

stadt

ofte

de

limiten ende het gebiet vandien", de regeering van Rotterdam

„van stonde aen zou en

worden dat

hij

alle

devoir" zou doen, opdat de misdadiger

gegrepen

„ende

in de

gevanckenisse geleyt",

daarna, zonder uitstel, „soo severe zou worden

*)

Zie boven blz. 67.

')

Art. 26.

122 gestraft,

zou dienen tot exempel van

als

anderen!"

alle

')

Evenzoo moest verzekering gegeven worden van bestraffing schade zoude doen aan schepen, tonnen, die

dergenen,

kabels of koorden door „losmakinge, snijdinge ofte brekinge".

zouden

Zij

daarenboven

ende restitutie"

gedwongen worden

tot

„reparatie

In geval van diefstal zou de stad zorgen,

gestolen goederen door den officier (baljuw) terug-

de

dat

').

werden en tegen betaling alleen van de onkosten

gezocht

werden terugbezorgd aan de Engelsche eigenaars schipbreuk

Bij

oude

het

dat

betrokken

de

Adventurers blijkbaar voor

ze hadden zich ten minste doen Rotterdam moest zorgen voor teruggave der

strandrecht

beloven,

:

tegen

goederen

gewoon bergloon,

Voor het overig

ramp

ofte andere arbitraire correctie".

deel der provincie zou

verzekering van de Staten zien

Hiermee

is

te

niet zoo

hebben,

Rotterdam dezelfde

verkrijgen

maar

ringen genoeg,

mooi geweest, ze

om

bood te

't

als

concordaat die aangeeft;

men

wellicht zou verwacht

toch nog voorrechten en verzeke-

spreken van belangrijke begunstiging

boven de eigen Rotterdamsche burgers. In

men

ze

bezat

;

').

de rechtspositie der Adventurers te Rotterdam

geteekend, zoover de letter van is

de

willen afdwingen of geweld pleegde, zou gestraft

zou

worden met „gevanckenisse

ze

als

gebied der stad gebeurd was en dat degene die te

op het veel

vreesden

").

't

algemeen kwa-

overeen met de positie, die de Court

te

Hamburg

alleen schijnt daar de crimineele rechtspraak over kleine

misdrijven in de eigen hand der Adventurers geweest te zgn,

zoodat ze alleen voor ernstige vergrijpen onder de stedelijke

rechtbank stonden,

")

Als buitengewone gunst, ')

mag

aan

Art. 4.

•)

Art.

')

Art. 6.

*)

Art.

*)

Lingelbach „the M. A. at Hamburg".

5.

3.

't

einde

nog vermeld

123 worden, dat de stad Rotterdam beloofde,

Engeland

tusschen

en

geval van oorlog

in

de vloten der Adventurers

Spanje,

begeleiden niet 2 oorlogsschepen, vanaf de

te

Theems.

Maas

tot

de

Dat zoo'n oorlog zou uitbarsten, was intusschen

')

dagen niet zeer waarschijnlijk koning Karel I toch was bijzonder vredelievend wegens geldgebrek — maar de mogelijkheid bestond, en daarmee de kans, om in handen

in deze

:

;

vallen van de gevreesde Duinkerkers.

te

En wat

stelden

gaven

gunsten,

nu

en

—

zeiden het reeds

Adventurers

de

beloften

maar

?

Slechts

al

deze

al

we

artikelen van gewicht.

Vooreerst de belofte, dat niet alleen

ook

tegenover

vijf artikelen

hun uitvoer zou geschieden

het de Nederlanders betrof).

En

te

—

hun

al

maar

invoer,

Rotterdam (voor zoover wat meer beteekende

—

dat de Fellowship al haar inkoopen zou doen te Rotterdam,

— zoo wordt coopmanschappen syn indien

er voorzichtiglijk bijgevoegd

van

gelycke

deucht,

tot

-

„de

gelycken

becomen sijn" '). (Dit , elders" doelde natuurlijk op Amsterdam, en de Rotterdammers zouden liever gezien hebben, dat het maar weg-

prys, ende op gelycke

dit

bg

gedachtig

was,

gelaten

Het

schijnt

evenwel,

punt zich 't

tijt,

te

als

aan

dat

't

de

zij

elders te

geen

te

Delft gebeurd was.

Delftsche

moeilijkheden

Rotterdam niet herhaald hebben en

afscheid der Court uit Rotterdam, wordt ook

woord

gerept

Adventurers,

't

van

gebrek

aan

op

later,

met geen

koopgelegenheid voor de

geen alweer bewijst, hoever deze stad reeds

boven Delft stond).

Ten tweede de verzekering, waarvan reeds boven gesproken is, dat de Fellowship zou waken met alle kracht voor de uitvoering van het koninklijk plakkaat tegen de Entreloopers, zoodat

van

Rotterdam de eenige stapelplaats zou worden

Engelsche

alle

')

Art.

'j

Art. 50.

2.

wollen

manufacturen.

Deze

moesten

"

124

maanden

vier

minstens

hier

te

koop liggen, voordat

mochten verzonden worden naar Hamburg of wel terug naar Engeland, tenzij ze dadelijk werden afgekeurd (bij de ze

of wel

tarra)

reeds

aankomst naar Hamburg bestemd

bij

waren. Dit was voor Rotterdam het mooiste van alle artikelen

een

stevig,

echt,

(Artikel

;

51).

moest de Fellowship zich ook hier verbinden,

Eindelyk alleen

ouderwetsch stapelrecht.

groothandel

om

te drijven,

de winkeliers geen con-

currentie aan te doen (een netelig punt, waarover in Vlaan-

deren en Brabant en elders reeds veel twist geweest was).

Ze mocht hare Courtwaren aan niemand anders dan aan lakenkoopers leveren, en dan nog maar op hoeveelheden

zijn

minst in de volgende

van ongeverfd laken 5 paklakens of

:

van

„gecouleurt laken,

van

karsaaien

10

in de wolle

stuks,

't

geverwt"

van kousen, mutsen, hoeden en dergelijke

minstens

1

dozijn

Voor

').

voegd, dat het verbod,

alle

om

in

stuk,

„noorts" (van Norwich) of

zij

Devonshires, wit of gekleurd, van bruin laken eveneens stuk,

1

heel stuk,

1

„

1

geheel

cleynicheden

zekerheid werd er nog bijgeklein te verkoopen (,bij de

't

clein gewicht") niet alleen gold

voor de fellows

elle

of

zelf,

maar ook voor hunne vrouwen en ook voor de dienaars Hieruit kan blijken, hoe er ').

't

of suppoosten van de Court

vroeger wel eens mee geleefd was. Natuurlijk

ruimte

over,

toch

bleef er

om

dit

voor

de

Adventurers nog wel

en andere artikelen te overtreden. In

zoo'n geval had de Fellowship

zelf

te

zorgen voor bestraf-

fing van de schuldigen. Dit bewijst misschien beter

ander

artikel,

dat

dit

handelslichaam

opzichten mocht heeten een

had

in

toch

dan eenig

nog

„staat in den staat".

in

vele

Rotterdam

zake de opvolging van het contract niets te maken

met de afzonderlijke leden, maar alleen met het bestuur van Fellowship. Deed dat bestuur z^n plicht niet bij geval

de

•)

Art. 52.

•)

Art. 53.

125 van overtreding, dan kon de stad het daarover aanspreken. Hier zat weer eene de letter van

aan

't

't

eind van

rijke

bron van

allerlei

;

om

contract in elk geval te redden, hadden ze

opnemen ,de ook, wanneer mocht straffen).

hier bedoelde artikel doen

't

bepalingen blyven evenwel van kracht"

(d.

')

de Fellowship een overtreder eens niet

Als

moeilijkheden en

Rotterdammers zeker wel voorzien

geschillen, door de

:

i.

dit gemis van toezicht op de had de stad nu echter weer alleen

vergoeding voor

een

eigenlijke

overtreders,

het recht,

om

„duysterheden" in

't

concordaat uit

„met equiteyt ende goedertierenheyt,

te

leggen

die affectie ende faveur

bewysen". Maar indien daardoor geschillen ontstonden, zouden beslecht worden door eene commissie van 2 leden van

die 't

2 afgevaardigden van de Court, die het

en

stadsbestuur

recht hadden, zoo noodig een vijfden te kiezen

man

als „arbitrateur"

"').

Mocht de

Fellowship

langen, zoo had ze

maar

aanvulling van het te

contract ver-

spreken; de stad zou „zoo verre

verstaen als de gerechtigheyt ende reden sou vereyschen"

De duur van

de overeenkomst werd bepaald op 15

dus heelwat langer dan te Delft tract alleen

opzegbaar

zijn

;

^).

jaren,

binnenstijds zou het con-

ingeval van overmacht, namelijk

oorlog of eenige andere „quade fortuyne", waardoor de

bij

Fellowship

niet

waarschuwen

maanden

te

en

meer

veilig

zou

zijn.

blijven

Dan moest

de stad

was de Court verplicht nog zes onder bescherming der stadsregeering.

daarna

'j

Art. 54.

»)

Art. 56.

')

Zie art. 55 en het bijgevoegde vrijgeleide.

DE GROOTE STRIJD MET DE STATEN VAN HOLLAND.

In

1621,

turers

eene

al

vrij

Delft zijne overeenkomst met de

toen

had,

gesloten

hadden

de

Adven-

Hollandsche Staten daar

scherpe critiek op uitgeoefend, waarbij Rotterdam

was gebleven, maar nu, in 1635, nu Rotterdam gewaagd had een zelfde contract te sluiten als dat van

niet achter

het

Delft, zonder zich zelfs te storen

aan het reglement van de

nu barstte de storm eerst recht los. Immers, het geval was van alle kanten anders, in alle opzichten meer uitdagend. Vooreerst had Delft onderhandeld en gecontracteerd vóórdat er een reglement van de Staten bestond, Rotterdam deed het, nadat de Staten hunne afwijkende meening duidelijk hadden uitgesproken. Ten tweede was Delft eene kleine, achteruitgaande haven, Rotterdam daarentegen was zeer Staten,

gunstig gelegen en reeds zeer levendig en belangrijk, zoodat een monopolie tienmaal gevaarlijker moest

Ten derde waren de Staten dan

omstandigheden

zelf in

14 jaren

1635

ten

eindelijk,

vierde,

in geheel andere

vroeger, toen de nederlaag

van Oldenbarneveldt nog zoo versch in

En

zijn.

behoefde

't

geheugen

men

de

lag.

Engelsche

regeering, die achter de Adventurers stond, nu veel minder te ontzien

dan

in

De Hollandsche

1621. Staten

konden en moesten zich dus nu

;

127 anders

geheel

laten

schien nog meer in

gelden

dan vroeger. Dit springt mis-

oog, als

't

men nagaat,

dat Rotterdam

een der „kleine steden" was, in rang de zevende onder de

stemhebbende,

achttien

en

dat

verdrag

zijn

vooral

de

belangen kon schaden van het machtige Amsterdam (naast die

van Haarlem, Leiden en andere draperiesteden), terwgl Staten

rang de vierde plaats bekleedde,

Delft

in

Delft,

dat toch al zoo lang overhoop lag met de gelukkiger

de

nabuurstad,

in

dat

Delft,

van

gloeide

schrijnende spijt over

het verlies van de Engelsche Court.

De storm begon weer met een adresbeweging, een

aanvang

echter,

nam

in

opmerkelijk

den

genoeg,

herfst

van

ditmaal

niet

die reeds

Het

1634.

waren

„satanische"

de

maar de lakenververs van Amsterdam. Hieruit moet men opmaken, dat, al was het plan van Cockayne mislukt, de Engelsche industrie zich toch eenigszins in zijne richting had grossiers,

die

de

spits

afbeten,

ontwikkeld en dat de Adventurers zich meer dan vroeger op den uitvoer van afgewerkte goederen waren gaan toeleggen. Groot was deze beweging der ververs evenwel nog niet

hen hadden een adres opgesteld, te zamen met zekeren Petrus den Lombart, wellicht een geldschieter. Ze hadden zich hiermee natuurlijk gewend tot hunne stedeslechts zeven van

lijke

overheid,

tot

Amsterdam, want hunne klachten Staten

„klagen dat

en

van Holland, bij

burgemeesteren en regeerders der stad

ze wisten dat die het best in staat

wenschen verder 't

waren

brengen naar de

Ging toenmaals volgens den regel De ververs dan betoogden,

:

de naaste autoriteit".

hun vak achteruitgaande was wegens het invoeren der

Engelsche

geverfde

„couleure

Adventurers

zwarte

komen, want ze voerden gekleurde

in,

laeckenen"

En nu

andere dan zwarte kleur). de

te

in

(de

lakens van

verwachtten ze

geverfde

lakens

den laatsten

tijd

zelfs,

zouden

dat

laten

zeer donker-

tegen den geest van het plakkaat van 1614.

128

De Amsterdamsche vertoogers vroegen Staten

de

zou

aandringen

nu, dat de stad in

op nieuwe maatregelen, want

anders zouden honderden tot armoe vervallen of weg trekken,

koopers

anderen,

b.v.

de

verfver-

').

het

In

maar ook

ververs,

alleen

niet

van

begin

1685, toen de onderhandelingen van

Adventurers met Rotterdam ten einde liepen, begonnen

de

nu alle lakenbereiders van Amsterdam in 't geweer te komen. Ze richtten zich tot hunne hoofdlieden, die het verzoekschrift met betuiging van instemming doorzonden aan burgemeesteren en regeerders van Amsterdam. Het stuk herinnerde aan de klachten van de zeven ververs mitsgaders

den lombard, en dikte ze nog wat aan.

Het plakkaat van 1614 had alle gekleurde lakens verbehalve de gemengde kleuren, „die toenmaals grof van draet en daerom onaengenaem tot cledinghe waren" maar de Engelschen brachten nu allerlei f ij n e geverfde boden,

;

goederen binnen,

tegen

den geest van

"t

verbod, zoo b.v.

„Spaansche lakens, bereyde blancquetten, geverwde en gevryseerde allen

104,

bayen"

').

De onderteekenaars,

gildebroeders

ten

getale

van

van het lakenbereidersgilde, ver-

zochten nu, het daarheen te leiden, dat de gekleurde lakens,

van welke soort ook, niet anders dan onbereid

*)

Een

afschrift

van

dit adres is in

't

(d.

i.

onge-

archief van Rotterdam (bundel

is, dat noch in dit request, noch in het concordaat sprake is van het oprichten van nieuwe ververyen te Rotterdam ten behoeve der Adventurers, zooals in de onderhandelingen met Middelburg: dit bewijst misschien nader de waarheid der klacht, dat de Engelschen meer geverfd laken invoerden

Eng.

en

Schotsche Court). Opmerkelijk

dan ze mochten. ^)

Friseeren

is

De klachten,

I, om de lakenindustrie in Engeland zoover op te voeren, dat enkel afgewerkt fabrikaat kon exporteeren, zooals reeds Cockayne

Karel

men

het aanbrengen der kleine krulletjes op de baai. vermeld, wijzen ook weer op het streven van

hier

gewild had.

129 apprêteerd, onafgewerkt) zouden baai niet anders dan ongeverfd.

nog wat aan

te verdienen zijn.

').

na de droogscheerders met hun aanhang,

Eindelijk, even

kwamen ook

mogen binnenkomen en de Dan zou er ten minste hier

gevreesde grossiers, de lakenkoopers van

de

Amsterdam, met de bekende klachten en aanmerkingen. Zg richtten nu hun aanval voornamelijk op het nieuwe privilege van Karel

dat in het Rotterdamsche concordaat als artikel

I,

was opgenomen. Dit voorrecht

51

eenvoudig

strekken

tot

zou, naar

hun zeggen,

„ruïne ende nadeel van den lande,

bederf van den particulieren handel op Engeland en

kwam

Nederland. Het was

—

lers

dat

inclusieve"

—

achteraan

hier

te

te

Engelsche

er het bijltje bij neer

rechten

betalen

te

den uitvoer en dan hier

maar uit

en

eens

bij

En

betaalden.

moeten leggen, daar

hadden, eerst in Engeland

zij

bij

den invoer, terwijl de Adventurers die enkele betaling

(bij

den uitvoer

Engeland) bedroeg voor de Adventurers slechts 10 shillings 8

pence,

shillings

en

gelegenheid,

om

allerlei

voor den Nederlandschen koopman echter 22

pence

6

die de

I

Nog

worden

andere in

de

gerekend de mooie

niet eens

Engelschen Courtleden zouden hebben, goederen onder den naam van lakens

in te voeren tegen zeer laag tarief en te

importeurs

Nederland-

zouden daar allen moeten heentrekken en de dubbele

cousens

„tot

Rotterdam ontvangen en ver-

kocht zouden worden. Immers, de

sche zouden

dit

zoo meenden de opstel-

manufacturen

Engelsche

alle

—

verwachten

door de Court

—

bederf van de lakenbereiding in

concurrentie.

Om

daardoor nog sterker

aan de overheid nog

eens goed duidelijk te maken, hoe weinig de Engelschen al deze

voorrechten

verdienden,

werd

eindelijk

ook gewezen

op de manieren, die men in Engeland zelf volgde tegenover de Nederlanders.

'j

Aan

voorrechten dacht

Afschrift ook van dit request in

't

men daar

niet,

wèl

Rott. archief (bundel Eng. en

Schotsche Court).

9

130 aan

hinder en last

allerlei

verbodsbepalingen grondstoffen

tegen

om

onze

van

uitvoer

wezen

duidelijk

die

'),

Engelschen,

zoo bestonden reeds toen allerlei

;

den

op

lakennering,

die

wol en andere bedoeling der

de

„nu in veel steden

van Hollandt wel de principaelste neringe tot verryckinge van

werf,

landt gehouden

't

den grond

in

te boren.

De lakenkoopers verlangden nu, als tegenwicht tegen het Engelsche

dat

gevaar,

van de Engelsche Court-

ieder, die

leden wollen goederen kocht, alsnog aan de overheid zooveel

rechten zou betalen, als de korting bedroeg, die

en

tollen

de Fellows zelf genoten hadden, met andere woorden

zou hier de lasten

weer opleggen,

ei'

ingezetenen van de Nederlanden

waarschijnlijk

concordaat, Averd

op

vorderen,

aan

waarbij

dat

hij

den

bij

van

't

Adventurers

de

dat

de

en onge-

vrij

of verzenden. (Dit doelde

artikel

Hollandschen

een

gegeven,

33e

het

men

Engeland

was,

goederen

alle

mogen verkoopen

hinderd zouden

die er in

En hun tweede wensch

afgenomen.

waren

:

invoer

Rotterdamsche de

bevoegdheid

koopman den van

eed af te

Engelsche

wollen

goederen niet handelde in opdracht van een Entrelooper) '). Al de genoemde verzoekschriften vonden hun weg naar heeren

de

van Amsterdam en vandaar naar de Staten van

Holland, hetgeen blijkt uit het archief

ze

in

afschrift

feit,

dat het Rotterdamsche

Rotterdam

bezit.

lieeft

er

in

de

Staten kennis van gekregen en ze laten copiëeren.

Maar de Amsterdamsche grossiers lieten hunne hoofdmannen stelden zich, evenals

het hierbij niet;

vroeger, in ver-

binding met „die van de laekenneringe uyt andere steden" en berichtten den 12en Februari 1635 (dus acht dagen na de

sluiting

')

van

Rotterdamsche

het

Een bewgs dat deze

^)

Afschrift

ook van

Schotsche Court").

aan

de

di-akonische maatregelen niet eerst dateeren

van de regeering van Willem ofschoon ze toen pas voor

concordaat)

't

eerst

III,

zooals wel vaak gedacht wordt,

met kracht

dit adres in

't

schijnen te zijn uitgevoerd.

Rott. archief (bundel ,Eng. en

131 regeering van Amsterdam, dat ze gezamenlijk naar den

wilden

hmme

van

Holland

van

Staten

de

bij

zelf

te

Ze verzochten daarbij alsnog den machtigen

protesteeren.

steun

om

trekken,

Haag

Een

stadsbestuurders.

protestraeeting en

protestoptocht dus in de 17e eeuw.

De algemeene „Remonstrantie",

die

zij bij

die gelegenheid

aanboden, was nog wat scherper en uitvoeriger dan de bovengenoemde verzoekschriften. Ze beweerde o. a., dat de „Spaansche lakens" pas bekend geworden waren n a het plakkaat van 1614, dat ze kant en klaar ,cleyn van gespin,

van

fijn

eenige

werden ingevoerd

draet"

en

rechten,

ze zelfs

dat

in

klacht) aan particulieren

't

in

alle kleuren,

zonder

verkocht werden (de oude

klein. De gevolgen daar-

van waren, niettegenstaande het reglement der Staten van 1621, zeer duidelijk gebleken, want sedert den

Adventurers voor meest

't

eerst in

winkeliers

alle

veel

tijd

toen de

Holland waren gekomen, hadden

minder

in

de

consumptie (de

accynzen) betaald dan vroeger. Er waren zelfs „uytsnijders", die

maar de

De

vijfde

part meer opbrachten van voorheen

Remonstrantie

drong

dan

ook

in

bijzonder

"t

!

op

handhaving van genoemd reglement aan en verzocht tevens, dat

het

nog zou worden

uitgebreid, zóó dat de Engelsche

Court de Entreloopers niet kon dwingen, zich onder hare vleugelen

te

te

Rotterdam

vestigen.

Hunne Edel Groot Mogenden namen

het groote adres

genadig aan en gaven het aan eene commissie van onderzoek, die reeds den 17en Februari rapport uitbracht, gunstig

voor de requestranten. Daarop besloot de vergadering dadelijk

aan

't

breiden

van

werk „met

te

gaan,

eenige

om

het reglement van 1621 uit te

nieuwe

poincten

verscheyden inconvenienten,

raeckende"

wechneminge

tot

den voorschreven handel

').

Daarmee zou men zoo denken, dat de zaak ')

Resol. van Holland 19 Februari 1635.

beslist

was.

132

Maar neen, zoo gauw

de stad Rotterdam zich niet uit

liet

het veld slaan, evenmin als Delft dat gedaan had

nu eenmaal de Engelsche Court en het concordaat verdedigen, al was

zij 't

;

zij

had

zou de rechten van

ook tegen de Edel

Mogende Staten van Holland en West-Friesland. Rotterdam begon met copie

,om

te

vragen van de „deductie"

communieeren daer 't behoort ende daerna verder gedaen te worden ten meesten dienste van den lande" (!) Ook Hoorn verlangde zoo'n lakenkoopers,

der

maar

afschrift,

't

Rotterdam

heeft

alleen te staan

Reeds

den

deselve

me

is

te

niet gebleken

waarom

;

misschien

stad op sleeptouw genomen,

die

om

niet

').

len

Maart hielden de Rotterdamsche afge-

vaardigden hun tegenvertoog tegen de deductie, dat natuurlijk

nog

lang

al

en

uitviel

daarom

schriftelijk

moest worden

ingediend binnen eenige dagen.

Om

nu

besloten

nog eene

den

Bothwell, vergadering,

Adventurers

derde

party

te

„morgen 2 Maart" toe

om

hooren,

werd

ook

van den Koning van Groot-Brittanje,

agent

daar

te bepleiten

Tot zoover ging

te laten in de Staten-

van

belangen

de

Engeland en de

'").

nog heel kalm en

alles

netjes, en het

zou misschien Rotterdam en zijnen Engelschen vrienden met vereende

wat

te

krachten

temperen,

nog wel gelukt

zijn,

het Statenbesluit

de Adventurers in

indien

hun ongeduld

het spel niet bedorven hadden.

Deze

heeren,

gevestigd en

nog nauwelijks

nog

hadden zich reeds die zich

')

om

niet eens zeker in

in

hun nieuwe kwartier

van hunne positie aldaar,

postuur gesteld tegen de Entreloopers,

het mooie nieuwe privilege van Koning Karel I

De lakenkoopers van Hoorn hadden trouwens ook

in 1621, nevens die van Haarlem, Leiden, Enkhuizen,

Edani. Rotterdam had dus heelwat minder steun. 2j

Resolutiën van Holland,

\

Maart 1635.

Delft gesteund

Medemblik en

133

evenmin bekreunden

als

om

de vroegere koninkl^ke voorschrif-

ten en niet de minste aanstalten maakten

verhuizen.

Toen nu voor sommige

om

naar Rotterdam

dier onwilligen, te

dam woonachtig, Engelsche manufacturen aankwamen Rotterdam (zooals zeker

in vorige jaren de

te

Amsterte

gewoonte geweest

nam de Courtmeester dit op als eene grove brutaliteit liet alles in beslag nemen met de gewillige hulp

was),

en

der Rotterdamsche politie en justitie. dit

Maar de Entreloopers,

vernemende, wendden zich

als

ingezetenen der vermaarde

Amsterdam, onmiddellijk

tot

hunne burgemeesteren en op den 8eo Maart 1635

stad

kwam

regeerders en zoo

het, dat die

de Rotterdammers met „groote vehementie" op het

„Ze toon,

lijf

vielen

'),

hadden vernomen," zoo bromden ze op schamperen „dat

was gelegd op verscheiden goederen, van Amsterdam, omdat die aan de Court van de Merchant Adven-

er beslag

toekomende

aan

ingezetenen

subject zouden zijn

zoo de Heeren van Rotter-

turers, jegenwoordelijk,

dam verklaren,

residentie

hebbende binnen hare

stadt,

wat beide wordt ontkend."

En

de

ook verontwaardigd, namen dadelijk

nu

Staten,

eene scherpe resolutie

:

al

de gearresteerde goederen moesten

onmiddellijk wurden losgelaten, „kosteloos ende schadeloos"

Rotterdam moest nog denzelfden namiddag

;

zijne schriftelijke

weerlegging

der

bezwaren van de lakenkoopers inleveren,

en

—

Rotterdam moest

eindelijk

zijn

volledig concordaat

aan de goedkeuring der Statenvergadering onderwerpen"). miet de

Adventurers

Toen twee dagen later Amsterdam vroeg, of het beslag opgeheven was, antwoordden de Rotterdamsche heeren zeer naïef, „dat ze daeraf nog geen wetenschap hadden" ^). Maar de Staten verklaarden kort en bondig, dat, als

al

Maart 1635. Maart 1635. 10 Maart 1685.

')

Resol. van de Rott. vroedschap 10

»)

Resol. van Holland en W.-Friesl. 8

«)

id.

134

Kotterdam zouden

Gecommitteerde Raden

niet voor zorgde, de

er

om

komen,

de

goederen

en dat de

ontslaan,

te

Adventurers hun handel niet mochten beginnen,

toondagen

houden,

zoolang

hun

geen

zelfs

niet door de

concordaat

Staten was goedgekeurd.

Daarop schynt het beslag

te zijn

opgeheven, want men

hoort er niet meer van spreken, maar in de vertooning van het concordaat toonden de Rotterdammers weinig lust.

Wel hadden aangedrongen, venturers

beurt

eigen

Delft

dat

zou

we weten,

zooals

ze,

voorleggen

zijne

in

1621 met

macht

alle

overeenkomst met de Ad-

aan de Staten, maar, nu

hun

't

was, waren ze zich van die verplichting in

't

minst niet meer bewust. Delft evenwel herinnerde zich deze noodzakelijkheid natuurlijk

nu

goed

bijzonder

en

Amsterdam

ook aandringen, zoodat de Staten

Aan dwangmiddelen ontbrak

bleef

niet loslieten.

Den

22*^"

Maart,

toen de aanstaande belasting verpachting ter sprake

kwam,

werd

het niet.

bepaald, dat te Rotterdam geen enkele

uitdrukkelijk

vrijdom van provinciale accijnzen zou erkend worden, als de stad

niet

blijkbaar

vooraf het concordaat vertoond had dat

uitgelekt,

aan

de

').

Het was

Adventurers zulke kwijt-

scheldingen beloofd waren.

Toen op den volgenden dag, den 23eo, de stad Rotterdam goedkeuring

kwam

vragen van hare reglementen op de nieuwe

kamer van assurantie en op de nog te stichten wisselbank, was het antwoord „exhibeer eerst de ontwerpreglementen het concordaat met de Engelschen." en Maar nog exhibeerde Rotterdam niets, dan alleen uitvluchten. Ja, het dorst zelfs nog de Staten openlijk te weerstreven. Toen de provinciale commissarissen in de stad kwamen voor de verpachting der accijnzen of gemeene middelen, waren de burgemeesteren brutaal genoeg, om toch :

^

den

')

vrijdom

voor de Engelsche Court

Res. van Holl. 22

Maart 1635.

te

proclameeren

als

:

13é

En

een der voorwaarden voor de pachters.

goed den

verklaard,

geen

aan

Court

Maar de Staten

totdat

hebben.

voorheen

de

—

Cato

zijn

onvermoeid,

besluit zouden

onverzettelijk

voegden ze hieraan toe

-

concordaat vertoonen"

Delft

we ons

als

we

en

1621,

in

').

waagden een zijsprong:

mogen gedragen

hierin

„wij zijn

als Delft in

willen het concordaat vertoonen aan den Prins

hem

en aan eene commissie, door

dan kunnen dering over

't

te

kiezen uit de Staten

geen de provincie mocht betreffen." Doch de

weigerden en eindigden alweer met het refrein

om

geheele contract"')! En,

nog wat

Rotterdamsche

de

en

Hoorn,

assurantie

advies

Dat

naar

terwijl

het

ze

„exhibeer

gaven ze de ordon-

wisselbank in handen eener

commissie, bestaande uit de heeren van

dam

:

;

den ernst hunner bedoeling

duidelijker te doen uitkomen,

op

het

Delft,

Amster-

reglement der kamer van

Hof van Holland gezonden werd om

^).

hielp.

Den

len

Rotterdam het hoofd

in

April 1635 legde de regeering van

den schoot, en den

2eii

April

kwamen

hare afgevaardigden in de Staten met de deemoedige woorden

„we

willen

;

weer rapporten uitbrengen aan de verga-

die

Staten waren nu voor dien uitweg niet meer te vinden

nantie

als

„en

:

herinnerden de Rotterdammers zich de gedragslijn

tevreden,

uw

in

beginnen met hun

Staten

de

zij,

En

oude

Rotterdam moet

;

enz.,

't

logenstraften onmiddellijk die bewering, door

genomen

1621

werd aan dranken,

geleverd

dat de Engelschen moesten

betalen,

van

moest nemen van

notitie

van de beslissing over de verdere behandeling.

te gelasten,

Toen

men goede

dat

de

afwachting

te

ze trachtten dit

praten met de bewering, dat de Staten alleen had-

te

gaen met correspondentie en

')

Res. van Holl. 26 Maart 1635.

»j

Res. van Holl. 27 Maart 1635,

»)

Idem 28 Maart.

tot

contentement

:

136 van

Hare Edel Groot Mogenden" mee en legden het ter

cordaat

natuurlijk

niet

al

Ze brachten het con-

tafel.

De ontvangst was

„niet veel vehenentie,

best;

te

').

"

om

te

spreken met het verslag der llotterdamsche afgevaardigden

„werd het concordaet tegengegaan" '). Het waren vooral de grieven der grossiers,

zelf,

den

voorgrond

het

hoogste

artikel

werden

weer op

klaagde dus bijzonder over

51, dat de Entreloopers binnen Rotterdam wilde

volgens

trekken

Men

woord had.

die

daar Amsterdam natuurlijk

gezet,

het

plakkaat van Karel

I,

dat zelfs

met

de straffen der beruchte Sterrekamer of Koninklijke rechtbank

En

dreigde.

over het opnemen van meer artikelen

verder

onder de Courtwaren dan

Nu

was dat

turers

bij

de vroegere octrooien was bepaald.

voor Rotterdam en voor de Adven-

artikel 51

mooiste van allen

het

;

het was immers het lokaas

geweest, waarvoor de Rotterdamsche regeerders niet minder

dan ƒ 60000 hadden over gehad, ten behoeve van den Engelschen groot-tresaurier. En daarbij werd het nog gerugsteund door de autoriteit van den Koning van Engeland en van de Staten-Generaal.

en

Men

zou dus zoo denken, dat bet met hand

tand zou verdedigd

zijn.

En

toch

—

het tegendeel ge-

was nauwelijks gesteld, of hij werd ook '). ingewilligd Is Rotterdam eenmaal aan het toegeven, op dien weg dadelijk voortgehold, of heeft het zgne onmacht

beurde:

dezen

in

de

eisch

ingezien

dadelijk

Heeft het misschien gedacht

?

„Delft en Middelburg hebben die bepaling ook gehad en toch

Entreloopers

de

niet

kunnen

dwingen?"

—

Genoeg, het

werd prijsgegeven: „de Engelsche Koning moest dit punt maar uitmaken met de Staten-Generaal." Met artikel artikel

51 verviel natuurlijk in de oogen der Amsterdammers tegelijk het vermeende recht der Engelsche Court, ')

Res. van Holi.

=)

Rott. vroedschaijsresol.

")

Rott.

1

van

April 1635. 1

April

vroedschapsresolutiën

2 April 1685.

om goederen

1

163-5.

April

1635. Resol

van Holland

!

137

We

Entreloopers in beslag te nemen.

Indien

de

toegevendheid

Nu

zullen evenwel later

nog niet van deze nieening waren. Rotterdammers gedacht hebben met hunne

dat de Adventurers

zien,

ook

winnen,

zijn

ze bedrogen uitgekomen.

onderzoeken en ze benoemden daarvoor eene

grondig

commissie,

Haarlem,

bestaande

uit

Maar het

bij

weldra

allen be').

tegen Paschen, en de zitting der

gesloten

worden

commissie, wegens de kortheid des

kon

daarvan

;

de

en de „prolixiteyt

tijds

van den instrumente " voorloopig haar rapport nog

(lengte)

opmaken

niet

van

afgevaardigden

den lakenhandel en de lakenindustrie

liep onderwijl

moest

heeren

de

Amsterdam en Alkmaar,

Delft, Leiden,

langhebbenden Staten

te

iets

concordaat er eenmaal was, wilden de Staten het

het

opening

der

').

tegen

Zelfs

nieuwe

zitting,

het

was

van April

einde zij

nog

de

bij

niet gereed.

En

onderwijl zaten de Adventurers al bijna drie maanden lang met gesloten pakhuizen op de Korte Hoogstraat te Rotterdam, uitziende naar den Haag, of er nog niets komen zou

Natuurlijk

dwongen zich

zochten

ze

naar middelen,

om

een einde te maken ze wendden hun aangewezen beschermer den gezant

werkeloosheid

o.

tot

a.

aan deze ge;

Bothwell, en deze drong „in hoffelijke en niettemin ernstige

termen"

bij

de Staten aan op verlof tot opening der maga-

De heeren van Rotterdam steunden

zijnen.

dit

een beroep op Delft in 1621, waar ten minste verlof gegeven was. Ze haalden hierbij

en

diepen

Majesteyt

ernst

van

aan,

„hoe

dat

Groot-Brittanniën

den

verzoek met

voorloopig

met grooten nadruk Resident

van syne

sich geheel qualyck

was

gelatende ende van wegen syne welgemelte Majesteyt ooghlyck obsterende, stadt

')

van

Rotterdam

Zie

Dr.

C. te

dat de Marchants Adventuriers binnen de

werden belet hare packhuyzen

Lintum ,de Textielindustrie

Rott. jaarboekje 1900, blz. 34. »)

Res. van HoU. 5 April 1635.

in

te

openen

Oud- Rotterdam",

"

138 ende haren handel

dry ven, daer nochtans aen Entreloopers

te

ende andere sulks sonder contradictie wert toegestaen. Alles vergeefs: het antwoord luidde onveranderlyk

op

ten

commissie"

de

drang van Bothwell's jammerklachten

kwam

2en

den

:

„wach-

eenigszins onder den

Eindelijk,

').

bij

de Staten-Generaal

Mei het lang verwachte rapport

maar

in,

het was zoo uitvoerig en zoo vol aanmerkingen, dat Rotter-

—

dam

om

nemen en , morgen" Doch de andere steden ook hunne aanmerkingen, en nu moest de com-

nu

zelf uitstel vroeg,

aanmerkingen

zijne

maakten

missie weer een n

en

deratiën

i

in

te

w

e u

copie te

dienen.

rapport opstellen over de „consi-

contra-consideratiën."

de

Zoo verliepen weer

14 kostbare dagen, die de arme Adventurers moesten door-

brengen

achter

hunne gesloten deuren,

al

verklaarde ook

Bothwell aan de Staten-Generaal, dat het verbod van opening

was

„tegens

het

recht

volken,

aller

het publicq

tegens

Gelove ende tegens de geoctroyeerde traktaten"

").

Rotterdam verzocht nu, ten einde raad, zelf toegelaten

daar

in

vergadering der Commissie

de

„met

ledige Statenvergadering

middel

werd het eens zes

(art.

en

luttel

de

recht

').

ten

minste eenigen voortgang:

over

alle

punten

het waren

12)

het

beslaghs" door de vol-

kunnen worden afgehandeld

werden er door de Staten

;

worden

bracht

drie beslist, zoodat er

bleven

te

dan zouden

meeste geschilpunten kunnen worden beslecht en

de

de overblijvende zouden

Dit

;

:

milde der

de

zelf

nog maar

men

op zes

na. Van deze op den 24en Mei 1635

drie struikelblokken over-

eigen civiele rechtspraak,

behandeling der smokkelaars

Adventurers

om

beslag

te

(art.

28)

leggen op

goederen, die vermoedelijk voor Entreloopers bestemd waren, (art.

>)

33)

*).

Res. van Holland 28 April 1635.

8 Mei 1635. Mei 1635. 23 en 24 Mei 1635.

")

id.

8)

Res. van Holl. 18

*)

id.

139

En

ofschoon

lang geen kleinigheden waren,

dit

„om

ze voorloopig rusten, delt te

men

nogmaels finaellyck behan-

later

worden," zonder dat evenwel de Adventurers langer

met de 't

liet

hunner pakhuizen behoefden

opening

Had trouwens lang genoeg geduurd:

den waren verloopen En wat had men Rotterdam

maan-

sedert de sluiting van het concordaat.

na

waaraan

hoofdpunten,

wachten.

te

vier

bijna

Dat de

dat gesukkel bereikt?

al

zoowel

de Adventurers als de stad

het meest hechtten, of geheel teloor gegaan of

wel uitgesteld waren, ook

die door de Staten-

zelfs diegene,

Generaal in 1598 en '99 waren vastgesteld.

Nergens had de Court

Er

gehad.

waarden

nu nog maar één weg

bleef

requestreeren

:

tot dusver zoo'n slecht contract

de

bij

beter voor-

tot

Dit werd

Staten-Generaal.

gedaan en wel weer langs den diplomatieken weg Bothwell ;

kwam nog

dat

ze

der

vanwege den Koning aan-

oude verdragen

zonden een brief aan de Staten van Holland,

en

samengaande met de andere provinciën, het

toch,

traktaat van 1598 zouden uitvoeren,

heyt

Edel

te

Groot

ook hieraan veel

niet in ongelegen-

met den Koning van Engelandt"

niet veel

zelf

last

„om

Maar de Mogende Heeren van Holland stoorden zich

vallen

Koning

Staten-

de

;

wel niet anders dan hunne medewerking

Generaal konden beloven

officieel

handhaving

op

dringen

weer

eens

te

te

ze wisten te goed, dat de Engelsche

:

veel

').

in

bezorgen,

ongelegenheid

en,

was,

om

anderen

wat de Hoog Mogende Heeren

Staten-Generaal betrof, daarvoor hadden ze lang niet meer

den eerbied

Ze

als

aan

die

de dagen van Prins Maurits, in 1621.

in

ook

niet

een

antwoord

„Hoog Mogenden",

dat,

zoo

niet

ontzagen

zich

dan

te

geven

onbeleefd, dan

toch een beetje spotachtig klonk. „De bedoeling van Holland

was

in

korten,

')

't

geheel

maar

niet

alleen

—

geweest, het

de

oude privilegiën

in te

reglement van de Engelsche

Res. van Holland, 25 Juli 1635.

140 Court

dresseeren ten meesten dienste van den lande"

te

').

Zoover men kan nagaan, hebben de Staten-Generaal en

Koning en

Engelsche

de

leggen

deze

bij

dresseering"

,

anderen zich moeten neer-

alle

Holland, in

;

't

bijzonder de

Het eenige nog achterna toegestaan werd, was dat omtrent de smokkelaars, de twee andere, die nog hangende gebleven

Amsterdam, bleef meester van het

stad

punt,

terrein.

dat

waren,

vielen

den

tegen

uit

Adventurers

der

zin

en

hunne vrienden.

De regeerders van Rotterdam en de Courtmeester kregen hun concordaat zeer gehavend terug (3 Juli 1635) mede ingesloten waren het plakkaat van Holland van 1614

dus

;

den

(tegen

invoer

van

Engelsche

geverfde

lakens),

het

reglement van 1621, „gereno veert en geamplieert" en verder door

alle

besluiten,

een

begeleidend

In

bovenstaande

't

punt genomen. In

dit

werd minzaam verklaard, dat de tijd had,

om

zich naar dit alles

en anders heen moest gaan uit de provincie

regelen

te

op

Staten

maanden

zes

Court

de

schrijven

is

alleen vermeld datgene, dat in de

Statenvergadering zelf over het concordaat besloten het

vele

andere,

dat

afgehandeld. Gelukkig

reeds is

").

in

is,

met

commissie tevoren was

de

echter de regeeriug van Rotterdam

zoo goed geweest, zich een volledig afschrift van het concordaat

verschaffen,

te

geredresseerd is

en

dit

zooals

stuk

dus mogelijk precies na

komst

is

het

berust

door

nog

in

de 't

Staten

archief

*).

was Het

gaan, wat er van de overeen-

te

overgebleven.

Behalve het mooie artikel 5 1

zijn

nog v

ij

f

andere artikelen

geheel geschrapt, zoodat er maar een getal van 51 overbleef.

Vooreerst

zijn

vervallen

:

art.

29,

31

en

32,

waarbg

Rotterdam had beloofd, aan de Adventurers het monopolie

')

Res. van Holland 27 Juli 1635.

^)

Res. van Holland 3 Juli 1635.

*)

Bundel; Engelsche en Schotsche Court.

:

141

van allen Engelschen invoer (behalve levens-

bezorgen

te

middelen) en van het transport daarvan.

was

Verder

van

tarra

binnen Rotterdam

Engelsche lakens

en

voorschreef,

54 geschrapt, dat de keuring of den

artikel

alle

trouwens,

dat

zooals

weten,

wij

brutaal

genoeg, tegen het octrooi van de Staten-Generaal indruischte.

men ook

vond

Eindelijk

50

artikel

meer terug,

niet

waarbij de Adventurers aan Rotterdam de voorkeur hadden

beloofd

den inkoop hunner retourwaren.

bij

Wat

bleef er dus van het monopolie over? Niets anders

dan wat Rotterdam voor

den

de

„wat

Court

waren

van

de

waren

invoer

uitgesloten.

In

Maar nu alle

Staten-Generaal

alle

restte

plakkaat

het

aangewezen

zoodanig

als

octrooi

dien

courtwaren?"

zijn

ten behoeve van

courtwaren

Rotterdam. Van buiten

kon geven, namelijk het monopolie

zelf

van

invoer

de

van

vraag Karel

I

manufacturen, in

't

laken,

alleen

baai, in het oorspronkelijke concordaat

Engelschen

karsaai en

met Rotterdam

niet

minder dan

alle

Engelsche coopmanschappen (behalve levens-

middelen).

En

de

erkennen dan

Over

den

gestreden,

Staten

witte lakenen'). courtwaren

term

ook

dan

is

nog

verder

eenige jaren lang en ten slotte werden de witte

en karsaaien

lakens

van Holland wilden niet anders

door

er

maar de baaien bleven

alle partijen

onder gerekend,

twijfelachtig.

In de godsdienstkwestie toonden de Staten zich vrijzinniger

dan de Adventurers Engelsche kerken zeker

de

weest

zijn.

te

zij

;

schrapten

o. a.

het verbod van alle

Rotterdam, eene verandering, waarover

Rotterdammers

zelf

niet

ontevreden

zullen ge-

Ten opzichte van den vrijdom van convooien hadden de Staten dat

')

de

zich

niet eens

lakens

gehouden aan het octrooi van 1598,

en carsaaien als courtwaren vrijstelde, nog

Volgens eene klacht der Adventurers

in

1637. (Zie beneden).

:

142 veel minder aan het besluit van

1599, dat op aandrang van

Zeeland genomen was omtrent vrijdom van baai. Alleen de witte lakens zouden vrij zijn.

De

van

ontheffing

„huyshoudende

geweest was, had de gemeene

tot

men

tafel

op

accijnzen

waarover

provisie",

wijn,

andere

en

bier

reeds zooveel te doen

niet geheel geschrapt,

maar beperkt

en de huizen der officieren, te weten

Courtmeester, predikant, tresaurier en secretaris, zoodat de

wat

om

Rotterdam,

stad

hare belofte

te

houden, jaarlijks heel

accijns bij te passen had.

De

civiele

rechtspraak van gouverneur en assistenten was

evenmin opgeheven, maar wel streng beperkt tot de leden en de suppoosten van de Court, zoodat alle andere Engel-

ook

schen,

die

nog binnen Rotterdam woonden,

zoodat

gelaten,

een

Adventurer,

als hij

burger werd van

Rotterdam, toch onder de Engelsche rechtbank

De

faciliteiten,

a.

voor

waarde gesteld, dat ze bestaande

bleef.

verder op rechterlijk gebied verleend

die

men ook niet geheel met rust gelaten het maken van contracten en akten

waren, had o.

er buiten

Daarentegen had men echter artikel 13 onaangeroerd

vielen.

wetten

niet in

strijd

mochten

zoo was

;

de voor-

zijn

met de

plakkaten, voorwaarde, die trouwens

en

op zeer verschillende plaatsen van het concordaat met of zonder noodzakelijkheid ingevoegd was.

De merkwaardigste toevoeging had waarin Rotterdam beloofde, dat

krijgen,

Court

in

de

geheel

„sententien,

officieren

van

hierachter

justitie,

„behoudens het recht

De

artikel

moeite

18 gekregen,

te doen,

om

te ver-

ordonnantien en statuten der

Holland geldig zouden worden en dat de

voering

;

alle

etc.

was

om

zouden medewerken tot de uitnamelgk heel lakoniek gezet

dat te

mogen wey geren

!"

punten mogen we stilzwijgend voorbijgaan nog vermeld, dat aan 't eind de Staten ook nog hun merk hadden gedrukt op de overgangsbepalingen. Het „expliceeren ende uytleggen" van het verdrag, dat Rotterdam alleen

overige zij

;

143 zich

,soo

had voorbehouden veele

als

m

art.

56,

werd

alleen toegestaan,

het de stadt aanging, blyvende de verdere

gemeenen lande concernerende artikelen tot dispositie ende interpretatie van de Heeren Staten van Holland ende West Friesland." Evenzoo de aanvulling, bedoeld in het

der

laatste artikel (57).

DE „GOEDE" JAREN VAN "T VERBLIJF TE ROTTERDAM.

Door de nenkomst

namen

werd de vreugde der bin-

Rotterdam voor geen klein deel bedorven. Al

Rotterdammers en de Courtleden beiden

zich de

aan

voor,

beslissing der Staten te

voldoen, ze konden er toch lang niet geheel aan

en

moesten

heilig

eischen van Holland zoo weinig mogelijk te

de

schade

er

ontkomen

door ondervinden. Het ergste was

misschien nog, dat hun onderlinge verhouding er ook onder

De

men

daar

leed,

niet naliet, de schuld

stukken, die in

over

het

't

doorloopend

17-jarig

op elkaar

te

werpen.

Rotterdamsch archief overgebleven verblijf

zijn

Adventurers,

der

daarom geen vroolijke lectuur en men vraagt zich na lezing verwonderd af: „hoe is 't mogelijk, dat de Court

bieden

er zoo lang gebleven is?"

En

toch

is

het een

feit,

dat de

Adventurers na afloop van hun 15-jarig contract met aan-

drang

om

Rotterdam

verlenging

na

heeft gedaan,

om

hebben

gevraagd

en

dat

de

stad

eersten Engelschen oorlog veel moeite

den

de Engelsche gasten weer te krijgen.

Er

moeten dus voordeden van beteekenis behaald zijn, en, aangezien de jaren na 1642, d. i. na de uitbarsting der Engelsche revolutie,

jaren als dit

niet

goed

kunnen

daarvoor, die van 1635

een soort van niet

uitwijzen,

geweest

— 42,

zijn,

zeven vette jaren. behoeft

moeten de

wel beschouwd worden

niemand

te

Dat de papieren

verwonderen

;

de

145 handelsboeken

zooals reeds vermeld

zijn,

verloren gegaan en voor

aangename

de

genoten

zijn in

waarschijnlijk

alleen geschreven en

is

dingen,

in

't

bijzonder de winsten,

zonder er veel van aan

stilte,

Men moet

vertrouwen.

te

overige

minder aangename ervaringen en kwesties,

gewreven over terwijl

't

is,

't

papier toe

buitendien hierbij ook niet ver-

geten, dat in de 17e eeuw, toen de staatsbemoeiing overal

de

in

lucht

zat

als

iets

vanzelfsprekends, de handel aan

kwesties en geschillen gewoon was en er zich

had

ingericht

Wanneer

er

heden

(evenals

geen

eens

a.

w. op

h.

Levant, China,

de

in

enz.).

geen burgertwist en geen

oorlog,

grove geschilpunten met de eene of andere regeering waren,

dan

zorgde

koopman door geweldige winsten

de

zoodat

slaan,

te

zijn

slag

naderhand een stootje verdragen kon.

hij

bijzonder moet dit waar geweest zijn voor de

Advenhun eigen land een tijd van voortdurende spanning doorleefden en daarbij nog te rekenen hadden met de Duinkerker kapers en met de voortdurende onaangenaamheden tusschen Engeland en de Nederlandsche RepuIn

't

die

turers,

bliek.

die

in

Nog

wel

daargelaten de vreeselijke oorlog in Duitschland,

zal hebben, zijn

den Hamburgschen stapel benadeeld

hoofdzakelijk

maar toch ook

op den handel

niet zonder invloed

kan gebleven

Rotterdam, daar de Rijnstreken van

te

daaruit bediend werden. Directe

jaren"

bewijzen

hebben

wij

van

den

voorspoed

Rotterdam

te

geen enkel stuk wordt

zelfs

maar

niet in

't

der

„zeven vette

kunnen vinden

;

in

algemeen vermeld,

hoe groot de invoer ongeveer was. Een zijdelingsch bewijs is

evenwel het

(uitstel

van

feit,

dat onder al de aanvragen

betaling),

die

uit

Rotterdam

bij

om

cessie

den Hoogen

Raad van Holland, Zeeland en Friesland inkwamen, 1644 geen enkele is van een Engelschman ').

er vóór

') Zie Missiven aan Burgemeesteren, in het Rott- stadsarchief, waarin telkens aanvragen om inlichtingen voorkomen omtrent personen,

die uitstel van betaling gevraagd hebben.

10

U6 klachten,

de

Bij

uitgegaan,

zijn

en

die

van de Adventurers

men

vindt

beteekenen

wel

Rotterdam

geene over

bijna

er

hetgeen

uitvoerrechten,

te

zal,

de

in-

dat

ze

op groote schaal ontdoken hebben, zooals toen trouwens

die

algemeen

mode was. De

de

hoofdkantoor

haar

onderzoek

een

dat

meene

Rotterdam

te

beschreven

voldoende

niet

in

't

deelneming aan bracht

admiraliteit van de Maze, die

;

maar

historisch

is

nog

weet men toch wel,

dit

der 17e eeuw eene alge-

begin

knoeierij

bij

en

dat

betrekkelijk

toestand "alweer

zóó

was,

^icht

had,

de ambtenaren aan

weinige

jaren

later

't

de

dat gansche schepen met koop-

waren werden binnengesmokkeld een reden geweest zijn

').

Dit

om

turers

mag

te

voor de Adven-

zwggen, ofschoon

hun positie er niet in alle opzichten beter door werd immers, hunne concurrenten, de Hollandsche importeurs van wollen manufacturen, wisten er ook gebruik van te maken en vonden daardoor gelegenheid, om tegen de Courtleden te concurreeren ook met de eigenlijke courtwaren, 't geen ;

anders niet mogelijk geweest zou

Daarentegen

zijn.

de Adventurers altijd door blijven vechten

zijn

en requestreeren tegen de gehate Entreloopers te Amsterdam

hebben ze

en

zelfs,

waar hunne klachten

geweld hunne toevlucht genomen op

Reeds

in

we zagen

verboden,

opnieuw.

heeren nog

was

het

van

1635,

al

— gelijk

goederen van Entreloopers in beslag genomen,

herhaling

telkens

niet hielpen, tot

mogelijke wijzen.

begin van 1635 had de Courtmeester

hadden de Staten van Holland

en, al

eene

't

—

alle

Hij

kon

de dit

dit

doen opheffen en

Courtmeester probeerde het doen,

doordat de bedoelde

eens goederen over Rotterdam invoerden, al

meestal

op

naam van

een ander. In den herfst

na het gehaspel met de Staten, beklaagde zich zekere Mr. Victorin te Amsterdam over twee pakken Engelsch laken, die op verzoek van den Courtmeester

')

zeer

kort

Zie Pringsheim, „Beitrage zur Wirtschaftsgesch. der Niederl.

147 te

Rotterdam door den baljuw

opgehouden in

De

').

Holland

van

Staten

de

verkregen

loslatiug

(officier

van

Amsterdam bracht

stad

en

schijnt

justitie)

dit

ook

waren

zonder dralen al

spoedig de

hebben, met schadevergoeding aan

te

Mr. Victorin. Er wordt ten minste niet verder over gespro-

noch

ken,

schap

de Staten, noch in de Rotterdamsche vroed-

in

"').

Maar

1637

in

kwam

nieuw geval voor, dat meer

een

de aarde had en tot wonderlijke verwikkelingen

voeten

in

leidde.

Ditmaal

had

baljuw

de

Dullaert

eenige gebreide

goederen (dus geen courtwaren), alweer bestemd voor

Am-

genomen en bij den Courtmeester gebracht. AVederom klaagde Amsterdam in de sterdamsche

Entreloopers,

Statenvergadering

beslag

in

en deze schreef den baljuw aan, dat

hij

onmiddellijk de goederen moest vrijlaten, daar „de arrestatie Avas tegens den loop ende cours van de negotie".

oneerbiedig genoegd),

De

baljuw,

11 dagen niets van zich hooren

liet in

wegens ambtsbezigheden" en vroeg toen zeer naïef aan de Staten, hoe hij doen moest. Hij had de pakken aangehouden volgens het plakkaat der Staten-Generaal van 1631 tegen ,

Entreloopers.

de

poorten

te

Moest

hij

ze

nu ontslaan zonder de pas-

ontvangen, die volgens dat plakkaat voor zulke

goederen vereischt waren en zonder dat door den geadresseerde

')

Het request van Victorin

is

in originali

aanwezig

in het Rott.

archief (bundel Eng. Court). *)

Ook

niet in de Missiven aan Burgemeesteren,

nog meer zegt. ^) Deze correspondentie

is

't

geen misschien

in het archief bundel Eng. en Schotsche ,

Court.

Dat de baljuw van Rotterdam zoo'n brutale houding dorst aan te provinciale regeering, van wie hij eigenlijk van ouds

nemen tegen de

dienaar was geweest, vindt zijne verklaring hierin, dat de stad Rotterdam in 1576 dit baljuwschap had gekocht van de Staten en dus nu zelf den baljuw aanstelde. / 16000 had de stad betaald voor dit baljuwschap en dat van Schieland. (Zie Unger , Regeering van

de

Rotterdam").

148

Rotterdam de eed was gedaan,

te

werd

namelijk

gevergd,

de

voor Engelschen waren bestemd

De baljuw deed dus mee aan Staten-Generaal

der

Holland. Maar

verscheen

met

't

hielp

hem

bij

uit

?

dat

hem

niet

goederen

bet kunstje,

tegen

niet veel

om

de autoriteit

van

Staten

de

twee dagen na dato

;

de pensionaris van Amsterdam, Boreel,

nieuwe aanschrijving, waarbij den baljuw gelast

eene

werd, voor Gecommitteerde Raden in den

maar

verscheen,

Hij

dat plakkaat

in

de

!

spelen

te

ook

die

eed,

gadering,

nog

„hierinne

niet

ook daar,

zich

liet

afschrikken

niet

feytelick

kon

Haag

komen.

te

hooge ver-

in die

verkondigde,

en

dat

ze

gaen" wegens het genoemde

plakkaat. Gecommitteerden spraken dit niet direct tegen en lieten

den baljuw weer trekken, maar

van

bericht

onwillige

zijn

—

houding

ze zonden dadelijk

aan

de

van Amsterdam, met de boodschap, dat ze zich zien

Hierop wisten de

redden.

te

wel raad

ze schreven niet

;

,

regeering

zelf

moesten

koningen van het IJ"

meer en

ze vroegen niet meer,

met représaille-maatregelen van zeer bijzonderen aard en van snelle werking.

maar

ze tastten door,

Den 5en November 1637 was de brief van Gecommitteerde Raden te Amsterdam aangekomen en reeds den 9en daaraanvolgende

verschenen

aangehaalde

de

nomen, had

dat

de

gelegd

op

bierstekers

bij

—

den Rotterdamschen baljuw

bierbrouwers

Rotterdamsche

goederen

zou

met den

loslaten.

de

eisch, dat hij

Ze

hadden

ver-

Rotterdamsche regeering eenvoudig beslag alle

gelden,

(tappers-klanten)

die

zij,

hadden

brouwers, uitstaan

hunne

bij

en

dat

ze

daarenboven tegelijk allen invoer van Rotterdamsche bieren verboden had

Wel

^).

een paardemiddel, die représaille? Een middel, dat,

zooals gewoonlijk, personen trof, die met de geheele kwestie

')

De

insinuatie

van

de brouwers aan den baljuw

(bundel Eng. en Schotsche Court).

is in 't

archief

149 niets

maken hadden. Dat de

te

uitgekozen,

toenmaals

bier

uitvoer naar

was,

het

brouwers

bewijs,

een belangrijk artikel was,

Amsterdam,

't

werden

juist

dat het Rotterdamsche o.

voor den

a.

geen trouwens zeer begrijpelijk

Rotterdam een van de weinige steden in Holland nog vrij goed water hadden, terwijl Amsterdam's

daar

is,

ons

geeft

die

grachten en kanalen reeds lang bedorven waren. (Amsterdam heeft zijn bier van buiten

muren

zijne

moeten betrekken, totdat

eindelijk

dagen de duinwaterleiding weer frisch water binnen

in onze

heeft gebracht.)

Onder de brouwers van Rotterdam nu waren invloedrijke personen,

een

der

o.

Jacob van Kouwenhoven, bloedverwant van

a.

De baljuw kon

burgemeesters.

ook niet zoo gemakkelijk afmaken

Raden

;

hij

als

zich van hen

wilde wel eerst, als Pilatus, zijne handen

onschuld wasschen en riep met verontwaardiging

in

doe het geit van de brouwers niet houden," maar 12en November gaf hij toch aan den Courtmeester

w

e

1 1

last

Eigenaardig notaris

om is

de in beslag

genomen pakken

burgerlijken

eisch

van protest op

meester,

het

te

over

')

en

—

in

los

had aan

te laten,

,

't

der

brouwers;

hij

pal

bleef

1

den a d-

kwam

;

de

eind eene akte

Court-

voordat het placcaat

Hoog Mogende Heeren Staten-Generaal De man bleef natuurlijk volkomen koud

van

— B

den vorm van een

maken, want nu weigerde de

goed

nog

„ik en

:

af te geven.

het dat hierbij een notaris te pas

Kieboom bracht het bevel

dan

van de Gecommitteerde

wert voldaen." voor den nood

staan op den drempel zijner

pakhuizen, de beschermende schim der Staten-Generaal achter

Voor alle zekerheid vond hij 't evenwel noodig, deze Hoog Mogende beschermers aan hunne verplichtingen te herinneren; nog in dezelfde maand November 1637 ging zich.

Tot afgifte der goederen, gereclameerd door Samuel Hoorn en Gerrit als lasthebbenden van hunne meesters (de Engelsche Entreloopers te Amsterdam) — de akte van protest is in 't Rott. ')

Jacob

;

archief.

150 eene „remonstrantie" van de Engelsche Court naar den Haag,

waarin met korte, scherpe en zeer duidelijke termen geklaagd

werd over de houding der Hollandsche Staten begon

zoo

ruim,

jaren

het

stuk,

c.s.

— Vijftig

waren nu de Merchant

Adventurers binnen deze landen geweest onder

't

genot der

oude privilegiën. (Ze rekenden dus vanaf de eerste vestiging der kleine Court te Middelburg in

hun best gedaan

dien tyd

van

vermeerderinghe

ende

1582).

—

Ze hadden

in

tot , continuatie van de trafiFique

de

neringhe

en groote

alhier

weldaden gebracht aan de ingesetenen deser landen," zooals de Staten- Generaal in hun plakkaat van 1631 zelf verklaard

hadden. Te Middelburg en te Delft waren hunne voorrechten steeds

geëerbiedigd,

Staten

van

privilegiën

Holland

(!),

Ze hadden

naam

(op in

't

het

een

bijzonder de

reglement

baaien

of

van

vrij

„besnijden."

en een ontwerp-plakkaat

gemaakt en wilden daardoor

civiele rechtspraak vergund was

bij 't

en „geüseert tot Middelburg en Delft."

voor

de

der Engel-

de andere Engelschen in de Nederlanden

niet toestaan, die toch

anders

')

concordaat, gemaakt volgens die

der Staten- Generaal)

over

Rotterdam, wilden

te

vele artikelen veranderen en

in

zelfs

Court

sche

maar nu,

courtwaren

carsaaien

(die

octrooi van 1598

Ook wilden

(!)

ze niets

erkennen dan witte lakens, geen volgens genoemd octrooi nog al

invoerrecht zouden wezen, geen gekleurde lakens

wol geverfd. De Remonstrantie eindigde met het verzoek,

in de

dat de oude vrijheden zouden worden bevestigd en dat het

concordaat met Rotterdam onveranderd zou in spijt

mogen

blijven,

van het reglement der Hollandsche Staten.

Zoo schreven de Courtmeester en de zijnen ruim twee jaren nadat Rotterdam zich had neergelegd bij den wensch van Hunne Edel Groot Mogenden ') !

—

')

„Wilden";

*)

De Remonstrantie van Nov. 1637

alsof ze het

nog niet gedaan hadden. is

in afschrift in

aanwezig. (Bundel Eng. en Schotsche Court).

't

Rott. archief

151 Natuurlijk

overwinning

hadden

deze spartelingeu geen succes

al

;

de

bleef evengoed aan de Staten van Holland of

aan de stad Amsterdam met hare wonderlijke repré-

liever

De Amsterdamsche Entreloopers kregen hunne ge-

sailles.

breide goederen „kosteloos ende schadeloos" uitgeleverd en

konden de Amsterdamsche burgers zich weer naar

daarna

hartelust laven aan het Rotterdamsche bier.

Zoo mogen

wij

ten minste wel aannemen, want er wordt voortaan al weer

van deze zaak niet meer gerept. Ook wagen de Courtmeesters het niet meer, goederen van Entreloopers in beslag te nemen,

één

behalve

maal

enkele

m

in

1642, toen de nieuwe Court-

Edmund With aanhaalde, maar, na dagvaarding voor den Hoogen Raad van Holland, Zeeland en Friesland, ze dadelijk weer W'". C

meester,

vrijliet

r a

n

e r,

eenige koopwaren van

').

Intusschen, de Adventurers hadden nog een ander middel, dat

reeds

tijd

der

in

Vlaanderen en Brabant gebruikt was

loopers weer eens te die

Rotterdam

te

op

mislukking een

over,

de

ze ;

binnenkwamen,

uitliep,

eischten

schoot

Toen

;

de

weerspannige

Fellowship

ze

schijn,

;

het

zeker

vrijelijk

ook

wapen

laatste

sprak den

Entreloopers

een

dit eindelijk

nog een

er

wapen, dat ze naar allen

mogen hanteeren over

;

ze verder mochten.

voordat

opgeld,

den

in

begonnen namelijk de Entrebelasten van alle Entreloopers-goederen,

oude octrooien

zouden

boycot

ui

Courtbestuur te

Rotterdam verbood ten strengste aan al zijne onderhoorigen, ook maar den geringsten koop of verkoop met eenig Entrelooper

wel

te

zoo

sluiten,

goed,

dit

en

de

Rotterdamsche

verbod ook

uit te

vroedschap

strekken over

was

alle

inwoners van Rotterdam. De Amsterdamsche Entreloopers moesten

*)

De dagvaarding, beteekend aan Cranraer en

uitnoodiging aan Schepenen van Rotterdam,

aanwezig.

is

in

dus,

wanneer

vergezeld van eene 't

Gemeentearchief

^

:

152 ze

Rotterdam

te

eenig

of andere

Leidsche

Engelsch goed wilden koopeii, de

tusschenkomst

heimelijke

Amsterdamsche,

van

inroepen

niet-Engelschen,

die er

dan natuurlijk

nog een meineed aan moesten wagen. Nu was men, zooals bekend is in de 17e eeuw, niet zoo bijzonder bang voor een meineed, daar er veel te veel eeden van de menschen gevorderd werden, maar niettemin was deze toeeventueel

voor

stand

daarom

zich

Entreloopers

de

met

alweer

Amsterdam,

een

in

groote

een

klachten

last.

de

tot

onderteekend

request,

Ze wendden

regeering van

door

negen

Engelschen, die waarschijnlijk het geheele getal der Entreuitmaakten.

loopers

De dat

van

stellers

ze

tot

voor

Rotterdam)

te

').

het request begonnen met te vertellen, vier

jaren

(dus

komst der Court

tot de

gewoon waren geweest,

vrijelijk

karsaaien,

dozijnlakens en andere artikelen in te voeren en daartegen-

over vlas,

ijzer,

rogge, specerijen, visch en wijn te exporteeren

naar Engeland. Ze hadden

dit altijd gedaan over de haven waren daarmee natuurlijk blyven doorgaan, maar nu werd hun verhinderd, de goederen te Rotterdam

van Rotterdam en

koopen. (Men moet hieruit opmaken, dat ze veel impor-

te

teerden

door middel van Rotterdamsche burgers of van de

Adventurers

vrij

land,

Hoe konden

zelf).

vreemdelingen,

waar

zich

niets te

zij

Amsterdam bracht met

')

Eng.

Het request en

is

de Merchant Adventurers,

zulk een willekeur veroorloven in een

zeggen hadden zijne

in originali te

?

")

bekende welwillendheid het

vinden in

't

Rott. archief (bundel

Schotsche Court) en bevat ais onderteekening de volgende

namen

Ba rent Harraansz, Henry Schuttleworth, IJsbrand Heather,

Humfry Denman,

Jan Drowe, Richard Beauchamp, Jan Symbinson, Daniel Buir (?).

Jan Dickenson, ^j

Het request

is

in

't

Rott. archief (bundel Eng. en Schotsche Court).

"

153 request

en kreeg daar onmiddellgk gedaan,

Staten

de

in

dat ook deze laatste truc der Adventurers afgekeurd werd.

De

om

vrijheid,

verkoopen aan wie

te

wilden,

zij

Hunne Edel Mogenden aan de Adventurers ronduit er ging vanuit den Haag „met goeden inct ge-

door

ontzegd

;

een hoog bevel aan de Engelsche Court, dat de

schreven"

ieder

leden hadden te verkoopen aan

zonder eenige heffing, last of impositie

Eenige leden

begaven

Entreloopers

om

zonder onderscheid, ').

zich

nu

dadelijk

te

doen

van de Court. Maar

—

hoe gaarne dezen wel zaken

—

wilden doen

ze dorsten niet

Amsterdammers, trokken

weinig

dadelijk

naar

gesteld

het

om

bij

den Courtmeester. Onze

op eene vergeefsche

Courthuis,

doch

klagen

weinig

even

Burgemeesteren, gaven.

troost

commandeeren,

wendt

U

„Wij

die

hun

connen

't

stadhuis,

natuurlijk al

de

Court

tot de Staten-Generaal,

niet

want aen

van de Staten van Holland stoort zich hier

Resolutiën

de

bij

reis,

„conden van

den Courtmeester niets verwerven". Toen naar te

naar

hen bekende

aan

inkoopen

Rotterdam,

om

werd

niemand.

Nu

zich de Entreloopers niet verder van Pontius

lieten

naar Pilatus sturen

gaven

en

;

ze verlieten het onwillige

Rotterdam

een nieuw klaagschrift aan de regeering van

in

Amsterdam kennis van hun wedervaren '). De hoofdmannen van den Amsterdamschen lakenhandel, de fameuse grossiers, meenden zich nu ook weer eens te moeten laten hooren. Hun request kwam op hetzelfde neer als dat van de Entreloopers, maar 't is opmerkelijk, dat ze de toestanden geheel anders voorstelden. „De Engelsche Court," zeiden ze, „is te Rotterdam gekomen in onmachtigen

staat

plakkaat

;

ze heeft de stad

over

Rotterdam gepaaid met haar

de Entreloopers.

Nu

')

Zie Res. van Holland 25 Jan. 1639.

*)

Copie in

't

weten de Entreloopers

Rott. archief (bundel Eng. en Schotsche Court).

154 van Amsterdam

eigen wegen de

hij

langs hun

het goed uit Engeland

tocli

komen

doen

te

vandaar

;

nijd en spijt

om

Court, vandaar het verbod aan de leden,

waren of andere dingen

court-

verkoopen aan de Amsterdamsche

te

Het doel hiervan is niets anders dan „den te Amsterdam te fnuiken en de regeering van Amsterdam te brengen tot het voorstel aan de „vrijbuiters".

laeckenhandel'

Court,

om daar

te

bemerken

we

Verder

op

Court

de

komen." dit request,

uit

hoeveel belasting

goederen had willen leggen,

ingevoerde

de

namelijk 15 stuivers op de gewone witte lakens, 7^ stuiver

op de dozijnlakens en 5 stuiver op de karsaaien, van welke

— volgens

laatste de Adventurers zelf

het oordeel der gros-

Hollandsche Staten) de invoerrechten ontdoken.

siers (en der

Het verzoekschrift eindigde met den wensch, dat Burgemeesteren van Amsterdam

alle

moeite zouden doen,

genoemde „onbehoorlyckheden" tegen

Ook

vonden

klachten

deze

gaan

te

om

de

').

hun weg naar de

spoedig

Staten, waar de verontwaardiging natuurlijk niet gering was.

,Zich niet storen aan de Staten van Holland, en dat naai

voorafgegane

het

Courtmeester

van

aanschr^ving,

om

Men

1

"').

zich

in

't

Rotterdam te

hun spoedig inpeperen. " De kreeg

een

nieuwe, scherpe

komen voor de Gecommitteerde Raden

en, toen dat niet hielp,

1639

zou

voor de Staten

zelf,

den 18en Maart

Maar voordat het zoover was, voordat Mr. Cranmer het hol van den leeuw waagde,

bekende figuur

Was

kwam

een andere

hoofd er binnen steken en wel

zijn

uit eigen

gewapend met een brief van zijn souverein. Hij had een nieuwen middenweg gevonden, namelijk om nu eens te overleggen met afgebeweging,

vaardigden

')

"t

de gezant Bothwell,

van de Staten- Generaal

Het verzoekschrift

is

Ree. van Holland, 4

n van de Staten van

in copie in 'tRott. archief

S. Court). ")

e

Maart 1639,

(bundel E. en

155

Men bad

Holland,

er in de

gegeven omstandigheden weinig

ooren naar en scheepte den gezant af met het beleefd ver-

om

zoek,

Dit

plan schriftelijk in te dienen

zijn

18en

den

meester verscheen

echter

Londen

Maart

niet

zich

zelf

maar

alleen,

verantwoorden.

Hij

gezelschap van

zijn

in

van twee afgevaardigden van het hoofdbestuur

secretaris en te

').

blijkbaar niet gebeurd en zoo moest dan de Court-

is

een

(alweer

dat

bewijs,

de centrale zetel der

Fellowship niet op het vasteland was).

De Raadpensionaris sprak hen aan dering

en

stelde

uit

niet

a.

:

te rekenen dan witte lakens,

courtwaren

meer

inposities

eischen

drie

gaan opleggen,

te

naam

der verga-

anders h.

onder de

geen lasten of

verkoopen aan

c.

ieder zonder onderscheid. Maar Bladwell genoeg

maar

wenden

Overigens,

Bothwell,

tot

men kende

de Staten-Generaal

meester zich

te

;

aan

dit

zou

gij,

vier

wilt of niet"

de

wat

verzoek positie"

later

om

').

Engelschen heen, maar

kamerbewaarder,

die

vond den Courtmeester niet meer aan er

disabuseeren."

heer Courtmeester, schriftelijk

Den anderen dag om 10 en

hen

plechtanker wenschte de Court-

gehoorzamen

Hiermee gingen de ontvangen

die

zich

houden. Er werd natuurlijk niet op ingegaan.

te verklaren of gij

terug.

als in

antwoord klonk vrijmoedig

toch de octrooien en plakkaten van

„Morgen, vóór 10 uur, hebt

niet

zijn

;

waren zeker misleid en moesten

Staten

,de

:

evenmin bang maken

zich hier

liet

de Gecommitteerde Raden

uur,

— kwamen

had men

niets

uitgezonden werd,

zijn adres.

Wel kwam

op den dag een schrijven van Bothwell met

uitstel,

opdat de Court eeue schriftelijke „pro-

zou kunnen indienen').

De

Staten wilden er niets

van weten en zonden nu den Courtmeester hunne drie eischen

')

Res. van Holland, 8 Maart 1639.

=

Idem, 18 Maart 1639.

)

*)

Res. van Holland, 19

Maart 1639,

;

156

met

thuis

om

last

gehoorzamen. Deed

te

nog

dat nu

hij

dan zouden de Adventurers niet langer „in forme van

niet,

Courf maer

Holland „worden gedoocht of geleden,

in de provincie

toegestane voordeelen verliezen"

alle

').

Dit bericht bracht nu nog eens alle vrienden op de been den 25en Maart „sijn binnen gestaen den resident Bothwell

met den Court"

Courtmeester

—

hadden

ze

;

en

gecommitteerden

drie

van één

in plaats

-

van

de

twee proposities

meegebracht. Dit

op

schijnt

hebben

de

Staten

meer indruk gemaakt nemen, om

iets

ze besloten ten minste, de moeite te

;

te al

de octrooien, akten en resolutiën, de Court rakende, te doen

opzoeken en

Engelschen niet „alles

om

te laten voorlezen in de volle vergadering,

nogmaals

daarna

een al

besluit

te blij

te

—

nemen, maar

te

maken -

onvermindert de voorgaande resolutiën"

is.

de

erbij

:

').

De moeite, die men zich aldus getroostte, was drie dagen achtereen duurde de „lezing", dat er menig woord over gevallen

om

voegden ze

niet gering

een bewijs,

Eindelijk volgde het

op den 31en Maart 1639, en het bleek tegenover de

besluit

niet „onverminderd" te zyn. Alleen het 2e en 3e punt van den 23en Maart bleven onveranderd gehandhaafd over vorige

;

het eerste punt was

„besoigne"

de

was.

vallen besluit

")

op nazien,

evenwel

heeft

het,

niet

die in

;

men zou

er

1635 voorge-

geleid tot een nader

dat de Courtmeester te Rotterdam den

eene tweede

werd,

koopwaren

')

Dit

kwam

April

bevolen

'j

nog eens

niet uitgepraat

^).

Zoo ien

men nog

voor

wie

Res. van Holland, 23

Idem Idem

akte thuis kreeg, waarin nog wel belastingen

geenerlei

ook

bestemd

Maart 1639.

25

„

1689.

31

,

1639.

meer en

te

heffen

van

niemand van den

157 handel

uit

te

maar

sluiten,

courtwaren gezwegen werd

waarin

over

de kwestie der

').

Zoo hadden dus de Adventurers met hun ijverige oppositie en den goeden steun van Rotterdam toch zooveel bereikt, dat naast hunne lakens ook hunne karsaaien vrij bleven van invoerrecht, 't geen trouwens niet minder was dan de eerste voorwaarde, waarop ze in 1598 in de Nederlanden binnengekomen waren. Dit succes wakkerde hun moed weer zoodanig aan, dat ze de geheele akte met de twee andere voorschriften ook maar eenvoudig ter zijde legden en in 't bijzonder metterdaad volhardden in hunne weigering, om aan de Entreloopers te verkoopen. Intusschen waagden ze zich ook nog weer met nieuwe „proposities" bij de Staten. Toen kwam eindelijk het beslissende oogenblik, dat Hunne Edel Mogenden hun geduld uitgeput vonden en den knoop doorhakten

alle

;

een derde akte ging naar Rotterdam, waarbij

vrijheden en voorrechten der Court

werden ingetrokken. kooplieden

blijven,

dan

als

gewone

was dat geoorloofd, mits

ze zich

Wilden de leden

gedroegen naar de besluiten der Staten Dit

was het

Bothwell

einde.

met het

").

Reeds den volgenden dag verscheen

bericht, dat de Court haren tegenstand

opgaf; het heffen der impositie was geheel gestaakt en het verbod van handel met „eenige particuliere" geschorst, „ten einde

de

gelegentheyt

van de saecke behoorlick aen syne

Majesteyt van Engeland mochte worden gepresenteert ende

Haar Edel Groot Mogende door Gedeputeerden (van de Court) mochten worden overtuygt van de antiquiteit van den voorschreven opheve". De mededeeling werd voor kennisgeving aangenomen, maar zonder reserve, en de Staten besloten nog, terdege te zullen opletten, of de genoemde maatregelen goed werden uitgevoerd. Anders zou

')

Ras. van Holland,

4 April 1639.

«)

Idem

10 April 1639.

men

zorgen.

158 dat

Groot Mogende Staten van Holland niets

De Koning van Engeland meer

Om

pakhuizen der Court toch werden gesloten.

de

, antiquiteit van den opheve" (de belastingen)

imponeeren,

liet

ook

zooals

de

gaven de Edel

').

zich door die antiquiteit

begi'ijpelijk

is,

want

zijne

voorgangers hadden reeds sinds de 15e eeuw het recht der Hij toonde zich, toen

lieffing erkend.

van

Engelsche kooplui

bereid zijn plakkaat van den 6en Mei 1639 verscheen

;

gegeven

proclamatie,

eene

reeds

hernieuwen

te

de „gelegentheyt

werd,

vertoond

saecke"

de

1G34 dadelyk

hem

te

York

""),

waarin

alle

Nederland en Duitschland nogmaals

in

gewezen werden op hunne zedelijke verplichting, om in de Court te komen en hun „enkel uit vorstelijke genade" nog tgd gelaten werd tot Sint-Michael-Archangel naastkomende.

Maar van

was.

schreven

de

als

In

Staten

zoodanig

minder

niet

beginnen

Adventurers, opzicht

één

zooals

met

van

wilden

dan

van

al

hunne

ouds voorge-

overtrof deze

octrooien, namelijk in de

vorige

terwijl

ze

exporteeren uit en naar de stapelplaatsen

te

Merchant

de

alle

moesten

dadelijk

al

handelswaren

lijst

proclamatie

der courtwaren

;

Holland nauwelijks twee artikelen

somde de Koning er hier voegde er nog bij „any

erkennen,

negen

op

en

other English woollen commodities".

De

van

Staten

naar

gegeven,

andere

Holland

koninklijke

te

gezant Joachimi te Londen

der

zijn,

deze

boodschappen,

van hunne handelwijze op

geweest

hebben van

aanleiding

").

zich

nog de moeite

proclamatie

en

van

de redenen en motieven

zenden aan den Hollandschen

Erg noodig

zal dit

wel niet

want, met een variante op de vroegere uiting

Burgemeesters van Rotterdam, kou men nu met recht

zeggen

:

,

aan de proclamaties van den Koning van Engeland

O

Res. van Holland, 11 April 1639.

-)

In druk aanwezig in

')

Res. van Holland, 23

't

Rott. archief. (Bundel Eng. en Sch. Court).

Mei

1639.

159 stoort

zich

havens

niemand."

hier

oog op

het

maakte,

d'Oquendo

voor

misschien heeft

;

gaan

steunen.

want

gebaat,

regeering

in

het gebeurd met

is

In

dat

zooals

-

men Koning Karel

hij

I

in

goede

de Spanjaarden niet zijdelings

geval

bekend

nazomer

den

zijne

in

tweede Armada, de vloot van

zijne

luim willen brengen, opdat

zou

Misschien

groote toebereidselen, die Spanje

de

de

heeft is

—

1639

van

vriendelijke gedragslijn gevolgd, toen

moeite weinig

heeft de Engelsche

een

alles

Tromp met

behalve

zijne vloot

vóór Duins verscheen.

Na

den

beroemden

reden,

om

meer,

daar deze

Schotland

in

slag

bij

Duins was natuurlijk

den Engelschen Koning

en

al

te ontzien,

alle

vervallen, te

spoedig zoodanig met zijne onderdanen

Engeland

in

strijd

geraakte, dat

hij

zich

naar buiten niet meer kon laten gelden.

De Karel

proclamatie van 1639 I

is

de laatste gunst geweest, die

aan de Adventurers bewezen heeft

;

als hij

naderhand

nog eenmaal met hen bemoeit, is het als hun vijand. Er was dus geen macht meer in de wereld, die de Fellowship in staat stelde, ook maar eenigen maatregel tegen de Entreloopers vol te houden de verwoede en taaie strijd eindigde in 1640 (of 1642 als men wil) met de volledige zegepraal zich

;

dezer vrije kooplieden.

ONAANGENAME ONKOSTEN VOOR ROTTERDAM.

De kwestie

der Entreloopers was voor Rotterdam minstens

even onaangenaam als voor de Adventurers zelf immers de ;

schoone

groote,

verwachting

van

1635 was geweest, dat

alle Engelsche handel zou worden samengetrokken Maasstad,

voor

de

dat

in

de

anderen, ook het trotsche Amsterdam,

waren afhankelijk zouden worden van Met dat toekomstbeeld voor oogen had men

Engelsche

Rotterdam. zooveel

zich

alle

moeite

en

opofferingen getroost, jaren lang.

speelden eene bijzondere rol de ƒ 60000, voor den Engelschen tresorier-generaal. Deze waren namelijk beloofd

Hierbij

op eene zeer bepaalde voorwaarde ze zouden betaald worden :

voor

de

zouden de

zoodra

helft,

zijn

alle Entreloopers

te

Rotterdam

en voor de wederhelft een jaar daarna.

Engelsche

regeering

denkbare wegen

alle

met

Nu had

haren aanhang langs

al

mogelijke moeite gedaan

om

alle

die voor-

waarde in vervulling te brengen de Merchant Adventurers hadden er zich ook genoeg voor uitgesloofd, de stad Rotterdam had er een handje aan meegeholpen en de Staten-Generaal, ;

gedachtig

aan

vroegere

traktaten,

hadden zich

zelfs

(met

gepaste bescheidenheid) doen hooren.

Maar de Entreloopers waren

veilig

op hunne plaats ge-

bleven, onder de beschermende vleugels van

de Staten van Holland.

Amsterdam en

161

Toch had de Engelsche tresorier-generaal zijne f 60000 geëischt, want hij had alles gedaan wat hy kon en 't was niet zijne schuld, dat de pogingen mislukt waren '). Hij had allen

in

gezorgd,

gevalle

was

vervuld

(nl.

het meerendeel der belofte

dat

dat de Court zelf

was gekomen),

't

Was

weer de resident Bothwell, die dezen eisch moest overbrengen, en

was zoo

hij

toen

hg

zij

zou

om

vrij,

zijne

te

leggen

zaak brengen voor het Hof van Holland,

de

zou den Koning zien

hij

goede vrienden van Rotterdam,

weigerden, dadelijk twee bedreigingen voor

bewegen, de Court

te

uit

:

of

Rotterdam

„te trecken" ).

Dit maakte eenigen indruk en wel zooveel, dat de vroed-

schap hare gewone commissie voor de Engelsche zaken nog aanvulde

met twee

leden, deskundigen in den lakenhandel,

namelijk Goudswaert en van Berckel den oude, met verzoek,

opmaken. Dit antwoord kwam ter tafel in de eerste dagen van 1637 en luidde weer beslist ontkennend 't was echter wat uitvoeriger dan het vroegere, want het gaf de redenen der weigering op, voor een

concept-antwoord

te

helpen

;

ons zeer belangrijk.

geenen

verwacht;"

„De

zoo werd betoogd, ,had in

stad,"

zoodanige avantagiën genoten als

deelen als

men

dit

tevoren geweten had, zou

men had men de

groote kosten en den last niet hebben gedaan. Immers, de

Entreloopers waren niet verbonden in het corps der Advenen er waren „te Rotterdam te voren sooveel ende meer Entreloopers geweest Dit laatste zal zeker niemand verwonderen, dan n u"

turers

^).

daar

de

onder de bestaande omstandigheden

Entreloopers

overal vrijer en gemakkelijker leven konden hebben dan te

Rotterdam naar

')

2)

s)

;

wie

onder

Amsterdam of

hen

Delft

de of

gelegenheid

Dordt

had, zal wel

verhuisd

zijn,

Rott. vroedschapsresolutiën, 9 Juni 1636.

Idem Idem

31

December 1636.

5 Januari 1637.

11

waar

162 van een goede ontvangst bestond.

zekerheid

De

uitlating

van de Rotterdamsche vroedschap bewijst echter, dat er ook

nog wat

Rotterdam gebleven waren,

te

aanwijzing

duidelijke

Immers,

waar

;

om maar

invoer

de

koopman

aantrekkelijk

Entreloopers verdroegen

deze

matigingen van de Court, blijven

geen weer eene

dat de natuurlijke voordeelen van

is,

deze stad haar voor eiken Engelschen

maakten.

't

van

te

Rotterdam

aan-

alle

te

kunnen

laken en karsaai, de voor-

naamste Engelsche artikelen, hun verboden was, moeten ze er

kans gezien hebben, met andere import- waren,

als ijzer,

levensmiddelen hun brood te verdienen en daarnaast uit-

tin en

voerhandel

Na

te

den

dry ven in Nederlandsche en Duitsche artikelen.

brief

van 5 Januari, hoorde de Rotterdamsche

half jaar lang niet van de f 60000, maar in den herfst kwam een schrijven van het hoofdbestuur der Merchant Adventurers te Londen, als gewoonlijk in 't

ruim

regeering

Latijn

een

waarin

gesteld,

„met groote instantie' op betaling

werd aangedrongen, en blijkbaar zelfs gedreigd met vertrek der Court uit Rotterdam. Ook nu werd niet aan toegeven gedacht,

antwoord

maar wel de moeite genomen, om een uitvoerig op te doen stellen door de commissie, die nog

uitgebreid werd met den jongen van Berckel en J. Verschuure, „als

synde

van

de

laeckenneeringe". Met donkere

daarin

de

tekortkomingen van

meede

werden

kleuren

geschilderd, en toen de brief wegging,

meester

Rotterdam een

van

de Court

werd aan den Court-

afschrift tot leering ter

hand

gesteld, Intusschen kregen de commissarissen van de stede-

wisselbank

lijke

de

opdracht,

Adventurers voor sommen stedelijke al

ontvangers

een

eens

na

te

gaan,

wat de

gedeponeerd hadden, terwijl de rekening moesten opmaken van

de onkosten, die de stad zich voor de Court reeds getroost

had

')

').

Men

Rott.

wilde zich namelijk voorbereiden op een mogelijk

VroedschapsresoL, 21 Sept., 5 Oct. en 14 Oct. 1537.

de brieven zelf

is

niets te vinden.

Van

163 vertrek

dan zorgen, dat de bedoelde

Adventurers en

der

kosten gedekt werden uit de eigen Engelsche deposito's.

Deze maatregel

noodig geweest, want de bedreiging

niet

is

werd niet uitgevoerd, men kreeg

geen nieuwe aanma-

zelfs

ning van den kant der Adventurers. Maar de belanghebbende de

zelf,

in

groot-tresorier,

bet

liet

nog

er

niet

bij

zitten

;

volgend jaar 1638 werd de Rotterdamsche vroedschap

't

hard

zoo

hem

door

„geimportuneert", dat ze de meerge-

noemde commissie tweemaal naar den Haag zond, om met Bothwell

Deze

spreken

te

').

hebben

samensprekingen

Rotterdammers

eindelijk geschokt

het ;

zelfvertrouwen

toen den len

der

November

1638 weer over de kwestie beraadslaagd zou worden, was vergadering

de

der

vroedschap

consideratiën

der

gevallen,

men daerop

dat

presente

lang niet voltallig en „de

leden in

syn

niet

soo

eenparig

soodanige gewigtige saecke

kunnen concludeeren" "). Drie dagen later waren dezelfde leden nog afwezig en er waren buitendien nog andere redenen heeft

tot uitstel^).

En

besloot

maar

November eene nieuwe aanmaning

toen nu den lOen vergezeld

verscheen,

vroedschap,

de

toe

te

mits

betalen,

van eene notariëele acte van protest, bij

meerderheid van stemmen, toch

geven en den eersten termijn van f 30000 te de Engelschen opnieuw alle moeite wilden

doen tot nakoming der conditiën. Het geld werd verkregen door

eene

leening, zooveel mogelijk

vaste brieven"

der stadt

Wat van

')

(d.

niet

i.

op

„op beregeltheyt ofte

lijfrenten), aflosbaar tot believen

*).

het resultaat

Bothwell

c.s.

is

ten

geweest van de andere bemoeiingen opzichte der Entreloopers,

Rolt. vroedschapsreso]., 13 Oct. 1638.

2)

Idem,

1

5)

Idem,

4 Nov. 1638.

*)

Idem,

10 Nov. 1638.

Nov. 1638.

is

boven

164 reeds gebleken

;

onaangename geschiedenis dat het zijne /' 30000 — in die

de slotsom dezer

was dus voor IJotterdani, dagen zeker geen kleinigheid

—

wegwierp.

Het mooiste was nog, dat de twee Courtleden, die naar Engeland werden gezonden in 't begin van 1639, om daar bij den Koning en het Londensche Courtbestuur de belangen van Rotterdam te bepleiten, juist het tegengestelde deden volgens mededeelingen in de vroedschap op 21 Maart 1639, hadden ze de lakenkoopers van Holland, hunne klanten, ;

helpen contracteeren, dat ze de lakens en andere courtwaren

voortaan niet meer in Rotterdamsch bankgeld behoefden te betalen,

nieuwe

ze

als

inbreuk

bijzonder

toch

dus

deden

liever

in

contant

op het traktaat,

die

geld

').

Een

voor Rotterdam

grievend was, omdat haar troetelkind, de nieuwe

door

er

wisselbank, zijde

dit

der Adventurers

wel

in is

begrypen,

te

het leven getroffen werd.

Van

de

de zaak, hoewel niet te verschoonen,

daar

zij

om

geklaagd over de bank en

reeds meermalen hadden

verandering

in

't

reglement

hadden verzocht (o. a. om toelating van kruisdaalders en ducatons, waardoor natuurlijk het bankgeld iets meer tot gewoon courant geld zou genaderd zijn '). Intusschen

is

leden, die naar

van 1G39, koninklijke

het toch waarschijnlijk, dat de twee Court-

Engeland geweest

zijn

in

't

vroege voorjaar

bijgedragen hebben tot de uitvaardiging der proclamatie van den 6en Mei van dat jaar, en

iets

nog met eenig recht beweren, iets van hun plicht gedaan te hebben. Maar we weten ook, dat de uitwerking van die proclamatie geen f 30000 waard was. dat geval konden ze

in

Onder deze omstandigheden zou men ongetwijfeld verwachten, dat de Engelsche groot- tresorier niet de vrijmoedigheid zou bezeten hebben, te eischen.

En

toch heeft

om ook nog

hij

den tweeden termijn

dat gedaan, of liever niet hij

')

Vroedschapsresolutiën van Rott., 21 Maart 1639.

')

Vroedschapsresol. van Rott.. 27 Sept. 1638.

165

maar Z. M. Koning Karel f 3000U had opgestoken.

zelf,

die toch eigenlijk

I,

ook de

eerste

Deze potentaat zond buitengewonen

als

tweeden termijn

November 1640 zekeren Misselden

in

commissaris

naar

Men

in te vorderen.

boodschap wel moeten beschouwen grooten

door

geldnood,

den

Parlement doch

waarin

Schotschen "'

om

Rotterdam, zal deze

dien

onbeschaamde

een gevolg van den

als

koning toenmaals verkeerde

de

Reeds had

opstand.

hij

het

»

Korte

bijeengeroepen en daarna het „Lange Parlement",

daarvan tot dusver veel aanmerkingen, maar weinig

geld gekregen.

Men kan maar

zich de ontvangst van Misselden lichtelijk voor-

Hij kreeg niet alleen eene zeer duidelijke weigering,

stellen.

nog de scherpe toevoeging,

daarbij

geld

eerder

geven

dan

vragen moest,

Koning

dat de

daar

hij

de goede

verhouding tusschen de Court en Rotterdam tegenwerkte.

')

Als bewijs daarvan werd een nieuw plakkaat vertoond, dat aan de Adventurers gelastte,

huwelijk met eene Duitsche

bij

(Dutch) vrouw, onmiddellijk naar Engeland terug of wel uit de Court te treden

Dit

voorschrift

was

te

eigenlijk niet

nieuw

;

het was zelfs

vroeger reeds in veel strengeren vorm gegeven, maar waarschijnlijk

Duins,

in

keeren

").

onbruik geraakt

opnieuw uitgevaardigd,

't

en

nu,

Kan

zijn,

't

was

na den slag bg dat de Rotter-

damsche vrouwen op de Adventurers byzondere aantrekking hebben uitgeoefend, zoodat daar Hymen meer dan elders begonnen was, koorden

van

zijne zachte

het

banden

wederzijdsch

te

leggen naast de harde

belang,

maar hiervan

zijn

toch geen bewijzen voorhanden.

')

Vroedschapsresol. van Rott., 20 Nov. 1640.

Misselden zal waarschijnlijk een Adventurer geweest

zijn,

daar

zijn

familienaam meermalen onder de Courtleden voorkomt. -)

Vroedschapsresol. van Rott., 23 en 26 Nov. 1640.

was trouwens vernieuwd werd. Dit

een

oud

voorschrift,

dat nu nog maar eens

166

De Koning

na 1640 niet verder up

heeft

aangedrongen, maar zgne gemalin heeft van den

namelyk

Engelschen burgeroorlog,

ƒ 30000 maanden November

icijne

in de eerste in

1642, de Kotterdamsche regeering nog eens laten aanmanen,

omdat de Stuarts toen het geld nóg beter konden

zeker,

gebruiken dan ooit

De

te voren.

vroedscha}» toonde tegen-

over de hooge vrouw genoeg ridderlijke gevoelens te bezitten,

om en

niet

te lezen.

met een plompe weigering op

dadelijk

te treden

verhandelingen met Misselden nog eens na

de

besloot,

Dit belette natuurlijk niet, dat het antwoord toch

uitviel, omdat „niets was gepresteert van wat den 29en November 1638 was aangenomen". Mocht dus de

ontkennend

de

om

verder

stad

f 30000 worden gemoeid, dan zou men

die

„excuseeren",

betaling

prestatie van

en

„ter

geen beloofd was"

't

contrarie urgeeren de

').

Hiermee was de kwestie van de baan de koninklijke eischen werden overstemd door 't wapengekletter van den burgeroorlog en de Pmüteinen hebben, zoover ons bekend, zijne vermeende aanspraken in dezen niet overgenomen. Intusschen, de eerste dertig duizend gulden was men kwijt ;

misschien hadden de Rotterdat was al erg genoeg dammers wel gewenscht, dat de revolutie in Engeland, als ze toch komen moest, maar een paar jaar eer was uitge-

en

;

broken.

Een ander duur koopje had voorbarig

zoo

en

wijn

verleenden

van

accijnzen op bier,

„huyshoudeude benoodigdheden" aan

andere

Adventm-ers.

de stad Rotterdam aan den

vrijdom

Zooals

we

reeds

alle

opmerkten, had Rotterdam

volledig de bevoegdheid, de Adventurers en ieder ander dien wilde,

zij

maar

niet

vrij

laatstgenoemden eerste

')

van de stedelijke provinciale. En toen de

accijnzen,

had

bg

stellen

te

van de

vrijdom

toch

stad dien

geproclameerd

de

verpachting in 1635, hadden de Staten van Holland

Vroedschapsres. van Roti., 17 en 24 Nov. 1642.

167 dit niet erkend,

zoodat de stad zelf de bedoelde provinciale

accijnzen had moeten bijpassen.

Nu waren van

1G31

o.

slechts

stedelijke

de provinciale

a.

aam Rijnschen

voor een (de

deze lang niet gering. Volgens de ordonnantie

bedroeg

')

w

ij

n a c c

n

ij

s

:

of Spaansclien wijn of malvezij f 48

een oxhoofd Franschen

voor

16),

f

wijn f 32 (de stedelijke slechts f 8). Volgens het plakkaat van 1633 ") bedroeg de provinciale bieraccijns

:

van een guldenston ,

„

11 stuivers (de stedelijke idem)

,

daalderston

22

„

„

tweeguldenston 30

„

maar 4

n n

/"l— 4

—5

(,

st.

{.

ji

/3)

,

een vat jopenbier ƒ 29

grove ton

„

ƒ5(„

Wanneer dus de Adventurers aan

ƒ1 — 10

„

—

st.)

deze twee verhemelte-

streelende dranken zich wat ruim te goed deden

verzuimden

st.)

Engelsch, Lu-

beksch of ander vreemd bier

niet

st.)

8st.)

(, st.

bieren boven

een

»

ƒ2: ƒ3 — 13

„

„

(,

—

wat ze

en buitendien nog schonken aan hunne

goede klanten, zooals hunne oude gewoonte was, dan kon de rekening in een jaar hoog genoeg worden. bieraccijnspachters 't

kwamen dan ook

tegen

De

wijn- en

het einde van

jaar 1635 met eene geduchte vordering, die de vroedschap

„voorloopig"

betaalde,

van de provincie terug

met het voornemen, het geld later De juiste som wordt niet

te vragen.

genoemd, maar we kennen wel het bedrag over het dienstjaar

1646—47, 't

dat niet minder

was dan ƒ16000 (ƒ12000 aan

courthuis en ƒ 1000 aan de Engelschen onder de Court

'').

Buitendien wordt dan door den pachter nog vermeld ƒ 9700

aan restanten, waarvan Burgemeesteren geen executie willen toestaan. Indien dit ook de Engelschen betreft,

'j

»)

")

Groot Plakkaatboek,

Idem

fol. ,

766.

1648.

Vroedschapsres. van Rott., 20 Juli 1648.

't

geen wel

168 waarschijnlijk

dan

is,

1(346 en '47

tot

van de grootte der onkosten.

1644,

Rotterdam

heeft

onkosten zeker

in

't

geeft toch eenig

Tien jaar

bewegen

de honderdduizenden geloopen zgn.

om de

Staten

wat men noemde „vrijdom der middelen van

tot

consumptie

lang, tot

trouw bijgepast, zoodat deze

alles

Natuurlijk werd geen gelegenheid verzuimd, te

is

verscheidene Loudensche en andere Ad-

veuturers te llotterdam vertoefden, maar idee

25700')! Dit

/"

1635 en volgende jaren, daar

natuurlijk geen maatstaf voor er in

som

de

stijgt

van de Engelsche Court, gelijck

reguarde

ten

Delft vroeger genoten had." Vooral in 1639, na de nederlaag

der Adventurers op het stuk van de behandeling der Entre-

Rotterdam daarvoor groote moeite en kreeg

deed

loopers,

werkelijk

meerderheid

de

der

Staten

mee op

zijn

hand.

Amsterdam en Monnikendam maakten nog bezwaar en wilden daarom eerst ruggespraak houden, wat hun 't gewenschte uitstel Alleen de afgevaardigden van Haarlem, Leiden,

bezorgde

').

In Maart 1640

werd

drie

dagen

kwam

de zaak opnieuw op het tapijt en

achtereen

de Adventurers, de vreemdelingen,

een

van

leden

der

de

Rotterdam liet meer vroeg voor

bediscussieerd

duidelijk uitkomen, dat het de gunst niet

;

maar voor

Hollandsche

zichzelf,

voor

Staten, voor de stad

Na „lange kwam men evenwel

Rotterdam, die zoovele duizenden moest bijpassen. deliberatie niets verder

dezen „in

en :

de oude netelige vraag, of

besloten

poincten

kou worden, bleef

als

liep

het

bij

meerderheid in

onbeslist, de zaak bleef

voor desen," en de voorjaarsverpachting

ging op den ouden voet

Zoo

debatten"

ernstelycke

ook

in

^).

de

volgende jaren en Rotterdam

toonde zijne ontevredenheid door hardnekkige obstructie

van de Rott. vroedschap, 20 Juli 1648.

')

Res.

'j

Res. van Holland, 23 Sept. 1639.

')

Res. van Holland, 21, 22 en 23

Maart 1640,

bij

169 mogelijke

alle

gelegenheden,

belastingen,

leeningen,

enz.

1644, besloot de vroedschap den knoop door

Eindelijk, in

hakken, hoe 't ook gaan mocht. Met alle kracht zou men nog eenmaal den vrijdom vragen, gelijk Delft en Middelburg dien genoten hadden hielp dit nog niet, dan zou de stad te

:

hem op

de eerstvolgende verpachting weer laten afkondigen,

met de bijvoeging, dat de pachters vergoeding van stadswege

dam kwamen vrijdom

').

uit de Staten

—

met

raadpensionaris

de

Rotter-

terug met het bericht, dat de

was toegestaan,

ofschoon

konden rekenen op

niet

De afgevaardigden van

niet

14

of

stemmen,

15

had geconcludeerd

").

was er dus niets veranderd, want de 14 of 15 stemmen vóór had men in 1639 ook al gehad en, als de raadpensionaris niet concludeerde, was geen besluit geldig. Maar de vroedschap besloot toch de stemming maar voor Feitelijk

resolutie

houden.

te

te lichten,

zou

men

Om

de pachters goed en duidelijk in

pertinente Igsten

maken van

alle vrijge-

stelde Engelschen.

Nu kwamen

de pachters in de knel

;

op aankwam, toch nog zou bijspringen. op

't

den

als

't

er

We vinden ten minste

Rotterdamsch archief de bewijzen, dat de pachters van en bieraccijns over het tijdvak van

wijn-

1644

op

ze schreven in

den ouden voet, blijkbaar denkende, dat Rotterdam,

tot 31

Juli

komen opdagen,

1

Augustus

1645 met hunne vorderingen telkens totdat

ze

den

3en

zijzi

Mei 1649 voorgoed

werden geweigerd.

Ook

wordt

eene

pachters over 1646

De

dreven,

')

')

aanvraag

vermeld

van

die van de stad /"4736 eischten

de ").

pachters, ofschoon in den regel vereenigd tot machtige

syndicaten

=)

dergelijke

— 47,

Res.

die in verscheidene steden tegelijk

hunne zaken

wilden of konden toch zulke bankroetjes niet ver-

v./d.

Rott. vroedschap, 11 Juli 1644.

Idem Idem

25 Juli 1644. 3

Mei 1649.

8

170 dragen en zochten daarom verhaal op de Adventurers

Maar de Burgemeesters van {otterdam zaten hun ook 1

in

zelf.

hierbij

den weg; ze verboden het eenige werkdadige middel, de

executie, zoodat de pachters niets kregen en

na

't

nog lang,

zelfs

vertrek der Engelschen, bleven klagen en requestreeren.

Dat de Adventurers misbruik maakten van den bedoelden is zonder twijfel, want bij de vernieuwing van hun

vrijdom,

contract

werd hun

1649

in

waarborgen

hieromtrent

te

a.

de eisch gesteld, goede

geven

en misbruik te helpen

o.

tegengaan.

Van andere de

geschillen

naar

't

schijnt,

accijnzen dan die op bier en wijn wordt in

met Staten en pachters niet gerept ze zijn, niet gewichtig genoeg gerekend, ofschoon ze ;

toch by de onkosten meetelden. In de „Rekeningen van RotterJ. H, W. Uuger en Mr. W. Besemer 1644—45 melding gemaakt van ƒ 48

dam," uitgegeven door

wordt over het jaar

voor impost van kaarsen en ƒ 49

st.

zeep, zijn

— 12

st.

voor accyns van

behoeve van de Merchant Adventurers. Ze

ten

alles

'),

—

dus blijkbaar nog door de stad vergoed, toen deze reeds

weigerde,

den

imposten

op

bier-

koren,

en

wijnaccijns

brandewijn,

bij

olie,

te

passen.

Van

de

honig en traan, die

ook verpacht werden, wordt echter

in de genoemde rekening met geen woord gesproken en elders ook niet. Evenmin worden we iets gewaar over de accijnzen op boter en meel, die te Rotterdam niet verpacht werden volgens de opvatting ;

van

Burgemeesteren

vrij

zyn,

zoodat

moesten

Courtleden ook daarvan

de

we mogen aannemen,

van die middelen ook wel vergeefs

bij

dat de ontvangers

hen zullen aangeklopt

hebben.

Van

de

verdere

kosten

der Engelsche Court die

onverwacht waren, maar ook

al

bovengenoemde rekeningen eveneens gelegenheid

')

Bronnen

en 313.

tot de

niet

weer meetelden, geven de

Geschiedenis van Rotterdam, deel

iets

zekers

III, blz.

311

171 vermelden.

te

Dee,

officier

Iii

van

1644

— 45

bedroeg de liuishuur voor Arthur

de Court f 150, voor Jan Musson, bode,

/"120 en voor Laurens Grover, den voorlezer, eveneens/' 120.

(De

andere

voor

hadden

officieren

maken van een

't

woning

hunne

Aan buitengewone onkosten wordt

Courthuis).

kelder.

Deze

laatste

dus /"

in

het

50 vermeld

waren vroeger

evenwel grooter geweest; vooral in de eerste jaren van hun

hadden de hoofdlieden van de Court op

verblijf

grootingen en verbeteringen aangedrongen,

die,

allerlei ver-

na de noodige

tegenstribbelingen, door Rotterdam waren toegestaan, bijzon-

1636

derlijk in

Hoe groot zijn,

om

deze en andere onvindbare bedragen nog geweest

maar het aangevoerde

niet te zeggen,

is

te

').

doen

als tijdens

geweest

Maar

zien,

hun

verblijf voor de

ze schijnen het

laten trekken, zoo als

Rott.

voldoende

Rotterdammers dure gasten

zijn.

waard

van het stadsbestuur, want

')

is

dat de Adventurers zoowel vóór hun komst

geweest

in

de oogen

dan gedwongen

eenmaal Pharao de Israëlieten.

vroedschapsresol.,

8 Sept. 1636.

te zijn

dit heeft ze niet

17

Sept.

1635,

12

Febr.,

14

Juli en

DE COUKT TIJDENS DE ENGELSCHE REVOLUTIE.

De Adventurers, ofschoon

in liun hart tegen de willekeurige

regeering van Koning Karel

getoond,

royalistisch

houding

de

in

Nog

Tresorier.

zooals

kwestie in

bom

o.

a.

zich, als „practische

hun charter

gebleken

is

in 1634,

bij

hunne

de f 30000 voor den Groot-

van

1640 wordt gemeld, dat de Fellowship

den Koning niet minder zoodra

hadden

I,

sedert de vernieuwing van

kooplui",

dan 40000 pond leende

').

Maar

Engeland en de Burgeroorlog uitbrak (1642), volgden de Adventurers bijna algemeen den drang huns harten en kozen de partij van het Parlement. Dit bracht hen in een moeilijk parket, want hunne voorde

barstte

in

naamste leveranciers, de lakenvvevers, woonden hoofdzakelijk in het

Westen van Engeland, waar de

partij des

Konings het

roer in handen hield. Alleen ééne enkele lakenstad, het oude

Norwich, had En,

al

tot dusver de zijde der

").

gaf nu het Parlement eene vernieuwing en uitbrei-

ding van

de oude voorrechten

'),

de Merchant Adventurers

XXXIV.

•)

Lingelbaeh „Brief Historie"

^)

Rott. vroedschapsres., 20 April 1644.

')

Lingelbaeh

waarbij

Rondkoppen gekozen

aan

de

blz.

247 geeft den tekst van dit pariementsbesluit,

Fellowship voor

't

eerst een

algemeen mono-

polie werd gegeven voor den uitvoer van alle handelswaren naar de havens van de Somme tot Denemarken, op voorwaarde dat ze alle

;;

173

hadden

We

omstandigheden

er in deze

behoeven nog niet eens aan

van courtwaren

immers, smokkelen

nemen, dat de aanvoer

mogelijk

altijd

is

hijzonder weinig aan.

te

Westen geheel afgesneden werd

het

uit

al

vooral

in oorlogstijd en

een burgeroorlog.

bij

Maar de Koning,

om

die vroeger zoo zijn best

Engelsche

alle

exporteurs

Court te brengen of ten minste den export

den

stapel

Rotterdam,

te

nu

deed

eene proclamatie van 1644 verklaarde

in

zijne

aan wien

en

uitvoeren

op

De

zoolang

de

lakenbereiders mochten hun goed

Engelschman of vreemdeling,

ze wilden.

de

omgekeerde

de lakennering

Merchant Adventure rs,

troebelen zouden duren.

de

naar

van de autori-

getrouwe steden geheel vrij

der

leveren

hij

in

te leiden

juist het

in

teit

had gedaan,

van wollen goederen

wijze

en

langs den weg. die

zij

zelf

verkozen.

Dit nieuws werd den 20en April 1644 aan de vroedschap

van Rotterdam bericht door de

Haag waren

den

in

die

er aan verbinden.

').

stedelijke afgevaardigden,

Teeken end

Ze treuren

niet

om

is

de raad, dien

zij

de moeilijkheden voor

de Engelsche Court, ook niet over de vermindering van den

Engelschen

handel

Adventurers, zullen

die

komen en

te

nu

—

uit

—

over de vele maar Engeland naar Rotterdam

Rotterdam, zeker

zooveel meer wijn en bier zullen drinken

!

Een duidelijk bewijs, hoe practische menschen die afgevaardigden waren de vermindering van Engelschen import te Rotterdam ging hun natuurlijk wel aan 't hart, maar daaraan was op 't oogenblik hier toch niets te doen. Het eenige, waarvoor Rotterdam zich kon vrgwaren, was nog meer ;

schade 't

te

lijden

van den vrijdom van bier- en wijnaccijns,

geen de kans op goedkeuring van dien vrijdom door de

kooplui,

die

aan de gewone vereischten voldeden, zou toelaten, de

Londenaars tegen

100 i^ond sterling intreegeld, de overigen tegen

50 pond. ')

Rott. vroedschapsresol., 20 April 1644.

;

174

De afgevaardigden

Staten nog meer zou bemoeilijken.

dus voor, dien vrijdom op 't

Was

verband met deze raadgeving, dat de vroedschap

in

besloot tot het

die

opmaken

is.

Hierop werden alleen

Adventurers geplaatst, die laken of andere wollen manu-

facturen

hunne pakhuizen hadden en

in

Rotterdam kwamen

te

der lysten van accijnsvrije Engel-

waarvan boven gesproken

schen,

stelden

of ten minste te beperken,

te heffen

gelaten

als werkelijke avonturiers, als eene

Den

soort klaploopers.

conciërge werd

„om

voorheen,

als

compagnie", maar

niet diegenen, die

de

zijn

vrijdom evenwel

ende respect van de

eere

mocht

niet tappen aan in- en uitloo-

die

naar

aanleiding van deze besluiten

zijn

er

hij

pende Engelschen.

Van

de

lijsten,

werden opgemaakt,

bewaard geven

gebleven

wel

toch

ze

;

het

twee

zijn

in

en

getal

Rotterdarasch archief

't

opgemaakt, maar namen der Adventurers

slordig

vrij

de

aan, die zich te Rotterdam bevonden, en accijnsvrij waren.

De

van

Igst

Fellows, bijlage

1649 bevat

zelfs

zonder uitzondering

opgenomen

;

alle is

zij

namen

der aanwezige

daarom hierachter

als

').

De Adventurers

te

Rotterdam waren

allen vurige aan-

hangers van de Parlementspartij, op een na, namelijk Sir Theophile Baynham. Deze was

bekend

als

bij

de

Rondkoppen

in

Engeland

een beslist koningsgezinde en daarom werd reeds

1644 aan de regeering van Rotterdam de eisch

in

dat

ze

echter

hem zou nog

niet

uitleveren.

geneigd,

toch ook teruggedeinsd te

partij

zijn

te

:

vanckenis te vrijwaren", maakten ze

burger van de stad In 1645

kwam

')

Bijlage B.

*)

Res.

v./d.

kiezen,

maar schijnen

voor eene vierkante weigering

vonden een geschikten uitweg

ze

gesteld,

De Rotterdammers waren toen

om hem

den

man

„voor ge-

zoo spoedig mogelijk

").

echter een parlementsbesluit, waarbij aan

Rott. vroedschap, 20 Aug. 1644.

17^

alle

van de Court gelast werd, het republikeinsclie

leden

covenant aan Generaal,

nemen

te

ook

en

voorzichtig

regeering van Rotterdam, gebeurde,

maar

in te

onderteekenen.

te

De

Staten-

dingen, verzochten de

deze

zorgen, dat dit voorloopig niet

af te wachten, totdat de Staten van

eerst

Holland bijeen geweest waren en met de andere provinciën geraadpleegd hadden

Evenwel

').

is

de onderteekening toch

doorgegaan en alleen Theophile Baynham heeft geweigerd.

werd daarop door zijne „broeders" uit de Fellowship en op alle manieren belasterd en gehinderd. In bijzonder schijnt hg zich geërgerd te hebben aan het feit,

Hij

gestooten, 't

dat de secretaris van de Court accijns niet

hem

de vrijbiljetten voor den

meer wilde geven.

De gezant Bothwell, die zijn koning trouw gebleven was en nog steeds in den Haag vertoefde, liet nu nog eenmaal stem hooren

zijne

;

hij

schreef twee brieven aan de regeering

van Rotterdam met dringend verzoek,

Baynham

om

de rechten van

beschermen. Maar de uitwerking kon niet groot

te

want men was reeds in 't jaar 1646, toen Koning Karel al geheel door Cromwell met zijne dappere scharen overwonnen was. Baynham zelf heeft trouwens van accijnzen en andere wereldsche zaken weinig last meer gehad, want vier

zijn,

maanden na

den

laatsten

brief

van

dood en begraven. Maar nu werd lastig

gevallen,

niet

Bothwell was

zelfs zijne

wegens wijn- of

hij

al

weduwe nog maar om

bieraccijns,

andere belastingen. De provincie Holland wilde haar den 200en penning van haar vermogen laten betalen, eene buiten-

gewone heffing, waarvan de Courtleden en hunne weduwen waren vrijgesteld volgens alle verdragen. De onvermoeide Bothwell protesteerde ook hier weer tegen, maar met even weinig vrucht ')

').

De regeering van Holland had

zich blgk-

Aanschryving van de Staten-Generaal van 10 Juni 1645 in

't

Rott.

archief (Bundel Eng. en Schotsche Court). ')

De

origineele brieven van Bothwell, van 28 Febr., 11

26 Juli 1646

zijn in 't Rott.

Maart en

archief (Bundel Eng. en Schotsche Court).

176

Baynham

baar vereenigd met de meening, dat

geen

lid

bij zijn

dood

meer was geweest van de Engelsche Court en had

dus openlijk partij gekozen voor het Parlement.

Dat

hun

moest toch

lang,

hem „voor

die

leverden, in

zelfs

in

weer

wanhoo]) gevlucht was naar de Schotten,

toen Karel

kalmte

I

niet terug.

Cromwell

van

vruchten van plukten. Zelfs

er de

zij

dertig zilverlingen' aan het Parlement uit-

Engeland nog

ningen

goede komen, maar het duurde

ten

natuurlijk

voordat

Koning

toen de

deze partij zoo algemeen steunden

Adventurers

de

Eerst in 1650, na de overwinen Schotland,

Ierland

in

kon

en

onthoofd was, keerde de rust

kwam

langzamerhand

handel

de

er

weer

opleven.

De Adventurers hebben dus zeker hunne zeven magere wel geliad en meer dan dat, terwijl de vette

jaren tijd

in

den

daarvóór het getal van zeven niet eens bereikt hebben,

ten minste niet tijdens hun verblijf te Rotterdam.

moesten

Ze

kooplieden

uit

het

1647

in

beleven, dat Engelsche

zelfs

het Westen in hun eigen stapelplaats aan-

landden met „considerabele partijen laken" en die onderde

oogen

der

Court

te

koop

Een vurig

aanboden.

protest,

dat onmiddellijk aan de vroedschap van Rotterdam gezonden

werd, heeft geen merkbaar resultaat opgeleverd In

deze

moeilijke jaren

moedig het hoofd

boven

').

hebben de Adventurers evenwel water

gehouden,

en elkaar als

broeders gesteund. Onder de kooplieden die tusschen 1640 '49

en

te

Rotterdam

aan

lager

betrekkelijk veel Engelschen geweest,

Dit

blijkt

Rotterdam

weer

uit

ontvangen

de

brieven,

hebben

wal geraakten,

die

')

wel

Burgemeesteren van

van den Hoogen Raad van

Holland, Zeeland en Friesland, met verzoek

omtrent personen,

zijn

maar weinig Courtleden.

die cessie of surséance

Rott. vroedschapsresol., 11 Dec. 1647.

om

inlichtingen

van betaling hadden

177

aangevraagd

komt

éénmaal

Slechts

').

daarbij

in

genoemde 10 jaar

een Courtlid voor, namelijk

Thomas

Barnet,

over wien den 9 en Augustus 1646 informatiën ingewonnen

werden

R

andere Engelschen,

G

o v e

1

werden alleen

Daarentegen

').

genoemd

s,

o

g

B

e r r

aanvragers

om

e r s o n,

als

pareert

Robert Maesson

Jan F

o o

t

Rotterdammers, te

zamen

niet

terwijl

"),

meer dan

't

jaar 1647 vier

i t,

Marret

1644 reeds geboren

kooplieden,

aanvragen, in

drie of vier in getal zijn.

en

1648

in

cessie,

als zoodanig, in

andere

alle

die cessie

enz.

in

al die

jaren

De requesten

door de genoemde Engelschen aan den Hoogen Raad gericht,

geven „de

bijna altijd als oorzaak van

troebelen over eenige jaren

in

hun achteruitgang aan Engeland ontstaan." Ze :

bewyzen tevens dat sommigen van hen reeds lang burger van Rotterdam waren geworden. Dat de Adventurers zoo goed het hoofd boven water te houden, moet zonder twijfel voor een deel worden toegeschreven aan hunne soliditeit en kapitaalkracht, maar zeker ook in niet geringe mate aan hunne energie en hun koopmansgeest. Ze wisten de bakens te verzetten, waar 't getij verliep. Toen de burgeroorlog hun den aanvoer van laken uit de Westelijke steden van Engeland moeilijk maakte,

hebben weten

achtten ze zich niet te

—

land in te voeren

hoog om Engelsche wol

volgens hun eigen zeggen

')

—

en die te Rotterdam te laten

Zie Missiven aan Burgemeesteren in

Daai'in

Neder-

in

zooals ze vroeger nooit gedaan hadden

't

Rott. archief, 9 Aug. 1646.

bevindt zich ook een brief van den Prins van 23 Mei 1640,

waarin de Engelsche koopman Barcker genoemd vrordt, als in gijzeling Nu komt de naam William Barcker wel voor onder de Advenin 1649. Dit kan dezelfde zijn, maar 't is niet waarturers, maar

zijnde.

—

schijnlijk, juist

omdat een Fellow na

gestooten werd: in allen gevalle als Lid *)

Zie

is

gijzeling of dergelijke licht uit-

de Barcker van 1640 niet betiteld

van de Court Missiven

17 Aug., 1 Oct. en

aan 1.5

Burgenieesteren van 30 Juli 1644,

U

Nov. 1647, 22 Aiig. 1648.

12

April,

178 spinnen en weven. De gelegenheid daartoe bestond toenmaals stad

die

in

*t

want de lakenbereiders hadden

wel,

gehouden

staande

Engelsche

—

laken,

dat

l)6nden,

niettegenstaande

de

de

er zich

concurrentie

van

gemak aan

ver-

en er was nog dit

nu ook dadelijk konden geverfd

goederen

Engeland niet best mogelijk geweest maar enkele geverfde soorten mochten worden ingevoerd. De Fellows gunden deze industrie echter worden,

was,

geen

't

in

immers

daar

Rotterdamsche drapeniers of reeders, maar namen

niet aan de

arbeiders (spinners, wevers, enz.) in dienst en hebben

zelf

dus een tijdlang zelf de rol van reeders gespeeld. Ze schijnen het

daarbij

genomen was)

te

met den

op het laken niet

nauw

al te

al

gebleken

immers, den 7^" November 1G45 lieten Burgemeesteren

;

drie Courtleden

werken

vóór zich komen op het raadhuis en eischten

de belofte, dat ze geen laken meer zouden laten

hen

van

accijns

hebben (wat vroeger trouwens ook

dan

door

gezworen

arbeiders,

aan

te

wijzen

door den pachter van den lakenaccijns en voorzien van een

merkteeken van dien pachter

in

den vorm van een diploma of

Met een ander punt. waarover ook geklaagd was, wilden Burgemeesteren zich echter niet inlaten er waren namelijk billet.

;

Rotterdamsche kooplui,

van de Engelsche

die het fabrikaat

hadden „gehaeld door hun eygen werck," d. i. vervoor Rotterdamsch laken, tot schade van de eigen

Court kocht

Rotterdamsche was,

zou

maar

in

').

stadsbestuur

het de

bijzonder

nijverheid

handelsstad

nauwkeurig

stedelijke industrie.

Indien

dit

te

Leiden gebeurd

wel anders gesproken hebben,

Rotterdam

geweest

De gezworen

op

was

het

men

zuiver

nooit

zoo

houden der

arbeiders werden gerekend

houden en de Engelschen zullen zeker 't hun fabrikaat ook naar de stadsramen en de stadshal hebben een oog in

zeil te

moeten brengen

'j

Zie

ter keurinff.

Oud-Memoriael van Burgemeesteren (van 3 datum 7 N o v. 1645.

Oct. 1641) op den

Juli 1632

— 25

179

Een ander tijd

dat

bijzaakje,

hebben waargenomen,

is

de Adventurers ook in dezen

geweest de

arbitrage.

Dit

mag men ten minste opmaken uit de Resolutiën van Holland en West Friesland in 1644. Den 14en September van dat jaar werd in de Staten een remonstrantie van de Engelsche

Court

Rotterdam gelezen, waarin ze zich ernstig beklaagde

te

over de ambtenaren van de Admiraliteit van de Maas, die niet meer of minder hadden gedaan dan „seeckere notabele

bestemd naar Londen, deelde

mee,

in beslag te

een

dat

Courtleden

en

nemen. De raadpensionaris

van denzelfden

adres

was

Staten-Generaal

van

eigendom

penningen",

van

parthijen

ingekomen.

inhoud de

Natuurlijk,

bij

de

oude

vrienden.

De inbeslagneming was gegrond op een plakkaat van

de

Staten-Generaal van 1610 en een ordonnantie van Holland

van

1622,

van geld

uitvoer

de

waarbij

uit de provinciën

verboden was, maar die nooit waren toegepast

').

met de zaak blijkbaar verlegen en Toen deed zich het merkAmsterdam. van vroeg het oordeel waardige en voor de Adventurers bijzonder heuglijke feit voor, dat de machtige Amsterdammers, die hun zoo regelmatig in de wielen hadden gereden, voor 't eerst hunne

De raadpensionaris

partg kozen. Niet uit eigenbelang

;

zat

om hun de

plezier te

doen natuurlijk, maar

Amsterdammers verklaarden

ronduit,

dat in hunne stad het verzenden van penningen buiten de Provinciën ieder vrij werd gelaten, „alsoo de commercie

wert

andersints schijnt

nog

al

geoordeelt aannemelijk,

verklaarde, dat toch in

't

niet

te

konnen bestaen". Dit

waar Amsterdam het was van de beste en grootste

vooral

bezit

wisselbank der wereld. Toch werd het door de Staten niet dadelijk

beantwoord

ordonnantie

;

ze

met

besloten

intrekking eenige

hunner

ongerijmde

gecommitteerden en den

*) Dit blijkt uit de verklaring van den fiskaal der Admiraliteit in de Statenzitting van 16 Sept. 1644.

180 van de Rotterdamsche Admiraliteit te ontbieden, oni

fiskaal

van hen de redenen der inbeslagneming

Twee dagen

deze Heeren „binnenstaan" en

verbodsbepalingen

de

').

van

1610 en 1622

gelegenheid eens waren toegepast, niet omdat ze

deze

bij

kwamen

later

dat

verklaarden,

hooren

te

wet waren en gehoorzaamd moesten worden, maar alleen wegens „het sonderlinghe reguard, genomen op de excessieve groote sommen van penningen, die men hadde gemerckt daghelyks naar Engelandt te worden afgescheept". Dus als uitzonderingsmaatregel

Hierop konden

!

gecommitteerden heengaan, maar de

werd nog eens alleen binnen geroepen, daar men van

fiskaal

hem

de

als

speurder dacht te vernemen, of er misschien meer

Twee vragen werden hem gesteld, waarvan de belangwekkende is. „Wat wilden de Engelschen met hunne geldzendingen ? Stuurden ze soms zilvergeld weg, om goud weer in te voei-en? achter stak.

eerste de meest

Of zonden Engeland, deren

of

ze

om

eenvoudig

hun

De

andere doeleinden?"

antwoord

te

mogelijk

zijn,

ontvangen

hier

geld naar

het daar te gebruiken voor inkoop van goe-

geven en voor ons

fiskaal

wist hierop geen

ook zeker wel nooit

zal het

het ware bescheid met volledige zekerheid te

vinden, tenzij de betrekkelgke papieren van de Adventurers

nog aan antwoord geen

't

licht

is

twijfel,

mochten komen. Maar een waarschijnlijk

er wel te geven.

dat

in

Aan den eenen kant

van retourwaren voor de Adventurers

moet geweest zyn hunner courtwaren moesten de

dan

besluit,

zelfden

')

het

etc.

tevoren,

in

zoodat

Engeland kleiner ze

de opbrengst

wel meer dan anders in contant geld

overmaken, dat tevens kon dienen tot steun van

parlementspartij.

het

lijdt

deze tijden van burgeroorlog de afzet

16en

dat

de

Maar aan de andere zijde wordt in Hollandsche Staten namen op den-

September

1644,

na

het

vertrek

Rea. van Holland en W.-Friesland, 14 Sept. 1644.

van

den

181

gewag

fiskaal,

gemaakt

van

„hooge steyge-

eene

ringe van de gouden speciën", van

zilver zeer voordeelig

moest maken,

den uitvoer

die

men

als

't

in

Enge-

land kon inwisselen tegen lager goudkoers. Bij de ongeregelde

nmnttoestanden

van

dagen was

die

goed mogelyk

dit zeer

en dan kon het aan geroutineerde kooplui als de Adventurers heel wat winst bezorgen.

De

Staten van Holland hebben in allen gevalle begrepen,

dat het in deze omstandigheden beter was, de kwaal in het

muntwezen

genezen dan een plakkaat toe aan

Staten-Generaal

de

in

te

te

ganschen handel onmogelijk zou maken

den

te

;

passen, dat ze besloten,

dringen, dat de penningen

moesten teruggegeven worden aan de Engelsche eigenaars en

eerstdaags het „stuk van de

dat

worden

munf

zou behandeld

').

Hiervan werd ook dadelijk werk gemaakt, maar de StatenGeneraal bleken nu hunne oude vriendschap voor de Adventurers

vrij

wel verloren te hebben; de meeste afgevaardigden

geen

dorsten

besluit

en hunne

Prins

nemen, maar wenschten eerst den

te

principalen

deel

der bedoelde

gelden

De gedachte

te

raadplegen

te

wijzen op de vrees, dat een

aan Frederik Hendrik schijnt

').

zouden moeten dienen voor den

oorlog tegen den schoonvader van

's

Prinsen zoon Willem.

Evenwel, Holland had zich voorgenomen, dat de penningen moesten worden teruggegeven en het heeft ook nu gekregen. De nieuwe muntregeling tijd 't

op zich

wachten,

maar

is

liet

wel

is

zijn zin

waar nog een

toch eindelijk gekomen, in

jaar 1659.

Het aan

is

de

zeer waarschijnlijk, dat de regeering van Rotterdam

bovenvermelde

geheel

onschuldig

weinig

de

'j 'j

krasse

geweest

belangen

van

is.

hare

daad

der Admiraliteit niet

Immers, het gold hier stedelijke

Res. van Holland en W.-Friesl. 16 Sept. 1644.

Idem

niet

wisselbank.

20 Sept. 1644.

!

:

182 Indien er geld moest verzonden worden naar Engeland, dan

men gaarne dat het door die bank geschiedde, want was immers ten behoeve van de ?]ngelschen opgericht en kon zonder de klandizie der Engelschen niet bestaan. had

ze

Wel was

hun gelden maar

waren,

door

16o5 overeengekomen, dat de Adventurers vrg

in

remitteeren door de wisselbank o f

te

anderen,

1538

in

bij

de betaling der /"SüOOÖ

aan den Groot-Tresorier was een van de voorwaarden geweest, dat

wissels

alle

Daarom gold

bank zouden behandeld worden

de

in

').

het in de oogen der Rotterdamsche regeering

de Adventurers de verzendingen

als

eene

zelf

gingen doen en, waar men geen ander middel daartegen

vond,

overtreding

men

zal

dat

de heeren van de Admiraliteit in den

genomen hebben.

onderstelling

die

Is

in conflict

arm

zijn

de

omgekeerd geweest

rollen in deze dagen in alle opzichten

Rotterdam

dan

juist,

met de Court, Amsterdam haar hulp

en steun

De Rotterdammers hadden trouwens wel redenen genoeg gehad, ten

om

met het oog op hunne bank

zich

laatste

tot

beslagneming lust

De andere betalingen

bankgeld

in

te

doen en

al

om al hunne hunne vorderingen

was

in

Commissarissen

de

lichtten,

als

hun eenigen

1635 maar voor één jaar

aangegaan en daarna door de Engelschen komen. In 't begin van 1638 vooral werd bankgeld

ergeren en

bedoelde in-

Adventurers,

der

te

doen innen, dus de bank

beschouwen,

te

te

als de

te gevoelen.

verplichting

door de bank kassier

paardemiddelen

zulke

niet er

meer nage-

geklaagd door

van de bank, dat vele kooplieden hun

om

het naar

Amsterdam

te zenden.

Burge-

om die kooplui wissels te geven Maar om die wissels te kunnen krijgen,

meesteren gaven toen verlof in plaats

van geld

moesten

ze

").

natuurlijk

hunne

deposito's

op goede hoogte

')

Res. van de Rott. vroedschap, 10 Nov. 1638.

-)

Oud-Memoriael van Burgemeesteren, 20 Maart 1638.

183

houden en aanvulling was alleen mogelijk

in enkele

bepaalde

muntsoorten. Dit vonden de Adventurers wat lastig (ofschoon de Rotterdamsche bank nog niet eens zoo kieschkeurig was

Amsterdamsche) en ze verzochten den 27eii September 1638, dat de kruisdaalders en de ducatons ook als bankgeld

als de

zouden toegelaten worden. Dit werd evenwel geweigerd

'),

zoodat de Engelschen de bank weer zoo veel mogelijk links

en hunne schuldeischers eenvoudig in courant

lieten liggen

betaalden, als die 't goed vonden. Daarom namen de Heeren van Rotterdam den 20en November bij de betaling

geld

der ƒ 30000 aan den Groot-Tresorier, onder de voorwaarden

ook op, dat voortaan

in

alle

toekomst de Adventurers

bank moesten doen

transactiën door middel van de

alle

').

Dit had tot uitwerking, dat de Adventurers gewoon met hun courant geld doorgingen, maar — de schuld gaven aan hunne afnemers, de Amsterdamsche kooplui. Dezen wilden zoo ijselijk gaarne in gewoon geld betaald worden, zoo berichtten

vroedschap,

menschen

van

die

en

ter

antwoord,

„daarin recht

alle

vroegen zeer vriendelijk

ze wille

tegen

Court op 16 Januari 1639 aan de

de

te

zijn.

de

heeft

—

Court zelf

en billijkheid

met zulke vragen

?"

—

;

Toen

kwam, toonden de Adventurers,

verlof,

om

die

was het spytige

„Jawel,"' al

geresolveerd'),

wat doet ge dus nog hier er alzoo

geen toestemming

dat ze die ook niet noodig

den Hen Maart 1639 sloten ze een formeel contract met hunne Amsterdamsche klanten, waarbij de verplichting tot betaling in bankgeld werd afgeschaft en vastgesteld, dat

vonden

;

men voortaan eenvoudig zou verrekenen in groote speciën, zooals ze door de Staten van Holland waren „getollereerd en gepermitteerd"

'').

van de Rott. vroedschap, 27 Sept. 1638.

')

B,es.

^)

Res. van de Rott. vroedschap, 27 Sept. 1638.

Idem

=>)

*)

Het origineel contract

Court.

16 Jan. 1639 in

't

Rott. archief, bundel Eng. en Schotsche

184

Toen de regeering van Rotterdam klaarde

vroeger verbod tegen

een

Tevens besloot

stad.

afgevaardigden

om

dit

gewaar werd,

zij,

alle

om

deze zaak te bespreken met de

Londen,

uit

particuliere wisselaars in de

in

die

dagen hier waren

die

de groote kwestie met de Staten van Holland over de

Entreloopers

Het

').

toenmaals van

Rotterdam vrucht gezien niet

hand,

blijkt

dus

alle

kanten in

heeft

evenwel

't

wel,

de

dat

Adventurers

vuur zaten.

van

deze pogingen weinig

al

de bank kreeg de klandizie van de Engelschen

;

meer en bleef kwijnen. Ligt het daarom niet voor de dat Rotterdam's regeering niet vreemd was aan de

gewelddaad

Admiraliteit

der

in

1644

?

Uit

om

hebben laten volgen, namelyk het verbod,

bank

1645

gevraagd,

zoodat

lichten,

te

werd

toch

of

ieder

eigen macht

nog een anderen scherpen maatregel op

er

ze

schijnt

de

ver-

dat het tegen het concordaat was en hernieuwde

ze,

zijn

uit

de sluiting van de bank.

In

door

men

te

bankgeld

kooplui"

„de

aan

vroedschap

de

wisselbank weer open wilde stellen,

de geld

zou kunnen uitlichten. Tevens

er

wenschten ze dan een nieuw reglement op het bankgeld '). Hierover werd lang beraadslaagd en eindelijk, den 20en

November, werd de bank weer opengesteld, ruimer en gemakdan

kelijker

van

fictie

volledige

vroeger.

het

bereid,

om

„bankgeld"

en gaf de

bank eene rekening

in de

geld.

„Vele

te

hebben

kooplieden toonden zich

als hun algenemen en het nieuwe reglement te

op deze nieuwe voorwaarden de bank

meenen

aan

kassier

teekenen, maar

Jan

de dierbare

alleenzaligmakende

vrijheid,

gewoon courant

in

Men had gebroken met

Iris,

—

zette

te

de Adventurers niet. Slechts een van hen. zijn

bijvoeging ,par force.

woorden

"

naam onder het stuk, maar met de De vroedschap stoorde zich aan deze

niet en besloot

met

alle kracht,

')

Zie boven, blz.

^)

Rott. vroedschapsresoL, 20 Nov. 1645.

die in

haar was,

;

185

nu ook de andere Courtleden gaan ').

te

dwingen,

om

in de

bank

te

Maar

al

nu,

zelfs

lieten

de

weer was in

de

Adventurers

Bewijs daarvan

van

was

het :

dit

is

gemakkelijker gezegd dan gedaan

moeilijke jaren

het

concordaat,

zich feit,

niet

der Engelsclie Revolutie,

ringelooren op dit punt.

dat in 1649

bij

de vernieuwing

een der hoofdeischen van Rotterdam

„met de wissels moet men zich houden aan de ordon-

nantie van de wisselbank"

')

Rott. vroedschapsresol.,

*)

Idem

'20

*).

Nov. 1645.

27 Sept. 1649.

VERNIEUWING VAN HET ROTÏERD. CONCORDAAT.

Tegen

den

dat het lot van Koning Karel I beslist

tijd,

werd, naderde voor de Merchant Adveuturers langzamerhand het oogenblik, dat het concordaat met

Immers,

moest loopen.

jaren

15

de

Rotterdam ten einde zouden

om

zijn

den

5en Februari 1649, en de termijn van opzegging verviel dus

den 5en Augustus 1648. Indien

was het zaak,

bijtijds

men

echter blijven wilde, dan

de onderhandeluigen te beginnen over

een nieuwe overeenkomst. Het hoofdbestuur der Fellowship

Londen nam daartoe dan ook reeds het initiatief den 24en December l/»47, en wel op echte koopmansmanier. Het te

/

begon namelijk

in 'een deftigen Latijnschen

brief een zeer

hangen van de slechte behandeling, die men te Rotterdam had ondervonden. „Nergens zijn ooit onze traktaten zoo weinig gerespecteerd donker beeld op

als te

bij

u,"

te

zoo heette het,

„en het wurdt daarom t^d, eens

overleggen, of onze Court te Rotterdam nog langer kan

blijven,

dan

wel

nos non staret

(Aan ons

si

in vriendschap zal

sedem nostram

alio

moeten scheiden. Per transferre cogamur."

zal de schuld niet zijn, als wij

genoodzaakt zullen

wezen, onzen zetel naar elders te verplaatsen)

')

De oorspronkelijke

Schotsche Court).

brief

is

in

't

').

Rott. archief (Bundel Eng. en

187

De heeren

Londen hadden waarschijnlijk verwacht, dat

te

de regeering van Rotterdam door dit schry ven een heilzamen

zou gekregen

schrik

verzocht

hebben,

Maar zoo ging voor

brief

dadelijk heel beleefd zou

hebben en Court

de

of

het geenszins

;

toch

maar

wilde

blijven.

namen den

de Rotterdammers

kennisgeving aan, zoodat het hoofdbestuur der

Adventurers b

n a a n d e

ij

r

h a

1

f j a

antwoord had. Blijkbaar wist men hoe kwaad de zaken

in

te

a

r

1

a

t e r

Engeland nog gingen, en men had

immers nog pas geleden gezien, dat de Court moeilijkheden

nog geen

Rotterdam heel goed,

bij

al

hare

Engeland, concurrentie gekregen had tot

in

haar eigen stapelplaats, concurrentie van kooplieden

in

uit

Westen van Engeland '). Buitendien mogen we bedenken, dat Rotterdam met geheel Nederland juist aan 't einde stond van den roemrijken vrijheids-oorlog, en daarom allerminst in eene stemming kon zijn, om zich door eenige vreemde kooplui bang te laten maken, al hadden die ook het parlement en Cromwell achter zich staan. het

Deze zelfbewuste houding van Rotterdam heeft haar doel gemist;

niet

tweeden

een

in

brief,

van 11 Mei 1649"),

sloegen de hoofdbestuurders te Londen een gansch anderen

aan

toon

van

;

eene

die

daaruit niet herkennen als leden

pas den koning van Engeland naar

't

gezonden had. Ze begonnen met eene heel onder-

schavot

danige

men zou hen partij,

aanspraak

(Latijnsche)

beklaagden zich daarna

en

zeer nederig, dat Rotterdam hun, na zoovele maanden,

nog

met geen antwoord verwaardigd had.

En den

hun vorig schrijven zoo uitgevaren hadberiepen ze zich nu heel

terwijl ze in

over

behandeling,

slechte

zoetsappig

op

„de

')

Zie boven blz. 178.

")

Origineel in

't

vriendschap,

zegel

de

de

vorige e

brief r.

door

zoo vele jaren

archief van Rott. aanwezig, het eenige stuk

het ongeschonden

S kynu

die

met

der Fellowship voorzien. Het draagt evenals

onderteekening

van

den

secretaris

Thomas,

188

gemeenschap tusschen de Rotterdammers en de Courtleden vastgemaakt scheen te zijn." Hun verlangen was dan ook dan

anders,

niets

dat

Court

de

zou

mogen

blijven

o p Ze wilden niets meer voorstellen, nog minder eischen, omdat de zaken in de Republiek van Engeland nog niet op orde waren.

dezelfde voorwaarden

als

tot dusver.

bedoelden ze hiermee slechts eene v o o

Blijkbaar

r

1

o o-

p g e verlenging van het concordaat, want ze noemden geen termijn en ze voegden erbij, dat ze vroeger in Middeli

burg en Delft ook waren gebleven na afloop van hun contract en

dat

op het oogenblik nog zoo waren

ze

De bedoeling was dus

te

Hamburg.

om, zoodra de tijden wat

blijkbaar,

gunstiger werden, weer uit een ander vaatje te tappen.

Welke van

de twee gemelde brieven de eigenlijke meening

Adventurers

der

Wie

raden. keereu,

er

vindt

het

in

nog over

kan

ieder lichtelijk

mocht ver-

in twijfel

de Rotterdamsche archiefstukken de zeer

gegevens,

interessante

weergeeft,

best

intusschen

hem

die

overtuigen kunnen. In de

namelijk, dat de Londensche heeren

kleine

anderhalf jaar

hadden

zitten uitkijken naar

antwoord op hun eersten

brief,

de Com'tmeester te Rotterdam nog in onderhandeling

was

geweest met de commissie sche zaken ingesteld. Hij

den

vrede

uit de is

er

vroedschap, voor de Engel-

mee begonnen

in

1648, na

van Munster, en heeft toen eenige niet geringe

wenschen opgesteld („brief heads"),

die niet

dat de Court zich zou neerleggen

bij

verzuimde daarbij natuurlijk

Courtmeester

deden vermoeden,

de oude condities. niet,

om

al

De de

onaangenaamheden helder in 't licht te stellen, die de Court met Rotterdam had gehad en die boven nog maar ten deele zijn

vermeld

De

')

will

eerste

').

wensch dus van Courtmeester Cranmer was

:

Bief heads, collected out of the concordate with Rotterdam witch

been especially insisted in the future Treaty. Afschrift in

archief.

't

Rott.

189 a

1

g

e

t e n,

h

e e

d.

i.

1

v r

e

m van

d o

ij

c o

n v o o

i

e

en

n

de oorlog uit was en had in den grond gelijk.

1

i

c e

n-

omdat Immers, de

van in- en uitvoerrechten. Hij verlangde

dit,

convooien waren oorspronkelijk vergoedingen voor bescher-

ming door de marine

het uit- en invaren der schepen,

bij

en de licenten waren rechten,

op

tot handeldrijven

moesten

was,

dus

betalen voor vergunningen

Nu

de oorlog ten einde

volgens recht en rede vervallen,

beide

genoeg bekend

Zooais

te

vijands land.

's

is,

echter niet gebeurd

dit

is

kon de gelden niet missen en ze

men

;

aan

zijn blijven bestaan tot

het einde der Republiek. Intusschen hebben toch de Staten-

Generaal in 1648 eenigszins het gegronde der tegenwerping

erkend en het tarief verlaagd

bygedragen

veel toe

het

tegengewerkt

niet

vroedschap den

voor

heeft,

heeft

').

is

Of de na

niet

hebben,

stad Rotterdam daar te

gaan

;

zeker zal ze

want de commissie

uit de

men

den Courtmeester beloofd, dat

aan

gevraagden vrijdom

moeite zou doen

alle

bij

de

Staten.

De tweede wensch van bescheiden aard

meer

;

hij

begraven

zou

den Courtmeester was van meer

verzocht dringend, dat in

en

bij

men geen

lijken

de Courtkerk, zonder zijne

toestemming, en dat men de Court geen andere Engelsche prediking

Wat

zou

voor

gezegd

;

betalen

laten

andere

prediking

misschien had

men van

dan

die in

haar eigen kerk.

geweest

dat

is,

wordt niet

de Fellowship, die nu immers

puriteinsch was, bijdragen geëischt voor de reeds bestaande

presbyteriaansche kerkloods op de Glashaven

De

derde

en

voornaamste

eigen rechtspraak, concordaat,

Rotterdam

')

')

blz.

„the

grief

vermeld

principal". Daarbij

volgens

hem

dikwijls

van in

'').

Cranmer gold de artikel

12 van het

was van de

zijde

van

ontwijking en verkeerde

Zie Missiven van Burgemeesteren van Rott. 1648.

Zie 333.

W™

Steven „the History of the scottish church in Rotterdam,"

:

190

voorgekomen en vooral

uitleg

hadden

en

schout

schepenen

bij

invordering van schulden

te

vaak de voorrechten der

Engelsche Court vergeten. Artikel 12 moest dus duidelijker

worden

scherper

en

pasten

bij

gesteld

en dan in bewoordingen, die

de nieuwe regeering in Engeland.

De commissie

uit de

vroedschap was hiervoor

te vinden,

indien de Entreloopers gereduceerd werden onder de Court,

dus zoo ongeveer tegen den jongsten dag Eindelijk roerde de Courtmeester

van

wisselbank

de

aan.

Hij

!

nog de bekende kwestie

vroeg

schijnbaar zeer naïef,

maar na de bovengenoemde nieuwe reglementen wel begrijpelijk, wat men eigenlijk onder bankgeld verstond en welke tegemoetkoming men overhad voor de Engelschen, die hun geld in de bank wilden brengen. Ofschoon nu de stad hen al lang gel ast had, dit zonder „allowance"

eenige

te

doen, beloofde de commissie uit de

vroedschap toch, datmenditpunt samen nader zou bespreken

Of

van

er

niet vermeld,

verder

maar

1649

sneed

meester

om

van

Het

glad zijn

liet

alle

af

kant

in allen gevalle heeft het

De

weinig opgeleverd.

gekomen

overleg nog wat

').

wordt

is,

aan de Court

nederige brief uit Londen van

1

1

Mei

wenschen en verlangens van den Courten noodigde als het ware Rotterdam uit,

eischen

zich niet

wachten

:

te

stellen.

zijne drie hoofdcondities

waren

waarborg tegen misbruiken bij den vrijdom van accijns, gehoorzaamheid aan de ordonnantie op de wisselbank, waarborg tegen verkoop van lakens en karsaaien in 't klein ''). Niets nieuws dus, maar altemaal oude twistappels.

De heeren van Londen namen met toonden zich

')

zelfs in

dit

een schrijven van

1

alles

genoegen en

Maart 1650 zeer

Zie kladnotulen van de vroedschapscommissie in

't

Rott. archief.

van de vroedschap van Rott., 27 September 1649. Copie van den ook in 't Latyn gestelden brief in de Missiven van Burgemeesteren, waarvoor in 1646 een copieboek is aangelegd. ")

Res.

191 dankbaar, dat Rotterdam hen nog zoo goed behandelde, nu „de koophandel van Engeland overal verslapt en verdorven

was." Deze brief de

vorige,

nog vleiender en nog zoetsappiger dan

is

totdat

aan

't

eind de oude vijanden, de Entre-

Dan komt

loopers, even bedacht worden.

de oude bitterheid

nog een oogenblik om den hoek gluren. Aan de regeering van Rotterdam wordt namelijk nederig verzocht, Generaal opnieuw aan

Commercie, forandi) zijn,

omdat ,den

er

te

de Staten-

bij

dringen op het oude plakkaat van

zooveel

landloopers

(circum-

naam van kooplieden onwaardig",

die in

Holland wollen manufacturen venten aan kleine winkels en langs

de

van ons"

huizen

„tot

schade

van

uwe kooplui en ook

').

De Londensche Courtheeren hebben vermoed, dat de loopers"

te

tijd

niet ver

hierbij

zeker weinig

meer was, waarop

die „land-

Rotterdam zeer geziene gasten zouden wezen.

De oorspronkelijke brief, weer onderteekend door Skynner, uit naam van het Londensche hoofdbestuur, is in 't Rott. archief (Bundel ')

Eng. en Schotsche Court).

DE EERSTE ENGELSCHE OORLOG — VERTREK DER COURT VAN ROTTERDAM.

De Adventurers hebben nederig

gevraagde

gehad van de zoo

niet veel genot

van

verlenging

hun

concordaat

met

Rotterdam. Hetzelfde jaar 1650, waarin deze haar beslag kreeg, bracht

Groot-Brittanje

in

in één

na den dood van Karel

die

gekomen waren voor Stuart

in

het

Engeland,

deren

;

en geoefend leger

zijn sterk

harden slag den opstand der Ieren en overwon daarna

ook de Schotten,

in

Ierland het einde van de geweldige

en

Cromwell bedwong met

crisis.

als

zijn

zoon.

En

al

I in

de wapens

waagde deze Karel

volgende jaar nog een avontuurlijken inval

dit

kon aan den toestand weinig meer veranvluchteling mocht hij blij zijn, dat hij

berooid

bodem kon was de republiek,

levend den Engelschen

Vanat 1650

verlaten.

de

commonwealth van

Engeland, Schotland en Ierland, sterk gevestigd en achtte

gekomen, om zich naar buiten te doen gelden met ongekende jeugdige kracht. Aan de Nederlandsche republiek, ze den tijd

die

pas tevoren het huis van Oranje ter

zijde

had

gesteld,

bood ze hare vriendschap aan door gezanten op de Groote Vergadering

in

den Haag. Het bondgenootschap werd gewei-

gerd, zooals ieder weet

bootje

maken,

dat

:

„men wilde van de Republiek geen

getrokken

werd door een

linieschip."

193

Minder bekend dit

verbond

bij

de

echter

zal het

in

1653, toen Cromwell

eerste vredesonderhandelingen er weer over begon,

men hem

wilde Rotterdam nog, dat

reden

dat Rotterdam wel tot

zijn,

was'); zelfs

geneigd

hiervan

wel

zal

van den Engelschen handel Engelsche Court

in

't

ter wille zou zijn

ver te zoeken zijn

niet in

't

algemeen,

't

').

De

belang

't

:

belang van de

bijzonder.

Intusschen, dit veranderde niets aan den loop der gebeurte-

Nederland

nissen.

(zeer terecht

!)

weigerde

en dadelijk

1650 de aangeboden hand

in

Engeland de tanden

liet

zien.

De

beruchte scheepvaart wet of Acte van Navigatie, lang voor-

kwam uu

bereid,

naar

alle zijden

als

bom

een

en deed

uit de lucht vallen

kwesties en moeilgkheden uitbarsten

;

voorspel

van een oorlog, die voor Nederland een rampzalige teleurstelling werd, zoo kort

na den roemrijken vrede van Munster.

Een oorlog vol nederlagen en schade. Meer dan een jaar lang is de politieke hemel zwaar bewolkt

het

voordat

geweest,

tot

onderhandelingen werden gevoerd

in

de

uitbarsting

kwam

den

Haag en

Londen

te

;

over de Acte van Navigatie, over vroegere moeilijkheden in Indië

en

elders

en

ook

zijn

er

over

een

nieuw handelsverdrag

(Entrecours).

zoo'n

In

tijd

altijd

pessimisten, die

met groote

zekerheid den oorlog voorspellen, en optimisten, die meenen,

het

„dat

nog wel zoo'n vaart

niet zal loopen."

Onder de

laatsten behoorden blijkbaar de Rotterdammers en de Adventurers. Immers den 13en Mei 1652, dus 16 dagen vóór het

bekende treffen

een

bij

nieuwen

Dover, kreeg de Court

C

o u r

t

m

e e s t e r,

te

die

Rotterdam nog door de vroed-

schap zeer vriendelijk welkom geheeten werd in eene „missive van compliment," waarin de hoop werd uitgesproken dat

Engelsche

de

regeering,

nu

zoo

machtig,

eindelijk

')

Zie Rott. vroedscbapsres. van 17 April 1651.

')

Zie Blok „Gesch. van het Ned. volk," V, bk. 53 vlg.

13

zou

194 bewerken,

de

dat

vrijdom

veelbesproken

van provinciale

accijnzen gegeven werd (als te Delft en te Middelburg). Dit schijnt voor de

de

Rotterdammers geweest

hoofdzaak

te

bij alle

zijn.

wisselingen van tooneel

Ook werd

er gevraagd, of

de Schotsche Court van Veere niet tevens hier zou kunnen

komen

(zeker,

was

regeering

omdat Schotland nu toch onder dezelfde Engeland en de Schotsche maatschappij

als

der koninklijke steden geheel onder officieelen invloed stond

Men was wachtte

dus

te

uitbreiding

').

Rotterdam nog vol goeden moed en veren

nieuwen

bloei

van den Britschen

Maar het kanon van Dover verstoorde die zoete hoop al te spoedig. De oorlog werd nog wel niet dadelijk verklaard, maar was toch onvermijdelijk geworden. Den 14en Juni vroegen dan ook de leden van de Court „vrijgeleide voor al hun personen en adherenten," wat verleend werd '). ze gingen toch niet dadelijk weg, ten minste niet Maar handel.

—

allen,

ook

niet

na de oorlogverklaring. Zelfs toen de oorlog

reeds een jaar in vollen

16 of 17

te

gang was,

in

Rotterdam aanwezig. Het

1G53, waren er nog is

zeker een bewijs

van den kalmeu aard, toen reeds den Rotterdammers eigen, dat het verblijf dezer lieden

nog mogelijk was, dat

ze niet

mishandeld en hunne woningen niet gebombardeerd werden. dit waren geen gewone particuliere Engelschen, maar menschen, die altyd nog onder de oflficieele bescherming der Engelsche regeering stonden. Alleen den Hen Augustus 1653, den dag na den droevigen dood van Maarten Harpertsz. Tromp bij Ter Heyde, is het „gemeene grauw" één oogenblik tot eene uitbarsting gekomen en heeft zijne woede gekoeld aan het huis van de weduwe Robert Eton in de Koestraat, dat totaal ,gespolieert ende geplundert" werd ^).

Immers,

'J

Res. van de Rott. vroedschap 13

Mei 1652.

'i

Idem

14 Juni 1653.

')

Idem

12 Aug. 1653.

195

Ook

het bestuur van Rotterdam bleef de vreerade gasten

aan

Wel

behandelen.

royaal

den

van

maar het betaalde nog

maken,

het zich (natuurlijk),

haastte

vrijdom

schadelijken

om

accijnzen een einde te

1653 de huishuur van

in

bode en den voorlezer en ook van den secretaris, den

den

predikant en den schaffmeester, niet uit medelijden maar uit

—

berekening,

„zekere consideratie"

uit

Alleen die van

').

Toen de kapiteinen der burgerwacht (wonderlijk genoeg) de 16 of 17 nog aanwezige Engelschen op hunne lijsten gingen inschreven, om ze o p te nemen in de s c h u 1 1 e r ij, gelastte de vroedschap dat men daarmee zou ophouden. De Heeren vonden de suppoosten werd ingetrokken

zeker wat al te gek,

het

rustbewaring

de

in

om

handen

').

den vijand zelf de zorg voor

te geven,

maar

ook wel

zullen

gedacht hebben aan het concordaat, dat de Engelschen van militaire

alle

moest

nieuw

de

loopen,"

lasten,

wachten

ingeschreven

en

waken

schutters

Met

).

„Men

nog maar

laten

de vroedschap, „tot na den uytslach van

besliste

de deputatie, die vanweghe de Republiek

was"

vrijstelde.

die

nog

in

Engeland

deputatie werd bedoeld het buitengewone

gezantschap van van Beverningh, Nieuwpoort, van de Perre en .Jongestal, dat op voorstel van den nieuwen raadpensionaris

Jan de Witt was uitgezonden, Zooals

vragen.

bekend

is,

om

in

*t

geheim

en keerde onverrichter zake terug, maar tegen jaars,

toen

Cromwell,

kansen.

de

Daar

vrede te

't

einde des

tegenstander van den stryd met de

zusterrepubliek,

Calvinistische

om

had het voorloopig geen succes

protector werd, verbeterden

evenwel de protector nu weer aankwam

met het oude plan van de onverbreekbare unie en meer andere moeilijke eischen stelde, duurde het toch

1654,

')

nog

Res.

van de Rott. vroedschap, 22 Juli en 6 Aug. 1652, 12 Mei

en 13 Oct. 1653. ^)

tot einde April

voordat de vrede te Westmineter eindelijk tot stand

Res. van de Rott. vroedschap, 14 Juli 1653.

196

kwam

Hij

')

was een ware verademing voor

't

geheele Neder-

landsche volk en eene groote vreugde voor de Engelschen,

minst

het

niet

voor

Deze

Adventurers.

natuurlijk geheel

van de Fellowship der Merchant

die

handel op Nederland

wier

kooplieden,

had gestaan en wier verbindingen met

stil

Hamburg ook onder den verwachten, nu achter hen.

Noordzee liadden

de

in

strijd

geleden, moesten nu een nieuwen

van bloei en voorspoed

tijd

in plaats

van de zwakke Stuarts,

de machtige Cromwell stond als protector van de Engelschen in

't

algemeen

hunne vereeniging

van

en

in

't

bijzonder.

Waarschijnlijk hebben ze gemeend, dat hun stapel en hunne

gansche positie beter

dan

in

Nederland buitengewoon mooi zou worden,

ooit tevoren

;

immers, Nederland was nooit zoo

rgk geweest en had nooit zoo onder Engeland's overwicht

Maar

gestaan.

van 1652

oude

is

't

kwesties

een

men

gevonden

zette,

nooit gekend had.

in

Willem

III

den jare in

hij

onder

alle

werd integendeel de

En

toen het evenwicht eindelijk

toen de verhoudingen vast en betrouwbaar

was,

werden,

hare

streep

nieuw tijdperk van geweldige worstelingen,

inleiding tot een

zooals

geheel anders uitgekomen; de oorlog

is

niet de eindafrekening geweest, die

1(388,

bij

Engeland, toen

monopolierechten

—

troonsbestijging

de

van

werd de Fellowship van

beroofd en de lakeiiexport naar de

Nederlanden enz. aan ieder vrijgegeven.

Daarom

zijn

de schoone verwachtingen omtrent een nieuwen

overrijken stapel in Holland niet vervuld. Terwijl het mogelijk

en zelfs zeer waarschijnlijk

1635

hun hoofdkantoor na 1654, zonder en

is,

dat de Adventurers tusschen

en 1052, tijdens hun verblijf

dat

tot

in

te

Rotterdam werkelijk

Holland hebben gehad,

twijfel

hun voornaamste

het einde toe.

is

na den oorlog,

stapel te

Hamburg had

van den wreeden dertigjarigen oorlog, de Court

had daarbij nog, toen de vrede

')

eindelijk

Blok ,Gesch. van het Ned. volk," V,

blz.

Hamburg

wel veel geleden te

Hamburg

gekomen was, een 76 vlg.

197 geduchte

inwendige

1648 hield de oude

crisis vrije

te

doorstaan gehad

Hansastad zich huiten

'),

maar na

alle politieke

kwesties en mocht het geluk hebben dat juist haar achter-

(Brandenburg vooral) zich het eerst

Elbegebied

land,

het

ging

herstellen

van

de

vernielingen van den oorlog, veel

eer en veel vlugger dan het Rijngebied, het achterland van

Holland.

Dat de zaken dezen loop zouden nemen, heeft waarschijnlijk 1654 verwacht, allerminst de regeering van in

niemand

Rotterdam,

Zoodra Cromwell was opgetreden

als protector

was gekomen, was de Rotterdamsche vroedschap weer bij de hand geweest, om de Adventurers opnieuw binnen hare muren te lokken, of, zooals zij en de vrede in

't

gezicht

„de Court te behouden". Reeds den 16en Februari 1654 was weer eene commissie

het noemde,

uit

de vroedschap benoemd,

om

op het stuk van de Court

te letten.

Eene week

besloten,

eerst den secretaris der Court, die

later was, op

voorstel dier commissie,

nog

steeds op

het cóurthuis in de Hoogstraat verblijf hield, te vragen, of de Fellowship wel zou blijven bestaan en of

hij (de secretaris)

Zoo ja, dan zou de commissie moeten onderzoeken, of de Court «nog dienstigh was voor dese stadt ofte niet" en tevens, of nu misschien ook de Schotsche Ofschoon het antwoord op die Court erbij te krijgen was punten in 't algemeen gunstig moet geluid hebben, was men hier zou willen blijven.

"").

voorloopig niet verder gekomen, totdat den 7en April een brief

was ingekomen van den buitengewonen gezant Nieuwpoort uit Londen, waarin de aanstaande terugkeer der Merchant ') Lingelbach ,The Merch. Adv. at Hamburg," (American Histor. Review Jan. 1904, p. 274) vermeldt, dat de koningsgezinde Fellows te Hamburg in 1649 den Courtmeester Isaac Lee, benevens verscheidene andere republikeinschgezinden wegvoerden. Ze werden door

hunne partijgenooten van de Fellowship bevrijd op Helgoland, waarbij het tot een hevig gevecht -)

kwam.

Vroedschapsresol. van Rott. 16 en 23 Febr. 1654.

198 Adveuturers

nu

niet lang

meer op

was

Toevallig

Avery,

Nederhind

in

nu

vroeger

die

werd, daar de vrede

verzekerd

wachten.

zich zou laten

dezen

in

een zekere Mr. Samuel

tijd

Rotterdam had gewoond

te

als

Court-

meester, hoofd van het centrale bestuur der Adventurers te

Londen. Aan hem werd dus onmiddellijk een brief geschreven (in'

't

om

Hollandsch),

voorspraak

zijne

„de continuatie van de Court". „

commoditey ten "

,

Men

den vrijdom van accijnzen

van de provincie die

herinnerde

Nu was den

26en

1

uit

hem aan

de

;

de mooie courtkerk,

nu misschien ook wel voorgoed

te verkrijgen

zou

zijn)

en eindelijk de wisals

met bankgeld

').

de Rotterdammers om lang op was het geen anderhalf jaar. Pas 1654 (volgens den Engelschen stijl van die

beurt

wachten,

.Juni

dagen den van hier

de

te

(die

zoowel met courant geld

werkte, naar verkiezing

antwoord

verkrijgen voor

hier steeds genoten, het courthuis en de

huizen voor de officieren van de Court

selbank,

te

aan

al

kwam er bericht van den heer Avery, nadat den 18en Juni een tweede brief was gezonden.

5en)

Dit was evenwel niet te wijten aan hooghartigheid of represaille-zucht

van Engelschen kant, maar aan de post,

die

nog ongeregeld was, omdat de vrede nog niet was geteekend. Samuel Avery schreef zeer beleefd (ook in 't Nederlandsch) aan de „Edele erentfeste wyse voorsienighe seer discrete Heeren" van Rotterdam, dat hij „hunne aenge-

naeme missive van 18 deser" had ontvangen,

„neffens eene

coppy van de voorgaende van 16 April". De sociëteit van de Merchant Adventurers had van den Protector en zijnen

Raad reeds bevestiging van

al

hare oude voorrechten gekre-

te Londen als hare Court te Hamburg. Als nu maar de Staten-Generaal en de Staten

gen,

zoowel voor haren zetel

van Holland

')

(!)

alle

oude octrooien en voorrechten, vroeger

Zie het klad van dezen brief in de kladnotulen van de

voor de Engelsche zaken (Bundel Eng. en Schotsche Court).

comm.

199

aan

de

gegeven,

sociëteit

bekrachtigen,

wilden

„sonder

eynighe Reglementen, Limitatien ofte Restrictien", dan zou de

„meerder

sociëteit

oorsaek"

te

,

raancqueeren

zijne uyterste devoir niet

occasien"

Wat

bij

alle

voorvallende

').

was dus een goed begin, dat een spoedig resultaat

Dit

deed

verwachten.

geen

maand

nieuwen

dat

brief,

En

dit

Hoe was Rotterdam

?

anders

;

nog

heer Avery ronduit in een

de

goede

„zijne

was

voortgang

erkende

inclinatie

wat verkoelt"

nogal door de schuld van twee Rotterdamsche !

dat

meer

migheid

Maar de

later

burgemeesters

mogelijk

geweest

?

misschien geen eenstem-

Is er

het

over

nut

van de Court voor

Of hebben de twee burgemeesters is

zich laten

niet waarschijn-

door anderen ? Het laatste want de regeerders van de stad hadden

raeesleepen lijk,

haar verblijf

continueren".

Avery, den opperbestuurder, betrof, „het zou aen

hemzelf,

was.

om

krijgen,

vermaarde stad van Rotterdam

in de

in

den regel

eene eigen meening, vooral over het belang van maatregelen

op handelsgebied. de

teleurstellingen

wordt de

zelfs

Het en

meer denkbaar na al met de Court en het wanneer men kennis maakt met

eerste is veel

moeilijkheden

waarschijnlijk,

stemming in Rotterdam Maar laat ons zien wat

in latere tijden.

er

gebeurd was. De Rotterdam-

vroedschapscommissie had op den beleefden brief van Samuel Avery zeer beleefd geantwoord, maar in algemeene sche

termen. „Zij

verheugde zich

Londen en

te

de bevestiging van de Courts te

in

Hamburg

door

den Protector Cromwell en

verwachtte, dat de Court te Rotterdam nu zeker wel spoe-

Over de conditiën zou men het wel eens worden, wanneer het bestuur der Merchant Adventurers mondeling zou willen onderhandelen. De moeilijkheden by dig

')

zou

De

volgen.

origineele brieven van

Avery

zijn in

't

Rott. archief.

200 en

Stateii-Generaal

de

ook wel

Staten van Holland zouden dan

de

overwinnen

te

zijn"

').

Deze brief ging weg den 3en beantwoord.

later

In

Juli en

hem geweldig

stuk in handen gekregen, dat

een had.

Was, volgens

't

van 2

getèekent

werd pas drie weken

tusschentyd had Samuel Avery

dien

zijne eigen

geërgerd

woorden, ,een instrument,

(Rotterdamsche)

Burghemeesters, neffens

anderen, eyschende zestien gulden voor de duysendste pen-

ningh van Mr. Thomas Clarck (den secretaris der Rotter-

damsche Court, onse

die

,de

hier was), reghstreeks teghens

ende concordaten".

privilegiën

Avery,

nog steeds

om

vergaen,

lust

Hierdoor was

voorder

in

dese

hem,

saeke

te

besoignieren".

In zijn brief van 24 Juli 1654 sloot de vertoornde Court-

een copie van

nieester

Rotterdamsche

de

Die

overtuigen.

bedoelde

't

heeren

copie

is

,

Engelschen" de

door

lOOO^n

den

zijn

om

eigen

de

is.

De

secretaris Clarck

Staten

van

Holland aangeslagen

de buitengewone oorlogsbelasting

penning,

onroerende

gehad,

zoodat

oorloge met de , onver wachten ende swaeren

den

tijdens

in,

zich van de waarheid konden nog heden aanwezig, zoodat ook

voor ons de zaak buiten allen twijfel is

instrument"

goederen.

te

betalen,

land,

maar

heeft

Hij

waar hij

het

geen

natuurlijk

in oj)

lust

een oorlog gold tegen

had buitendien

alle

recht

om

te

weigeren, daar het concordaat de Eugelsche Court en hare leden

vrijwaarde

heeft

dus

gesommeerd

voor

geweigerd, (tot

buitengewone

maar

is

den

heffingen.

20^11

betaling binnen 3 maanden),

Staten van Holland.

waren

alle

En

April

Hij

1654

vanwege de

de onderteekenaars van deze som-

Myle en D. Hagha, benevens Adriaen Besemer en Adriaeu Hartman, burgemeesteren van

matie

:

A.

van

der

Rotterdam.

') De inhoud van dit schrijven is weer aanwezig van de bewuste commissie uit de vroedschap.

in de

kladnotulen

201

Dus den 20en April meegewerkt concordaten

aan

Rotterdam's bestuur

uit

onbeschaamde inbreuk

een

zulk

bestuur te eischte

mondelinge

nadere

in

op de

!

Geen wonder, dat Samuel Avery nu was,

dagen voor den

paar

een

1654,

hadden twee hoofdpersonen

vrede,

met

brak evenwel niet geheel

Hij

treden.

meer geneigd

niet

onderhandelingen

vooraf zekerheid:

doch

„volcomen

de Court

dat

zoo'n

af,

soude genieten de effecten vande octrooyen van de StatenGeneraal en de naerkoming der concordaten eventueel met

Rotterdam

te

vernemen,

dat

sluyten".

waarborgen

Avery was dus

niets

Rotterdamsche

de

nog niet Cromwell

zien zelf.

waren

meer

niet te

vroedschap

ontglippen

En

moest

afgeschaft

en hunne goederen

Deze

Daarbij

;

vóór alles ook

hij

nieuwe lasten

alle

op de Engelschen

waren.

te

geven en met Samuel

beginnen. wilde

De meerderheid van

zich

echter de Court

nu hooger op

ze zocht het

bij

de groote „Olivarius, protector Reipublicae

Angliae, Scotiae et Hiberniae", verwaardigde haar met een zeer

genadig en vriendelijk antwoord, waarin

hem hoogst aangenaam zou zijn, Rotterdam weer accordeerde, dat er

dat het

had naast andere plaatsen.

als

hij

betuigde,

de Court met

om gevraagd

Hij beloofde zelfs

voorbaat, het eventueele contract te zullen bevestigen 't

bij

').

Heeft niet mogen baten. Reeds den llen .Januari 1655,

twee en een halve maand na den vriendschappelijken brief van Cromwell, berichtte het hoofdbestuur der Sociëteit,

Londen, dat de Court zou gevestigd worden

te

uit

Dordrecht,

men hoopte op vriendschappelijke scheiding en geen rancune. De oude lust tot verhuizen was blijkbaar weer over de Merchant Adventurers gekomen er werd ten minste

en dat

;

den

in

')

in

't

De

brief

herinnerd

origineele missive

aan de vrijheid van keuze, die ze

met Cromwell's

onderschrift,

Rott. archief (Bundel „Eng. en Schotsche Court").

is

te

vinden

202

om

genoten luidden,

altijd

zich te verplaatsen van de eene

De bestuurders voelden zich niet eens den opzeggingstermijn van 6 maanden in acht te

stad naar de andere. verplicht,

nemen, omdat Rotterdam hen vroeger

(d.

i.

in

1649) daarvan

ontslagen had.

De

was onderteekend door Samuel Avery en den Lloyd hij was echter niet meer in het

brief

Charles

députy

Nederlandsch

En ge

de

in

;

ook niet meer

gesteld,

Is

ch

e

taal').

in

het Latijn, maar

geeft

Hij

dus getuigenis

van het grooter gevoel van eigenwaarde, dat het Engelsche volk

bezielde,

was.

Geheel

in

begin

't

nu de roemrijke tijd van Cromwell gekomen was het plan, om naar Dordt te gaan,

vast

van

evenwel nog niet; het bericht aan

1655

Rotterdam moest eigenlijk voorloopig meer den dienst doen van een schrikbeeld. Maar het

is

toch werkelijkheid geworden 29en November

den vóór het einde van genoemd jaar de regeering van Dordrecht gesloten

de

In dien tusschentijd

').

nog steeds gverig werkzaam geweest, nog te behouden. In 't voorjaar ging

de Rotterdammers

zijn

om

;

werd het concordaat der Merchant Adventurers met

1655

de

Court

secretaris

toch Clarke

van hier weg,

zoodat er geen enkel

maar de Rotterdamsche afgevaardigden wisten hem in den Haag wel te vinden, waar hij zijn intrek genomen had in een hotel, met drie bijzondere

bestuurslid van de Court overbleef,

afgevaardigden van het hoofdbestuur te Londen.

meester Navander, pensionaris

De burge-

oud-burgemeester van Berkel en de

Moons maakten daar eene

visite

en gingen toen

weer naar Rotterdam terug, denkende, dat de Engel-

fluks

schen

')

de

het

bezoek

daar

beantwoorden

Dit merkwaardige stuk, aanwezig in

't

zouden.

Maar de

Rott. archief, draagt het

onderschrift:

Yor. WorPs. very aifectionate Friends, the Governot, Deputy, Assistants

avery, ^)

and Fellowship of Merchants Adventurers of England. Sami. Govemor, Charles Lloyd, Dep.

Res. van de Rott. vroedschap, 3 Jan. 1656

203 Engelsclieii

kwHtiien

den Haag

wachten

te hl

want

niet, ij

ven,

ze

hadden opdracht,

om aanbiedingen

i

n

af te

').

Toen hebben de Uotterdaiumers de kwestie van de etiquette op zy gezet en zijn weer gaan solliciteeren gelijk in 1634 en vroeger. Maar hunne aanbiedingen waren toch niet meer dezelfde als toen hun gevoel van eigenwaarde was blijkbaar óók grooter geworden en ze wilden zich niet weer ;

blootstellen

geringeloord

om

aan de kans, te

door de Staten van Holland

Wel hadden ze weer een terugkomst der Court over").

worden.

12000 voor de Dordrecht echter is meer

/'

toeschietelijk

geweest en heeft de En-

gelsche Court ten slotte gekregen, het oude, beroemde Dordt,

met

zijn

zijn

hoogen rang

voordeeligen handel op Duitschland,

raadpensionaris

de hier

in

de

Staten.

Jan de Witt,

het zijne toe gedaan

;

zijn stapelrecht,

Zeer waarschijnlijk heeft de beroemde Dortenaar,

zijne familieleden

zijn

onder de

onderteekenaars van het concordaat.

Voor Rotterdam

is

natuurlijk deze afloop eene teleurstel-

ling geweest en geen geringe.

van

Wellicht hadden de regeer-

Rotterdam want ze waren al lang gewoon, dat die zich tevreden hielden met hunne Rijnvaart en naast die gemakkelijke bron van

ders

aan de Dortenaars heel niet gedacht,

inkomsten niet veel nieuws zochten, maar liever den rentenier speelden ze hadden immers niet eens gezorgd voor eene kamer der Oost-Indische compagnie te Dordt. En nu grepen ze opeens naar den Engelschen lakeninvoer e. a. Vanwaar die plotselinge omkeer ^) ? ;

!

O De Engelsche Heeren waren George Chaundler en John Webb, (Brethern of the Fellowship) en

Thomas Skynner,

secretaris van het

hoofdbestuur te Londen, blijkens de brieven van 7 April, 12 Mei en

26 Mei 1655 in

't

archief.

van de vroedschap 3 Jan. 1656. ^) Zoover na te gaan is, heeft Dordt ook vroeger nooit moeite voor de Engelsche Court gedaan, behalve dan misschien in 1580 (zie blz, 32), maar de Resol. van den Oud-Raad. zijn maar bewaard vanaf 1625. 2)

Res.

204

Vuor

ons

is

vreemd

zoo

geval

't

niet

zonder twijfel

;

kwade gevolgen van hunne

Dortenaars zelf de

de

zullen

zelfgenoegzaamheid wel ingezien hebben, vooral aan beeld van Rotterdam, dat hun geheel boven

en

was,

Dordt,

Rijnhandel,

voor-

't

hoofd gegroeid

ook de groote levensbron van geleden hebben door den

andere moet

ten

de

't

geducht

Dertigjarigen Oorlog en door de actie van de andere steden

tegen het stapelrecht.

Rotterdam had gezorgd voor vele verschillende bronnen van bestaan en daarom kon het de verdwijning van de Engelsche Court wel te boven komen. Ja, het heeft zelfs van

vertrek der Adventurers al dadelijk een tastbaar voor-

't

De

deel gehad, dat wel verdient vermeld te worden.

laken-

industrie,

de draperie, ging namelijk dadelijk vooruit, in

bijzonder

door

vestiging

Dordtsche

van

drapeniers

Twee van

dezen, Tiguel en Tout-Sainct, vroegen

courthuis

gratis

bewijs van den

van een

gebruik

in

of ze

zeker,

niet

't

te

o.

a.

mogen hebben, maar

't ').

het 't is

gekregen hebben. Een ander duidelijk

genoemden vooruitgang

lakenhal

is

echter de stichting

(„loy-ende venthal") boven het stads-

boterhuis, het oprichten van een grooten nieuwen volmolen, alles in het jaar

enz.,

die tegen

De

lakenbereiding

geweest

1657, „ten gerieve van de drapiers,

Mei hier staen

1

te zijn als in

concurrenten

dezen

comen" '). Rotterdam nooit zoo druk

te

schijnt

te

tijd,

na het vertrek der Engelsche

*).

Maar ook de Engelsche handel verdwenen

geheel

;

is

Rotterdam heeft

met de Adventurers

niet

Engelsche inge-

altijd

zetenen behouden, en zelfs eene Engelsche presbyteriaansche kerk,

')

ook

tijdens

groote

zeeoorlogen

;

eene Schotsche

Rott. vrocdschapsresol., 11 Dec. 1656.

Idem

2) ^1

de

Zie

mijn

boekje 1900.

14 Juni en 26 Maart 1657.

„Textiel-industrie

in

oud-Rotterdam,"

Rott.

Jaar-

205 kerk bestond daarnaast eveneens zonder onderbreking. Zonder

hebben de Entreloopers, zoowel van de Schotsche

twijfel

van de Engelsche

als

voor de lidmaten dier kerken

natie,

hun contingent geleverd

:

Rotterdam

is

na het vertrek der

Court de stad der Entreloopers geworden. Niet, dat dadelijk

menschen daar groote drukte brachten

deze

de geweldige

;

oorlogen belemmerden het vreedzaam verkeer te erg, maar, toen die voorbij waren, toen na 1676 de Republiek eindelijk toch

verbond met Engeland

het

sloot,

dat ze tevoren niet

gewild had, toen trok Rotterdam door zijne gunstige ligging en

onvermoeide pogingen

zijne

volgens een request van 16^ o

zooveel Entreloopers, dat, in

(?)

deze stad ruim twaalf

maal zooveel schepen met laken aankwamen havens tezamen

als in alle

andere

').

Rotterdam heeft dus het heengaan der Adventurers kunnen verdragen

;

het bleef niet achter als een „trog zonder haver"

ook

Middelburg,

zooals

niet

als

eene

plaats,

waar geen

behoorlijke retourvracht was te krijgen, zooals Delft. Zelfs

wisselbank,

de

toch

die

alleen

voor de Adventurers was

bleef bestaan (terwijl die van Delft na een zeer

opgericht,

en onbeduidend leven weer verdwenen

kort

Dordt

niet anders

gemakkelijk

geweest

;

is

dan op

't

is

en die van

papier bestaan heeft). Evenwel,

de handhaving der Rotterdamsche bank niet

er zijn allerlei teekenen van eene geduchte crisis

vanaf den eersten Engelschen oorlog. Eerst

men,

beproefde

ze

weer eens

te

helpen met een

nieuw reglement, omdat men bemerkt had, dat „in plaetse dat te voren veel voordeel

is

gedaen by de Banck van Wissel,

tegenwoordig seer weinig wert geprofiteerd" 't

was ')

wat

in

den

tijd,

dat

van

denzelfden

E. en S. Court); het

is

inhoud

aanwezig

in

—

terug-

is

met een ander,

't

archief (Bundel

waarschijnlijk hetzelfde, waarvan sprake

de vroedschapsresolutiën van 26 Juli 1683. ^)

Daarna

men nog hoopte op spoedigen

Dit request aan de regeering van Rotterdam korter,

').

Vroedschapsresol. 19 Mei 165.3 en 8 Juni 1654.

is

in

206 keer van de Adventurers de

dat

geld en bankgeld

Maar

—

werd nog eens bekend gemaakt,

stad instond voor al wat in de bank was, courant ').

1656, toen de Adventurers

in

al

naar Dordt waren,

heeft het weinig gescheeld, of de wisselbank zou haar zelf-

standig bestaan verloren hebben

vraag

de

gesteld,

de bank van leening

het nu

als

").

doen

zou

men haar

of

;

er

werd

niet zou

in de

vroedschap

combineeren met

Dit klonk niet zoo gek in die dagen

:

combinatie met den

Lommerd

!

—

Immeis, de leenbank was toenmaals niet enkel pandjeshuis,

maar diende

als

eene soort hypotheekbank voor beleening

van geheele pakhuizen en schepen met koopmansgoederen

^).

Het voorstel werd dan ook niet zoo heel onwillig opgenomen, men sloeg het wel af, maar slechts ,voor dat jaar". En men sukkelde verder. In 1660 meende de vroedschap den weinigen bloei der bank te moeten toeschrijven aan gebrek aan ijver bij de kassiers om hun een levendigen prikkel te geven, ontnam men hun alle salaris en beloofde ;

daarvoor enkel een aandeel

dan

vigilanter

„te

geraaect

ende gehouden,

vande banck

te

in

de winst,

„op hope, dat ze

ende wackerder zouden mogen worden

omme

betrachten".

De

het profyt ende den dienst

reden

is,

dat eenige jaren

herwaarts, „met coopen ende vercoopen van banckgelt, mits-

gaders

wissels,

van

billioenen,

grenaliën

als

anders seer

geringe profyten zyn gedaen". ')

Vroedschapsresol. 8 Mei 1656.

*)

Dit

blijkt

o.

a. uit

de vroedschapsresol. van Rott. van 18 Dec.

waar gesproken wordt van waren van kooplieden, in zolders, kelders of schepen, die beleend werden in de bank. Aardig is het, hoe men aan de Bank van Leening te Rotterdam nu nog haar veranderd karakter kan zien het gebouw is namelijk telkens vergroot door het opzetten van nieuwe verdiepingen; en nu 1656,

:

is

het onderste (dus oudste) gedeelte flink, zelfs eenigszins deftig en

met

stijl

voudig ^)

gebouwd,

terwijl de

hoogere verdiepingen zeer kaal en een-

zijn.

Resol. van de vroedschap, 19 Juli 1660.

207 Dit besluit

is

waarschijnlijk een onderdeel van het nieuwe

reglement, dat op het jaar 1660 vermeld wordt door Mees

en

het karakter der bank geheel veranderde. Ze werd

dat

voortaan

namelijk

grond

den

in

Amsterdam sche wisselbank, daar geheel

opgaf en

filiale van

eene ze

haar

gelegenheid opende,

de

eigen

de

bankgeld

om gewoon

grof

met het agio van het Amsterdamsche op zoo'n rekening kon dan Amster-

zilvergeld in te brengen

bankgeld

als surplus

;

damsch bankgeld worden

Amsterdam

zelf,

bij-

een groot

en afgeschreven, evenals in

gemak voor de Rotterdamsche

kooplui met hunne wissels op Amsterdam. Daarnaast behield

Rotterdamsche

de

bank

echter

kostelooze rekening-courant in

Zoo heeft ze voortbestaan

'j

W.

C.

Mees „Proeve eener

ook hare reeds genoemde

gewoon geld

').

tot het einde der

gescliieclenis

18e eeuw.

van het Bankwezen in

Nederland gedurende den tijd der Republiek, Rott. 1838, blz. 208. De opmerking op blz. 209, dat de Rott. bank in 't eerste begin gewoon courant geld zou hebben aangenomen in alle soorten is onjuist, zooals boven bij de kwesties met de Adventurers genoeg gebleken is. Juist in 't begin heeft ze stevig aan haar eigen gefiltreerd bankgeld vastgehouden; op den duur is die illusie langzamerhand losgelaten.

DE COURT TE DORDT.

Dordrecht was natuurlijk Ijuitengewoon verheugd, dat het gevaarlyken jongen concurrent aan de Maas eindelijk

zijn

een

eens

vlieg

eene

het

dat

dan

tenaars

afgevangen had en nog wel zoo'n groote, honigbij

ook

te

geleek.

Geen moeite was de Dor-

om

de ontvangst en de positie

veel,

der nieuwe gasten zoo aangenaam en zoo goed mogelijk te

maken

—

;

Dordt

heeft

meer kosten

gemaakt

voor

de

Adventurers dan eenige andere stad. Het zorgde niet alleen een courthuis en een courtkerk, maar ook voor eene

voor

nieuwe beurs, een nieuwe haven,

toegang vanuit

ja, zelfs

voor een

nieuwen

zee. Voor courtkerk werd ingericht

de oude wijnkooperskapel in de AVijnstraat, die na de Her-

vorming als

—

als

Waalsche

IJzervvaag

kerk had dienst gedaan en verder

').

Als courthuis werd aangewezen een deel van het groote Augustijnerklooster in de Voorstraat, toenmaals het

naamd. De Adventurers konden hier evenwel pas

in

Hof ge-

Augustus

1656 hunne tenten opslaan, daar vóór dien tyd de Chambremipartie er zitting hield, een scheidsgerecht, dat de grenzen

tusschen

de

Republiek

regelen had. Deze

')

Kamer

en

de

Spaansche Nederlanden

verhuisde

1

te

Augustus naar Mechelen,

Balen, Beschrijving van Dordrecht, uitgegeven 1677, blz. 191.

209 (daar ze beurtelings in de twee landen zitting moest houden)

en vond in 1658, toen ze te Dordt terugkwam, haar logies zoodat

bezet,

beurs,

werd

gehouden

gebouw

op het

")

wisselbank,

die

genoemde Hof in een nieuw waar nu Ary Scheffer staat. Bene

plein,

1660 overgebracht

op verlangen der Adventurers ook beloofd

de

sche

pakhuizen

reeds zeiden.

aan welker kaden dan ook de Engel-

Kalkhaven,

almede op kosten der stad ge-

verrezen,

^).

nieuwe zeeweg?

de

met de

delingen

werd

waren,

Vaart

—

In

Adventurers

door

1655, toen de onderhan-

reeds

druk

de Dordtsche Kil

hangende geweest,

in tijden,

vast te Rotterdam zat,

'').

gang

Nieuwe

Nu was

plan

al

lang

maar wegens de groote kosten telkens

toen over de komst der Court te eindelijk tot uitvoering

dit

toen de Engelsche Court nog

Wanneer we dus vernemen,

uitgesteld.

aan den

oudraad besloten eene

den

graven tot verbetering van den toegang uit de

te

Merwe naar

nemen

we

haven, expres voor de Adventurers gegraven,

was

En

in

nooit tot stand gekomen, zooals

is

De nieuwe

bouwd

').

reeds sedert jaren in het

die

was,

was,

de

in

gehouden had

zittingen

De

onderkomen moest zoeken in den zalen waar eens de Synode hare

een

ze

Kloveniersdoelen,

dat juist in 1655,

Dordt onderhandeld werd,

werd besloten; dan mogen we aan-

dat de Nieuw^e Vaart, zoo niet een der voorwaarden,

dan toch een der lokmiddelen

is

geweest, waarop de Court

gekomen is. Het lange talmen met deze zeewegverbetering werpt tevens een

ander

licht

op

de

weinige activiteit des Dortenaren,

ten opzichte van den overzeeschen handel in het voorafgaande

'J

Balen

blz.

')

Balen

blz. 653.

")

Balen Balen

blz.

*)

127 en 129.

883.

blz. 883.

14

;

:

210 tijdperk

;

de Dordtsche zeeweg

liet

toen reeds blijkbaar veel

wenschen over, want de andere ingang van de Kil moet zeer ondiep geweest zijn, daar hij onder een rechten hoek te

Merwe

uit de

evenals de IJsel

liep,

bij

Westervoort

Ryn. Dordrecht was dus toen reeds op weg rivierhaven

te

om

uit

den

eene zuivere

worden en de komst der Adventurers heeft groote voordeel gebracht, dat dit proces

in allen gevalle dit

een tijdlang werd opgehouden

').

Het concordaat van 29 November 1655 bevatte 57 artikelen, evenals het Rotterdamsche van 1635, waarop het trouwens naar

inhoud

den

om

gewaagd,

zeer

bijna

veel geleek.

Men had

van Holland afgekeurd, hier weer op

Zie

')

het namelijk

de punten, in 1635 door de Staten

al

te

nemen. Jan de Witt

concoi-daat in de „Verzameling van Handvesten, Privi-

het

legiën enz. van Dordrecht," uitgegeven door den Burgemeester van de

Wall

in 1790.

„Engelsche

Ook bevat het Dordtsche

en

van het concordaat

archief een copieboek, getiteld

Court" van 170

Schotsche

blz.,

waarin een afschrift

en eenige requesten en brieven. Het origineel

echter niet meer te vinden. Het Rott. archief bezit twee copieën de eene op kosten van Rotterdam gemaakt, toen het concordaat in onderzoek was bij de Staten, de andere waarschijnlijk in gebruik

is

geweest

bij

Engelschen (van de Court of andere)

:

ze draagt namelijk

het opschrift: „The articles with Dort, with other papers concerning the

Staten-Generaal"

heeft Engelsche aanwijzingen in margine,

en

naast de artikelen. Het concordaat voor Dordt door:

Heer van Strevelshoek

Abr. de Beveren, gem.. Heer van O. en

enz.

oud-Bur-

W.

Baren-

dregt. r.

J o h.

onderteekend voor de Adventurers door:

Jacob de Witt, regeer. burgem. Corn's de Beveren, ridder,

M

is

George Chaundleri

Webb Thomas Skj^nner,

John.

)

secret.

van het hoofdbestuur te Londen.

Thomas Clarcke,

rechtsge-

leerde.

d e

W

i

1

1,

uit

den

oud-raad.

Mr. Govert van Slingelandt, pensionaris. Lingelbach cordaat.

„Laws

etc."

blz.

240, geeft een uittreksel uit dit con-

211 zou wel zorgen, dat Hunne Edel Groot Mogenden er niet veel aan veranderden, en voor

regeering

een

't

anderen

heel

te

overige kon ook de Engelsche

invloed uitoefenen dan in de

De Raadpensionaris heeft hiervoor zeker moeite gedaan, maar hij kon toch niet verhinderen,

dagen van Karel veel

dat

I.

nu

vaderstad

zijne

op

hare

beurt door de Holland-

sche Staten ter verantwoording geroepen en op de vingers

was zeer natuurlyk de stad Rotterdam, de meeste moeite gaf en met het meeste vuur de stellingen bestreed, die ze in de jaren 1635 getikt

Het

werd.

daarvoor

zich

die

en volgende verdedigd had, toen het haar eigen concordaat gold.

Het mocht echter ditmaal overeenkomst

af

niet gelukken, zooveel

kluiven

te

als

Dordrecht werd wel gedwongen „te exhibeeren " van

commissie

eene

werd daarin commissie

niet vertegenwoordigd.

men

;

,

ook werd

onderzoek benoemd, maar Rotterdam

schijnt nooit rapport te

bevindingen

hare

van de

toenmaals gebeurd was;

vindt

in

Wat

vreemder

is,

die

hebben uitgebracht van de besluiten der Staten

geen woord meer over het concordaat, ten minste niet voor den

Tweeden

Dordt

is

toen

zoowel

door de Staten

alle

't

van

civiele

bezit gelaten

uitvoerrechten,

door

de

vrijheden

ingetrokken werden. De Court

dus bijna tien jaren lang (van 1656

luikend in

hare

oorlog, als

voorloopig

voorrechten

en te

Engelschen

van Dordrecht

regeering

van

alle

— 65)

oog-

belangryke voorrechten,

rechtspraak, hare vrijdommen van in- en

niet

ook van baaien en

alleen alle

van lakens en carsaaien, maar

andere wollen manufacturen

^),

zelfs

van haar artikel 51, waarin den Entreloopers gelast werd, allen naar

Dordt

accijnzen,

die

')

de

te

eerst

komen. Ja, den vrijdom van provinciale door

de Staten eenige malen bepaald

Volgens een request van de admiraliteit van Amsterdam aan in copie aanwezig in het Rott. archief (Bundel E. en S.

Staten,

Court).

212 geweigerd

werd,

W

e 1 1 e

verwerven

te

Rotterdam!

te

op

den duur voor zijne

te

Dordt een veel mooier

').

k heeft dus de Court

1 ij

gehad dan

positie

Dordrecht

wist

Engelsche gasten

, Dordt

zwarigheden

is alle

boven gekomen," zooals de Dordtsche burgemeester van

te

Wall

de

in

1790 vol

trots uitroept"). Hij schrijft dit

Jan de Wit,"

resultaat toe aan den invloed van „onzen

ten deele zeer goed te

beamen

gaarne een dienst bewees. Een andere vraag

die

alleen

Rotterdam

hebben

gebracht.

Holland aarzelde

overige

Zeer

zeker

in

1655,

in

voor

Protector

de

het

verhandelingen

is

het echter,

de bemoeiingen van de Witt geweest en

Cromwell

leenen,

geen

daar de groote Raadpen-

is,

toen in zijne volle kracht was en zijner vaderstad

sionaris

of het

mooie 't

de

ook

Staten-Generaal

en

de

invloed

de

zooals

toen

de

heeft

bijgedragen,

zijne

zijn,

steden zoolang tot zwijgen

blijkt

de

van

uit de

Staten van

aanbevelingsbrieven

van

Adventurers ingekomen waren

daar wel, de gevraagde groote privilegiën

den

').

Men

te

ver-

,daar Godt de Heere Nederland had gezegend met

zoo florissante commercie, coophandel en traffycque, insonderheyt van lakenhandel en manufacturen, dat de reden voor die

groote

gunsten

scheen

vervallen",

maar aan

't

eind

werden toch de oude vrijheden opnieuw gewaarborgd, wegens het 12e artikel van den vrede van Westminster, terwijl alle onvriendelijke plakkaten, uitgevaardigd sedert 1649, werden

ingetrokken. tijdstip,

dat

Dordrecht trof met

men Engeland

IVIiddelburCT en

')

zijn

concordaat weer een

ontzien moest, evenals vroeger

Delft.

De Adventurers bezaten

die zelfs

nog

irr

1751, toen

hunne voor-

rechten in Engeland reeds lang opgeheven waren, (zie Brief van de

Staten-Generaal

gelbach ')

aan de Regeering van Dordt, 5 Jan.

17.t1

bij

Lin-

blz. 253).

Van de Wall, Handvesten

enz.

van Dordt, bevattend het concordaat

en een korte geschiedenis van de M. A. ^)

Verslagen

in

copie in

't

Rott. archief (Bundel E. en S. Court).

213 Eindelijk schijnt er

bestaan

te

nog eene andere zeer afdoende reden

hebben, waarom de Rotterdammers

sche Court te Dordt niet

zoover

namelijk,

mische

voorrechten.

Van

ze heeft

gehad,

niettegenstaande

hare mooie

al

de Wall verkondigt wel in zijn bovenge-

noemd

bijschrift de raeening, dat de

wegiug

in zijne

Court veel handelsbe-

woonplaats gebracht heeft, maar weet daarvoor

geen beter bewijs

hebben reeds

;

kunnen nagaan, geen groote oecono-

wij

beteekenis

de Engel-

c. s,

gevallen zijn

al te lastig

bij

te

bij

brengen dan het concordaat, en we

vroegere stapelplaatsen gezien, dat dit

alle

alleen de theorie bevatte, maar lang niet de werkelykheid. Meer dan aan Van de Wall, die zijn werk uitgaf in 1790, zal men toch zeker moeten hechten aan den t e g e n w o o r-

digen Staat der Vereenigde Nederlanden, het uitnemend werk,

bij

Tiïirion uitgegeven

nog aangestelden van Adventurers

te

±

17i0, toen er

Dordt woonden. Deze

spreekt wel van de Engelsche Court te Middelburg, Delft en

Rotterdam, maar zwijgt ganschelijk over die

— niet

dan

te

vergeten

stadlievende Dortenaar rers

hun

—

te

Dordrecht.

En

de beroemde, nauwgezette en vader-

Matthijs Balen,

blijden intocht heeft zien

van nabij heeft gadegeslagen. ving van Dordt"; uitgegeven

Wat in

die de

Adventu-

doen en hen nog jaren lang zegt

1677

hij in zijne

? Hij

„Beschrij-

spreekt van de vele bij hunne ook aan, hoe

moeite, die de regeering der stad zich getroostte

komst en 1660,

in

die bij

boven geschetst 't

is.

Hij teekent

herstel der Stuarts, de Adventurers, opeens

weer heel koningsgezind geworden, eerst den gezant Downing heerlijk

onthaalden

op hunne zaal

in

't

Hof

')

en daarna,

wegens de kroning van Karel II, groote vreugdeteekenen bedreven met teertonnen en „menichten van vuurpglen", met stroomen van hun accijnsvrijen wijn, dien ze aan 't volk Hij vermeldt nog van een ander feest op ten beste gaven "').

')

Balen, Beschrijvinge van Dordrecht,

=)

Balen, blz. 885.

blz.

884.

214 het

Hof

Mei 1G61, toen eene „heerlycke krone, werd en

in

vuurwerk, " schitterend opgehangen

vol

vuurpijlen

„ontalliike"

de

lucht

schrik der eerzame Dortenaren,

en,

neerkwamen

's

tot

tot

avonds lichten

op de beurs

op den middag het volk onthaald was op wijn,

toe, terwijl

rooden en witten

zelfs

invlogen

goud,

als

').

Maar van

met

ontallijke schepen

laken, carsaai of baai spreekt Balen niet, van menichte van die op het Hof kwamen, als er géén overvloed van wgn geschonken werd, zegt hij geen woord, van Engel-

koopers,

sche bestellingen, die

i

n de beurs neervielen zooals hunne

vuurpijlen op het dak, zegt

hij

Maar

niet.

Toen de tweede Engelsche oorlog

er

is

meer.

voorbij was, heeft

Dordt

gepoogd, de octrooien en vrijdommen van de Adventurers

vernieuwd

te krijgen,

sterk verzet

kwam

maar

— toen daartegen een eenigszins

van de Staten van Holland en de Staten-

zeer spoedig hunne

hebben de Dordtenaren

Generaal,

pogingen opgegeven.

Den in de

9en December 1668 was, op voorstel van Rotterdam,

Hollandsche Staten aangenomen, geen vrijdommen van

generale of provinciale belastingen meer toe te staan

"),

en

ofschoon de Heeren van Dordt daartegen nog eene uitvoerige lieten opstellen, besloot de Oudraad toch den Maart 1669, dat de afgevaardigden ter dagvaart, die maar... „onder haer moesten houden"^). Nu is het wel

deductie

llen

waar,

dat

dit

gedeeltelijk

geschiedde,

omdat Dordt

juist

toen ook in onderhandeling was met de Schotsche Court of

Court der

Engelschen

dommen

te

vijf

koninklijke

losliet,

kunnen

om

Schotsche

steden

en dat ze de

voor de Schotten de noodige

krijgen,

maar

dit bewijst

vrij-

dan toch, dat

de Adventurers niet meer van veel belang gerekend werden.

Immers,

de

Schotsche

Court,

tot

')

Balen, blz. 885.

')

Res. van Holland, 9 Dec. 1668.

")

Res. van den Durtschen oud-raad, 11

dusver steeds

Maart 1669.

te

Veere

215

was

gevestigd,

geweest.

turen in

Het

lichaam

alleen

wol

van groote beteekenis

en

ruwe manufac-

zeer

').

is

Court

een

nooit

voerde

Zij

liier

om

niet de plaats,

de historie dier Schotsche

maar we moeten er hier toch een enkel woord aan wijden, om nog meer in 't licht te stellen, voor hoe weinig de Dordtenaars hunne Engelsche Court hebben opgeofferd. Vooreerst mocht het hun niet gelukken, vooral door de tegenwerking van Amsterdam, de gevraagde vrijbeschreven

te

dommen en

"),

het monopolie voor den Schotschen handel door

de Staten goedgekeurd reeds

dat

in

te krijgen

Maar verder

^).

is

het zeker,

toen de Schotsche Court er nog geen

1670,

twee jaren was, een van de considerabelste leden, Thomas Bornet, zich tot de vroedschap van Rotterdam wendde met

daar

verzoek,

het

Dordt

ten

jaren

later

het kleine,

te

eenenmale

mogen komen, omdat ,de stond

koopluy

was en

te

die

stadt

weinige

situatie frequenteerde de Schot-

seer weynig, waaromtrent (se) sig

dat de distantie van Dorth van de zee te ver

moeylijk van toegang, ook dat

de schepen langer bevrooren waren, enz." Hieruit

stapel te

En

Veere, omdat ze te Dordt niet kon tieren.

stille

excuseerden, af

').

ging de heele Court weer haar heil zoeken in

„Ter sake van de ongeleege sche

vervallen"

te

mag men opmaken,

dat de

bij

winterdag

").

Nieuwe Vaart,

in

den

volksmond trouwens reeds spoedig het Mallegat genoemd, ')

Rotterdam, dat zooveel voor de Engelsche Court had over gehad,

meermalen met de Schotten onderhandeld, o. maar hun nooit veel aangeboden voor hunne komst.

heeft

^}

Dr. Fruin, archivaris van Zeeland,

is

doel

ze uit te geven, zoodat

denis van dit lichaam ^)

in 1668,

te verzamelen,

met

ons op eene degelijke geschie-

mogen verheugen.

Rott. vroedschapsresolutiën, 26 Febr. 1669.

Idem

*l ^)

we

ook

bezig, naar ik vernam, de

nog aanwezige stukken betreffende deze Court het

a.

Zie

, Archief,

vroegere

15 Sept. 1670.

en latere mededeelingen, voorn, in be-

trekking tot Zeeland, van het Zeeuwsch Genootsch. jaarg. 1903,

blz. 80.

216 aan de verwachtingen en dat Dordt

niet geheel voldaan heeft

weer

met

spoedig

al

penitentie, die tot

zijn

„zeeweg"

is

gaan tobben, eene

op den huidigen dag nog

niet geëindigd

is.

Het besluit der Staten-Generaal en der Staten van Holland in 1668 had aan de Adventurers hunne positie als bevoorrecht handelslichaara in Nederland geheel ontnomen. Het was gegrond op eene bepaling van den vrede van Breda, die voorschreef „vrijheid

van handel en

practijk, mitsgaders

de navigatie ende commercie, die de ingezetenen dezer landen

onder

den

anderen en ook met de ingezetenen van Zijner

Coninkl. Majesteyt's gebied zonder onderscheid van plaetse

Europa zouden hebben". Dit sloot alle monopolie uit. moet men bedenken, dat de genoemde Nederlandsche overheden reeds in 1654 veel lust hadden getoond, de oude octrooien niet te vernieuwen, maar toen toegegeven hadden aan den machtigen aandrang van Cromwell ') nu, na den in

Hierbij

;

roemrijken oorlog van 1665 regeering

niet

— 67, behoefde men de Engelsche

meer naar de oogen

te zien

eindelijk de onbillijkheid ophefif'en, die de

;

nu kon men

vreemde handelaars

bevoordeelde boven de eigen inlandsche grossiers en die de belangrijke Hollandsche lakenindustrie steeds bedreigde met

eene moordende concuiTentie. In

deze

omstandigheden zou men verwacht hebben, dat

Adventurers

de

rug zijn

toegekeerd

aan het ondankbare Holland den

dadelijk

zouden

hebben

en

al

hun kracht zouden

gaan concentreeren op Hamburg. Maar het scheen, dat

hunne oude veerkracht en hunne merkwaardige beweeg-

ze

lijkheid

verloren

van hen

te

de 18e

hadden;

eeuw

is

ten minste een vestiging in jaar uit zelfs tot ver in

toe.

Dordt joeg hen niet weg,

')

er

Dordt gebleven, jaar

Zie boven, blz. 219.

zelfs niet tijdens

den oorlog van

217 1672, maar het haalde hen ook niet aan. Toen het concordaat, dat,

evenals

te

afliep,

was

1670

llotterdam, voor 15 jaar gesloten was, in

van vernieuwing geen sprake het eenige

er

;

voorrecht, dat den Adventurers gegund bleef, was de vrijdom

van wijn- en bieraccijns, die gedeeltelijk den in de 18e eeuw bleef bestaan '). De

zelfs vrije

nog tot midwoning in het

oude Augustijner-klooster werd niet opgezegd, maar toen er

1674 een nieuwe Courtmeester-deputy, Raphael Brassy,

in

kwam

Dordt

als

te

opvolger van Fletcher, moest die zichzelf

eene woning verschaffen. hierover meermalen

Hij protesteerde

maar zonder

om

huizen

eene woning verlegen, want

Dordt

te

Burgemeesteren,

De man was trouwens

de regeeriug was bekend gemaakt." niet

bij

vrucht, daar „zijne aanstelling niet eens aan

hij

nog eene groote

en

bezat drie notabele boerderij te

Oud-

Beierland. Dit blijkt namelijk uit een ander request, waarin zich beklaagt over aanslag in den 200en penning, „tegen

hij

de oude voorrechten." Natuurlijk vond baat:

Burgemeesteren

de

om hem

namen

hij

hierbij

ook geen

evenwel nog de moeite,

betoogen, dat die oude voorrechten (vrijdommen

te

van lOOen, 200en en lOOOen penning) nooit op een dergelijk geval gedoeld hadden

'^).

Al waren nu de Adventurers van Nederlandsch standpunt

meer dan gewone

anders

niet

particuliere kooplieden, zoo

bezaten ze toch nog in hun eigen oogen hunne oude orgazooals

nisatie,

En

voor

5

')

dat

de

Jan.

de

het

bestaan van een Courtmeester bewijst.

Engelsche

1751

wet waren ze ook nog steeds het

keurden de Staten-Generaal voor

Jay, predikant,

C

o r n e

laatste goed,

1

mue

1

van Dorst, weduwe van Gres, John Sara N o t e ra a n s, onderkoster en Jan

1 i

a

H o 1 e r o p, voorlezer, van Gelder, klokkeluider

van de Engelsche kerk, vrijdom van

zouden genieten, maar hunne opvolgers niet meer. Zie de requesten en het antwoord daarop in het copieboek „Eng.

landsimposten ")

't

overlevende aangestelde van de Engelsche Court, S a

en Schotsche Court" in het Dordtsche archief.

218

wollen manufacturen naar de Nederlanden en

van

uitvoer

met het monopolie van den

bekleed

lichaam,

<^ecliarterde

Duitschland. Maar ook deze heerlijkheid werd hun ontnomen, voordat de 17e eeuw ten einde liep. In 1688, zoodra Willem III

en Maria den Engelschen troon bestegen hadden, verscheen

„Act laying

de

open the Trade of the Merchant Adven-

bedoelende

turers",

het

beter

tegengaan van den uitvoer

van wol en de aanmoediging van de vvolindustrie in Engeland. Daarbij werd de uitvoer van wollen manufacturen voor ieder

opengesteld, behoudens de voorrechten der Levant-company, der Eastland-comp., der Russia- en der Africa-comp.

't

Was

dus alleen de eerwaardige Fellowship der Merchant Adven-

haar monopolie verloor en de reden daarvoor

turers, die

zoeken

niet ver te

voor

middel

:

zij

had hare waarde verloren

is

als strijd-

de regeering. Zij had in de Nederlanden, die

weer het voornaamste exportgebied aan de Noordzee

toch

geworden waren, haar monopolie moeten zien vallen; ze was daarbij door de vele tegenspoeden financieel te zeer verzwakt. Haar schuld bedroeg reeds 80000 pond, zoodat parlementsakte de bijzondere leden daarvoor aansprakelijk

bij

waren

gesteld,

op zichzelf reeds een factor

Maar de grootste

tot ontbinding

').

fout was wel geweest, dat de Fellowship

zich te veel aan de oude traditioneele en door allerlei wetten

en reglementen verstijfde gewoonten gehouden had.

opkomst

In de Middeleeuwen had ze haar

had

te

danken ge-

de [economische ontwikkeling van Engeland's in-

aan

dustrie.

Maar

zij

meegegaan van

het

carsaaien

;

was met die ontwikkeling op den duur niet meer had zich steeds gehouden aan den uitvoer zij

halffabrikaat,

en

baaien.

de

witte

Reeds

in

't

de onafgewerkte begin der 17e eeuw had

lakens,

eene waarschuwing gekregen door de maatschappij van

ze

Cockayne,

')

maar

ze

had

er zich weinig aan gestoord

Zie Lingelbach „a brief history" blz.

XXXIV.

;

ze

219

was gevallen en weer opgestaan en ze had den draad weer opgevat, precies, waar hij afgebroken was. Ze was, ja, wat meer gemengelde couleuren, Spaansche lakens en dergelijke gaan

dan voorheen, maar de witte lakens, de

exporteeren

waren

halfiFabrikaten,

toch

hoofdzaak gebleven,

de

verre

getuige de bezwaren over den tarra, die

keuring vóór

altijd

spreken van

verven, en die niet ophouden dan met de

't

intrekking der courtprivilegiën.

De Fellowship had dus duur

den

geen

enkel

van den ouderdom

kwaal

van

zaamheid

de kwaal vertoond, waaraan op

lichaam ontkomt, de

gepriviligeerd

beweging.

:

conservatisme, lang-

verstijving,

den vrede van Breda was

Sinds

daarbij het koninklijke charter toch reeds een doode letter,

ten minste voor den uitvoer naar de Nederlanden, want

had

in dien vrede het beginsel

alle

Engelschen

Nederland en voor

in

alle

Nederlanders in

Engeland aangenomen. Een belangrijke stap der

handelsvrijheid,

van

algemeene

de

bekend,

en

blijkt

't

in de richting

maar waarmee men toch nog handelsvrijheid

ook

uit

men

van gelijke behandeling voor

den

afbleef,

't

Is

zeer ver

genoeg

van de pasgenoemde

titel

wet van 1688, dat juist de regeering van Willem III, waarvan men zich hier voor den handel zooveel beloofd had, de

belemmeringen

De

in

Engeland

eer grooter

dan kleiner maakte.

akte van navigatie werd niet verzacht en voor de nijver-

heid werd een zuiver mercantilistische politiek doorgevoerd, in

bijzonder voor de wolindustrie.

't

De Republiek, en vooral Holland, vernieuwden en scherpten

hier

tegenover

hunne

ver-

verdedigingsmaatregelen,

speciaal de verbodsbepaling tegen afgewerkte lakens van 1614.

En nu waren die

door

beter

de

het juist de vrije exporteurs, de Entreloopers,

mazen van deze wetten konden kruipen,

dan de logge Fellowship.

vreezen

voor

intrekking

van

Want

zij

veel

behoefden niet te

concordaten,

octrooien

en

omdat ze die niet hadden in den Chineeschen muur, waarmee de Nederlandsche republiek zich omringde,

privilegiën,

;

220 verlangden

zij

geen ruime poort, bewaakt door de scherpe

maar

controle van een traktaat,

ze

klommen

er liever over-

heen of groeven er onder door of kropen er doorheen, met de goede hulp der handelsgrage

Amsterdammers en Rotter-

dammers.

De Compagnie van den gewezen

was

indertijd het aan-

geweest voor den gemakkelijken uitvoer

lichaam

men

der wol (die

Stapel

Nederlanden gaarne binnenliet), de

in de

Fellowship der Adventurers had hare taak vervuld als impor-

met zeer gemengde gevoelens

teur van het halffabrikaat (dat in

Nederland ontvangen werd) en de vermetele Entreloopers

waren

nu

aangewezen

de

binnen

fabrikaat

om

personen,

brengen

te

(dat

men

afgewerkte

het

in

Nederland ver-

wenschte). Dat de verbodsbepalingen tegen hen niets geholpen

hebben,

en

is

buiten twijfel; reeds in

eigenlijk

manufacturen Dit

vroeger,

al

overal

in

't

laatst der

17e eeuw,

kon men de verboden Engelsche winkels

de

werk der Entreloopers

is

tentoongesteld

zien.

een van de groote oorzaken

geweest van het ongehoord snelle verval der Nederlandsche lakenindustrie

in

't

begin der 18e eeuw; de drapeniers in

hunne „Droogscheerderssynode" hebben alwat ze konden, maar

molens der

:

waar de

't

er tegen

was en bleef een

Engelsche

strijd

industrie de

gevochten

tegen wind-

beste grondstof

wereld in haar naaste omgeving had en de Engelsche

regeering den uitvoer dier grondstof verbood, daar moest de strijd te ongelijk

manufacturen

men

het

in

worden, daar moest de vraag naar Engelsche

Nederland steeds aangroeien en daar kon

eigenlijk

Amsterdam

nemen, dat ze den invoer niet

wanneer wijze

men

waarop

in

de

en Rotterdam niet kwalijk

belemmerden, vooral aanmerking neemt de dure, ouderwetsche te zeer

eigen Nederlandsche industrie toenmaals

werkte.

Amsterdam had de Entreloopers reeds lang binnen zijne zooals we gezien hebben, Rotterdam had ze ook reeds gekend vóór de komst der Adventurers, maar het muren,

221 kreeg

na hun vertrek en vooral

in veel grooter getale

ze

na den afloop der zeeoorlogen.

Het Rotterdamsclie archief bevat eenige documenten, die duidelijk aantoonen, In 't jaar 1682 namelijk, toen de Adventurers hun charter nog bezaten, hebben ze, en nu geheel uit eigen beweging, zich nog eenmaal gewend tot de regeering van Rotterdam, met het verzoek, om daar terug te mogen komen '). De vroedschap heeft dit nog in overweging genomen, maar er kwam nu, ook ongevraagd, dit

zoo'n

verzet uit de burgerij, dat de onderhandelingen heel

afgebroken

spoedig

dien

uit

Daarin nu wordt beweerd, dat 125

Eenige adressen van Rotter-

werden.

damsche handelaren

te

bewaard gebleven.

zijn

tijd

Rotterdam

jaarlijks ongeveer

schepen met manufacturen van wol binnenkomen van

Exon, terwijl

Huil, er

aanlanden

').

Jarmuye (Yarmouth) en Londen,

Colchester,

alle andere havens

in

niet

manufacturen worden

Die

te

meer dan

tien

Rotterdam aan-

gevoerd voor rekening van burgers en van Entreloopers en door

deze

menschen verder verzonden door de Vereenigde

Nederlanden den

zetel

lakens te

er

naar

en

Ook

Duitschland.

zelfs

naar Dordt,

van de Merchant Adventurers, waar van „de 40 30

Rotterdam doen

gedaen, daer

Rotterdam komen

uit

sij

soo onmogelijk

?

bij is,

Waarom sulcke haer

selfs

(d.

!

"

„

Wat

willen ze dan

instantie aan de regeering i.

te Dordt) sien, dat het

alsof een paerd wilde spreecke, soodanige

compagnie of Court op haar hals te nemen." Als de Court weer te Rotterdam kwam, zou die daar weer het monopolie

')

Zie Res. van de Rott. vroedschap.

^)

Twee

dier

adressen

zijn

in

afschrift

aanwezig

in

den bundel

„Eng. en Schotsche Court." Ze dragen geen dagteekening of jaartal,

maar moeten van 1682

zijn,

omdat

in de vroedschapsresolutiën

na

1668 op geen enkele andere plaats van een aanvraag der Adventurers is. De bewering over maar men mag er toch

aantal schepen zal wel wat overdreven

sprake

't

zijn,

veilig uit

opmaken, dat Rott. toen reeds

de voornaamste haven voor Eng. manufacturen was.

222 den invoer willen hebben en dus den handel van

van

aanwezige

importeurs

inslikken.

muys een camel conde

,een

Stel,

inslicke,"

alle

dat ze dat kon, dat

dan zou toch Rotterdam

als geheel er slecht bij varen, want de expeditie naar elders zou de Court toch niet kunnen overnemen en behouden. Immers,

was het nu

Engeland

in

al

zoover gekomen, dat

%

der

lakenkoopers buiten de sociëteit der Merchant A d V e n t u r e r s stonden. En die hadden gelegenheid hun goed naar Amsterdam en geheel de

altijd

Republiek, ook naar Duitschland Calais,

Het

viel.

buiten

geheel

dat

zenden, al was het over

te

het monopolie der Adventurers

resultaat zou dus zijn, „dat

Rotterdam

veel van zijn transito-handel zou verliezen."

dan hierop nog eenige folio-bladzijden door en

adres

gaat

aan

eind verzekeren de requestranten, dat ze

't

weynige"

in elk geval

Het uitvoerigste

spreken

uit

naam van

vele

„onder ons

belanghebbenden en

„dat ze niet twijfelen, of de regeerders van Rotterdam zullen lichtelijk sien

Hoezeer de

waer het quaet vrije

ligt."

Engelsche kooplui ook later

zijn

toege-

stroomd, blijkt het best uit de nieuwe Anglikaansche kerk, Nederland, die in 't begin der 18e eeuw gebouwd en uit de Puriteinsche en Schotsche kerken, die daarnaast nog noodig bleken. Zonder eenige overdrijving mag men beweren, dat Rotterdam, zoolang de Rede

grootste

van

te

Rotterdam

is

publiek bestond, de hoofdstapelplaats gebleven

is

voor den

Engelschen handel op de Nederlanden.

Yan

de Merchant Adventurers verneemt

intrekking

Hamburg

van

hun

echter

charter

bleven

ze

in

men

hier

weinig meer

nog voortleven,

In de Bylaw of 1688, vastgesteld Hamburg, wordt zelfs geen Court Lingelbach ,Laws & Ordinances", blz. 'j

te

1688

de

na de ').

In

geheele

in eene al gemeene vergadering te

Dordt meer genoemd,

257).

(zie

;

223 18e eeuw door, als een deftig, ouderwetsch handelslichaam, eene

aristocratische

broederschap,

waarin

zelfs

Engelsche

gezanten en Duitsche vorsten zich als eerelid lieten opnemen.

De oude

bestond er nog, evenals in Engeland

organisatie

maar het getal der daar gevestigde leden bedroeg in niet meer dan 18 of 20 ')• De toetreding tot de Fellowship werd nog verzwaard, 't geen de verstijving van den ouderdom nog te beter aantoont de leertijd werd gebracht op zeven jaren, maar in plaats daarvan kon men ook volstaan met - 200 pond entreegeld. Nieuwe

zelf,

den

regel

;

traden dan ook maar zeer weinig toe

leden

schap bleef eigenlijk

in

de zoon den vader opvolgde

;

meer

niet

het lidmaat-

waar

familiën,

namen keeren

dezelfde

weer terug, ofschoon daaronder

telkens

vinden

te

zijn

de

der 17e eeuw als Caxton, Gresham, Clough,

namen

groote

;

handen van bepaalde

Bradshaw, Packe, enz. De handelswerkzaamheid schijnt ook

Hamburg

in

de

hier

nend een

is

—

jager

Eerst laatsten

1806,

in

niet groot

meer geweest

te zyn,

ofschoon

men

oude stedelijke voorrechten bleef genieten. Teekein dit opzicht, dat onder de dienaren der Court of p stormen

de

dorren toen

tak

q u e u r voorkomt '). der Revolutie waren in staat, dezen

i

der

oude Fellowship

te

Hamburg

de generaal Mortier

doen vallen binnenrukte,

werden de nog aanwezige Adventurers, als Engelsche onderdanen gevangen genomen, een jaar

hen

tot

later

dwong Bernadotte

opheffing der Court. De

behandelde

gedaan had

de ;

„overlevenden"

even

stad

welwillend

Hamburg als

Dordt

de dienaren aan Court en kerk behielden niet

vrydom van belasting en wachtdienst, maar kregen zelfs ook nog wachtgeld van de stad. Dit laatste bewijst, dat de Adventurers de hoop op herstel nog niet hadden opgegeven. Werkelyk is er na de verdwijning der Franschen alleen

M. A.

Hamburg," blz. 279. Hamburg,"

'j

Zie Lingelbach, „the

')

Zie hiervoor Lingelbach, „The M. A. at

at

blz. 279. vlg.

224

nog weer eene Court opgericht, maar

ze toonde geen levens-

kracht, zoodat in 1824 de Fellowship, ook in Engeland zelf,

voorgoed

ontbonden werd en den eeuwigen slaap inging. Hare eigendommen werden verdeeld onder de laatste Fellows, ook de papieren van haar zeker merkwaardig archief. Slechts een

klein

zeiden

ervan

deel

het

reeds

—

1852 gekocht door de

uit

Court

te

tot dusver

is

namelijk de 't

Britsch

Hamburg

teruggevonden

—

we

Laws and Ordinances,

in

Museum, en eenige papieren

uit de

nalatenschap van George

Tornton, een der 19 kinderen van John Tornton, die daar het archief

Het

is

meenam.

zeer te hopen, dat de andere familiën in Engeland

of elders, die met de Fellowship annex geweest zijn en nog in

't

bezit zijn van papieren of handelsboeken uit haren

ceeren.

de

om

gedrongen mogen gevoelen,

zich

Want

gansche

het

is

die

ook

te

tijd,

doen publi-

zeker voor Engeland zelf en ook voor

van

menschheid,

't

gi-ootste

belang,

dat

de

geschiedenis dezer Fellowship van alle zijden bekend wordt,

daar

zij,

misschien

schaduwzyden doen ^ien.

van

meer een

dan eenige andere, de

groot

gepriviligeerd

licht- en

lichaam kan

ï

NASCHRIFT.

Eerst na het voltooien dezer studie de

het

gelegenheid,

belangrijke

krijgen, dat door Prof.

damsch

opschrift

voert

die stede

van Aerastelredam".

De

88

eerste

de schrijver in

Blok ontdekt werd op het Amster-

stedelijk archief, en dat

(aan

kwam

handschrift ter inzage te

op perkamenten omslag het

de achterzijde)

folio's

:

,dit

boeck hoert toe

bevatten de Wetten en Privilegiën

van de Fellowship der Merchant Adventurers en de volgende folio's,

rapport,

dan het

Amsterdam, Haarlem, naar

andere hand

met een

in

die

met Cornelis van Aelkmade, pensionaris van

de conferentie van

H

dit

gaders

Brugge

tusschen

Enge -

').

rapport

gedeputeerden van Filips digden

oem Jansz van

uitgebracht door Jan

1565 door de Staten van Holland was gezonden

land en Filips

Volgens

geschreven, zijn niet anders

zijn

II

te

Brugge

bijeen geweest de

en Elisabeth, benevens afgevaar-

van Antwerpen, Vlissingen, Gent en Brugge, mits,ik,

Jan

oem

Jansz

met

meester

Cornelis

van

Dr. Brugmans' „Engeland en de Nederlanden in de eerste jaren j van Elizabeth's regeering," bespreekt deze conferentie uitvoerig, blz. 138 vlg., maar maakt geen gewag van de aanwezigheid van deze

Hollanders. Belangrijk en

Antwerpen

is

de opmerking in hun rapport, dat

Brugge

de Engelschen waren toegedaan.

15

:

226

Aelckmade ende symen Cornelis traponierde (drapenier) van als gedeputeerde ofte gesante van wegen die Staten

Haarlem,

van Hollandt".

Alkemade heeft de klachten der Nederlandsche kooplui over verhooging van rechten in Engeland gecopiëerd in 't Latijn en in

't

om

Fransch,

die te

geven aan Burgemeesteren

Haarlem, en Jan oem Jansz heeft gecopiëerd „in het

van

Duytsch en Engelsch, wat hier voor en hiernae met myner handt gescreven hebbe".

De Engelsche

echter niet veel voor

zweren

moesten in

zijn

't

„translacy

komt

taal

aan den Koning en aan het Courtbestuur

Engelsch

na den

dien hiervoir

om

de eeden, die de Adventurers

alleen

;

het rapport van Jan's hand

in

met

gesteld

de

vertaling er achter

den engels in duys van die eet

sin uit

gescreven staet". Al het overige

is in

het

Hollandsch geschreven met eene hand, die doet vermoeden, dat Jan eigenlek van Engelsche afkomst

vermoeden wordt bijna

(Dit

Hollandsche

de

gesteld

is

Adventurers,

Court

tot

klinkende

veel

dan hetgeen Jan

spreekt

Daarbij

tekst

aan

hij

om „ons

eyghen

naam

't

zijn.

onduidelijker in

en onbeholpener

Engelsch geschreven heeft.

't

eind

van

het voornemen der

en de andere engelse buyten hun

lueyden

is

moet geweest

tot zekerheid door het feit, dat

te

natuui'lijk

maken".

Hollandsch-

Zijn

geen bezwaar

;

bijna iedere

buitenlandsche eigennaam werd hier verhollandscht en nog dikwijls

van

een

anderen bijnaam of eene andere toe-

of

voeging voorzien. Het

is

ook op

schgnlijk, dat de regeering van tot afgevaardigde naar

De hand, waarmee is

Brugge

zichzelf lang niet

onwaar-

Amsterdam een entrelooper heeft uitgekozen.)

de eerste 88 folio's geschreven

zijn,

eene vlugge, duidelijke hand, die zeer goed zou kunnen

passen

De Jan daar

bij

een Nederlandschen afschrijver van beroep.

onderstelling

oem Jansz

schijnt

eerst naar

daarom niet Antwerpen is

te

gewaagd, dat

gereisd,

om

zich

door een of anderen tusschenpersoon een afschrift te

227 doen bezorgen van de wetten en voorrechten der Merchant

Adventurers en dat

Brugge

met

hij,

manuscript gewapend, naar

dit

getogen. Daar er in het schrijfboek nog heelwat

is

wit papier was overgebleven, vond

daarop

raededeelingen

zijne

Hiermee

der

gelegenheid

opmerkingen

en

te

om

plaatsen.

dat het handschrift van den

feit,

is,

terwijl

geoefende) afgezant zijne aanteekeningen maar

(minder

achter

zelf

afschryver behoorlijk gepagineerd

(onderstelden)

de

ook het

klopt

hij

elkaar

denken. Hij

te

folio's

opgeschreven,

heeft

nog eens een kort

is

om nummering

begonnen met (voor

Daarna heeft

en klachten opgeteekend uit den

zichzelf)

maken van de wetten en

uittreksel te

privilegiën der Adventurers.

zonder

mond

hij

eenige verhalen

van andere personen,

Brugge bijwoonden en eenige brieven gecopiëerd, die hij heeft kunnen machtig worden. Hij geeft o. a. eene „lyste van de exactiën," die men te Londen van die

congres

het

Nederlandsche

wat

eischt. Aan 't slot vermeldt hij, naam van Holland, zoo nu en dan heeft

kooplieden uit

zelf,

hij

te

kunnen „demonstreeren." Dit

dan

geldt

in

de eerste plaats „die van de Coert,"

waaronder „de principael Ryckdommen, Regeerders van landen ende

stede"

zijn,

waarvan

zelfs

„eenighe in die Rade (den

Privy council) zitten en die zeer sterk in

tegenwoordigd

zijn.

Zij

hebben

alle

't

Parlement ver-

uitheemsche wolreden

')

ende handwercsluyden steeds meer belast, vooral de Neder-

was het inkomen in de Court vrijwillig en maar 7 shillings en 8 pence, maar binnen korte jaren is het met dwang gegaan tegen 7 of 8 pond en nu is het alleen maar meer mogelijk bij gunste a 100 mark (ongeveer

landers. Vroeger

kostte

ƒ500).

En

die

van de Court mogen

hun Koningen en hulp van eenige werpen, hier

')

't

door privilegiën van

steden, vooral van

Ant-

lande „Court ende muterye houden," wat in

De schrijfwijze HoUandsch.

Wolreeders

kennis van

te

—

.wolreden"

wijst

weer op

.slechte

228 Engeland

spraak hebben niet

mag zonder toezicht. Zelfs eigen rechtEn de Hanseaten hebben ze gedwongen,

niet eens ze.

dan naar de eigen steden Engelsche goederen

anders

exporteeren en nu willen ze den ganschen handel op de

te

aan

Nederlanden die

nog aan meedoen,

er

Ja, ze

trekken en

zich

hebben

in alle

„tot

andere Engelschen

alle

eyghen lueydeu maken"

').

Engelsche exporthavens nieuwe searchers

om

of speurders aangesteld,

heimelijk alwat buiten de Court

uitgevoerd zou worden, te doen in beslag nemen.

Verder

Jan nog

heeft

zijne klachten laten

hooren over

de slechte behandeling der Hollandsche visschers en visch-

handelaars in Engeland

;

ze

worden daar ook

belemmeringen

en

belastingen

gedwongen hun

geplaagd,

ontvangen geld op wissel

al

met

allerlei

en

ze zijn zelfs

te

geven onder

de Court. Altijd

weer

de

Court.

daarop

Daarop komen

alle

klachten van

denken gericht. Teekent

Jan

terecht,

niet

opnieuw den entrelooper, den gezworen vijand van de

Adventurers In

de

staan,

„Lawes

is

al zijn

dit

?

wetten

vinden

en ordinantiën, die voor in

we eenige

't

handschrift

bepalingen, die afwijken van de

and ordinances" van Wheeler

-).

Zoo

b.v.

de ver-

eischten voor toelating.

koopman kon op eigen aanvraag lid worden tegen 10 mark sterling (±/'50), maar betaalde tevens 10 mark voor eiken zoon of leerling. Het parlement kon evenEen

particulier

wel ook leden aanwijzen, die dan

't

zelfde entreegeld betaalden.

Tegen 7 shillings en 6 pence konden alleen diegenen worden aangenomen, wier vaders (of wel derzel ver compagnons of factoors) leden waren en in de laatste 20 jaren bestuursfuncties in de Fellowship hadden gehad. Nog lager tarief

Dit doelt zeker op contributiën, door de Adventurers op andere 'l Engelschen gelegd. *j Zie boven over deze Laws bij Lingelbach.

"

229 shilling en Ü

(()

de

in

leer

jaren in

pence) betaalden

waren

geweest

die

zij,

gedurende

7 jaren

leden, die in de laatste 20

bij

bestuur waren geweest.

't

Hieruit

dat

dus,

blijkt

in

't

midden der 16e eeuw het

worden door familiebetrekking of protectie nog niet zoo als in de dagen van Wheeler, omstreeks 1600. Daarentegen was het heelwat gemakkelijker, zich, als

lid

gemakkelijk ging

gewoon handelsman,

in de Fellowship te koopen dit kostte midden der 16^ eeuw nog maar 80 mark of ± 50 gulden,

in

't

in

den

tijd

Duidelijk

een

van Wheeler niet minder dan 200 pond sterling.

bewijs

verschijnsel

opmerkt.

reeds

;

hoe de Fellowship zich

Jan

dat (In

oem Jansz

is

gaan

in zijn

afsluiten,

rapport ook

1565 was het entreegeld voor gewone

kooplui immers 100 mark.)

Maar

't

meest belangrijke, dat het Amsterdamsche hand-

schrift geeft, is datgene, dat handelt over de gouverneurskeuze.

(Artikelen 67 en 68 van de Laws,

etc.)

Deze brengen namelijk

oplossing van het misverstand, waarin Lingelbach ver-

de

vallen

en dat

is

hij

deze woorden: „For

in zijn it

„brief history"

vooropzet met

should be remerabered at the outset,

that the Merchant Adventurers were engaged solely in the trade and the centre of their organization was therefore located abroad and n o t in E n g a n d, as one might otherwise expect.

foreign

I

We dat,

hebben hiervóór op verschillende plaatsen aangetoond,

ten

minste

in de

17e eeuw, die uitspraak onjuist

is,

daar toen het centrale bestuur beslist te Londen was gevestigd (ook reeds in 't laatst der 16e eeuw). Het Amsterdamsche

nu den vroegeren toestand, toen de stapel nog te Antwerpen was. Toen werd namelijk tweemaal per jaar een nieuwe gouverneur gekozen eens op de Pinkstermarkt en eens op de koude markt, dus de keuze geschiedde altijd te Antwerpen, het handschrift

vermeldt

:

eenige punt van algemeene samenkomst voor de Adventurers.

Diegene, die gekozen werd met Pinksteren, moest pas optre-

230

tot en

de koude markt en dan in Antwerpen blijven met de Paaschniarkt daarna ging hij naar Engeland

terug

en

den

tijdens

;

bleef daar gedurende de rest van

vervangend gouverneur

;

jaar plaats-

't

onderwijl was op de koude markt

een

nieuwe gouverneur voor Antwerpen gekozen,

het

gezag

had

vanaf de

Pinkstermarkt

die daar

en

tot

met de

Bamisraarkt, Ieder was dus een half jaar gouverneur en een half jaar plaatsvervanger en moest daarna vier jaar stilzitten.

Alleen te Antwerpen, dus op de stapelplaats van

had de gouverneur een raad van bestuur niet in

Welke van

't is

ongeveer

verblijf in

't

bijzitters (assistants),

nu

?

te

berekenen,

Het handschrift vermeldt 't

Antwerpen geweest

Kan

dit niet,

niet de eerste tijd

zijn,

artikelen staan niet in de eigenlijke Laws,

voegsels, de

zoodat

tijd,

dit

is

tijd

vasteland,

waarop hier gedoeld wordt, het centrale Engeland was.

werkelijk in den

maar

't

want de bedoelde maar in de toe-

„other acts off court not being in the Registre"

(beginnend onder No. 36).

kunnen dus niet zijn vastgesteld in de eerste jaren 15e der eeuw, misschien niet vóór 1420 of 30. Ze kunnen Ze

ook

niet

besloten na het jaar 1505, want toen werd

zijn

Hendrik

door

VII verlof gegeven, bijzondere assistants

te

kiezen voor Engeland en die worden in de onderhavige laws nooit genoemd.

helft der

de opperste gouverneur met zijne raden of bijzitters,

ship,

op

't

vasteland was gevestigd, terwijl in Engeland zelf niet

anders was.

We kunnen dus aannemen, dat in de tweede eeuw het hoofdbestuur der Fellow-

15e

dan een vertegenwoordiger van

Dit

past

't

centraal bestuur

zeer logisch in den loop der geschiedenis

:

immers, vooreerst was de eenheid der Fellowship nog bijna nergens anders te zien dan op hunne gemeenschappelijke stapelplaats en ten 2e moest het bestuur

de

belangen

op

't

der Adventurers voorstaan

nog bij

in

hoofdzaak

de autoriteiten

vasteland en niet in Engeland.

Met het optreden van

koning

Hendrik

VII werd

dit

231 anders

nam

toen

:

we boven

de Engelsche regeering, zooals

gezien hebben, zelf met volle kracht de leiding der handels-

handen

politiek in

de Fellowship kreeg groote voorrechten,

;

maar kwam ook meer onder voogdij van den koning.

Nu

was het dus haar eerste belang, om voortdurend met de regeering in Engeland in aanraking te zijn daarom zocht ;

om

ze de gelegenheid,

En

tigen.

toen

kwam

die gelegenheid

te

ongezocht

Londen in

te ves-

jaar 1504,

't

wegens Engelsch-Xederlandsche

stapel

de

haar hoofdbestuur

handels-

kwesties was verlegd naar Calais. Dit versterkte de tegen-

werking der Stapelcompagnie,

die al lang vijandig w^as, en

de Adventurers wisten den koning

hunne belangen

te verdedigen,

te

beduiden, dat

zij,

om

een bestuurslichaam te Londen

Op de courtvergadering van 24 Januari L505, Calais gehouden, werden toen voor 't eerst 24 assistenten

noodig hadden. te

gekozen, die vandaar naar Engeland moesten gaan, om, met

den gouverneur, de belangen der Fellowship

te

behartigen

').

Hiermee is dus het zwaartepunt der Fellowship naar Londen overgebracht het bleef alleen gewoonte, het hoofd;

bestuur op

"t

vasteland te kiezen in eene algemeene verga-

dering (genera! court), maar na afloop der keuze ging het dadelijk naar

Jan

oem

om

London,

Jansz,

daar zijne functies uit te oefenen.

die wellicht

door mondelinge inlichtingen

den zin der wetten en privilegiën beter kon nagaan dan wg, zegt in zijn uittreksel turers kiezen, Calais)

het

recht

die

eerst

hun believen zou 'j

bij

Zie for

in

„omstreeks 1500 kregen de Adven-

:

een gouverneur en 24 raadslieden

het

Amst.

te

deze

straffe van 20 pond Londen of op eene andere

handschrift

Amst.

plaats, die

fol.

handschrift,

op

't

52,

„for assistentes in inglande

privileges of the companye,

Schanz, deel II blz. 553. (Hier *)

sterling, en

"),

tham doinge against the

Hollandsch).

te

landen (de Nederlanden of wel

moesten komen, op

dan vergaderden

and

om

is

eerste

"

gedrukt

de datum echter 24 Jan. 1506). folio

na de

eeden

(Eng.

en

232 moest er ook nog

Natuurlijk

met den

worden

maar

nam

dit

die

En

in later

toen

tijd,

soms meer dan eene court op 't vasteland was, hadden ieder zoo'n deputy met assistenten, b. v. in 1611 te

Middelburg

en

te

Zoo

Rotterdam. logisch en

't

Hamburg,

1635

in

aan

schijnt het ons

Hamburg

te

en te

eind wel het meest

't

meest waarschijnlijk. Immers,

Middelburg, Rotterdam en

te

rollen der

die in

:

de hoofdman, en die te

raad van assistenten naast zich.

zijn

De

in.

omgekeerd

waarschijnlijk

zijn

governor,

de

elders

er

op het vasteland,

voortaan de tweede plaats

Engeland Antwerpen of werd de deputy of plaatsvervanger. Ieder had dan

gouverneurs

werd

een bestuur gekozen

altijd

zetel in de stapelplaats

Hamburg

moge

al

er later

wel vaak gesproken

worden van courtmaster, of governor of deputy, dan eenvoudig gebruikt als

;

een

die

namen door

daartoe

was en

eerst een courtmeester

dikwijls

men

licht leest

vermeldt,

in de 18e

eeuw

zich waarschijnlijk

laten brengen.

De

zeker gi-oot genoeg, zooals schrijver dezes

is

ook ondervonden heeft namelijk

elkaar werden

Wanneer Lingelbach

plaatsvervanger.

Hamburg

maar meer een deputy, dan heeft hij door deze naamsverwarring van 't spoor kans

dat

is

de functionaris staat ouder den governor te Londen

diens

dat te

dat

bewijs,

:

en documenten staat

in de brieven

:

„governor- deputy and assistants"

daaruit

terwijl toch feitelijk de twe-e eerste

„goveruor-deputy",

d.

;

zeer

„governor, deputy and assistants',

:

woorden één

titel

vormen

gouverneur-plaatsvervanger.

i.

(De

slordigheid met teekens kan in oude handschriften misver-

standen genoeg verwekken.)

Dat een gouverneur court

een

genoeg

e

n een deputy

onaannemelijke

in

weelde zou

een gewone stapelzijn,

blijkt duidelijk

Londen in het algemeen hoofdbestuur nooit van een gouverneur met zijn plaatsveruit

het

feit,

dat zelfs in

vanger gesproken wordt Middelburgsche personen

van

:

zoo komen

afgevaardigden invloed

afloopen,

van wel

b. v,

1598, bij

de drie bekende die toch

den

alle

gouverneur

233 Goddard, ook niet

Met de goed

den rechtskundigen adviseur Fletcher, maar

bij

eenigen deputy.

bij

hier gegeven eenvoudige opvatting klopt

het

eerste

ook zeer

van de Lawes and Ordinances by

artikel

Wheeler

'),

geheele

Fellowship zal gekozen worden, welke gouverneur

of

deput y

zijn

dat

zegt, dat jaarlijks een

of deput e e

gekozen worden ten

Waarom

genheid. vrijheid

benevens 24 assistenten zal

van de markt of

deputy

van

meer

o f

alleen te verklaren, als

is

hoofden

als

tijde

een

s

gouverneur over de

stapelcourten op

men 't

andere gele-

bij

deputees

Deze

?

de deputees erkent

vasteland, die

immers

ten getale van een of twee mochten bestaan.

Of.de keuze van een nieuwen algemeenen gouverneur de gansche 16e, 17e en 18e eeuw jaarlijks geschied

we nergens bewezen, maar verwachten

te

;

er is

geen reden,

om

gewoonte

deputees

ook

door

alle

courtmeesters op

of

dit

vonden anders

immers, het Londensche citybestuur, dat voor

de Adventurers een aantrekkelijk voorbeeld moest die

is,

z^'n,

heeft

eeuwen heen behouden. De het vasteland echter bleven

wel meer jaren achtereen, zooals boven genoeg gebleken

is

de Courts te Delft, Rotterdam en Dordt.

bij

Ten

slotte

onvermeld lijken

en

aard

karsaai

poliseerde

uitgebreide

raag uit het Amsterdamsche manuscript niet

hoe helder

blijven,

van

den

licht dit

werpt op den eigen-

handel der Adventurers. Laken, baai

treden ook hier vooral als de groote, gemonostapelartikelen

handel

op,

vermeld

maar daarnaast wordt een

(zonder

officieel

monopolie) in

Het zou trouwens ook wel groot wonder geweest zijn, indien b. v. de 3500 Fellows uit den tijd van Wheeler allen hun brood hadden kunnen verdienen met den allerlei

artikelen.

handel in Engelsche manufacturen.

')

Zie Lingelbach, blz.

6.

234

Er worden genoemd, van

velerlei

groff,"

d.

soort

talk,

en

')

meede, aluin, levensmiddelen

actes"

(„grossers"),

die

'),

wouw

matten en

wordt te

„ruf and

eindelijk eene categorie

pek, teer, zwarte zeep, hop,

z.

,other

leer,

tin,

klaphout, sparren de,

Engelsche exportartikelen

hier talrijke andere

b.v.

^).

olie,

gesproken

zelfs

Bergen op

vvagenschot,

In artikel 45 van

van kruideniers

Zoom goederen

koopen,

waarschijnlijk dan de Portugeesche specerijen, waarvoor dit stadje naast

Antwerpen eene markt

Van andere retourwaren

uit de

geweest

schijnt

te zijn.

Nederlanden vinden we alleen

vermeld levensmiddelen, paarden en harnas, die

te allen tijde,

ook buiten de markten, mochten gekocht worden op willekeurige plaatsen, b.v. Brugge, Middelburg, ter Vere, Arnemuiden, Vlissingen en Antwerpen. In 't algemeen was de handel in al deze waren tamelijk vrij

alleen

;

de

verkoop der groote stapelartikelen, laken,

karsaai en baai, was streng gereglementeerd naar

tijd,

plaats

en hoeveelheid.

De

overige artikelen der „acts" en „other acts" zyn van

minder belang, en de privileges,

die er in

't

Amsterdamsche

handschrift na de ,other acts" volgen, zijn reeds bijna alle

by Schanz en Lingelbach gedrukt. Niettemin wenschelijk zooals hier 's

zijn,

er

't

doen,

ligt,

indien

dat

het

bij

hoogst

geheele belangrijke handschrift,

uitgegeven wordt. niet

zal het

We

zouden

dit reeds

de commissie van advies voor

Rijks geschiedkundige publicatiën plannen bestonden, alle

documenten omtrent den Engelschen handel op Nederlanden gezamenlijk uit te geven. In die collectie

vinden

te

de

zal het

plaats

')

Amsterdamsche manuscript dan zeker eene belangrijke kunnen innemen. Het is ook met het oog op die

Art. 11

van de

acts.

Deze houtsoorten zullen waarschijnlijk door de Adventurers uit Scandinavië aangevoerd zijn, zoodat ze dan hiermee als internationale tussehenhandelaars optreden, evenals later met de Levantsche waren. ^)

^)

Art. 12

van de

acts.

235 collectie,

dat wij ons

liier

bepaald hebbeu tot slechts enkele

bijlagen die onmisbaar zijn tot recht verstand van ons onder-

werp, dat

maar

niet

is

de geschiedenis der Merchant Aventurers,

slechts een schets van

en van hunne verhouding

hun

tot de

verblijf in de

Nederlanden

Nederlandsche autoriteiten.

COPIE.

Articulen ende pointen van

Engelsche

cl'

Court binnen deser stadt van Rotterdam

den

gesloten

residerende,

Febr^.

V*^"

1635. den

Allen

wat

van

ghenen,

staet

ofte

conditie

der Stadt Rotterdam, soo wel voor ons

doen

weten ende

te

certificeren,

onse naercomelingen,

als

^°''°

die syn, die

dese jegenwoordige sullen sien oft hooren lesen, Wij Vroetschappen

dat wij door onse Gedeputeerde,

^

^^^ contract ofte

concordaten "^^^""""^ stelt

'^'J"

s^'

de namen

de heeren Cornelis Claesz. van Driel, Willem Allertsz. van Gouwen- vande Gecomhoven, ende Pieter van der Meyden, Burgemeesteren der voorsz. muteerden aan

mitsgaders

stede,

Jansz. Hartichvelt, Pieter

Cornelis

Niclaes Puijck, Adriaen Besemer, Pieter

Beaumont,

van de

voorsz.

de

E.

gedeputeerde

neflfens

t'

collegie

vande marchants adventuriers van Engelandt,

tegenwoordich tot

Wilhelm Cockcroft,

Delff,

Antony

Reijms, Johan Qaarles, ende

Thomas

Sonmans ende Mr. Symon

stede,

Samuel Averij depute Gouverneur van

van de Societeyt

Clarck, Secretaris

|

tresorier,

Barney

assistenten, ende

Fletscher,

vant selve collegie, versien met speciael

ende volcomene Authoriteyt deur commissie vande voorn. Societeyt, residerende

desen

is

tot

London, den teneur waarvan aen het eynde van aengaende

geinserreert,

statuten, dienstich ende als

de

oock

raeckende

voorsz.

van noode

privilegiën,

Societeyt,

ende

seeckere

ordonnantien

tot de trafficque

belangende

de

ende

ende comercie, residentie

van

dat wij oock volcoraentlyck t'samen

hebben besloten ende geaccordeert syn, op eene seeckere forme, begrepen inde naervolgende articulen, ende daei-omme hebben wij

aende

haerluyder Engelandt, selven

ofte

voorsz.

Societeyt

adherenten, die

nu

^^^''^

Burgermeesteren, hebben doen tracteren met

heeren

heeren

deser

pensionaris

Wthouck, ^^

ofte

der

marchants

ondersaten hier

vanden

naermaels

adventuriers Coninckrijcke

personelyck

door

ende

van haer

haerluyder facteurs ende dienaers onder ons sullen

foUo

i

varso.

238 resideren

ende handelen, gegunt, gegeven ende belooft, soo bier

naer volcht:

Folio

wy

Eerst, alsoo

2.

oor

bet dienstich vinden, tot bet onderhouden vande

gemeyne commercie, bet voordeel van onse gemeynte, ende onderücie ey \er e jjQ^^jjjQpg g^^g vermeerderinge vande onderlinge vruntschap met o guiit vryheyt om ïe

.

binnen stadt

to

dese

coopen

de

Engelscbe

verniaerde

van

adventuriers

ende vereoopen,

natie,

Engelandt

.

comercie

dat de Societeyt der marchants

haerluyder

bmnen onse

residentie j,

.

i

stellen

ende

••

j

hebben wy aen de i

i

vry vanaccijnsen

baere

ende hare

voorsz. Societeyt der marcbants adventuriers vergunt, dat sy van

entie

al

resi-

ler.

^^^

exerceren

staat,

voortaen vrijelyk, sekerlyck ende vredelyck sullen mogen hebben

ende continueren de plaetse van haerluyder residentie ende handel binnen

onse

voorsz.

ende

Stadt,

vorder

onse stadt

in

mogen

importeren, innebrengen ende vereoopen alle hunne goederen ende

eoopmanschappen,

wederomme

soedanich

zyn,

die

ende

van

gelycken daer

eoopmanschappen coopen, uytvoeren ende uytseynden, sonder molestatie, uytgesondert het innecomende ende Folio 2 verso,

andere

uijtgaende convoij van bare laeckenen, carsayen ende baijen sij

uijt

Engelandt ontfangen,

Hamborch

oft uijt

ofte elders daer de Societeyt

beeft, ofte hier

naermaels

sal

|

die

dese Stadt naar Engelandt,

nu

ter tyt hare residentie

hebben, sullen verseynden,

als

mede

uytgesondert het innecomende convoye van hare Engelscbe bieren,

waer van

als

mede van de convoijen op hare

laeckenen, carsayen

by Octroij ende verscheydene andere acten vande Hoog Mogende Heeren Staten Generael. Ende ende bayen, sy

ende exempt

vrij

S3"n

beloven wij onse beste devooiren te doen

Heeren Staten Generael, Staten van

HoUandt

te

vrydom van uijtgaende wolle manufacturen

;

als

3.

goederen

gehouden

de

Hoog Mogende

mede van de Groot Mogende Heeren

vercrygen, dat de voorn. Societeyt gelycken

convoij sal genieten op alle andere Engelscbe

ende opdat onder

geen bedrocb en worde gepleecbt, Folio

om van

wesen

te

sal

dexel van desen vrijdom

't

den verseynder van alsulcke

exhiberen

j

behoorlyeke attestatie

onder den segel vande voorn. Societeyt, dat de voorsz. goederen selve, ende dat den eygendom van Ende ten einde de voorsz. Societe3"t der marchants adventuriers met haerluijder consorten ende adherenten (alle dewelcke met haerluyder substantie, goederen ende eoopmanschappen wij nemen in onse bescberminge ende saufegarde)

toebehooren de cooplieden der dien

nyet - en

is

verandert.

239 ende vryer onder ons mogen converseren ende nego-

te sekerder

tieren,

hebben

binnen alle

onse

dese

haerluyden ende ider van haer gegeven

aen

wij

ende geconsenteert

geleijde ende Saufconduict, niet alleenlick

vrij

Rotterdam, maer van gelycken

van

stadt

in

andere plaetsen ons subject, volgens de forme ende expressen

teneur van

selve

t'

geleyde

hier achter aen het einde

van dese

concordaten geschreven. Ende beloven wij insgelycx van de Groot

Mogende Heeren Staten van Hollandt

|

te vercrijgen

brieven van

foUo

3 verso.

Saufconduict, ende deselve aen de voorn. Societeyt in behoorlycke

forme over

te leveren.

Ten tweeden beloven ende verbinden

"e

wij ons bij desen jegen-

aen de voorsz. Societeyt, ingevalle dat eenige oorloge ^^ g'oc^etTy^^e versien met ontstae tusschen de Coninckrycke van Groot Brittagnien, ende de

woordige

van den

Coninckrycke

Spagnen,

van

Coninck

dat

wy op

het

van

schepen

versoeck van den Gouverneur ofte synen Gedeputeerden van tyde tot tyde onse beste devooiren sullen

aanwenden, dat de schepen van

de voorn. Societeyt worden versien met eenige schepen van oorloge

om

deselve

Thamis

convoijeren van de Mase tot aen de riviere van

te

in Engelandt, ende

vyandt ende

alle

om

deselve te defenderen tegens den

injurien sonder coste vande voorn. Societeijt.

Ten derden beloven ende consenteren

wij

foUo

ofte

waer inne

de 1

ofte

t'

custe,

^^^^^^ ^^^^^

cooplieden der selve eenige deren

binnen de jurisdictie goederen geladen hebben, schipbreuck Ivde "

van onse

^^i^

van gelycken, indien

eenich schip, de voorsz. cooplieden adventuriers ofte eenige derselve

toebehoorende,

1

stadt, ofte dat eenige goederen, verloi'en

1

1

•

1

4.

|

1

deur schipbreuck,

^

veriiesen-

^^ ^^ societeyt

tehulpetecomen ^^^

^^^j. yggjjt

ontladen van eenich schip, aen het landt, den zeeoever ofte

onder de jurisdictie van onse stadt come

te

dryven, dat

de cooplieden ende ider van hen alsulck recht sullen genieten als onse burgers. Ende en Sullen wij niet alleenlyck alle mogelycke hulpe verleenen aen de gene, die in noot ende peryckel syn, niaer

wy ook alle neersticheyt doen, dat de schepen ende goedern worden gepreserveert, ende deselve int geheel ofte in deel gebercht synde, sullen sy de eygenaers worden gerestitueert, mits betalende Sullen

|

alleenlijck de verschotene

oncosten, ende eene rechte ende redelijck

berchloon voor de gepreserveerde goederen, maer indiender imandt

van onse onderdanen

sal

wesen, die meer als eenen redelycken

Folio 4 verso.

240 penninck oft loon

ofte rechtelyken

d wingen

gesalveert, ofte

van

sal

van

die

begeren, ofte imanden

schipbreuk

sullen

Engelsche, sal hy seveerlyck worden

eenige

ofte andere arbitraire correctie,

met gevankenisse

aff-

wesen

attenteren tegens de personen

ofte eenich gevvelt sal

goederen

gestraft

goederen

de

voor

Ende

qualiteyt van syne misdaet.

naer de

wij beloven de voorsz. Societeyt,

van de Groot Mogende Heeren Staten van Hollandt gelyck privilegie ende vryheyt te vercrygen in dit point van schipbreuck, in wat Folio

plaetse

5.

luie van quetsen

van deze

ofte deel

provintie

t'

|

selve sal geschieden

om

henluijden gebruijckt ende genoten te worden.

bij

Ten vierden beloven oft

^Q^j-g^^

Societeyt

ofte

wij,

indien het geviele, dat imandt vande

adherenten

haerluijder

gewont

gequetst,

ofte (dat Godt verhoede) doot geslagen wierde binnen onse stadt ofte

de limiten

ende het gebiet

van dien, dat

wij

van stonden

aen ons debvoir sullen doen dat den misdadigen deur onsen

officier

worde geapprehendeert, ende inde gevankenisse gelegt, ende geapprehendeert synde, beloven wy dat hy sonder delay voor syn misdaet soo seveerlyck sal worden gestraft, als sal dienen tot exempel van alle andere. ofte zijnen substituijt

^e

Ten

van injune o te schade aen die

gebeure, dat eenige

vijffden, indien het

o ^^^^ worde

vande Societeyt Schippers ende schippers,

in

aen

eenige o

injurie ofte schade ./

hunne schepen

ofte

j-eetschappen daer toe behoorende, ofte

|

van de voorsz. Societeyt ofte hunne andere instrumenten ende get'

sy

by losmaekinghe,

snijdinge

brekinge van hare touwen, coorden, cabels oft ankers, ofte

henluyden in eenige andere maniere moeyende, beloven wij, dat wij alsulcken quaetdoenders seveerlyck sullen straffen ende hun sonder delay constringeren tot de reparatie ende volle restitutie

van de

Ten

"Pie

van goederen te

injurie, gewelt oft

sesten

vergunnen

wij,

^^„^g voorsz. Socicteyt, ofte "^

stelen. t'

Folio

gedaene Schade.

6.

sy

secretelijck oft

connen giert

met gewelt,

gevonden worden, ende

imanden eenige goederen

|

dat, byaldien

stele oft ontdrage,

alsulcke goederen

dat de gene die deselve kallen-

can doen blycken, dat de goederen, die alsoo gestolen oft

ontdragen syn, ende

ingevalle

imanden van hen,

t'

hem toecomen,

sal hij deselve

hemwaerts nemen, sonder hinder

dienvolgens ontfangen

oft belet

van imanden.

241 soo de goederen nog s^^n in handen van den dieff oft steler, en de niet veralieneert ofte

wecb gemaeckt en

sijn in

opene merckt daer

alsulcken goederen gemeynlyck vercocht worden.

gehouden wesen

ofiBcier

daermen meynen den voorn,

bj denrsoeckinge van

doen,

te

assistentie

alle

onsen

sal

alsulcken gestolen ofte ontdragen goederen,

van

kallengier

Ende

op het versoeck van den eygenaer oft

goederen

sal deselve

de

officier

goederen

te

als

noch

eenige

hem

plaetse

Ende indien

te syn.

voren heeft gecregen sullen

deselve aen den eygenaer gerestitueert worden, de oncosten, daer

op verschoten, betaelt

foUo

sijnde.

Ten sevenden hebben wij de voorsz. Societeyt geconsenteert eene bequame ende wel gelegene kercke, genaempt de S* Pieterskerck,

om

daer inne te doen

d' exercitie

religie volgens de disciplijne

in

6 verso.

viie

Kercke.

vande Christelijcke gereformeerde

ende ordre van de kerke van Engelandt

voegen ende manieren gelyck tegenwoordelvck by haerluijden

binnen de stadt van Delft wordt geuseert, welcke kerche vergroot, geapproprieteert ende gehouden sal woi'den in behoorlycke reparatie,

sonder cost vande voorn. Societeyt tot contenteraent vande selve,

waer inne

de

wij

van

vrijdom

voorn.

Societeyt

ende

Sepulture

Ende beloven

luijder dooden.

vergunnen volcomen

oock

wij

geene andere publycque Engelsche

kercke in onse stadt te tolereren of toe te laten

vande

voorn.

Ende soo imanden

Societeyt.

van haer-

Christelijcke begravinge

als

|

foUo

de kercke

7.

in haerluijder ver-

gaderingen predickt tegens de leere ofte discipline van de kercke

van

Engelandt,

sullen

wij

sorgedragen

selve voor te

t'

comen

ende beletten.

Ten achtsten ordre

mogen

ten einde alle saecken gevoechelyck ende in goede geschieden, beloven ende vergunnen wii de voorsz. ^® ,

,

ende gepriviligeerde huijsinge ende erve, ende

contentement

te

genoten o

bij

vrije,

bequame

de voorsz. Societeyt

Ende beloven

als

huyende erve

in onse

sij

plaetse |

maecken

s'^ge

wij tot de voorsz. huijsinge

erve te laten gebruijcken ende te approprieren de

te

bequame

'

binnen onser stede genaemt het hoff van Bolgersteyn, ende deselve

bequaem

te

"'"^^ worden, ende thunnen behoeve ende °™ ^^'^^'l daerin te nouden.

worden geapproprieert soo lange

stadt sullen resideren.

ende

te

om

Societnyt

versien van een

..

.

Societeyt der cooplieden adventuriers te versien van

gebruijckt "^ "^

viiie

;

voor den Gouverneur, Depute, Predicant,

16

foUo

7

verso,

242 vande

Conseirgen

Secretaris,

boden

den

ende

coster

voorn.

mitsgaders drie

Societeyt,

voorleser

ofte

vande kerck

;

in

welcke

huijsinge het de voorn. Societeyt georlooft ende toegalaten wort vrijelyck, sekerlyck

ende sonder molestatie van imanden wie het

soo dickmaels als het henluijden goetduncken ende van noode

sy,

wesen

natie,

als

mede aengaende haerluider

de officieren vande voorn.

contentement

vande

bequame voorn.

houden

huijsen

alle

Societeyt niet en connen worden ge-

|

accomodeert met de voors/. huijsinge ende erve, sullen elders van goede ende

voorsz.

te

handel, negotiatie, conversatie

de exercitie van haerluyder privilegiën. Ende hyaldien

ende 8.

houden, ende

te

communiceren ende concluderen aengaende

regeringe ende conservatie van justitie onder haerluijder

disciplijne,

Folio

ende vergaderinge

sal haerluider court

tracteren, consulteren,

vSocieteyt,

ende

goede reparatie

in

wij dezelve

huijsen versien op onsen cost tot sullen

sonder

wy

alle

de

cost vande

voorn. Societeyt, mede tot contentement vande selve. Ende beloven wij middelertyt tot dat de voorn, huijsinge

betimmert

personen

andere

bequame ixe e societej-tvei-

gunt vrydom van

van huyshoudende

escynsen

ende

"^

voren

verhaelt te versien

met

alle

vrije

de

ende

huijsen op onsen coste.

Ten negenden gQgjg|;gy^

hier

ende erve can worden

den voorsz. depute met

geapproprieert

^q^

vergunnen

cooplieden '

ende laten

adventuriers

wij toe, dat de voorsz.

ende

hunne

adherenten

_

de huijsen van haerluijder consciergen, daer de gemeyne

binnen

vande voorn. Societeyt

j-^fe]

sal

|

worden gehouden,

als

oock in

I)rovisie,

Folio 8 verso,

haerluyder privé huijsen ende familien (soo dat in deselve geender-

hande

tafel

worde gehouden voor

die

vande voorn. Societeyt

imant anders), sullen mogen hebben ende inneleggen van niet

bier,

in

wyn, ende andere huyshoudende provisie cleyne

alle

ofte

soorten

in groote,

maer

quantiteyt ofte gewichte, sonder voor deselve te

betalen eenigen accijs ofte impost, nochtans soo, dat het niet vrij

en sal syn voor de conseirgen van de voorn. Societeyt, oftiraandt anders, wie het sy, in haerluyder privé huijsen ofte provisie te

vercoopen

t'

t'

selve bier, wijn

sy in groote ofte cleijne quantiteyt

aen eenige andere dan de lidtmaten vande voorn. Societeyt ende

hanne adherenten, op pene dat den overtreder volgens de placcaten ende statuten van de Groot Mogende Heeren Staten van Hollandt, als

ook

de

constitutien

van

onse

stadt teojens de fraudateurs

243 vande dat

accisen gestraft sal worden.

|

de ongehoude

brandinge

lidmaten

wij

Folio

oock

9.

van de voorn. Societeyt voor hare

jaer oock sullen

alle

Ende consenteeren

mogen inneleggen

in de huijsen

daer sy hare camers hebben, elck veertich tonnen tnrf met brant-

hout naer onder

van

aen

schiede

onse

accijs ende impost. Ende op dat vrydom geenderhande bedroch en ge-

vry van

advenant,

decxsel

desen

comptoiren, sal de voorn. Societeyt ende ider

van hen gehouden wesen voor het inneleggen van alsulcken bier, wyn ofte provisie in onse accijsen te exhiberen ende geven een brieffken

ofte

onderteeckent deur den Courtmeester ofte

billiet,

Secretaris vande voorn. Societeyt.

Ten tienden vergunnen ende geven wy, dat de voorn. Societeyt

xe

ende ontlast, soo wel van waecken,

^^ ®^

ende ider van hen

sal

wesen

vrij '^

'

waecfeen

^^° ende

_

wachten,

houden van garnisoenen, waer t' sal te doen wesen, ende van

ofte

plaetse

ofte

tijt

selve alle

eeniger andere personele

t' |

contributien

dienthalven, als ook van alle andere personele ende reële lasten,

ende

taxatien

snbsidyen,

van

thouden

wachten,

danen

ende

ingesetenen

op imanden van hen artieulen

in dese

ider

garnisoenen

mogen wesen,

soedanich die soude

van

die ten regarde

t'

voorsz.

waken,

andere

saecke

eenige

ofte

^"^"^e

reeie lasten

^^^^^

FoHo

9 verso,

aireede op onse burgers^ onder-

gestelt ende geset, ofte hier naermaels

te stellen

ende setten. Ende

in

andere saecken,

niet gementionnert, sal de voorsz. Societegt

van hen hebben ende genieten deselve vryheyt,

liberteyt,

ende

com-

moditeyt, recht ende coustuijme, die onse burgers wordt vergunt

ende by hen wort genoten.

Ten

beloven ende vergunnen

elfifden

•

ofte

Schotsche garnisoenen

logeren,

i

1

•

i

11

3j_

binnen onse stadt sullen

nochte dat geene soldaten, van wat natie deselve oock

soude mogen we.sen " het

dat wij geene Engelsche

wij,

PIT oit soldaten

gepriviligeert

DJ

te eeniger tyt

huijs

ofte

eenige op 1 o occasie binnen ^

vande voorsz. Societeyt,

^

ofte in eenighe

andere hare privee huijsen, ofte oock in eenighe borgers huijsen, daer die vande packhuijsen,

voorsz. Societeyt sullen

sullen

te

coste

hebben hunne camers

gaen, ofte worden gelogeert,

ofte

maer

^^^ Geene Engelsche ^^^^ schotsche

Garnisoenen

^^!°°®° ^^^® stadt te gedogen, nochte dat eenige

soldaten

^^ j^^^^^^^^.^^^^ societeyt

sullen de voorsz. huijsen ende yder der selve daer van geheelyck ^^^^ '"°®

ofte

s®'°"

geert worden.

wesen

bevrijt,

exempt ende

ontlast.

i-oüo iq.

244 Xlle de Societeyt vergunt om te kiesen Gouverneur

Ten twaelfFden geven ende gunnen hunne chartren ende privilegiën

ende andere per- discreten sonen ende oock administreren

t'

wij de voorsz. Societeyt der

cooplieden adventuriers onder ons residerende, vryheit

om

Societeyt

selve

alle

mede synen

recht ende justi-

ende

souder prejuvan dese ditio

ende daerenboven te institueeren ende

tie

sladt.

Folio 10 verso.

regeren,

als

|

gedaechde mannen

wien

aen

ordre,

van

volgens

haerluijder

bij

hem

t'

voegen andere

ende officieren uyt haerluijder

om

te exerceren

administreren recht ende justitie aen die

ende

natie,

Lieutenant

ofte te

vorder geven volle macht

ende

Engelschen

de andere te gouverneren

Gedeputeerde

ofte assistenten wij

civille jm-isdictie,

tussche

om

ende ordonneren eenen

ende gequalificeerden persoon tot Gouverneur ofte pre-

vande

sident

te kiesen

saecken, processen, geschillen,

alle

vriendelyck

ontstaende,

te

composeren

ofte

definitivelyck by hare sententie te decideren ende eindigen sonder

vorder proces, gelyck het honluijden inde gerechtigheyt best

sal

duncken, volgens hunne coustuijmen, statuten ende constituijtien.

Ende wat

geven

wy

dat

't

selve onder henluijden

ende dienvolgens worde geexecuteert.

bevesticht, Folio 11.

henluijdeu alsoo sal worden getermineert ende be-

bij

ordonneren

sloten,

wij uijt alle de

macht

sij

hebben aen de voorsz.

die wij

vast ende

Van gelycken |

Societeyt,

ende aen hunnen Governeur otte zijnen gedeputeerden ende

assis-

tenten respectivelyck, ende te dier tyt wesende, alsulcken jurisdictie als

by syne hooch gemelte Conincklycke Majesteyts

haerluijden

Chartern dergene

ende dat niet alleenlyck over

vergunt,

is

die

vrij

al

ende ider

syn vande voorn. Societeyt ende de Supposten

der selve, maer oock over alle ende iegelycke de ondersaten van

Coninck

den

onse stadt,

van Engelandt coraende binnen de jurisdictie van

al

ist

dat

sij

niet vrij en

ende ider van henluyden

henluiden

syn in de voorn. Societeyt, te regeren,

governeren ende

volgens den teneur ende effect vande privilegiën de

courrigeren

voorn. Societeyt vergunt deur syne hoochgemelte Majesteyt van

Groot

Brittaignen.

saem Folio 11 verso.

is,

imandt den voorsz. Governeur

indien

ende syn selven daer tegen

andere

ofte

Ende

depute ende assistenten wederstaet, ende ongehoor-

zijnen

ofte

magistraten

te

dier

tijt

I

luijder

beste

debvoiren stadt tot

ofte

assistentie

aenwenden, jurisdictie

behoorlicke

stelt,

sullen

Burgemeesters

wesende, hun geven haer-

ende sullen naer haer vermogen hunne

dat

den

vandien

conformiteyt

persoon, indien w'ort

ende

hij

binnen onze

worde gebracht gehoorsaemheyt, maer wy bevonden,

245 begeren, dat dit article soo worde verstaen, dat ons glieene pre-

en geschiede in onse pretentien tegens eenige Engelsche voor vechten, hoereren, ofte diefte ende andere criminele saecken,

juditie

by

die

ons gestraft sullen worden volgens de rechten, statuten

ende coustuijmen van onze stadt.

Ten dertienden beloven ende vergunnen voorn.

xine wij, dat niemant vande ^"'™^°* ^^°<*ö eenige andere vande Engelsche natie, wie =" ° Societeyt ofte wesen, sal aengenomen ofte geadmitteert worden andere Engei-

Societeyt ^

ofte

mogen

het soude

'

van onse stadt sonder de kennisse

tot borger

|

van den Gouver-

•'t-

neur ofte zynen Gedeijuteerden ende naer voorgaende communicatie o

aen

natie

«'•'^e

°®™6°

^

borger dan met sulcx dat daer over ten wederzyden sal werden gegeven contente- kennisse vanden

ment

in

alle

Engelsche

Ende indien imandt vande voorsz. off noch comende te

redelyckheyt.

voor desen geworden synde

natie,

worden borger van dese Stadt, soude eenigen handel voor hem selffs off voor ^yemant anders over zee willen doen van eenigerleii o J

coopmanschap van rechle gemaeckt, burgerschap

syn

subject wesen.

de jurisdictie

Tot welcken

einde,

kennen, aende Societeyt

te

namen van

sal

sal deselve niet

Gouverneur

ofte

teerden ende vande jurisdictie ^''°'^®

socjetejt

subject te syn.

tegenstaende

foUo

12.

ende regeringe vande Societeyt

om

de voorsz. gewordene burgers

behandicht werden eene lyste vande

deselve.

alle

Ten veertienden vergunnen

wij de voorsz. Societeyt dat

sij

xiiiie

vrijelijek

ende sonder tegenseggen van imanden sullen mogen gebruijcken ende

''"

'''^'^^^

^'^^°"

genieten hunne oude coustuymen ende rechten in het arresteren ende

onder arrest voorn.

andere

houden de personen ende goederen van wie het soude

Engelsche,

macht ende authoriteyt aende

volle

alle

alsulcke

jurisdictie

die

]

vande foHo

ende haerluijder supposten, ende oock van

arresten

van dien,

t'

te

officiers

eynde geven

maken binnen onse ofte

wij

vande selve Societeyt, stadt ende de

allen tyden als sy daer toe sullen

gecommandeert by den Gouverneur

worden

zynen Gedei^uteerden.

Ten vyftienden beloven ende vergunnen wy, dat den Gouverneur vande

voorsz.

gebruijcken

het

Societeyt ^

ofte

gevangenisse

12 verso,

alle

mogen wesen, ondersaten van

Conincklyke Majesteyt, ende tot desen

syne

om

te

Societeyt

zynen

Gedeputeerden

van onse

stadt,

sal

mogen "

met alsulcken

reetschappen van isers ende andere instrumenten van straffe

xve <^evangemshuijs

ende in gevanc-

ge- kents als

te stellen.

246 daer toe behooren, ende \vy vergunnen aen den voorsz. Gouverneur

Folio

13.

Gedeputeerden

zynen

ofte

gevankenisse

te

|

hem

ontslaen de ghene die

yet

die

attenteren

sullen

vryelyck inde voorsz.

macht, houden,

wederorame

ende

van dese

stadt

te

sullen ongehoorsaera syn ofte degene

tegens

de

ordonnantien,

sententien,

eude statuten vande voorsz. Societeyt. Ende

privilegiën officier

volle

ende te

stellen

den

sal

met syn dienaers gehouden wesen, soo

dickwils als het versocht sal worden, hier inne te verleenen alle assistentie,

ontslaen

Governenr xvie Van processen

noch en

sal

ontlasten

ofte

hij

eenige Engelsche uyt de gevankenisse

sonder

expresse last ofte consent vande

zynen Gedeputeerden.

ofte

Ten sestienden ^^

ist

geaccordeert ende besloten, indien dat eenige

...

Engelsche borgers ofte ingesetcnen ofte vreemdelinck (geen & \a ende actie van voorsz. imandt van de d' een d' ander wesende) hebbe eenige civille actie tegens in rechten te be-

Socicteyt ofte hacrluj'der adherenten, dat het

loupen. ^^^^^

sjne actie te institueren ende vervolgen

voor den Governeur Foüo

13 verso,

ende

en

|

sal

ofte

hem t'

geoorlooft sal

sy voor ons, ofte

zynen Gedeputeerden ende assistenten,

hem nergens

elders ter eerster instantien

t'

selve

georloft syn te doen, ten sy dat de bi-ieven oft obligatien innehouden

prorogatie van jurisdictie ofte dat de aenleggers personen.

sijn

vervolgen, sal den Engelschen verweerder, sonder

voor

staen,

gepriviligeerde

Ende indien den aenlegger syn proces voor ons t'

wil

selve te weder-

ons verschijnen ende sal soo wel den aenlegger als

verweerder gebruijcken

t'

recht van onse stadt,

maer

indien den

aenlegger den voorsz. Gouverneur ofte zynen Gedeputeerde ende assistenten voor rechters kiese, ende syne actie voor sal

hij

hem

instituere,

deselve oock voor henluyden vervolgen ende syn selven

submitteren aen hunne sententien ende vonnissen ende daer mede te

vreden syn. Maer anders, soo menichmael

syne

saecke

rechtelyck

wil

vervolgen

als

tegens

een Engelsman eenige van onse

borgers, inwoonderen ofte ondersaten ofte eenigen vreemdelingen,

geenen Engelsman ofte Suppost vande voorn. hy gehouden wesen t' selve altyts voor ons te doen, ende sullen beyde partijen van waerden houden ende naercomen tgene by ons sal worden gepronuncieert, indien geen appel vande definitive sententie behoorlijck en worde geinterponeert. Ende vorder, tot beter accomodatie vande voorn. Societeyt ende wie

Folio u.

het sy,

Socteteyt

is,

dat

sal

|

^

247 meerdere ons

roUe van

vande voor

comen,

Societeyt

andere

saecken

ende

vooi

die

actiën,

gemaeckt worden eene extraordinaris

ende andere,

mogen

saecken

Tot

beloven dat

salder

saecken ende processen hangende tusschen imandt

alle

voorn.

eyndicht.

hunne

van

expeditie

sullen

welcken

deselve eerst ende

geexpedieert

wy

voorsz.

einde

alle pi'ocessen

binnen veertien dagen

opdat

worden de

ende

Societeyt

ge-

oock

in geschrifte ofte bestaende in feyten

naer

het

furnisement sullen worden ge-

termineert.

OIO

xviie ende vergunnen wy, dat wanneer als eenich arrest ,1 p. T eenige actie oite arrest wort begonnen oite gedaen m de Court „ ,C' ofte actie inde vande voorn. Societeyt tegens eenigen persoon ofte goederen, court wort be-

Ten

seventienden ,-

beloven

n,

,

I

•

-I

/-t

1

,,

wech getrocken g«»i»en d'seive '^'^^ wech te „ T f sal worden uyt de voorsz. Court, deur eemge vercoopmghe oite nemen, alienatie van de actie ofte goederen aen eenigen persoon de voorsz. foUo u verso. deselve subject, dat de voorsz. actie ofte proces niet

•

.

Court niet subject, sententie assistenten

vanden

hoedanich die

ofte bij eenige andere collectie,

soude mogen wesen, maer

sal in

Gouverneur

dienthalven

1

sulcken gelegentheden de definitive ofte

verwacht

Gedeputeerden

zijnen

met

ende

effect

ende

geexecuteert

worden.

Ten achtienden beloven

wij onse beste debvoiren te doen,

van de Groot Mogende Heeren Staten van HoUandt

IjrÏGVGIl

dat aende voorn. Societeyt sal worden verleent brieven executoriaal,

uyt crachte vande welcke •'

te

stellen

alle

de

sij

j

de voorn. Societ3"t gemaeckt

teneur

van haerluijder

betalinge

sullen zyn ter executie geauthoriseert o ./

sententien, |

ofte

noch

te

ende

statuten

consequentelijk

vande poenen ende boeten daer toe

gestelt,

tot de

tegens de

overtreders te procederen by apprehentie, aentastinge ende arrest

van personen ende goederen deur dese geheele provintie, te water ofte te lande, sonder dat daer tegens ijet sal worden gedaen bij appel

oft

andersints.

Ende beloven

dat hierinne alle hulpe ende

voorn.

wij insgelycx te vercrygen,

assistentie sal

worden verleent aende

Societeyt ende hunne dienaers deur de officiers van dese

provintie.

CXGCUtO"

^.j^^j ^jj^j.,^j.g^g_

cutie te ^^^^

stellen

sententien,

ordonnaiitien

deur ende statuten. FoHo 15. maecken, volgens den

ordonnantien ende

privilegiën

xvine

om

te vercrijgen,

248 XlXe Certificatie

Societeyt

sal

geloo-

alsulcken

ende judiciele acten, getrac-

Teil negentienden, in alle saeeken on-

der segel vande

teert ofte gehandelt

ende

voor den Governeur ofte zynen Gedeputeerden

ende waer van

assistenten,

certificatie sal

gegeven worden

onder den segel vande voorn. Societeyt, ende de signature vanden

ve werden gege-

ven

vande Gouverneur, sijnen Gedeputeerden, tresorier ofte Secretaris, sal ende ex- alsulcken geloove gegeven worden als oft t' selve voor ons burge-

als die

stadt

|

tracten

ofte

meesters ende schepenen collegialiter waere gedaen ende gecerti-

copien te maecken by die vande ficeert. Societeyt sonder notaris te

behouve

gebruycken.

Folio 15 verso.

Van gelycken,

aengaende

eenige

indien eenich different oft geschil ontstae,

saecke

ofte

begrepen

iets

in dese privilegiën,

ende de craclit ende de confirmatie der selve, tussche wie

oock soude mogen dependeren, tot

van

worde

het noodich sy, dat eenich deel der selve privilegiën

ende

uijtgeschreven Societeyt

niet

bruijcken

om

den

geexhibeert,

sulcken

in

gevalle

en sal de

gehouden wesen eenen publycquen notaris alsulcken extract ofte copie te maken,

noot sulcx vereyscht,

te

d' selve

preuve waer

certificatie ofte

sal

copie

te geals

den

den Governeur ofte zynen Gedeputeerden

vande Societeyt

Secretaris

ordonneren

maer

ofte

ofte

extract

zynen substituijt vermogen

maeeken van

authenteijcq te

alsulcken privilegie, als de saecke in questie aengaet, welck gelyck Folio

credit ende authoriteyt sal gegeven

16.

worden

als oft

i

het

by eenen

notaris ofte anderen publiquen persoon waere uijtgetrocken.

xxe Testamenten

te

inaecken. ,

Ten twintichsten geven ende gunnen wij aende cooplieden vande o i ni ± voorn, bocietevt ende hunne adherenten, wanneer sy ' hunne te.sta" •

i

i

i

i

i

i

'

menten maken, vrydom om de.selve te ordonneren ende van hunne meuble goederen, gelegen binnen onse jurisdictie, te disponeren volgens

de

maniere

ende

coustuijme

van Engelandt, ende

alle

tgene alsoo sal worden geordonneert sal wesen vast ende bondich,

ende

dienvolgens geexecuteert naer de affliviche^-t vanden testa-

teur.

Ende indien iemandt

sterve sonder testament te

maken

sal

syne geheele erffenisse onder de Administratie vanden Governeur ofte

synen Gedeputeerden ende assistenten vande selve Societeyt

comen ende devolveren aen syne naeste erffgenamen ende vrunden, noch

en

wy

sullen

ofte

de

weesmeesters

van onse stadt ons

eenich recht toe ey genen over de personen ofte roerende goederen Folio 16 verso,

vande

weescu

comende wij

te

beloven

|

van

eenige

van

de

voorn.

Societeyt,

alhier

sterven, behoudens trecht van de crediteuren.

de

Societeyt

confirmatie

van

dit

article

te

Ende pro-

249 cureren ende vercrijgen vande Groot Mogende Heeren Staten van

Holland t.

Ten eenentwinticbsten beloven ende gunnen ende ider van hen

Societeyt

mogen o

sal

-"^^^^

wij dat de voorn.

becommeren

arresteren, '

ende recbtelycken uytwinnen voor Burgemeesters ende Schepenen

^'

"y ^'-' voor

'^'^'•^

gunt

cm

Burgemeesters

van onse stadt de i^ersonen ende goederen van alle hunne schulde- '^"*^® schepenen vande stadt , ,~. T T naers, jae selns vande gene die bmnen onse stadt met en wonen, uytwinuen, bein sulcker voegen als onse borgers ende ingesetenen in gelycke commarea ende ,

.

.

saecken vermogen te doen, ende dat binnen ses weecken naerdat

^"^^'^'®" ƒ personen ende

van soodanighe goederen ten comptoire van onse

goederen van

provenue

het

stadt sal wesen gebracht, tgelt betaelt sal die

gemaeckt, ende

heeft

arrest

t'

sonder

vorder

mits

delay,

heeft vercregen, ^^

d' evictie

|

hy

dat

worden aen den persoon, ^^nne

eerst stelle suflfiisante

borge

schuide-

^ ^^ steiien.

Foiio

n.

voor de restitutie ten behoeve vande gene die daer toe beter recht sal hebben.

Ten twee en twintichsten beloven ende verbinden

wij ons

van

xxiie vande gene die

gelvcken bv deze •'O Tegenwoordige, dat wy aen niemant, dieeenige ^ . . " '^ ° ° aende ' Societeyt vande voorsz. Societeyt schuldich is, ofte te seer met schulden schuidich is niet

beswaert ofte

zijnde,

anderen

protectie

deselve

van

een

van

brieven

cesseren

respit

mogen

voor

sullen

sij,

cessie,

soude

het

occasie

sullen

borgers

onse

vreemdelinck, wie het

ofte

hoedanige

sy

t'

diergelycke

ofte

svn,

maer willen

schulden

alsulcke

andere.

worden

verso.cht,

insolvente sullen

ren

ende

wesen

deur

wij

|

sullen

wij

fugitive

alsulcke

ende

de

daer

toe

als

ende inde

arresten

aff

vorder,

doen,

doen.

om

ofte

die

het

als

noch

doen

wenden,

respeyt ofte

diergeiycke.

dat

a.ssignatie

behoorlyck

sullen

gesuspecteert foUo

alle

noodich

sal

houden; noch en

gevankenisse

sonder wille ende consente vande

wy

^jg

vergunnen

vande

sonder vorder delay doen arrestee-

slaen

Ende beloven

bij

wij,

die

op

*'^

.

personen ende goederen vande

schuldenaers,

officieren,

vangen

wy

wanneer

fogitijff te syn,

onse

doen

wesen, sullen

Ende

ingesetenen

oft

vergunnen eenige

voorn. Societeyt originalyck toebehooren ende niet

van

..

'

'

de gevangene ont-

gene die

raogelicke

t'

selve heeft

devoiren aen te

de confirmatie hiervan aende Societeyt te vercrijgen

vande Groot Mogende Heeren Staten van Hollandt.

17 verso,

250 xxiikals

beloven ende vergunnen wij de voorn,

Tpii drie en twinticbsten

eenich arrest

g^^jg^g^ ende vder van hen, soo wanneer ten versoecke van den "^

by den Gouversynen Governeur ofte zynen Gedeputeerden ofte eenige andere vande Gedeputeerden voorn. Societeyt, imants persoon ofte goederen sal worden ge-

iièur ofte

'**

metƒ

-.

* '«oio^^ ontslaen te

om

arresteert

schuit ofte andere civille saecke, by onsen officier '

•'

sonder kennisse ofte

eenigen anderen persoon daertoe gequalificeert door ons bevel,

van deseive.

alsulckeu

^j^j.

Folio 18.

arrest

persoon

vanden

voorsz.

persoon

selfiFs,

alsulcken

xxnne

Ten

vande

cieteyt

So-

niet

den Gouverneur.

doen

.

doen doen. Ende indien den

heeft

hy den persoon,

i.

j.

arresteert

dat niemant van de

wij,

der selve voor schuit ofte andere civille saecke,

geen sententie

oj)

en

j.j

3

is

n

j_

wierde

S}-

dat hy fugityff

voortvlucbtich

teerden gedaen,

is,

Governeur

anders

oft

sufficantelycken

arresteert ende inde gevangenisse

worden

contentere,

den

ofte

Gedepu-

indien alsulcken persoon geen borge can stellen

|

stadt,

merckelyck

ofte

door een coopman van de voorsz. Societeyt, een borger

sulcken

r^

r\

ende insolvent, in welcken

gevalle, naer d' insinuatie daer van. aenden

van dese

wordeu ge-

gepasseert, sal

sonder voorwete ende consent vanden Governeur oite

zynen Gedeputeerden, ten

op

die

verantwoorden syne geheele

doen,

.

waer

teert

noch den

zynen Gedeputeerden, ofte den

ofte

en twinticbsten vergunnen

gesuspecteert

Fuiio 18 verso,

1

ontslagen, sonder consent

ten vollen daer voren contenteren.

jurisdictie

ende

arrest

heeft

hem

vier

te

der consent van-

t'

11

worden affgedaen,

sal

goederen

Societeyt in synen persoon oft goederen binnen onse stadt

yQQj.jj

son- ofte

arresteren

en

Governeur die

arrest

ende

actie,

PT

oit

ofte andere ter contrarien dede, sal

officier

die

niet

-

gearresteerden

geh'ck

ende

onse

indien

te

ten

sy

hij

synen crediteur

hove mandement obtineerde

persoon van imanden vande voorn. Societe^'t, gevallen

hy ge-

gehouden worden, ende getrac-

burgers,

imandt

oft ingeseten

caveren, sal

sal

hy

in

genieten alsulcken recht ende privilegie als de

borgers van onse stadt indien deele wort vergunt.

xxve

Ten

\an iinan en ^^^ vande Societeyt

vijffentwintichsten, indien

worden

'

inapprehentie te

Gx

nemen.

sulcken gevalle onsen

officio

geapprehendeerden FoUo

19.

imanden vande voorsz. Societeyt

geapprehendeert voor eenige o o criminele saecken, niet 1 i ofte by formele accusatie van imant anders, sal in

henderen ende

in

officier

persoon |

gehouden wesen ten versoecke vanden van

bewaringe

te

stonden

aen

oock

te

houden den aenclager

appreofte be-

251 schuldiger, tot dat beboorlyck ende claer

het

bewys wort gedaen van

den eerst geapprehendeerden ten

delict

faulte hier van sal den

hendeert

was,

ontslagen

op

laste geleyt, ofte

gevangen Engelschen,

by

die eerst geappre-

dadelyck ende van stonden aen vryelyck worden den

cost

vanden beschuldiger

ofte dengenen, die

hem dede apprehenderen. Ten

ses en twintichsten,

indien het geviele

welck Godt ver-

(t

hoede) dat imandt vande voorsz. Societeyt ofte hunne adherenten

binnen onse stadt ofte jurisdictie van dien committere alsulcken

waer voren hy capitalycken

delict,

den

ofte aen

lijve

moste gestraft

worden, nochtans en sullen syne goederen daeromme (ten waere

xxvie '^^

goederen van

eenich deiict en niet

sai ^^"^

^^^

ware

in

werden '

.^^

crimen

,

crimine laesae Majestatis) niet worden verbeurt ofte gehouden

in

maer

geconfisqueert,

als

worden

syne

aen

Van gelycken en

meesters sal

laesaeMajestatis.

sullen deselve vry ende vranck gelaten

ende de rechte eygenaers

i

vandien. foUo

19 verso.

oock gheenen anderen persoon ende innocent

eenigerley manieren gemolesteert ofte gearresteert worden in

in

persoon ofte goederen voor de misdaet ofte schuit van een ander,

noch oock vorder

als een ider eens

eygen misdaet ofte schuit verdient

ende vereyscht, ten sy hy schuldich

borge synen persoon

Ten

seven

einde

dat

silvere

eene

vaste

is

inde selve crime, ofte als

goederen voor een ander heeft verbonden.

beloven

twintichsten

en

eene

ofte

ende vei'gunnen wy, ten

ende seker evaluatie van

munte ende speciën mach worden

genoechsame

voorn. Societeyt te sullen

quantiteyt

van

geit

mach becoraen worden

de goude ende

xxviie '^^

'sseibanck.

gestablieert ende dat

voor

de occasie vande

in onse stadt, beloven

wy

besorgen dat binnen onse stadt eerstdaechs een wisselbanck

worden opgerecht, ende dat daerinne de munten ofte speciën van tyde tot tyde sullen worden gestelt ende gehouden volgens den cours ende forme vande wisselbanck tot Amsterdam, sal

van gelde

|

ofte anders gelyck

sal

de

mogen

betalen

jegenwoordige

worden

tot eene

met gemeyn niet min

men

welverstaende dat

advijs sal goet als

oft afschrijven.

gevonden worden

drie hondert gulden in

banck

Ende beloven wy mede, dat

vischmarct metten eersten geapproprieert

bequame burse voor de cooplieden vande

Societevt ende andere negotianten.

sal

vooi'n,

FoHo

20.

252 xxviuo

Ten

ticbtentwinticbsten beloven wij vorder, dat wij, soo verre

voordesocieteyt |

j

mogen

sy

genie-

tin seeokere pri-

^\ ^'\"'t.\""' Philiis dat tDcli

goederen

iiare

en werden

niet

'

dcseive

op

het

convoij deur

ende

besovffen *

g,j]jgjj

'

te vercrvfjen, dat

vercriigen

vande

Hoosf .

.

Mogende Hecren Staten Generael, dat die vande voorn. Societeyt mogen genieten het effect vande privilegiën, hun vergunt door Phillips te weten dat geene van Burgundien, goederen ' n o o de coopUeden vande voorn. Societeyt toecomende, sullen worden

hertocb

j

yetbeurt

quantitevt

ccnich misver-

gBConfisqueert,

ofte

|

^^^ vertuijmenisse,

^'^^'^*^^^"t

t' sij

omdat deselve door eenich misten respecte vande qualiteyt ofte

goederen, mogelyck bevonden souden worden

vande

rechtclvck aengegeven te wesen, maer dat in sulcken o o .stant qualycksyn gevalle den misdoender alleenlijk gestraft sal worden met de boete aengegeven. ^q|

j,j(jg,-,

^-^[q^^

.-

loiio 20 verso,

ofte

van

verbcurte

viermael soo veel

worde geobserveert met

de

t'

sal

worden

ende dat gelycke ordre

vande voorn. Societeyt

cooplieden

ende henluyden adherenten, aengaende

bevonden

als

niet betaelt ofte te cort betaelt te wesen,

recht dat geraeynlick de

convoyen ende licenten genoempt wort. xxixe e

oen

gen

\eicrij-

Ten negenentwintichsten beloven wij van gelycken, soo verre -^ -^^ ^^^^ qjj^q guUen alle moo^elvcke devoiren aenwenden om o ^

.^j^

eflfectuele

_

exiiibitie

van

het piaecaet ge- als caet op de

Com-

mercie vande

Coopheden

ad-

van d'Engeisehe

^^

oock '

van

Groot

de

vercrygeu, dat eene goede ende seeckere ordre worde gestelt

de

tot

van het placcaet op de commercie, Commercie vande cooplieden adventuriers

executie

effectuele

geintituleevt Placcaet op de

veiituriers

^

^

^^'^

^ Engclsche

Ende dat

""'e-

Hoog Mogende Heeren Staten Generael Mogende Heeren Staten van Hollandt

de voorn. Societevt vande

Tiatie,

tot desen

gepubliceert ende vernieut int jaer 1631.

eynde

in alle plaetsen de

deur, soo wel de generale Searchers ende alle andei'e officiers in

geünieerde provintien

hunne

substituijten, als

het voorsz. placcaet geroert, sufficantelyck

inoghen worden geauthoriseert ende met eenen specialyck gelast ende geboden, het voorsz. placcaet

van 't

selve,

executeeren ende de poenen

te

daer inne begrepen, van de contraventeurs van

confiscatie,

sonder

eenige

compositie,

faveur,

ofte conniventie te

heijsschen ende aff te vorderen.

xxxe Van contraeten ende

handelin-

gen.

Folio 21 verso,

Ten dertichsten geven gQ^

yerre

als

in

ons

is,

wij de cooplieden

vande voorn. Societeyt,

macht om

hunne contracten ende

I

in

.

handelingen hun

te

mogen reguleren volgens de gemejme

dispositie

yan rechten, ende dat de voorsz. cooplieden in deselve contracten

253 mogen

ende maecken alsulcke conditien,

bedingen

dencken hun profytelyxst

Ten

Societeyt

sullen

wy vorder aende

eenendertichsten geven ende vergunnen

voorn.

als sy

te syn.

wy ^

geene ondersaten vanden Coninck van ^ toelaten over zee binnen dese stadt ofte de

dat

.

Engelandt

sullen

xxxie oudersa-

*^^®"®

vanden Coninck van Engeten

brengen ofte te landen eenigecoopmanscbappen '-'"^dt toeteiaien ''^^^ ^ ende alderhande coren uytgesondert) de voorn. Societeyt /^"^"

jurisdictie vandien te (victuaillie

ofte die deselve hier naer subject sullen worden, gemaeckt gewassen binnen de domeynen van den voorsz. Coninck oft

subject, ofte

waer het soude mogen wesen,

elders

by wat naem deselve

ofte

mogen genoerapt worden, ten sy dat sy vry zyn vande voorn. Societevt ofte hun consent daertoe hebben verci-egen, ende °

coopmanschapi"*^"

^„^q coren) ten

soude

•

I '

j

dat ons

t'

.

selve oock bh'cke deur de certificatie

(uytgeson-

deseive

sy

«'^''J*''"*

«yn de

Societeyt.

vanden Gedeputeer-

poiio 22.

den ofte Secretaris vande voorsz. Societeyt. Ende soo imandt hier tegens sal doen, sal zijnen persoon ende goederen worden gearres-

van worden gedisponeert volgens de Conincklycke

teert ende daer

Majesteyts chartren in dien deele aenda voorn. Societeyt vergunt.

Ten twee

dertichsten beloven wij, dat noch onse burgers

en

ofte ingesetenen ofte vreemdelingen,

wonende

hier ofte in Engelandt

bij

.

van

naer Engelandt

hier

ofte

uyt Engelandt

in dese stadt ofte

de limiten van dien, sullen doen brengen eenige coopmanschappen,

hoedanich

die

souden mogen wesen, die " '

imandt vande voorn. Societeyt

comen ende hondert onse

om by

guldens,

burgei'S

poene

op

dat

ende

int geheel ofte "

ofte eenige andere

van telcke reyse

te

in deel

Engelsche toe-

die

Noch en

gestelt

sullen

sullen

toelaten

wij

dat

eenigen

borger, ingesetenen,

Engelsche ofte anderen persoon binnen onse jurisdictie opentlyck ofte bedecktelyck syn

mede

te

beviyden,

naem, merck ofte segel

bedecken

selve eenen iegelycken

guldens,

om

sal leenen

ofte defenderen de

goederen van eenigen Engelsman, wae het t'

ofte

gen

vreemdeiinaihier

te

,^!°°f°' welcke toecomen

de Societeyt.

ons gestelt ende gelegt te worden op

worden op den Engelschen overtreder deur de Societeyt volgens huune chartren ende ordonnantien.

boeten

goederen

onse burgers

verbeuren vyff

andere onse jurisdictie subject, behalven de

|

xxxiie ^^'^'^^

sy,

om

daer

laeckenen ofte

maer verbieden wy

op de voorsz verbeurte van

VA'ff

hondert

geappliceert te worden ten behoeve van onse stadt.

foiio 22 verso.

254 Ten

XXXIIIü van goederen, verbercht

die

bevryt syn,

ofte

drie en dertichsten

vorder gunnen wy, dat, soo dickvvils

;

den Governeur ofte zynen Gedeputeerden, ofte imandt vande

als

voorsz. Societeyt

by den bode van- eenige

van

informatie, stercke suspitie ofte blyck, tegens

bij

onse burgers ofte ingesetenen,

de Court te arresvinden, dat bij teren ende van

t'

eeniger tyt sal be-

verborcht ofte onder syn naem bevrijt ofte bedeckt

I

goedere ofte coopmanschappen eenigen Engelsman toebe-

valsehen eedt te

eenige

doen.

hoorende,

dat

sij

t'

selve

d'

goederen syn opgenomen ende

in

Folio 23.

synen packhuyse gevoert, ofte

nocb

als

t'

scbepe berusten, sullen

alsulcke goederen op het versoeck vanden bode vande Court deur

onsen

geen

sij

eenen Burgemeester ge-

van

worden, ten sy dat de saecke soo waere gelegen, dat

om

en mochte lyden,

uijtstel

Burgemeester voorn.

met kennisse

ofte

Officier

arresteert

goederen

alsulcken

Sscieteyt

snlcx vanden officier ofte

welcken gevalle den bode vande

te versoecken, in

sal

mogen

brengen inde bewaringe vande voorn. Societeyt daer naer gehouden wesen sonder

meesteren bij

kennen

selve te

t'

uijtstel

te geven,

;

arresteren ende

niettemin sal hy

een vande heeren Burge-

ende sullen alsulcke goederen,

wie ofte op wat manieren dat deselve sullen mogen gearresteert

worden, gehouden worden inde bewaringe vande voorn. Societeyt, totdat alsulcken borger ofte ingesetenen voor Burgemeesters ende Folio

2.3

verso.

Schepenen ter presentien

|

vanden voorsz. Gouverneur

Gedeputeerden, ofte twee andere sal

by eede

bij

hem

ofte zijnen

daer toe te ordonneren,

verclaert, oft andersints sufficantelyken

dat alsulcke goederen ende coopmanschappen

bewesen hebben,

hem

toecoraen, ofte

syne meesters ende compagnie ende geene Engelsche directelyck

hem

coopmanschappen in

Engelant geoocht,

wierden,

Engelsche selve

ende

sufiöcant

dat

hij

ofte zijne principalen

gescheept

eedt)

van Folio 24.

der

geevinceert

van

zee

met welcken eedt

goederen

de voorsz.

zijnde, sullen deselve costeloos

Maer

avonture

ende

gedragen hebben,

bewijs

toequaraen, als sy

ende naer dese landen gevoert

ofte syne meesters ofte princi^jalen geene

de risicque

synde,

goederen

ende dat deselve goederen ende

toebehooren,

indirectelyck

ofte

ofte

de

ander

ende geclaert

ende schadeloos worden gerestitueert.

indien daernaer bevonden wort, dat alsulcken bewijs (sonder

geproduceert, ons

gementioneert.

gebracht

sal

valsch

wesen, sal alsdan den misdoener

wordeu mette boete inden voorgaenden article worden Ende sullen de goederen wederomme

gestraft

in

de

|

bewarinsje

van de Societevt ende

sal

daer van

255

\

gedisponeert worden volgens de rechten ende ordonnantien derselve.

Ende indien imandt bevonden eenen valschen eedt gedaen

sal

worden (dat Godt verhoede)

hebben, ofte den bode vande voorn.

te

Societeyt te hebben wederstaen in het doen van syn

exempel van

andere.

alle

Ten vierendertichsten beloven

wij

vorder aen de voorsz. Societeyt,

dat wij ons uüijterste debvoir sullen doen TT

ri

Meeren

11

/-(

,

Offitie, sullen

by ons gestraft ende gecorrigeert worden ten

alsulcke personen

T

om vande Hoogo Mogende o ,-,

btateu (renerael als oock vande Groot Mogende Heeren

Staten van Hollandt

te

vercrygen, dat den tarra van

laeckenen, die eenige fauten ofte gebreken hebben, ofte breedte

^'^'^

^''"'^

binnen desestadt te doen.

Engelsche

t' sij

in lengte

of andersints, alleenlyck in dese stadt ende nergens

worden gemaeckt, ende dat

elders sal

alle

xxxiiiie ^^"^

tot desen einde de placcaten

ende instructien nu ter tyt ter contrarien in vigeur, sullen worden gerevoeeert ende wederropen. versien

is

|

Insonderheyt, aengesien onse stadt FoHo

met versche wateren, bequaem ende nut

24 verso.

rivieren ende andere nootsaecke-

tot de natmakinghe ende preuve vande voorsz. laeckenen. Ende op datter eenen standvastigen ende sekeren cours van metinge mach worden gestelt, willen wij, dat

Ij^ckheden,

meters

de

in

altijt

van yder laecken dat

haerluijder boecken sullen stellen de lengte .sy

meten ende dienvolgens aen de cooplieden

certificatie leveren.

Ten

vyff en dertichsten accorderen wij, dat alle sijde laeckenen

ende allerhande syde waren, damasten, groffriinen, boratten ende J o diergel3"cken coopmanschappen, daer prijs van wort gemaeckt met '

•^

de

elle,

sullen

Bruchsche

elle,

'

>

gemeten, ontfangen ende gelevert worden

maer Engelsche laeckenen,

de

lijnwaeten, ende alle

soorten van Engelsche wolle coopmanschappen, vercocht, sullen gemeten

bij

xxxve ^^° ™eten met ^g giig_

t'

sy gecocht ofte

worden met de Brabantsche

elle

volgens

de oude gewoonte, ende en salder geen meetgelt betaelt worden, als

de goederen niet en worden

|

gemeten, noch en sullen die vande

gedwongen worden hunne goederen sy andei'S connen worden geaccomodeert. Societeyt

Ten sesendertichsten voorsz.

Societeijt

vrije

:

vorder macht,

doen meten,

foüo

25.

als

^xxvie orunnen wiij aende o Yan twee conte stellen ende kiesen twee scu-gen te kiesen.

geven "

om

te

ende

256 oock meters en.ie conscirgeii, vouwers van

ende andere dienaers als oock makelaeckeuen

eedt v.ai"d^ien^°

voor de coopliedeu van de Societeyt ende hare te houden, als oock meters ende vouwers

oiu

adherenten ffemeene tafel

van

laeckenen

ende

andere

^^^

mede de

ende andere coopmanschappen, noodige

dienaers

voorsz. Societeyt

als

oock packers

haerluijden sal goetduncken.

als

vermogen

maeckelaers totte de nombre van ses

te stellen

Ende

incluijs.

twee

oft

moer

ingevalle daer

nue de gelegentheyt vanden coophandel vereyschtten, datter noch

meer werden

gestelt,

sal

t'

selve

werden gedaen met kennisse

ende goedvinden vande Burgemeesteren. Alle welcke maeckelaers

gehouden sullen syn, haer

te

reguleren naer de ordonnantie op het

stuck vande maeckelaerdye binnen deser stede gemaeckt ofte noch Folio 25 verso,

maecken. Nocb en sal imandt tot eenige van dese bedieningen worden geadmitteert, voor ende alleer hij daertoe heeft behoorlycken eedt gedaen, maer wij begeren ende ordonneren dat de voorsz. te

|

maeckelaers ende meters voor ons oock den eedt sullen doen, ende

gehouden wesen,

wesen sonder

bedroch,

maer

hen

selven

vromelyck

eene partie meer als

d'

sullen

gelijckelyck

getrou

te

dragen ende sonder

d'

andere toegedaen te

wesen,

soo

wel

onse

borgers ende andere cooplieden, als de voorn, cooplieden adventuriers.

in

ofte te

Ende de meters

sullen

gehouden wesen haerluijder

persone te bedienen. Ende indien eenige vande voorsz. dienaers wierden bevonden,

officien officiers

hun selven oneerlyck gedragen

hebben, ofte imanden eenige schade gedaen te hebben in hunne

goederen ofte andersints, ofte in eenige andere maniere misdaen,

sal

hy

van

syne

officie

worden

te

hebben

gedeporteert

ofte

worden gestraft naer de qualiteyt vande misdaet ende indien eenige schade gedaen is, sal hij gehouden sijn t' selven te andersints

;

vergoeden ende restitueren. xxxviie

Ten seven en dertichsten vergunnen wij, dat de cooplieden vande sullen wesen, eenige Societeyt niet gehouden o maeckelaerdie o J i

van m.aeckeiaerdie te betalen.

Folio 26.

^qq^-^

>

^

op eenigen coop ofte handelinghe van eenige goederen ofte coopmanschappen, deur henluijden te coopen ofte vercoopen, ten sy dat den maeckelaer present is, als het contract is gemaeckt, ende

te betalen

den Godspenninck daervoor heeft gegeven; ende salder met gemeyn consent eene

dewelcke

alle

lijste

van mackelaerdye worden gemaeckt, volgens

maeckelaers hnn sullen hebben te reguleren, ende

daer mede hun tevreden houden.

257 Ten achtendertichsten beloven wij dat de voorn. Societeyt worden met beciuanie kayen ende cranen tot de ladinsfe ^ " ^ ende ontladinge van hunne goederen ende coopmanschappen. Ende versien sal

xxxviiie ®° ® "'*"

^''^®"

nen.

ten einde de cooplieden vande voorn. Societeyt hier inne te beter

mogen worden

geaccoraodeert, sullen wij doen ordre stellen door de

havenmeesters, dat haerluyder schepen ende booten bequamelijck

ende sonder belet

Ende

vande

die

sullen

aende eaijen sullen mogen lossen ende laden,

\

voor hunne goederen, niet en

foiio 26 verso.

voorn. Societeyt geen craengelt betalen

als sy

de crane ofte de dienaers der selve

gebruycken.

Ten negenendertichsten ordonneeren

wij,

indien

xxxixe

het geviele,

se a e

van

waren ofte andere goederen worden bedorven ofte^''" goedereu dat eenige ^ ^ penige eenige schade lijden, met deselve te lossen ofte laden, deur onacht- by den craen_

saemheyt ofte

schuit

vande Craenmeesters, hunne Substituyten

eenige

ofte

andere,

voor

Craen meester

den

gevalle alle

ofte

dienaers,

andere,

gehouden

goeden, ende sal

hij

wie

het

hem ende

sy, dat in snlcken sijne

^^

ofte

vergoeden

dienaers, ende

wesen de schade ten vollen

sai

™eester

te ver-

van ons tot de betalinge vandien gedwongen

worden.

Ten

beloven

veertichsten

wij

om

binnen onse stadt sullen wegen ° maecken ende houden volgens de forme ende coustuyme van het gewichte ende de ballance t' Amsterdam, ende dat den loon voor 11 j j t wegen van alle goedei'en ende coopmanschappen, als ook voor t' gebruijek vande crane sullen gestelt worden volgens eene lijste daer van met gemeyn advijs te maecken. ballance ofte het instrument

te

11

|

,

1

Ten

beloven

eenenveertichsten

der

cooplieden i

schepen

gedeckte ladinge

selve

te

ende

wij

de

voorn. Societeyt ende

lichters

ende

om

deselve

ende

van

hunne packhnysen,

gaen

van

haerluyder

redelycken

loon,

met

®

*

.

gewichte ende ende van t' loon "*''''*

^^^

wegen

ende het gebrnij^^^^ ^^^^^g

fouo

j.j.jjQg_

2T.

^^le esorgen

te

soo

brengen wel

int

schepen van grooten

gelyck

'^"^

® getal van een genoechsaem o o schepen ende tot de seeckere ende bequame uchters.

besorgen o

ende ontladinge van hunne laeckenen ende andere coop-

manschappen,

^^e

de voorn. Societeyt, dat wij de

ende

voeren

innecomen last,

gemeyn consent

tot

sal

aen

als uyt-

seeckeren

worden

ordonneert.

17

ge-

258 Ten tweeenveertichsten beloven

xLiie sleden,

siesie-

y^^^g yoom.

SocieteA-l,

wagenaers ende andere ar- eoH

t'

allen

pers,

wij

sorge te dragen, dat die

tyden sullen gedient worden niet *= •'

genoechsaem getal van sleden om hunne goederen vande kaye ende crane deur de straten aen ende van hunne packhuysen ende

beyders.

|

kelders te voeren, als oock te besorgen, datter sal wesen een genoech-

saem getal van

wagenaars, schippers, arbeyders ende

sleslejDers,

andere wercklieden, te water ende te lande, die bereyt sullen syn,

om voor

die

vande voorn. Societeyt

pryse, volgens de

te

wercken tot eenen redelycken

daervan met gemeijn consent

lijste

te niaecken.

XLIIIe

'^^^

'^

booten

drieenveertichstcn

ofte^

beloven

wij dat alle de scheepsbooten

vande oftc schuijten vande schepen vande voorn. Societeyt de personen Societeyt de goeg^^g goederen vande cooplieden ende haerluijder adherenten, deren vande i ti eenige molestatie sullen mogen brengen ende voeren binnen sonder coopiuyden sul-

schuyten

.

•

len mogen bren- onse stadt ende vandaer gen binnen desa j> i " d occasie vereischt. ^ ^ ^ stadt ende weder •

•

wederomme aan

haerluijder schepen naer

i.

aen de schuyten.

Ten vierenveertichsten beloven

XLiiiie

Niemant eemge te

eze

s

a

^^^^ So-

vande

cieteyt.

Foiio 2S.

|

vanden Coninck-

van Engelandt, sullen mogen brengen binnen onze stadt

1'ycke

brengen binnen de die

dat de coopluijden vande

"^

Levantscheeoop-

manschappen

wij,

yoorn. Societevt, ende gene andere ondersaten

vandien

jurisdictic

alderhande

oif

Levantsche coopmanschappen

den ouden voet gelvck sv tot noch toe daer syn gebracht o . o geweest, sonder dat de stadt deselve ofte eenige andere coopman-

op ^

.'

.,

schappen

de

voorn.

Societeyt

beswaren met eenige vordere

toebehoorende

lasten, als

sal

vermogen

te

tegenwoordelyck daer op

in onse stadt syn gestelt.

Ten

XLVe Eenmaei

sjaeis

(ja^ij

vijfifenveertichsten beloven

te

officiei'S

cudc

publicque

daer de Societeyt eenichtsints

mede

te

alle

de personen

mede

^^

hebbeu

doen jugggters,' op een

seecker

plaetse

te

^ers

wy, jaerlicx op eenen seeckeren

sullen Vergaderen in eene seeckere

doen

bequame

plaetse alle

personcn, daer die vande Societeyt sullen

hebben,

te

weten de Craen-

wagemeestcrs, Accvsenaers, de Sypiers ofte bewaero » ^ i van onse gevangenissen als oock de wagenaers, schippers,

ende aidaer voor sleluij den, ^ viieeien'^

arbeydcrs ende diergelycke, ende aldaer openbaerlyck ^" ^^ Icsen ende verclaren alle ende iegelicken de privilegiën vande

Folio 20 verso,

voorn.

gaende, in

hare

Societeyt,.

ten

eijnde

officien

|

de voorn, officieren ende hunnen dienst aensij

te beter

mogen weten, hoe

ende dienst sullen hebben

te

sij

dragen.

haerluijden

259 Ten sesenveertichsten beloven wy

te

helpen vei'sorgen, dat die

XLVie

vande voorn. Societeyt geaccomodeert sullen worden met bequame ^^ Societeyt te versien met be... 11'. T-i, woonhuijsen, camers ende packhuijsen tot redelycken pryse. Ende quame huysen, camers ende soo de Societeyt sal goet vinden, dat een competent getal van pack*°' huijsen worden getimmert, sullen wii de voorn. Societevt daer inne ^'"^^^'^y^''^ " -,

gerieven tot redelycke nuere; welcke packhuysen getimmert

worden

op

de paerdemerct

bij

redelycke huj-re .sullen ende de pack-

de oude Schiedam se poort, mits

dat de voorn. Societeyt de magistraet haer resolutie dienthalven sal

kennen

te

datum

geven

binnen

den

van

tyt

ses

raaenden

iiiysen

te

™®'^®°

tim-

°^

®

naer

deser.

XLVIIe i^'oHo 29. Ten sevenenveertichsten beloven ende consenteren wij, dat wy , ^^1 wacht te 11 T T T s nachts goede ende bumcante wacht sullen doen houden op de doen houden ., daer de meesten11.. j j T |

1

,

,

1

,,>

1

1

1

,

••iij

iii

straten ende prmcipalyck, daer den meestendeel van de packhuijsen

vande voorn. Societeyt syn, ende

als

mede

te

besorgen dat de burgers

deei

vande pack-

fe'^'^besorg^n^dat

andere haer sullen dragen vredelj^ck ende vrundelyck vriendT"k

alle

d^^tegens de litmaten vande

tegens de lidtmaten vande voorn. Societeyt. °

s^°

"'

Societeyt.

Ten achtenveertichsten beloven ende consenteren wy, dat wy xLvine °*''^* ^^° alle mogelvcke debvoiren sullen doen om onse stadt te bevrijden ^^ watervloet ie be-

van watervloet.

vrijden.

Ten negenen veertichsten

beloven

wij

dat

stadt,

'

wv ~

alle

de penningen, die de cooplieden vande voorn. Societeyt van

tijt

tot

sullen hebben, op

tijdt

Londen

te remitteren,

|

ende die

sy tot haren contentement op particuliere brieven niet en sullen

overmaken, van haerluyden op wissel

connen

vlaems

groot

op

ider

pondt

sterlincs

te

nemen

tot vier

boven de cours van de

Amsterdam van tyt tot tyt, sonder dat sy maecklaerdie Ende sal de stadt verobligeert wesen, voor de goede ende prompte betaUnge tot London van alle alsulcke pennin-

wisselbrieff

sullen

gen,

t'

betalen.

als

sy

Societeyt wissel,

in

sullen

ende

dit

manieren voorsz. vande cooplieden vande voorn.

op wissel nemen, volgens de coustuyme vanden voor den tyt van een jaer vanden Xll^n Februarie

toecomende. Ende beloven directelyck

ofte

wij,

xLixe

de voorn. Societeyt tot

meerder accomodatie vande Comercie binnen onse

dat wij in geenderhande manieren

indirectelyck binnen onse stadt sullen doen op-

soecken, preoccuperen, ofte naer ons trecken de wisselbrieven van

17*

"®'^^°' ?''^,. ^.

betaelinge in banckgeit.

foüo

29 vso.

260 eenige perticuliere cooplieden, waerdoor de voorn. Societeyt anders

souden mogen worden geaccomodeert, maer

ofte tot lageren prijse

wy

sullen

cooplieden

alle

vrijlaten

Folio 30.

vande

mede

voorn. Societeyt

|

om van Waer

disponeeren naer hare gelegentheyt.

hare

wisselen te

tegen de Gedeputeerde

belooft hebben, eerst, dat de coop-

lieden

vande voorsz. Societeyt opt vercoopen van hare goedei-en

sullen

stipulei'en

bedingen, betaelt te worden binnen dese

ende

stadt in banck ofte banckgelt; ende ten tweeden, dat sy alle hare wisselen, die syluyden op

London

sullen i-emitteren, binnen dese

stadt sullen tracteren ende sluijten, ende dat alle

tyd

van

van

een jaer

voor

Societeyt

ofte

den

opt

XII^"

van

expireren

mede voor den

maent;

deser

doch soo de

tvoorsz. jaer sal goet-

vinden dat dit article ten wedersijden voor een jaer langer worde geobserveert,

°"e-

als

te

coopen Qjjj

^^^ dese stadt

van aöseynden

naer

Engeiandt. Folio 30 verso.

furneren

de Gedeputeerde, dat de cooplieden

beloven

Socicteyt ^

hare

alle

^

_

binnen dese goederen, die sy ^ '

'^

provintie van Hollandt sullen coopen

binnen de I

Qp Eugelandt

te seynden,

van dese stadt

aff te

schepen.

Ende

cooplieden vande voorn. Societeyt binnen dese stadt connen

^^'

wordcn ^.^^

te

tyt van twee jaren

boven.

vijflFtichsten

^^^^^ voom.

sal

met wisselbrieven gedurende den

teyt hare goederen binnen dese Stadt ofte elders stadt

voorsz. jaer haer-

de magistraet haer-

gehouden wesen op den voorverhaelden voet

Ten e

t'

luijden

naer date Le

opt einde van

sy

ende optie sullen hebben,

keure

ende versien

leian

waer inne

luijder

vcrsien

met alderhande coopmanschappen,

die sijluijden

ende op docne hebben, van gelycke deucht, tot gelycke prys *^ .

gelycke

tyt

genoechsaem

als

"^

,

becomen

wesen,

geanimeert

° f. syn, sullen zy daer deur "'.,

,

sy elders te

haerluijder

.,

goederen aldaer

te

coopen.

i'ie

es ape Stadt vande Soinnen

cieteyt sal geson-

Ten

eenenvijfftichsten

den werden de karscyen, nleuwers elders

Foiio 31.

;

alsoo deur het placcaet, dat sijne Majesteyt

onlancx heeft gelieven ^^^ Groot Brittaignen te emaneeren, alle ° ° syne Majcstcyts ondcrsatcn worden verboden eenighe laeckenen,

bayen

ofte andere

manufacturen van wolle

te

seynden

°P scnige andere plaetse binnen dese provintien als de merct ofte stapelstadt vande voorn. Societeyt, beloven de voorsz. Gedeputeerde, dat de Societeyt

den

]

hare beste debvoiren sal aenwenden, dat

handel alsoo worde gecontinueert gedurende hare residentie

261 in dese stadt, ende dat het voorsz. placcaet van syne Hooch gemelte Majesteyt tegens de contraventien efFectuelyck worde ter

executie

gestelt.

Dat mede de Societeyt hare ordonnantien ende

Statuten tegens de gene, die ter contrarien sullen doen, strictelyck

Ende

sullen executeren.

sullen alle de voorsz. goederen, die conform

het voorsz. placcaet binnen dese stadt Rotterdam worden gebracht,

degene,

uytgesondert

die

om

hare fouten ofte gebreken hier te

lande niet en connen vercocht worden, aldaer vier maenden moeten

om

liggen

gebenificieert

worden,

te

aleer sy deselve

van daer

mogen verseynden op Engelandt, Hamborch oft elders, daer de Societeyt Residentie heeft ofte sal mogen hebben. Wel-

sullen

verstaende dat de Societeyt

alle

alsulcke goederen, als binnen dese

comen ende op andere plaetsen buijten dese provintien syn gedestineert, mede sullen mogen verseynden terstont op het arrivement derselve met kennisse van een vande Burgemeesters. stadt sullen

Foüo

31 verso.

i

Ten

beloven

tweeenvijfi"tichsten

LUe

de voorsz. Gedeputeerde, dat

van de voorn. Societevt de cooplieden aen niemant anders ' "

als

aen

^^""^^ a"auti-

van

teyt

^

_

minder

laeckencoopers

quantiteyt

t'

effens sullen

vercoopen

^enen

packlaekens oft een stucklaecken, een heel gecoleurt laecken

vyfif

inde wolle gever wt

item tien karsey en,

;

ofte gecoleurde

witte

idem een baye

;

laeckencooper synde ofte

commissie coopen

;

creech

dat

van

t' ;

hem met den

voorsz.

ver-

sy Noorts, Devonschries,

°

ende

^'"^soe

ten sy dat imandt, geen

laeckenhandel generende,

een lakencooper

mede de

t

als coopen van laec-

om

sulcken goederen te

cooplieden niet en sullen

mogen

vercoopen coussens, mutsen, hoeyen ende diergelycke cleynicheden ende wolle waren,

als

met dosynen.

Ten drieenvyfftichsten beloven de voorsz. de

Societeyt

niet

oock

hare

nochte

en

sal

toelaten

officiers,

|

Gedeputeerde, dat ve

dat de cooplieden der selve,

dienaers

oft

supposten,

door haer

coopiieden hare vroü-

ofte ^^^g^g

®°*|®

selven ofte hare vrouwen, sullen vercoopen eenige

coopmanschappen

^T^*^?.

ofte clevnen gewichte, sonder consent

vande magistraet.

gewicht.

de

bii

Ten vonden

elle

vierenvijfftichsten,

wierde

yets

by aldien imanden vande Societeyt

gedaen

te

be-

hebben tegens dese concordaten

^g®" g

™j®*

*^®

Liiiie '^'an

straffen van-

dö SociötGvt soo

ofte

eenich

point

daer

inne

begrepen, en sullen

daeromme de

«-anneer yèmant

voorz. concordaten niet verstaen worden geinfringeert oft gebroken van haer

enich

262 wesen, maer sullen de contraventeurs daeroiume naer vermogen

van dese te

point

coDcordaten

sal

hebben overtre-

vande voorn. Societeyt hunne ordonnan.-ogestraft worden volgens o

den,

tien

ende statuten.

Ten De

residentie

ons

vijffenvijfftichsten

Vroetschappen ^ *

geaccordeert ende besloten tusschen

is

deser

stede,

ende

de

Gedeputeerde '^

vande

Societej-t vande ande Societey voorsz. Societevt der Marchants Adventuriers van Engelandt int binnen dese stadt sal sgn vijf- jjgginsgi yan dese articulen genoempt, dat de residentie vande |

"f" ^*^g„°'^

voorsz. Societej't gestelt ende gecontinueert sal

worden binnen dese

onse stadt voor den tyt van vyftien eerstcomende jaren, naer datum

ende sal de voorn. Societeyt gehouden wesen, ses maenden

deses,

voort expireren vande voorsz. tyt de magistraet te waerschouwen,

genegen

sy

oft

dat

sullen syn langer te verblyven oft niet, ten sy

noot des oorlooghs ofte eenige andere quade fortnijne,

den

eenich ander inconvenient soude

oft

niet

comen

te vallen ofte te ont-

daer deur de voorsz. cooplieden met haerluyder goederen

staen,

langer

binnen

connen

blyven,

handel

ende

onse

stadt

ofte dat sy

trafficque

ofte

jurisdictie

van dien soude

met geene versekertheyt haerluyder

binnen

deselve sonden connen exerceren

ende drijven. In welcken gevalle het de voorn. Societeyt

vrij sal

syn, dese onse concordaten solemnelyck te renuncieren ende op te

maenden daer naer vryelyck ende vredelyck met ende goederen, hoedanich ende van wat

seggen, ende ses Folio 33.

haerlieder

personen

nature die

srjn,

[

uyt onse stadt en het gebiet vandien

te

vertrecken

sonder eenige verhinderinge, schade, oft molestatie in haerluyder

personen oft goederen. Lvie van

e^

ni

Ten dnvs^

terheytoftetwijffeiachticheyt.

^'^specte

sesenvijiftichsten,

indien

dat

eenich verschil ontstae ten

van eenige duijsterheyt ofte twijAFelachticheyt aengaende

de privilegiën vande voorn. Societeyt ofte dese concordaten ofte eenich int

article

expliceren

vandien, ofte

ende

om

uijtleggen

eenige andere saecke, sullen wij

vandien alsulcken equiteyt ende

goedertierentheyt bewysen, dat de Societeyt daer deur onse goede affectie

ende

faveur

sal

mogen

verstaen, ende geene oorsaecke

en sal hebben te clagen van rigeur ofte onrecht. Ende indien de voorn.

Societeyt

t'

eeniger tyt bevint eenich belet, waerdeur

sij

dese hunne privilegiën ende ider point ende article vandien gelyck sv haer vergunt svn niet en connen genieten, sullen

wv

(t'

selve

263 gegeven synde van wegen

de Societeyt) twee gequali- roUo uyt ons collegie committeren, die met twee deinde Societeyt daer toe te deputeren sullen tracteren om de voorsz. te verstaen

|

33 verso,

ficeerde personen

beletselen

maer t'

wecli

indien

spoediehste

een

te

nemen ende

te

maecken een

finael accordt,

niet en connen accorderen, sal alsdan de saecke op

sij

mogelyck

dat

arbitrateur,

sal

by de voorsz.

wesen, geeyndicht worden deur

vier

gecommitteerde genomineert

ende gecozen te worden.

Ten sevenenvijftichsten beloven wij de voorsz. Societeyt, indien noode worde bevonden te wezen, dat tot , dese articulen noch andere pomten werden geinsereert ofte gean-

hier naer goet ende van .

,

,

.

Lviie '''^^^®''°°®"''^*^''*^"

dese articulen ais

nexeert, dat wij, daer toe versocht synde, soo verre sullen verstaen, suicx als

de gerechticheyt ende redenen sal vereischen.

de

redene

vereischt.

BIJLAGE

B.

Lyste vande

Namen van

vande Societeyt

die

der Cooplieden Aveuturiers binnen Rotter-

dam, 1648

— 49.

Cranmer

De Heer Willem

James Ffenn Trezorier De Predikant De Secretaris B arney Reamer

Edward Bools Edward Kendrick Rogier H Wra

.

C

O

a r

m

1

1

1

1

y

e

e r

i

c

r

F

d

f o r

Th

e o

p

i 1

e

d

B

r o

a

O

1 1

1

i

e

1

y

.

P

a r c k

a r c k e r

i

c h.

B

r a s s y,

„

„

i

w a

m

Laurent Croh ou Rowland Wynn Mathew Bulwer

W™. Holliday

Bry

George Chandler

Edward Broom Thomas Eyens John Gay Augnstin Hariman

R

i

c h.

G

a

y

Xathaniel Knevett

George Boston Conseirge James D e h e m

a e n

B

a

Alfred Laethberry

Samuel Levett Isaac Lytie

\

Abra™. Halstead

Nico Laurens

Thomas G a r n e

Henry ^Montfort

t

t

1

in

W™. Scap er

makelaer

.

d

y n h

y C u b

c h.

John Lodg W™ Johnston Martin Jefferson Rob. Kilvort John Sands

R

Samuell Auger 1

i

John Cnstis, Wm Barcker A r t h u r D e e, bode Nico J r e, makelaer

Thomas Buttler Henry Bo

R

.

Irish

h a

Washington r

W™ E m p e r o r Edmond Teringham

James Gibbins Thomas Pfounder James Hard R

Hen

]\1

John A y n s w o r t h John

Gabriel Rudd Rob.

Courtmi"

Engeland

f

265 John Musson, bode Lionell Tychboi-ne

John Smith Henry Wackfield

Abrah. Sheperd

Gamaliell Warren.

degene die uyt dese lyste soude mogen gelaeten

Gereserveert

wesen

ofte die hier naer hierbij

Deze

')

korten

zijn,

Toch 11

is

is

daar het hier een belastingkwestie gold. lijst niet zonder belang. Ze bewijst, dat

36

Engelsche

(het

Rotterdam woonden en nog zonder

courtbestuur

kooplieden

±

huisgezinnen.

'i

blijkbaar in zelf,

die de

al te toeschietelijk zullen ge-

de

personen

zij

opgesteld en de Engelschen

moesten geven, wel niet

aangestelde

omstreeks

dus niet geheel betrouwbaar, daar

navraag

op

inlichtingen

weest

is

lijst

tijd

souden moeten gestelt worden,

en

er,

behalve de

zijne dienaren),

zoo

met hunnefamiliënte

17 andere, die in het courthuis verblijf

huyshoudende lieden zijn in de met een teekentje aangeduid en in de hierbovenstaande copie gespatieerd gedrukt.) Buitendien wordt nog van 2 leden gemeld, dat ze in Engeland zijn, waaruit we mogen besluiten, dat ze gewoonlijk ook te Rotterdam verblijf hielden. Dus in 't geheel, volgens de lijst, 55 Adventurers, die te Rotterdam woonden. Dit is nog wel geen groot getal, in vei-gelijking van de duizenden leden, die de Fellowship telde, maar het bewijst toch, dat de manier van handeldrijven in de 17e eeuw geheel anders was dan in de 16e, toen de groote stapel zich nog te Antwerpen bevond. In de 16e eeuw was te Antwerpen alleen het courtbestuur met zijne dienaren gevestigd en de gewone kooplieden woonden allen in Engeland en kwamen, als ze naar Antwerpen wilden exporteeren, zelf tijdelijk over, bij gelegenheid van de 4 groote missen. In de 17e eeuw was dit zelf begeleiden van de koopwaren in onbruik geraakt of ten minste zeer verminderd, 't geen voor Rotterdam al heel duidelijk bewezen wordt door den kleinen omvang van het courthuis, dat zeker niet meer dan honderd personen kon herbergen. De Adventurers in Engeland vertrouwden hunne goederen toe aan de scheepskapiteins van de vloot der Fellowship en zonden ze naar het courthuis, waar hielden,

oorspronkelijke

(De

lijst

—

makelaars ze voor hen verkochten, of wel ze verkochten ze zelf uit Engeland aan de broeders Adventurers te Rotterdam, die zoodoende als tweedehandsgrossiers optraden. Dit meenen wij uit de lijst van 1648 49 te moeten opmaken en 't is in

de

van

—

overeenstemming met den gewonen gang van zaken, zooals men dien overal kan waarnemen in den loop der geschiedenis: zoodra de omstandigheden het toelaten, begint de verdeeling van den arbeid.

I

INHOUD. Blz.

De Merchant Adventurers Inrichting

Adv. Intrede

beteekenis

en

de Middeleeuwen

van de

Fellowship

1

of the Merch.

16« eeuw

in de

der

in

16

Adventurers

in

de

Republiek der Vereenigde

Nederlanden

31

De groots algemeens Intrede in Holland.

court ts Middelburg

—

De court

in

't

Prinsenhof

63 te Delft

.

De komst der Adventurers te Rotterdam De groote strijd met de Staten van Holland De goede jaren van 't verblijf te Rotterdam Onaangename onkosten voor Rotterdam De court tijdens de Engslsche Revolutie

75 "103

126 144

160

172

Vernieuwing van het Rotterdamsche concordaat

Ds

serste Engelsche oorlog.

—

186

Vertrek der court van Rot-

192

terdam

De

court te Dordt. Verval en ondergang der Fellowship

.

.

207

Naschrift

225

Bijlagsn

237

Bij

MARTINUS NIJHOFF

te

's-Gravenhage

is

verschenen:

BALTHASAR BE MOUCIIERON EEN BLADZIJDE ÜIT DE NEDERL. HANDELSGESCHIEDENIS ^ TIJDENS DEN TACHTIGJARIGEN OORLOG

Een

deel. 8vo. Prijs

I

de stoppelaar.

DOOR Mr. J. H.

f 3.25 in linnen band f 3.75

INHOUD. —

AVaarom Pierre de Moucheron in 1530 het ouderlijke Inleidend hoofdstuk. huis verliet en hoe het op dien tijd met handel en scheepvaart in en om Middelburg Pierre de Moucheron koopman te Middelburg tot zijn vertrek naar gesteld was. Pierre de Moucheron en zijn gezin te Antwerpen. Het Autwerpen in 1545. Engelschen handelshuis te Antwerpen na den dood van Pierre de Moucheron. en Nederlanders in de Witte zee. Jan van de Walle en Olivier Brunei. De expeditie van Gillis Hoofman naar de Dwina in 1577. Aanleiding tot het eerste Poolonderzoek. Proefneming van Balthasar de Moucheron om de Zee van Kara te bevaren. Zijne Laatste jaren van het sihepen aan de Dwina in 1584. Stichting van Archangel. handelshuis te Antwerpen. Ballhasar kolonel van de burgerwacht. Overgaaf der stad aan den hertog van Parma. De Moucheron's opnieuw te Middelburg. Toestand van De Westersche navigatie in gevaar. Balthasar de handel en scheepvaart aldaar. Moucheron richt te Middelburg met drie en twintig andere kooplieden het college Pieter de Moucheron agent der consuls te Londen. Conflict met der consiuls op. den politieken agent. Zijn omgang met Walter Raleigh. Hij keert terug naar MiddelMelchior de Moucheron in zijn handel burg. Jacob Cats wordt zijn commensaal. Eerste en Avandel. Balthasar junior en de la Dales te Moscou en te Archangel. jaren van het handelshuis te Middelburg. De voornaamste vennooten. Jacob Valcke en de Buzanval. Overzeesche handelstochten. Uitvoer van graan naar Italië. Nieuwe Balthasar de Moucheron tehuis. Hij """i-t verwikkelingen. Toenemende welvaart. Balthasar de Moucheron zijn testament, verliest zijne vrouw en hertrouwt. aanlegger van de ontdekkingstochten naar de Noordpool. De conferentie te 's-G hage, het akkoord met Prias Maurits en de resolutie der Staten-Generaal Uitkomsten van den eersten Noordschen tocht. Dé opinie van Mei 1594. de Veer en van het publiek. De memorie van Kichard Hakluyt. Het discou De tweede Haagse! Balthazar de Moucheron. De fortificatie van Waigats. ferentie en de daaroj) gevolgde resolutie der Staten-Generaal van 10 Mei 1. het „besoecken ende continueren van de vaert benoorden om in den coninc Voor- en van China ende Japan daer die 't voorleden jaer gelaten is". Het bloedig handelstooneel. Vaar van den tweeden Noordschen tocht. kust van Guinea. Aanslag op Sint George del Mina. De zeeweg b( Moucheron wil voorzien in de de behoefte af Afrika naar Azië. Balthasar Deex] herberghe voor alle Nederlandtsche schepen, dien wech vaerende". naar Isola del Principe. Joris van Spilbergen. Inbezitueming van het eilan thasar laat zich den titel aanleunen van markies. Del Principe weder verlc De vrede van Vervins. Afstand der Nederlanden aan de infante Isabella. contract van 25 Maart 1599 tusschen Prins Maurits met de Staten-Generaal t< en Pieter van der Hagen met Balthasar de Moucheron ter andere zijde tot h v .:: van zekere exploiten en couquesten van oorlog. Het gevolg dat daaraa Handel met Brazilië en Spaansch Indië. Avontuur op Hispani' gegeven. Nieuwe Zouteilandeu. Daniël de Moucheron te Punto del Rer. Reynier ( De capitulaties en de handel op de Schalen van den Le en Fasciardo. De handelsvloot van Balthasar de ^loucheron. Hij vraagt octrooi voor vijft om alleen te mogen varen op zekere nieuwe vreemde havens. Een gr-heii tocht. Nuestra Dona del Rcsario. Prins Maurits en zijn hulperen. — De s B der Vereenigde Oost-Indische Compagnie en Ballhasar de Moucheron. de Moucheron's particuliere handel op Oost-Indië, op de kust van Sofala en tot aan de Roode zee. De juweelen van juffrouw de Moucheron. De kanon den Soesothoeuan van Soerakarta. — Epiloog.

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

—

'

—

—

—

—

—

—

—

—

—

m

BINDING SECT.

HF M5L5

DEC 2

t

1967

Lintum, C. te. De Merchant Adventurers in de Nederlanden

PLEASE

CARDS OR

DO NOT REMOVE

SLIPS

UNIVERSITY

FROM

THIS

OF TORONTO

POCKET

LIBRARY

u

O

C£>

=S %== g LIJ

QjrïiïiM

=O (/)

>^^^Q- o .r-

CO

= ^^ o^= =^ o Q 5= z:

^^U_

_l

(/>

^=CD ^=IU

CM

»-^=^2 3^=^OC< oT^ oo ro

=