:HUHOGJHVFKLHGHQLVLQKHW2QGHUZLMV

:HUHOGJHVFKLHGHQLVLQKHW2QGHUZLMV

.ZDQWLWDWLHIHQFRPSDUDWLHIRQGHU]RHNQDDUGHQLHWZHVWHUVHFRPSRQHQWLQVFKRROERHNHQYRRU

KHWYDNJHVFKLHGHQLV

    



Doctoraalscrip tie Algem ene Geschied enis Begeleid er: Dr. P.H .H . Vries Institu u t voor Geschied enis, Facu lteit d er Letteren Stu d ent: Jonathan Even-Zohar N u m m er: 0112070 Vrou w enw eg 1Z 2322 LJ Leid en 06-42210668 evenzohar@gm ail.com

-1-

:LHGHJHVFKLHGHQLVEHVFKULMIWGRHWKDDURQUHFKWDDQ -W.H . Thijsse , PIRUWUXWKQRPDWWHUZKRWHOOVLW, PIRU-XVWLFHQRPDWWHUZKR LWLVIRURUDJDLQVW, PDKXPDQEHLQJILUVWDQGIRUHPRVWDQGDVVXFK , PIRUZKRHYHUDQGZKDWHYHUEHQHILWVKXPDQLW\DVDZKROH -El-H ajj Malik Shebazz (Malcolm X)

-2-

,QKRXGVRSJDYH

 '((/,6<17+(6((19(5$17:225',1* 1. Inleid ing 1.1 Ond erw erp 1.2 Afbakening 1.3 Diep testu d ies 1.4 Resu ltaat en p robleem stelling 2. Geschied enis van schoolboekond erzoek 2.1 Internationaal vergelijkend 2.2 N ationaal effectief '((/,,21'(5=2(.60(7+2'( 3. Bronnen selectie 3.1. H et tekstboek 3.2. Ond erw ijsniveau 3.3. Method elijst 3.4. H oofd teksten 4. Dataverw erking 4.1. Technische hu lp m id d elen 4.2. Op stellen van raam w erk 4.3. Tijd saand u id ing 4.4. Wereld regio 4.5. Locatie 4.6. Sam envattend e beschrijving 4.7. Geschied enis them a’s 5. Gegevensanalyse 5.1. Relatieve p aginam eting 5.2. Labels als ingangen 5.3. Kw alitatieve vraagstu kken

6 7 8 9 11 12

15 15 16 17 17 17 18 19 20 20 20 25 26 26

'((/,,,*(6&+,('(1,621'(5:,-6,11('(5/$1' 6. Verzu iling 1863-1960 7. Sociale w etenschap 1960-1993 8. Canonisering 1993-2006

28 29 31

'((/,9:$7,6:(5(/'*(6&+,('(1,6" 9. Inleid ing 10. Vergelijkend e m ethod e 11. Verbind end e m ethod e 12. Interd iscip linaire m ethod e

34 35 36 37

'((/9',(37(678',(6 13. Aziatische Tijgers 13.1. Inleid ing en p robleem stelling 13.2. Meting: Tijd en locatie, econom ische geschied enis

40 41

-3-

13.3.

Analyse: Trend s in d e schoolboeken 13.3.1 Trend s in d e Jap anse econom ische geschied enis 13.3.2 Trend s in d e Chinese econom ische geschied enis 13.3.3 Trend s in d e Ind onesische econom ische geschied enis 13.3.4 Conclu sie 13.4. Vergelijkend e w ereld geschied enis: Azië en het Westen 13.4.1 Wanneer en w aarom kw am China achter Eu rop a aan te lop en? 13.4.2 Was d e Jap anse m od ernisatie im itatie of innovatie? 13.4.3 Is Ind onesische ond erontw ikkeling d e schu ld van N ed erland ? 13.5. Conclu sies 14. N om ad en in d e w ereld geschied enis 14.1. Inleid ing en p robleem stelling 14.2. Meting: Wereld regio en geschied enisthem a 14.3. Analyse: Trend s in d e schoolboeken 14.3.1 Am erika 14.3.2 Azië 14.3.3 Mid d en-Oosten en N oord -Afrika 14.3.4 Su bsahara Afrika 14.3.5 Oceanië 14.4. Verbind end e w ereld geschied enis: N om ad en als netw erken 14.4.1 Op kom st Islam 14.4.2 Pax Mongolica 14.4.3 Lange term ijn 14.5. Conclu sies 15. Mens en natu u r in Afrika, Am erika en het Mid d en-Oosten 15.1 Inleid ing en p robleem stelling 15.2 Land bou w in Eu razië: Waar, w anneer en w aarom ? 15.2.1 Analyse: Trend s in d e schoolboeken 15.2.2 H et hu id ige d ebat: Klim aatverand ering en evolu tie 15.3 Waarom red d en Afrika en Am erika het niet? 15.3.1 Analyse: Trend s in d e schoolboeken 15.3.2 H et hu id ige d ebat: Petrischalen en arm oed ige klim aten 15.4 Conclu sies  '((/9,&21&/86,(6 16. Ond erzoeksm ethod e 17. Resu ltaten 18. Eind conclu sie 19. Discu ssie 

44 44 45 46 48 49 52 54 56 58 59 60 62 62 64 65 65 66 66 68 71 75 77 78 78 81 84 85 89 95

97 98 100 101

-4-

7DEHOOHQHQ*UDILHNHQ

)LJXXU2YHU]LFKWYDQUHOHYDQWHVFKRROERHNRQGHU]RHNHQ      )LJXXU0HWKRGHWLMGYDNNHQ        )LJXXU*HRJUDILVFKHYHUGHOLQJLQZHUHOGUHJLR·V      )LJXXU7RSMDDUWDOOHQHFRQRPLVFKHJHVFKLHGHQLV$]Ls      )LJXXU(FRQRPLVFKHJHVFKLHGHQLVYDQ$]LsFKURQRORJLVFKSHUPHWKRGHWLMGYDNLQWHUYDOYDQMDDU )LJXXU)UHTXHQWLHYHUGHOLQJ$]LDWLVFKHORFDWLHV      )LJXXU$]LDWLVFKHSDUDSOXWHUPHQYRRUORFDWLHV      )LJXXU3DJLQD·VSHUORFDWLHRYHUPHWKRGHWLMGYDNNHQ      )LJXXU6SUHLGLQJ-DSDQVHHFRQRPLVFKHJHVFKLHGHQLVRYHUGHPHWKRGHWLMGYDNNHQ   )LJXXU6SUHLGLQJ&KLQHVHHFRQRPLVFKHJHVFKLHGHQLVRYHUGHPHWKRGHWLMGYDNNHQ   )LJXXU6SUHLGLQJ,QGRQHVLVFKHHFRQRPLVFKHJHVFKLHGHQLVRYHUGHPHWKRGHWLMGYDNNHQ   )LJXXU3DJLQDPHWLQJ´1RPDGHQLQGHZHUHOGJHVFKLHGHQLVµ     )LJXXU7RSORFDWLHVYDQQRPDGHQ       )LJXXU3DJLQDPHWLQJRSFKURQRORJLVFKHRUGHQLQJYRQGVWHQRSZHUHOGUHJLRHQJHVFKLHGHQLVWKHPD )LJXXU$DQWDOYRQGVWHQSHUPHWKRGHWLMGYDNJHJURHSHHUGRSZHUHOGUHJLR    )LJXXU$DQWDOYRQGVWHQSHUPHWKRGHWLMGYDNJHJURHSHHUGRSJHVFKLHGHQLVWKHPD   )LJXXU&KURQRORJLVFKRYHU]LFKWRSZHUHOGUHJLRJHJURHSHHUGHYRQGVWHQ    )LJXXU6FRUHYDQZHUHOGUHJLR·V        )LJXXU*HQRHPGHODQGERXZORFDWLHV       )LJXXU*URHQHJHVFKLHGHQLVYDQ$PHULNDHQ6XEVDKDUD$IULNDRYHUGHPHWKRGHWLMGYDNNHQ  )LJXXU2YHU]LFKWEHVFKULMYLQJHQYDQRQWZLNNHOLQJ,QGLDDQVHEHVFKDYLQJ    )LJXXU5HODWLHYHPHWLQJQDDUJURHQHJHVFKLHGHQLVSHUZHUHOGUHJLR    )LJXXU2YHU]LFKWEHVFKULMYLQJHQYDQNOLPDDWLQ$IULND     

                      

%LMODJHQ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 

Algem een resultatenoverzicht H oofd lijnen econom ische geschied enis van Azië Resultaten m eting naar oorsprong land bou w Resultaten m eting van “groene geschied enis” Resultaten m eting naar rol van ziektes in Am erika Bibliografie, w ebsites en geraad p leegd e archieven



-5-

'((/6<17+(6((19(5$17:225',1*

,QOHLGLQJ

Bij het ingaan van d e laatste fase van m ijn d octoraalop leid ing w as alleen zeker d at ik iets w ild e d oen m et w ereld geschied enis. N a een stage bij d e Eu rop ese Vereniging van Geschied enisleraren, EUROCLIO, is ook d u id elijk gew ord en w at er m ee m oest gebeu ren. Ik besloot te ond erzoeken in w elke m ate er sp rake w as van een w ereld historisch p ersp ectief in het N ed erland se geschied enisond erw ijs en w ild e d e kw aliteit hiervan bep alen. Zo kon een literatu u rstu d ie gecom bineerd w ord en m et een tekstanalyse. In eerste instantie bleek d at het niet m ogelijk zou zijn om d e schoolboeken te ond erzoeken op hu n w ereld historisch p ersp ectief DQ VLFK. Om toch inzicht te krijgen in d e m anier w aarop d e geschied enis van d e w ereld aan schoolkind eren ond erw ezen w ord t is er besloten al d e niet-w esterse geschied enis in kaart brengen. Er is vervolgens een systeem ontw orp en om alle gevond en vond sten netjes te categoriseren en te w egen. In d it ond erzoek zijn jam m er genoeg bij lange na niet alle gegevens gebru ikt, m aar staan d rie sp ecifieke them a’s centraal. Deze vertegenw oord igen telkens een and ere m ogelijke invalshoek, zow el in d e d atabase als in d e literatu u r. Sam en ku nnen d eze FDVH VWXGLHV inzicht geven in d e p rocessen d ie zich afsp elen in het N ed erland se geschied enisond erw ijs m et betrekking tot het niet-w esten en ku nnen ze antw oord geven op d e vraag: “H oe geglobaliseerd is het N ed erland se geschied enisond erw ijs?” 2QGHUZHUS In tegenstelling tot het gros van het geschied enisond erzoek, gaat het in d eze scrip tie niet over het zo exact m ogelijk w eergeven een gebeu rtenis in het verled en. H et ond erw erp van d it ond erzoek is het vak geschied enis zelf: een continu ü m d at zich u itstrekt tu ssen d e eerste geschied enislessen op d e basisschool en het acad em ische beroep . Gangbaar is het om d it continu ü m in tw eeën te d elen m et aan d e ene kant het geschied enisond erw ijs en aan d e and ere kant het geschied enisond erzoek, om d at d eze p olitiek en cu ltu reel gezien verschillend e d im ensies van het vak vertegenw oord igen. Ook w ord t er ond erscheid gem aakt tu ssen p u blieksgeschied enis en geschied enisw etenschap .1 De eerste ond erverd eling vertegenw oord igt d e verschillend e beroep en d ie een historicu s kan u itoefenen: voor d e klas staan of zelfstand ig ond erzoeker zijn. De tw eed e ond erverd eling beoogt het verschil tu ssen geschied enis in het p u blieke d om ein en geschied enis in het acad em ische veld . Sim p el gesteld

d raait

het

om

het

verschil

tu ssen

bijvoorbeeld

erfgoed ,

m u sea

en

1 E. Jonker, ‘Sotto Voce. Id entiteit, bu rgerschap en d e nationale canon’, in: M. Grever ed s., &RQWURYHUVHV5RQG GH&DQRQ (Assen 2006), 13.

-6-

bevrijd ingsherd enkingen aan d e ene kant en w etenschap p elijk u itgevoerd archiefond erzoek en inhou d elijke d iscu ssies aan d e and ere kant.2 Beid e ond erverd elingen behoren, ond anks d e verschillend e u itgangsp u nten en cu ltu ren, tot het vak geschied enis. In d it ond erzoek w ord t een kop p eling tu ssen geschied enisond erzoek en geschied enisond erw ijs gem aakt, w anneer gevraagd w ord t hoe w ereld historisch d e N ed erland se schoolboeken voor het vak geschied enis zijn. Wereld geschied enis, ofw el *OREDO +LVWRU\ is een strom ing binnen d e

geschied enisw etenschap d ie sind s d e jaren zeventig in p op u lariteit toeneem t.3 In d rie FDVHVWXGLHV, in d it ond erzoek d iep testu d ies genoem d , w ord en verschillend e w ereld historische them a’s – elk stoelend op een and er asp ect van *OREDO +LVWRU\ – ond erzocht op hu n aanw ezigheid in d e N ed erland se schoolboeken. 

$IEDNHQLQJ In d it ond erzoek w il ik in kaart brengen w elke niet-w esterse geschied enis in d e schoolboeken tu ssen 1975 en 2005 is beland , hoe logisch d eze geïntegreerd is in het cu rricu lu m en w elke trend s er w aar te nem en zijn. Deze p eriod e is gekozen om d at het beleid d at in d e jaren zestig gem aakt w erd om een internationale d im ensie in het geschied enisond erw ijs van d e ond erbou w in te voeren, p as rond 1975 in d e boeken terecht kw am .4 Een stu d ie van Antoon d e Baets naar d e aand acht voor niet-w esterse cu ltu ren tu ssen 1945-1984 in Vlaam se schoolboeken, bevestigt d eze verand ering in d e eerste helft van d e jaren zeventig.5 In N ed erland ontstond en aan het eind e van d e jaren zestig tal van initiatieven m et betrekking tot het geschied enisond erw ijs, gewnsp ireerd d oor d e op kom end e sociale w etenschap p en.6 In hoofd stu k 3 van d it d eel kom ik u itvoerig teru g op d e ontw ikkeling van het N ed erland se geschied enisond erw ijs. N aast d eze p raktische afbakening van het schoolboekond erzoek, is d e inhou d elijke afbakening als volgt ged efinieerd : Elke eigen en au tonom e niet-w esterse ervaring d ient system atisch in kaart te w ord en gebracht.7 H et gaat d an om het d oen van “vond sten” w aar een niet-w esterse d im ensie een actieve rol sp eelt. Typ ische vond sten zijn antw oord en op vragen als: H oe kw am m en in

Ibid em , 18. K. David s, *OREDO+LVWRU\HQGH¶FDQRQ·YDQGH1HGHUODQGVHJHVFKLHGHQLV (KN AW, Am sterd am 2005), 6. 4 J.G. Toebes, *HVFKLHGHQLV(HQYDNDSDUW"(N ijm egen 1981), 268. 0HWGHNRPVWYDQGH0DPPRHWZHWPRHVWKHW JHVFKLHGHQLVRQGHUZLMV]LFKODWHQEHLQYORHGHQGRRUPHWKRGHQXLWGHVRFLDOHZHWHQVFKDSSHQHQPRHVWKHW]LFKRULHQWHUHQ RSRQWZLNNHOLQJHQLQGHJHVFKLHGZHWHQVFKDS]RDOVVRFLDDOHFRQRPLVFKHJHVFKLHGHQLVFRPSDUDWLHYHJHVFKLHGHQLV PHQWDOLWHLWVHQSV\FKRORJLHJHVFKLHGHQLV2RNWKHRUHWLVFKHHQPHWKRGRORJLVFKHKHURULHQWDWLHDeze verlegging van ond erw erp keu ze w as d e eerste stap naar een internationale d im ensie. 5 Baets, A. d e, 'H)LJXUDQWHQYDQGH*HVFKLHGHQLV.+RHKHWYHUOHGHQYDQDQGHUHFXOWXUHQZRUGWYHUEHHOGHQLQ KHULQQHULQJJHEUDFKW, (H ilversum 1994), 199. 6 Toebes, *HVFKLHGHQLVHHQYDNDSDUW", 317-332 7 Alle tijd sp eriod es zijn in het ond erzoek m eegenom en. 2

3

-7-

China aan eten? Welke hand elsrou tes gebru ikten d e Arabieren? Wat w as d e m ilitaire kracht van Jap an? Was Siberië leeg toen d e Ru ssen het veroverd en? Dit ond erscheid tu ssen geschied enis van het Westen enerzijd s en van het niet-w esten and erzijd s is onoverkom elijk arbitrair. Ond anks het feit d at d e term “het w estenµ d agelijks gebru ikt w ord t in d e p olitiek en d e m ed ia, kom t hij voort u it een aanw ijsbare trend in d e historische cu ltu u r om d e eu rocentrische historische genealogie in stand te hou d en.8 Deze m aakt gebru ik van een ku nstm atige tu nnelvisie. De geschied enis vangt aan bij d e Mesop otam iërs en d e Egyp tenaren om vervolgens via d e Grieken en d e Rom einen d e West-Eu rop ese m id d eleeu w en, d e tijd van ontd ekkingen, d e ind u striële revolu tie, im p erialism e en d e w ereld oorlogen te beslaan. Door in d it ond erzoek d e geschied enis van het Westen – d e Christelijke en blanke m aatschap p ijen in Eu rop a en u it Eu rop a ontsp roten land en – te ond erscheid en van d e rest, ontstaat er een u itgebreid e d ataset van een groot ged eelte van d e geschied enis w aar d iverse ond erzoeken m ee ged aan ku nnen w ord en.9 Om p raktische red enen is d e Orthod ox-Christelijke w ereld (Oost-Eu rop a en Ru sland ) als Westers gezien. Ook is d e Jood se w ereld hiertoe gerekend . Wanneer bijvoorbeeld gesp roken w ord t over d e staat Israël, is d it ook gezien als Westerse Geschied enis, om d at het gaat om een sam enleving van hoofd zakelijk Westerse m igranten.10 Dit is vergelijkbaar m et bijvoorbeeld Argentinië, d at ook – behalve in het geval van Ind ianen – gezien w ord t als Westers. Ik kom hier in d eel II op teru g. 'LHSWHVWXGLHV Door m id d el van d rie d iep testu d ies m et verschillend e interp retatiekad ers w ord en d e ond erzoeksresu ltaten w eersp iegeld aan d rie w ereld historische ond erzoeksm ethod es. De gekozen them a’s zijn kort toegelicht: H et them a “Aziatische Tijgers” slu it aan op d e d ebatten d ie gegroeid zijn u it verschillend e stu d ies naar d e p olitieke, econom ische en cu ltu rele op kom st van het Westen, ten op zichte van een achterblijvend e Oosten vanaf ongeveer 1500. H ierin is geconstateerd d at Azië een lange tijd ‘voorliep ’ op het Westen, terw ijl Eu rop a voornam elijk op kw am d oor d e hoge m ate van concu rrentie tu ssen m ilitair-fiscale staten. De m ate w aarin m en d e ontw ikkeling van Azië een eigen geschied enis geeft, w ord t hier ond erzocht. De hoofd lijnen en trend s van d e Japanse, Ind onesische en Chinese Geschied enis w ord en vergeleken op kw antitatieve en kw alitatieve 8 G. Allard yce, ‘Tow ard World H istory: Am erican H istorians and the Com ing of the World H istory Course, in: -RXQUDORI:RUOG+LVWRU\(H aw aii 1990), 49. Voor het eerst is d eze trend geconstateerd d oor H .G. Wells d ie in 1920 in 7KH2XWOLQHRI+LVWRU\ opriep tot w ereld geschied enis op school als een basis voor een w ereld gem eenschap m et w ed erzijd s begrip. 9 De voor-Christelijke geschied enis van Eu ropa is ook gezien als Westers. 10 Alleen als het gaat om d e gebeu rtenissen in, of d e geschied enis van, Palestina is een vond st in het ond erzoek m eegenom en.

-8-

w ijze. Deze trend s w ord en w eersp iegeld aan toonaangevend e ond erzoeken binnen d e vergelijkend e (in d it geval econom ische) w ereld geschied enis. H et them a “ N om ad en in d e Wereld geschied enis” slu it aan op w ereld historisch ond erzoek naar anthrop ologische en aard rijksku nd ige om stand ighed en w aarin d e niet-sed entaire bevolking van d e w ereld verkeerd hebben. Om d at d eze veelal geen geschreven bronnen hebben nagelaten zijn ze historisch voor lange tijd genegeerd . H et d ebat over hu n rol in d e geschied enis sp eelt zich af op d e lange en m id d ellange term ijn. Vanu it het schoolboekond erzoek w ord t hier gem eten w elke them a’s kw antitatief d e overhand hebben en w elke invu lling hier kw alitatief aan gegeven w ord t. Deze trend s w ord en d an w eersp iegeld aan toonaangevend e ond erzoeken binnen d e verbind end e w ereld geschied enis. H et them a “ Mens en natu u r in Afrika, Am erika en het Mid d en-Oosten”slu it nau w aan bij w at zich (QYLURQPHQWDO +LVWRU\ laat noem en. Deze stu d ierichting gaat over d e w isselw erking tu ssen m ens en natu u r. Deze is herhaald elijk, m enen historici binnen d eze stu d ierichting, zeer invloed rijk gew eest op d e loop van d e geschied enis. H et eind e van ijstijd zorgd e voor d e op kom st van land bou w , en u it d e hand gelop en verzilting bracht een eind e aan d e verschillend e land bou w gebied en. Uitbraken van ep id em ieën en and ere natu u rram p en zijn bij ook d eze strom ing ond ergebracht. In hoeverre d e N ed erland se geschied enislesboeken d eze invalshoek gebru iken w ord t hier kw antitatief ond erzocht. Ik richt m e hier op Afrika, Am erika en het Mid d en-Oosten om d at d eze te zien zijn als verliezers in d e w ereld geschied enis. 

5HVXOWDDW HQ3UREOHHPVWHOOLQJ Zoals eerd er aangegeven is het niet m ogelijk om d e m ond ialiteit van het N ed erland se geschied enisond erw ijs volled ig te ond erzoeken binnen d it ond erzoek. H et op zetten van een d atabase in d e gekozen ond erzoeksm ethod e heeft nam elijk w el gezorgd voor d e vorm ing van een com p leet overzicht van d e ond erw ezen niet-w esterse geschied enis, m aar om d at er een grens getrokken is tu ssen het Westen en het N iet-w esten is er toch een hoop inform atie verloren gegaan. Door d e focu s te leggen op d e zogenaam d e au tonom e ervaring van het niet-w esten, blijft allereerst een groot ged eelte van d e intercu ltu rele relaties ongeanalyseerd . Zo kan aan d e hand van d it ond erzoek w el gekeken w ord en naar het verhaal van d e H u nnen, m aar niet naar d at van d e Bu lgaren, terw ijl ze in d e historische w erkelijkheid p rim a te zien zijn als gelijk, of op zijn m inst niet w ezenlijk and ers. H et ond erscheid is zo gem aakt d at allerhand e m anieren w aarop w esterlingen d achten over niet-w esterlingen niet m eegenom en zijn. Vervolgens is het aan d e hand van d e gebou w d e d ataset niet m ogelijk een vergelijkend ond erzoek te d oen naar historische p rocessen. Een verhaal over d e op kom st van het Chinese Rijk

-9-

kan als zod anig niet vergeleken w ord en m et het verhaal zoals d it over het Rom einse Rijk verteld is. Deze bep erkingen geld en echter alleen voor vergelijkingen tu ssen het w esten en het niet-w esten. Ond erzoek naar vergelijkingen en verbind ingen tu ssen entiteiten in het niet-w esten ond erling zijn zeer goed m ogelijk. Al m et al, echter, zou voor een volw aard ige analyse naar het w ereld historisch p ersp ectief ook d e geschied enis zoals d eze van het w esten verteld w ord t, ond erzocht m oeten w ord en. Dit ligt jam m er genoeg bu iten d e ru im te d ie aan d it ond erzoek is toegekend .

Door m id d el van d e kw antitatieve d atabase, d e d rie d iep testu d ies en rekening hou d end m et d e geconstateerd e p roblem en en bep erkingen van d it ond erzoek ku nnen d e grootste verand eringen en ontw ikkelingen in het geschied enisbeeld van het niet-w esten in het N ed erland se geschied enisond erw ijs tu ssen 1975 en 2005 op gem aakt w ord en en kan er antw oord gegeven w ord en op d e hoofd vraag van d eze scrip tie: “ H oe geglobaliseerd is het N ed erland se geschied enisond erw ijs?” 

- 10 -

*HVFKLHGHQLVYDQ6FKRROERHNRQGHU]RHN System atisch en historisch ond erzoek naar schoolboeken is een red elijk jonge d iscip line en kan geschaard w ord en ond er d e sociale (com m u nicatie-)w etenschap p en. H et ond erzoek van geschied enisschoolboeken als bron kan tw ee d oelen d ienen: het in kaart brengen van gelijktijd ige internationale verschillen enerzijd s en het in kaart brengen van d e verand eringen in een nationaal-historisch p ersp ectief and erzijd s. Schoolboekond erzoek is w ereld w ijd een groeiend e ond ernem ing.11 ,QWHUQDWLRQDDOYHUJHOLMNHQG Allereerst w ord en schoolboeken ond erzocht om m isvattingen d ie volken of naties ten op zichte van elkaar hebben, zoals d eze zich voord oen in het ond erw ijs, te verw ijd eren. Dergelijke ond erzoeken w ord en m eestal u itgevoerd d oor internationale organisaties, d ie een team van exp erts ad viezen laten u itbrengen over d e “ fou te” inhou d van een schoolboek. Dergelijke bi- of m u ltilaterale p rojecten zijn in op kom st sind s het ontstaan van het ,QWHUQDWLRQDO &RPPLWWHH RQ

,QWHOOHFWXDO &RRSHUDWLRQ, een organisatie van lerarenverenigingen binnen d e volkerenbond , op gericht vlak na d e Eerste Wereld oorlog.12 H ieru it ontstond en m eerd ere richtlijnen en hand vesten w aarbij regeringen elkaar beloofd en d e lesboeken te herzien om zo d e leerlingen niet een eenzijd ig beeld op te leggen. Dit systeem bleek niet goed te w erken om d at overhed en ond erw ijs graag in eigen hand hield en.13 N a d e Tw eed e Wereld oorlog is d e op gesteld e m issie op gep akt d oor UN ESCO en d e Raad van Eu rop a. N a het op stellen van gezam enlijke d oelen in 1949, kw am en er m id d elen vrij voor and ere p rojecten w aarbij m en in het geval van het schoolvak geschied enis beled igend e stereotyp es trachtte te verw ijd eren om zo conflicten te voorkom en.14 Vanaf d e jaren vijftig en zestig kw am en er concretere ond erzoeken en p rojecten ond er leid ing van het Du itse Georg Eckert Institu u t. Vanaf d e jaren negentig – vooral d ankzij d e val van d e Mu u r hebben

het

EUSTORY-p roject

van

de

Körber-Stiftu ng

en

de

Eu rop ese

Geschied enislerarenvereniging Eu roclio zich gestort op vergelijkingen van tekstboeken als een m id d el om p ostconflictgebied en te stabiliseren en om d iscrim inatie u it een nationaal verhaal ten op zichte van een m ind erheid te vind en en te verw ijd eren.15 Ook het streven naar een p erm anente

11 Foster, S.J., ‘The Critical Im p ortance of H istory Textbook Research’. In: Foster, S.J. ed s., :KDWVKRXOGZHWHOO WKH&KLOGUHQ",QWHUQDWLRQDO3HUVSHFWLYHVRQ6FKRRO+LVWRU\7H[WERRNV, (Charlotte 2006), 2. Ook P. Stearns, 0HDQLQJ RYHU0HPRU\5HFDVWLQJWKH7HDFKLQJRI&XOWXUHDQG+LVWRU\, (Chapel H ill 1993), 8-10. 12 F. Pingel, 81(6&2*XLGHERRNRQ7H[WERRN5HVHDUFKDQG7H[WERRN5HYLVLRQ (Parijs 1999), 7. 13 Ibid em , 8. 14 Ibid em , 8. De pu blicatie w as getiteld $+DQGERRNIRUWKH,PSURYHPHQWRI7H[WERRNVDQG7HDFKLQJ 0DWHULDOVDV$LGVWR,QWHUQDWLRQDO8QGHUVWDQGLQJ 15 De m issies van d eze organisaties zijn te vind en op http:/ / w w w .gei.d e/ ind ex.p hp?id =m ission&L=1, http :/ / w w w .koerber-stiftu ng.d e en http :/ / w w w .eu roclio.eu

- 11 -

verbetering van m ethod ologie in het voorm alige com m u nistische Eu rop a w ord t als d oel geacht voor vergelijkend ond erzoek. Daarbij zijn er w ereld w ijd tientallen voorbeeld en te noem en van het geschied enisond erw ijs als een kw estie van internationale p olitiek. Zo zijn controversiële u itingen van historischnationalism e bijna d agelijks te constateren in vooral Jap an, China, Korea en Taiw an, m aar ook in Zu id -Afrika, d e Verenigd e Staten, Iran, Au stralië en Pakistan.16 Reacties op d ergelijke controverses zijn steed s te vind en in d e sfeer van internationaal vergelijkend ond erzoek en het op richten van internationale herzieningscom m issies, het hou d en van d iscu ssiesym p osia en het p u bliceren van ad viezen. Zo kan schoolboekond erzoek en herziening gezien w ord en als een d ip lom atiek m id d el. 

1DWLRQDDOHIIHFWLHI Zow el in d e p olitiek als in d e w etenschap is sind s d e op kom st van d e sociale w etenschap ook in nationale context kritisch gekeken naar d e inhou d , d e m ethod es en d e d id actische w aard en van schoolboeken, van verschillend e vakken en m et verschillend e d oelen op het oog. Met betrekking tot geschied enisond erw ijs in N ed erland blijkt d at d e w etenschap van schoolboekond erzoek ond ergew aard eerd is en vaak op het niveau van d octoraalscrip ties blijft hangen, terw ijl ond erw ijshervorm ers, in navolging van het p u blieke d ebat, nau w elijks aand acht bested en aan d ergelijk ond erzoek. N iet w etenschap p elijk ond erzoek naar d e inhou d

van d e boeken en

naar lop end e

historiografische trend s, m aar p u blieksgeschied enis blijkt d e voornaam ste m otor achter ond erw ijshervorm ingen te zijn. Telkens verloop t het zo d at allereerst een m inister zijn of haar stem p el w il d ru kken op d e natie d oor het nood zakelijke historisch besef te red d en of te herstellen. Een com m issie w ord t d an op gericht om d ocenten, vakd id actici en historici in het land te raad p legen om vervolgens zelf id eeën u it te w isselen over d e beste verp akking van d e geschied enis. Dit is zow el d e gang van zaken gew eest in aanloop naar d e eerste grond ige hervorm ingen van het vakgebied in 1968, als bij d e vorm ing van Com m issie WIEG in 1990, Com m issie De Wit in 1999, Com m issie De Rooy in 2001 en Com m issie Van Oostrom in 2006. Stu k voor stu k hebben zij eigen lijnen u itgezet voor geschied enis in het voortgezet ond erw ijs zond er gestru ctu reerd ond erzoek te d oen naar d e bestaand e m ethod es, en d e ontw ikkelingen van d eze tot d e eigen tijd (trend s). Dit is te verklaren u it d e tend ens van ond erw ijshervorm ers om voornam elijk bezig te zijn m et aan d e ene kant reageren of aanslu iten op d e voorgaand e ond erw ijshervorm ingen en aan d e and ere kant nieu w en d u u rzaam beleid te vorm en. Binnen d it Een overzicht van geschied enis gerelateerd e politieke nieu w s is te vind en op w w w .hnn.u s en op w w w .eu roclio.eu / sm f112 16

- 12 -

kad er lijkt er w einig ru im te te zijn voor ond erzoek naar d e effectiviteit van voorgaand e ond erw ijsm ethod es. Wel zijn er enkele toonaangevend e institu ten in N ed erland d ie voornam elijk op p roject basis w erken aan schoolboekond erzoek en ad viezen.17 Dit p roces is zichtbaar in d e verbred ing van het vak in d e jaren tachtig, nad at het vak in d e jaren zeventig behou d en w as gebleven voor vakkenbind ing m et m aatschap p ijleer en aard rijksku nd e ond er d e noem er :HUHOGRULHQWDWLH.18 Op term ijn leid d e d it tot een d u id elijke ingreep in 1993 m et d e verm ind ering van het aantal lesu ren.19 Men ging toen op zoek naar and ere d id actische d oelstellingen, w ed erom zond er d at er schoolboekond erzoek aan te p as kw am . De com m issies d ie elkaar hierna op volgd en sp raken telkens vanu it d id actische oogp u nten over m ethod ologie, terw ijl het inhou d elijk continu over d e N ed erland se geschied enis bleef gaan.20

Au teu r en Titel

Jaar

Typ e

Stu d ierichting

Schoolboeken

Ond erw erp

Method e

Ton van Dru nen,

1987

Doctoraal-

N ed erland s

1920-1980

Geschied enis van

Onbekend

(WQRFHQWULVPHHQ

scrip tie

Jap an

JHVFKLHGHQLV

A. De Baets,

1988

Proefschrift

Geschied enis

1945-1984

%HHOGYRUPLQJRYHUQLHW ZHVWHUVHFXOWXUHQ

Beeld vorm ing van

Kw antitatief

N iet-w esterse

en

Culturen in Vlaam se

kw alitatief

Boeken R.Wolfs,H .Donkers,

1992

'HUGHZHUHOGLQ

Ond erzoek,

Ontw ikkelings-

Artikel

stu d ies

1985-1990

KHGHQGDDJVH

JHVFKLHGHQLVERHNHQ

Ineke Mok, ,QGHEDQ

Derd e Wereld in

Kw antitatief

Econom ie,

en

Aard rijkskund e en

kw alitatief

Geschied enisboeken 1999

Proefschrift

N ed erland s

1876–1992

YDQKHWUDV

Rassen in d e

Vertoog-

aard rijkkund e

analyse

schoolboeken. L. H ogervorst9DQ HWQRFHQWULVPHQDDU FXOWXXUUHODWLYLVPH

2004

Doctoraalscrip tie

Geschied enis

1945-2000

Surinam e en

Kw antitatief

Ind onesië in d e

en

schoolboeken.

kw alitatief

)LJXXU2YHU]LFKWYDQUHOHYDQWH VFKRROERHNRQGHU]RHNHQ

17 Stichting Leerplan Ond erzoek, gevestigd in Arnhem . Lerarenopleid ingen als het ICLON in Leid en, Fontys in Tilbu rg en ULO in Am sterd am en het Ond erw ijsm u seu m in Rotterd am 18 L. Dorsm an, E. Jonker, en K. Ribbens, +HW=RHWHQKHW=XXU*HVFKLHGHQLVLQ1HGHUODQG, (Am sterd am 2000), 118-119 19 A. Wilschu t, =LQYROOHHQ/HHUEDUH*HVFKLHGHQLV+LVWRULVFKHDFKWHUJURQGHQELMKHWUDSSRUWYDQGH&RPPLVVLH +LVWRULVFKHHQ0DDWVFKDSSHOLMNH9RUPLQJ (2001). http :/ / hom e.casem a.nl/ w ilschu t/ zinvol.htm 20 P. d en Boer, *HVFKLHGHQLVRS6FKRRO=HVYRRUGUDFKWHQRYHUKHWJHVFKLHGHQLVRQGHUZLMV, (Am sterd am 1998), 98-99

- 13 -

Op het gebied van w etenschap p elijk schoolboekond erzoek is het beeld rooskleu riger. Een overzicht van schoolboekond erzoeken m et niet-w esterse ond erw erp en toont echter w el een ond erontw ikkeling m et betrekking tot ond erzoeksniveau .21 Als w e d e hierboven genoem d e stu d ies bekijken, d an is geen eend u id ige m ethod ologie aan te w ijzen. Alleen is het zo d at m en zich telkens voorneem t een kw antitatieve basis te vorm en om d aar

kw alitatief

over

te

oord elen.

Exp erts

u it

de

com m u nicatiew etenschap p en,

ond erw ijssociologie, cu ltu u rhistorici en beleid sm akers hebben zich over d eze kw estie gebogen en er zijn m eerd ere analysem ethod es van schoolboeken geform u leerd .22 Deze zijn te categoriseren in d rie hoofd lijnen: 1. H erm eneu tisch ond erzoek, w aarbij teksten ond erzocht w ord en op d e gebru ikte beschrijvingen. Deze analysem ethod e leent veel theorie u it d e literatu u rw etenschap p en w aarbij GHPDQLHUZDDURS

iets YHUZRRUG w ord t het voornaam ste belang is.23

2. Kw antitatief ond erzoek, w aarbij d e inhou d op ru im te en frequ entie in kaart w ord t gebracht. :DWer verteld w ord t in d e boeken w ord t hier JHPHWHQ in d e ru im te. 3. Kw alitatief ond erzoek, w aarbij gekozen criteria p ositief of negatief beoord eeld ku nnen w ord en op basis van een kw antitatief ond erzoek. In het hoofd stu k *HJHYHQVDQDO\VH in Deel II kom ik teru g op w elke m ethod es gebru ikt zijn, en w elke zijn blijven liggen.24

21 Meerd ere ond erzoeken zijn ged aan naar d e beeld vorm ing in d e N ed erland se schoolboeken ten aanzien van Du itsland , Ru sland of Eu rop a. 22 Ru d olf Piw ko, 'DV7KHPDGHU7HLOXQJHQ3ROHQVLQUXVVLVFKHQXQGSROQLVFKHQ6FKXOJHVFKLFKWVEFKHUQLQ GHUHUVWHQ+lOIWHGHV-DKUKXQGHUWV6FKXOKLVWRULH]ZLVFKHQ:LVVHQVFKDIWXQG*HVFKLFKWVSROLWLN, (Berlin 2002) 1922 (http:/ / w w w .d iss.fu -berlin.d e/ 2002/ 82/ ind ex.htm l) 23 I. Mok, ,QGHEDQYDQKHW5DV, $DUGULMNVNXQGHWXVVHQ:HWHQVFKDSHQ6DPHQOHYLQJ, (Am sterd am 1999), 377. 24 J. N ichols, 0HWKRGVLQ6FKRRO7H[WERRN5HVHDUFK in: ,QWHUQDWLRQDO-RXUQDORI+LVWRULFDO/HDUQLQJ7HDFKLQJ DQG5HVHDUFK9ROXPH1XPEHU(Oxford 2003), 16. (http :/ / w w w .centres.ex.ac.uk/ historyresou rce/ jou rnal6/ nichollsrev.pd f )

- 14 -

'((/,,21'(5=2(.60(7+2'(



%URQQHQVHOHFWLH +HW7HNVWERHN

Om d e niet-w esterse geschied enis zo goed m ogelijk in kaart te brengen zijn er m eerd ere keu zes gem aakt. Welke p rim aire bronnen m oeten er behand eld w ord en? Wat vorm t d e rod e d raad in het geschied enisond erw ijs? Een geschied enisles kan bestaan u it vele com p onenten. H et m eest variabel is d e p ersoonlijke inbreng van d e d ocenten en d e aanvu llend e lesm aterialen. Trad itionelere toevoegingen zijn w erkboeken en toetsbu nd els, d ie vooral gericht zijn op herhaling als d id actisch m id d el. Sind s 1995 zijn aan verschillend e lesp akketten d igitale hu lp m id d elen toegevoegd . De m eest p erm anente com p onent is echter het hand boek voor d e leerlingen. Deze neem t een centrale p ositie in d e lessen. Daarbij vorm t het tekstboek een p erfect ond erw erp en m id d el voor een ond erzoek. 2QGHUERXZ'H9HUSOLFKWHHQ7RWDOH*HVFKLHGHQLV H et ond erzoek bep erkt zich allereerst tot tekstboeken voor het ond erw ijsniveau H AVO-VWO, voor d e leeftijd 12-15. De achterliggend e ged achte is tw eeled ig. Alle N ed erland se leerlingen ontvangen verp licht geschied enisond erw ijs in d e ond erbou w . Belangrijker nog is het feit d at alle m ethod en binnen d rie jaar een com p leet overzicht van d e geschied enis w illen overd ragen. Van het ontstaan van d e m ens tot aan d e hu id ige tijd . 25 Er is gekozen voor een analyse van boeken behorend tot het H oger Algem een Voortgezet Ond erw ijs (H AVO) en Voorbereid end Wetenschap p elijk Ond erw ijs (VWO), om d at gebleken is d at sam enstellers van lesm aterialen veelvu ld ig hu n m aterialen in eerste instantie m aken voor d eze ond erw ijscategorieën om hier vervolgens “ slap p e aftreksels” van te m aken voor d e lagere ond erw ijsniveau s.26 Op d eze w ijze om vat het ond erzoek d e m eest com p lete en oorsp ronkelijke schrijfsels van d e sam enstellers.

25 Toebes, *HVFKLHGHQLVHHQ9DN$SDUW", 251 Sind s 1971 w ord t getracht d e lesstof van d e ond erbouw te verd ikken om een w ereld orientatie te schepp en, terw ijl d e bovenbou w d aar is voor verd ieping. 26 Citaat u it een gesp rek m et Stephan Klein, lerarenopleid er aan het ICLON , Oktober 2006

- 15 -

30HWKRGHOLMVW Vervolgens is aan d e hand van com p lete inventarisatielijsten van beschikbare, d oor d e overheid goed gekeu rd e leerm id d elen in d e jaren 1980 en 1995 een selectie gem aakt.27 H et bleek helaas niet m ogelijk d eze lijst te baseren op hard e criteria als m arktaand eel of algem een

)LJXXU0HWKRGHWLMGYDNNHQKHU]LHQLQJGUXN 

-DDU 0HWKRGH 1976 1977 1979

Geschied enis in ond erw erp en Onvoltooid Verled en Op zoek naar het verled en (1)

1979

H oe m ensen verand eren

1980 1980 1984

Sp rekend Verled en (1) Kijk op d e tijd (1) Op zoek naar het verled en (2)

1984

Kijk op d e tijd (2)

1985 1986

Vragen aan d e Geschied enis (1) Verled en Tijd ?

1986

Levend e Geschied enis (1)

een tiental geschied enisd ocenten w aar via d e e-m ail m ee is

1990 1992

Sp rekend Verled en (2) Sp oren (1)

gecom m u niceerd .28

1994

Levend e Geschied enis (2)

1995 1998 1999

Vragen aan d e Geschied enis (2) MeMo (1) Sp oren (2)

1999

Sp rekend Verled en (3)

2000 2004 2004 2005

Sfinx (1) MeMo (2) Sfinx (2) Sp rekend Verled en (4)

gebru ik, om d at d e nog bestaand e u itgevers niet bereid w aren d eze inform atie te d elen en het in het kad er van d it ond erzoek te veel tijd en m oeite in beslag zou hebben genom en om d eze in d e archieven van u itgeverijen te gaan ond erzoeken. Bovend ien bleken veel u itgevers al failliet of gefu seerd . Wel is d e gekozen lijst bekeken en rep resentatief bevond en d oor led en van d e bestu ren van d e Vereniging Geschied enisd ocenten N ed erland (VGN ), het Institu u t Voor Geschied enis Did actiek (IVGD) en

Daarbij

zijn

er

m eerd ere

m ethod es

geanalyseerd d ie vaker herd ru kt zijn. Deze ku nnen hierd oor gezien w ord en als p op u laire m ethod es. Op basis van d e genoem d e inventariatielijsten en m et behu lp van d e lijst van beschikbare boeken bij d e Koninklijke Bibliotheek

is

een

lijst

op gesteld

van

te

ond erzoeken

lesm ethod es. Aanvankelijk zijn d e m ethod es geanalyseerd bij

het ICLON , w aar d e collectie van het H istorisch Did actisch Docu m entatie Centru m zich bevind t, m aar d e collectie van d e KB bleek com p leter en overzichtelijker. Tot slot is bij d e selectie gekeken naar een gelijkm atige verd eling van d e tekstboeken over d e gekozen p eriod e. De gem aakte ind eling is te zien in Figu u r 2, w aar ook zichtbaar w ord t w elke ind elingen gem aakt zijn in tijd vakken, van telkens 5 jaar. Deze verd eling m aakt d e verschijning van d e losse boeken beter inzichtelijk. Zo bestaat elk ingerichte tijd vak u it ongeveer 500 p agina’s lesm ateriaal, telkens verd eeld over d rie à vier m ethod es (negen à tw aalf boeken). Om d at elke m ethod e u it d rie – in verschillend e jaren u itgebrachte -

lesboeken (voor elke klas in d e

ond erbou w één boek) bestaat, is er bep aald d at het verschijningsjaar van het m id d elste boek het centrale m eetp u nt is. De volled ige lijst heeft u iteind elijk geresu lteerd in 63 boeken d ie in totaal

Inventarisatielijsten van beschikbare geschied enis lesm ethod es in 1980 en in 1995 zijn via SLO op vraagbaar. 28 E-m ail contact tu ssen 17 Oktober 2006 en 23 Januari 2007 m et ond er and ere Frits H ofstra, Antoon d e Baets, Arie Wilschut, Paul H olthu is, Ineke Veld huis-Meester en H enk Petrie 27

- 16 -

12.037 p agina’s besloegen. H ier kan vast verklap t w ord en d at d e gem eten niet-w esterse geschied enis bij elkaar (zond er d e overlap p ingen m ee te rekenen) m aar liefst 1792,4 p agina’s beslaat, w at neerkom t op 15% van het m ateriaal. Ik kom u itgebreid teru g op d e gevond en resu ltaten in m eerd ere hoofd stu kken. De totalen zijn bijgevoegd in Bijlage 1. +RRIGWHNVWHQ De basisteksten en d aarbij gebru ikte illu straties, kaarten, foto’ s en tabellen zijn geselecteerd voor analyse om d at d eze m et zekerheid gezien ku nnen w ord en als d e verp lichte leerstof. H et kw am regelm atig voor d at in d e keu zestof van een tekstboek m eer over niet-w esterse geschied enis te vind en w as. Deze stof had echter m eestal niet d e op zet te behoren tot d e hoofd lijn. Zo ging het vaak eerd er over m ethod ologische asp ecten van het geschied enisond erw ijs, zoals het kritisch leren vergelijken van bronnen. Keu zestof is, zoals d e naam al d u id elijk m aakt, niet verp licht. Als d eze in d e d ataset op genom en zou w ord en, d an w ord t d e d ata instabiel.   'DWDYHUZHUNLQJ

7HFKQLVFKHKXOSPLGGHOHQ Voor het invoeren van d e gegevens is gebru ikt gem aakt van een MySQL-Database, toegankelijk via een beveiligd e internetp agina. Deze d atabase is ontw orp en sam en m et een goed e vriend , N iek d e Moel, stu d ent “ Inform atica, Cu ltu u r en Med ia” aan d e UvA. H ij heeft m e erg geholp en m et hoe d e verschillend e relaties op gebou w d m oesten w ord en en w as beschikbaar voor assistentie w anneer een ond erd eel toch net and ers op gesteld m oest w ord en. H et hebben van een centrale en online toegankelijke d atabase heeft gezorgd voor een consistente w erkom geving, ongeacht d e locatie. Tijd ens het invoerp roces m oest er nam elijk – nood ged w ongen – op verschillend e locaties gew erkt w ord en. MySQL heeft d an het voord eel snel en licht van gew icht te zijn, w aard oor het eenvou d ig w erd grote hoeveelhed en inform atie vanu it een PC in d e bibliotheek in te voeren en op te vragen. H et voornaam ste verw erkingsp rogram m a van d e resu ltaten w erd Microsoft Access. H ier kond en com p lexe analyses in d e d ataset p laatsvind en, evenals d e u itvoer naar overzichtelijke grafieken en tabellen in Microsoft Excel. 

2SVWHOOHQYDQHHQUDDPZHUN In d e zoektocht naar het niet-w esterse elem ent in d e geschied enisboeken zijn zogenaam d e YRQGVWHQ ged aan in d e boeken. Om in het ond erzoek veel kanten op te ku nnen m et het m ateriaal krijgt elke vond st een aantal kenm erken. Allereerst is er d e niet-inhou d elijke inform atie over d e

- 17 -

p recieze locatie (boek, hoofd stu k, p agina), het typ e vond std ata (kaart, afbeeld ing, foto, tekst of tabel) en d e relatieve w aard e van een vond st. H iernaast zijn er ook inhou d elijke gegevens op genom en in d e d atabase m et betrekking tot d e ru im te, tijd en gebeu rtenis. Deze w ord en in d e volgend e p aragraaf u itgebreid toegelicht. Met betrekking tot het d atabase-raam w erk is het belangrijk aan te geven d at d e kenm erken – vanaf hier “ labels” genoem d - “ geschied enisthem a” en “ w ereld regio” , niet exclu sief en u itslu itend zijn. Elke ged ane vond st kan gelabeld w ord en m et m eer d an één geschied enisthem a of w ereld regio. Deze w ord en in d e d atabases in ap arte tabellen op genom en d ie in com binaties of afzond erlijk van elkaar op vraagbaar zijn. Om d at er zoveel verschillend e kenm erken aan vond sten w ord en gegeven en er verschillend e labels toegekend zijn aan d e ingevoerd e gegevens, ontstaan er m eerd ere “ ingangenµ tot d e d atabase. Deze ku nnen d ikw ijls overlap p en. H et op vragen van d e geschied enis van China tu ssen 1500 en 1800 bijvoorbeeld , geeft een resu ltaat w eer w aar veel d u bbele vond sten in zitten, om d at velen m eervou d ig gelabeld zijn. Deze ku nnen echter w eer gegroep eerd w ord en in d e analysefase. Kortom : De gekozen op zet van d e d atabase kan m eerd ere d oelen d ienen en is zeer flexibel, m aar voorzichtigheid m et het op vragen van d e d ata is gebod en. In verband m et het bep alen van een w aard e van een vond st op d e p agina is d e d atabase voorzien van het veld “ p aginafractie” . 29 Wanneer d eze p ositief is ingevu ld beslaat d e vond st d u s niet één of m eer p agina’s, m aar slechts een ged eelte. 7LMGVDDQGXLGLQJ H et bep alen van d e tijd saand u id ing van een vond st gebeu rt op m eerd ere m anieren. Allereerst d raagt het hoofd stu k m eestal een tijd saand u id ing aan het begin, w eergegeven in d e vorm van een tijd balk of in d e titel van het hoofd stu k. Deze is d ikw ijls zeer ru im , en w ord t p as aan een vond st gekop p eld w anneer d eze helem aal geen eigen tijd saand u id ing bevat.30 Meestal, echter, bevatten vond sten een sp ecifiekere tijd saand u id ing. Deze kan behoorlijk variëren van lengte in tijd . Zo kan d e ene keer 1947 genoteerd w ord en voor bijvoorbeeld d e onafhankelijkheid van Ind ia en kan d e and ere keer 1900-2000 ingevu ld w ord en voor bijvoorbeeld d e d ekolonisatie in d e 20e eeu w .

29 Gem eten w ord t of een vond st een gehele pagina in beslag neem t of een d eel ervan is. In het geval d at d e vond st een d eel van een pagina betreft, kan d e w aard e van deze vond st in pagina’s nau w keuriger bepaald w ord en. Er zijn d an tw ee m ogelijkhed en. H et kan een geisoleerd e vond st zijn op een p agina, w aarbij d e w aard e geschat w ord t op 10% (gebaseerd op een gem id d eld e van 20 regels op 1 pagina, en een fractievond st van 2 regels). H et kan ook een vond st zijn op een pagina m et and ere vond sten. In d it geval krijgt d e vond st d e w aard e van bijvoorbeeld 25%, w anneer d e pagina ged eeld w ord t m et 4 and ere vond sten. 30 “ N iet veel later w as het Turkse Rijk ten ond er gegaan” , in een hoofd stuk over d e period e 1880-1920, krijgt bijvoorbeeld d e tijd saand u id ing 1880-1920.

- 18 -

Er zijn ook situ aties w aar noch een sp ecifieke noch een ru im e tijd stoekenning m ogelijk is. Zo kan vaak gerefereerd w ord en aan een eigenschap van een land d ie geen tijd saand u id ing kent, bijvoorbeeld : “ In China w as m en altijd al gew end aan veel ord e en d iscip line” , of: “ Ooit w aren d e eerste m ensen u it China naar Jap an gegaan” . Een gegeven over een sam enleving kan ook (nog) altijd geld end zijn, bijvoorbeeld d e vijf zu ilen van d e Islam . Deze m aken op d at m om ent geen ond erd eel u it van het historische verhaal in d at hoofd stu k, en ontvangen d an ook geen tijd saand u id ing. Wanneer een vond st geen d u id elijke tijd sbep aling kent w ord t het veld “ ooit/ altijd / ond u id elijk” p ositief ingevu ld . :HUHOGUHJLR De eerste afbakening in d e ru im te

)LJXXU*HRJUDILVFKHYHUGHOLQJLQ:HUHOGUHJLR·V

van een vond st geschied t bij d e bep aling van het continent, ofw el w ereld regio. Voor d it ond erzoek heb ik het ond erscheid gem aakt tu ssen Azië, Oceanië, Am erika, N oord -Afrika, Su bsahara Afrika en

het

Mid d en-Oosten.

Deze

verd eling – te zien in figu u r 3 d ient

als

ru w e

geografische

scheid ing van het niet-w esten, w aarbij gelet is op verschillend e rollen d ie d e gebied en innem en in het algem ene verhaal van d e geschied enis van het niet-w esten. Zo is er enerzijd s gekozen voor toegevoegd e verd eling van Afrika in N oord en Zu id , om d at het verhaal van “ Zw art” -Afrika een bed u id end and er is d an van “ Mid d elland se Zee-Afrika” , terw ijl and erzijd s Am erika in d e analyse onverd eeld is gebleven. Deze geografisch bep aald e grenzen zijn in p rincip e onverand erlijk, behalve d aar w aar er sp rake is van verw esterlijking of ontw esterlijking. Zo valt geschied enis van d e Verenigd e Staten af om d at het een w esters land is gew ord en. Geschied enis van d e niet-w esterse bevolking in d it land w ord t alleen m eegenom en w anneer d eze nog als een ap arte entiteit gezien w ord t, zoals het geval is bij een m eld ing van d e op slu iting van Ind ianen in reservaten. And ersom is het ook m ogelijk om niet-w esterse geschied enis in te d elen bij w ereld regio “ Eu rop a” , w anneer het gaat om een niet-w esterse entiteit, zoals het Kalifaat van Cord oba in Sp anje of d e Ottom aanse belegering van Wenen. Dit geld t bijvoorbeeld ook voor d e oorsp ronkelijke bevolking van d e Aziatische step p e, w anneer bekeken vanu it Ru ssisch p ersp ectief.

- 19 -

/RFDWLH Wanneer een vond st eenm aal in een toegew ezen w ereld regio is inged eeld w ord t d eze ook voorzien van d e locatiegegevens zoals d e au teu r d eze d u id t. Zo w ord t een vond st w aarin m eld ing w ord t gem aakt van het 13e eeu w se koninkrijk Groot-Zim babw e ingevoerd ond er w ereld regio Su bsahara en w ord t Groot-Zim babw e genoteerd in het d atabaseveld “ locatie” . Deze m ethod e m aakt het ond er and ere m ogelijk om d e frequ entie te m eten w aarin een locatie p er w ereld regio voorkom t. Daarbij zorgt het voor een nau w keu riger inzicht in d e ond erw ezen nietw esterse geschied enis. Een locatie kan nam elijk erg verschillen van aard . “ Islam itische w ereld ” en “ Moham m ed aans gebied ” zijn voorbeeld en van een locatie van religieu ze aard ; “ Derd e w ereld ” en “ gekoloniseerd e gebied en” van sociale, p olitieke of econom ische aard ; “ Su rinam e” en “ Ghana” van een (bestaand e) staat; “ Tu rkse Rijk” en “ Mongoolse Rijk” van im p eria en “ Eu razië” en “ Ind u svallei” van geografische aand u id ingen.De vrijheid d ie d e au teu r neem t in het d u id en van een locatie w ord t d u s in het ond erzoek overgenom en en kan nad erhand geanalyseerd w ord en. 

6DPHQYDWWHQGHEHVFKULMYLQJ Met het oog op d e kw alitatieve analyse w ord en d e ged ane vond sten voorzien van een korte sam envattend e tekst van d e gegeven geschied enis. Bij het op stellen van d eze beschrijving w ord t enerzijd s gelet op het intact laten van d e d enkw ijze, en eventu ele ELDV van d e au teu r. De red eneringen w aarm ee een au teu r d e geschied enis w il verklaren w ord en d an in versim p eld e zinnen overgenom en. And erzijd s is er d e nood zaak om zo p recies m ogelijk sam en te vatten. Een voorbeeld van d e eerst op stelling is d eze ingevoerd e beschrijving: “ Moham m ed w as een eenvou d ige m an, trou w d e m et een rijke w ed u w e om niet te hoeven w erken.” 31 H ier w ord t bew eerd d at Moham m ed trou w d e om niet te hoeven w erken en d it is zo herkenbaar m ogelijk beschreven. Een voorbeeld van d e tw eed e op stelling is d eze ingevoerd e beschrijving: “ Irrigatie en kanalen, d u s m eer land bou w areaal.” 32 H ier w ord t m et op zet een lang versim p eld verhaal over het graven van kanalen en het bou w en van d ijken op efficiënte w ijze verkleind tot een inform atieve beschrijving. 

*HVFKLHGHQLVWKHPD·V N aast d e ind eling in tijd sp eriod es en w ereld regio’s is er in het kw antitatieve ond erzoek ook een toegevoegd e verd eling aangem aakt aan d e hand van verschillend e strom ingen binnen het 31 Wim F. Kalkw iek en J.J.M. Berend sen, *HVFKLHGHQLVLQRQGHUZHUSHQDVSHFWYDQZHUHOGRULsQWDWLHEUXJNODV (1975 Am sterd am ), 163. 32 J.G. Toebes ed s., 9UDJHQDDQGH*HVFKLHGHQLV(1984 Groningen), 52

- 20 -

geschied enisond erzoek. Deze zijn zo w ijd m ogelijk op gezet w aard oor er vele overlap p ingen ontstaan. H et is echter zo d at ju ist het bezigen van nau w e selectiep roced u res tot geraffineerd ere m etingen leid t. Ik zal d e gekozen toegekend e labels voorts ap art toelichten. Over het algem een slu it d e gebru ikte ind eling aan bij d e hoofd stu kind eling van d e m ethod e 6SRUHQ. Elk hoofd stu k in d eze reeks bestaat u it volgend e ond erd elen: brood verd ienen, bestu ren, d enken en d oen, sam en leven, oorlog en vred e. Dit kom t grofw eg neer op econom ische, p olitieke, cu ltu rele, sociale en m ilitaire geschied enis. %URRGYHUGLHQHQ(FRQRPLVFKHJHVFKLHGHQLV Centraal in het econom ische them a staan ond erw erp en als geld , hand el, goed eren, belastingen, lonen, p rijzen, p rod u ctie, consu m p tie en m arkten. N u is econom ische geschied enis op w etenschap p elijk niveau vaak een erg gecom p liceerd vak. In d e ond erzochte schoolboeken zijn d e gegevens echter vaak erg basaal. Men m oet d an ook bed enken d at het vak Econom ie op scholen p as in d e bovenbou w aan d e ord e kom t. Een typ erend voorbeeld van het niveau van het ond erzochte m ateriaal is m eld ing van het feit d at in 10.000 v. Chr. d e m eeste m ensen in Egyp te granen en p eu lvru chten aten, om d at vlees d u u r w as.33 Veelvu ld ig is een vond st m et een econom isch them a ook p olitiek. Zo m eld t een leerboek u it 1976 d at d e Tu rken in 1400 d e land hand el m et Azië d w angm atig afsloten.34 Dit staaltje p olitieke econom ie krijgt hier d an ook beid e labels. %HVWXUHQ3ROLWLHNHJHVFKLHGHQLV Om d at geschied enis van ou d sher zw aar leu nt op officiele bronnen lijkt p olitieke geschied enis overheersend bij d e vond sten. H et is d an ook een veelom vattend e categorie. Toch kan er ond erscheid gem aakt w ord en tu ssen een aantal verschillend e typ en. Allereerst zijn er vond sten ged aan w aarin een geschied enis van d e m acht van een staat verteld is - ten op zichte van een and ere staat of een and ere tijd . Men m oet d an d enken aan d e op kom st van een Rijk of het verm eld en van het bestaan van een land op een kaart. Wanneer d u id elijk sp rake is van een beleid , w ord t afhankelijk van het typ e beleid ook een label toegevoegd d at d eze kenschetst. Zo is een nationalistische revolu tie te zien als sociale geschied enis m et betrekking tot d e op kom st van d e bew eging in d e sam enleving en als p olitieke geschied enis m et betrekking tot d e p olitieke gevolgen ervan. Beleid ten aanzien van d e m arkt of het m ilieu zal naast het p olitieke label ook d e

33 M.C.J. H eijligers; S.A.J.J. Aarts, 2S]RHNQDDUKHWYHUOHGHQ*HVFKLHGHQLVGRHQ3UHKLVWRULH(J\SWH*ULHNHQ 5RPHLQHQ9RONHQYHUKXL]HQ (1978 Groningen: Wolters-N oordhoff), 95. 34 Wim F. Kalkw iek; W.J. van d er Du ssen, *HVFKLHGHQLVLQRQGHUZHUSHQDVSHFWYDQZHUHOGRULsQWDWLHYZRKDYR OHHUOLQJHQERHN (1976 Am sterd am : Meu lenhoff ed ucatief), 143.

- 21 -

econom ische en d e groene labels krijgen. Uiteraard zijn d e verhalen van koningen, keizers en and ere m achthebbers op genom en in d eze categorie. 

'HQNHQHQGRHQ&XOWXUHOHJHVFKLHGHQLV Bij cu ltu rele geschied enis gaat het in bred e zin om het u it sociaal-d arw inistisch onaangenam e w oord “ beschaving” . In nau w e zin gaat het om d e zogenaam d e “ Cu ltu u r m et een hoofd letter C” , w aar voornam elijk d e beeld end e ku nst m ee bed oeld w ord t. De nau w e zin is vanzelfsp rekend aanw ezig w anneer bijvoorbeeld een foto van een versierd e gou d en w aterkan u it d e Inca cu ltu u r vertoond w ord t.35 Dat d e Maya’s rond 700 al d e loop van d e m aan op d e second e nau w keu rig berekend had d en is een voorbeeld van cu ltu u r in d e bred e zin.36 De them a’s en ond erw erp en d ie ond er d e bred e d efinitie van cu ltu u r – beschaving – vallen zijn in p rincip e heel erg ru im en d ivers. H et gaat om het bou w en van irrigatiew erken, het d om esticeren van hond en, het filosoferen over d e sam enleving en allerhand e, vaak technische m id d elen - om d it alles te ku nnen: Taal en schrift. Zo ku nnen d e levensw ijzen van verschillend e groep en m ensen - zond er een soort beschavingsm eetlat aan te leggen – als “ beschaafd ” of “ cu ltu reel” ged u id w ord en. Cu ltu rele kenm erken zijn d an d e taal, het schrift, d e m entaliteit of norm en en w aard en, w etenschap p elijke en technologische kennis. In d e naam van objectiviteit is het jagen, vissen of verzam elen van voed sel ook te zien als cu ltu rele geschied enis. 

6DPHQOHYHQ6RFLDOHJHVFKLHGHQLV Sociale geschied enis is een relatieve nieu w kom er in d e historiografie, m et nam e geïnitieerd d oor Franse historici van d e “ Annales” school rond 1970. In d it ond erzoek w ord t d it label toegekend aan geschied enis d ie inzichtelijk m aakt hoe m ensen leefd en. Dit is een zeer bred e categorie en kent

vele

raakvlakken

m et

and ere

ged efinieerd e

strom ingen. Centraal staan

sociale

ontw ikkelingen als em ancip aties, gebeu rtenissen als revolu ties en gep resenteerd e sociale gegevens als stratificatie en m obilisatie. Al m et al zijn het d e vond sten d ie d e sociale verhou d ingen in d e sam enleving schetsen. Een p rom inente rol in d e sociale geschied enis sp elen bijvoorbeeld d e verhou d ingen tu ssen d e seksen en d e generaties. Zo vertelt een boek hoe er in het Arabische Rijk van 700 n. Chr. vrou w en in het bestu u r en het leger te vind en w aren. Ook w aren er schrijfsters en com p onisten.37 35 E.W. H eid t; H ans K. Ulrich, .LMNRSGHWLMGJHVFKLHGHQLVPHWKRGHYRRUPDYRKDYRHQYZR, (1979 Den Bosch: Malm berg), 180. 36 K. Warne; L. H ild ingson; A. van d en Eerenbeem t, /HYHQGH*HVFKLHGHQLVOHHUJDQJJHVFKLHGHQLVYRRUGH RQGHUERXZYDQKHWDOJHPHHQYRRUWJH]HWRQGHUZLMVKY, (1986 Am sterd am : Meulenhoff ed u catief), 184. 37 Ibid em , 184.

- 22 -

Mentale of p sychologische geschied enis m et ond erw erp en als tolerantie, d iscrim inatie en ond erw ijs is gelabeld sociale én cu ltu rele geschied enis. De m eld ing d at in 1860 het nationale gevoel in d e gekoloniseerd e gebied en van d e w ereld toenam zow el d oor d iscrim inatie van d e kant van d e Eu rop eanen als d oor d e kom st van Westerse id eeën van vrijheid , gelijkheid en vooru itgang d ie aanzetten tot eigen p olitieke onafhankelijk is hier een voorbeeld van.38 Deze vond st is cu ltu reel d oor d e verand erend e m entaliteit ten op zichte van d e natie w aar m en bij w ild e horen en sociaal d oor d e aanw ezige d iscrim inatie in d e sam enleving. 2RUORJHQ9UHGH0LOLWDLUHJHVFKLHGHQLV Deze categorie is nau w verw ant aan p olitieke geschied enis, om d at d e geschied enis van oorlogen vaak heel nau w aanslu it bij d ie van staten en m achthebbers, en ook om d at staten nou eenm aal vallen en op staan m et historisch beschreven m ilitaire acties. Door d eze categorie echter los te halen van d e p olitieke d im ensie kan bijvoorbeeld ook d e relatie tu ssen technologische ontw ikkelingen van w ap ens en d e intellectu ele ontw ikkeling van strategie en oorlogvoering inzichtelijk w ord en. Ook w ord en d e relaties tu ssen cu ltu rele norm en en w aard en van een sam enleving en d e m anier w aarop m en om gaat m et gew eld of tu ssen sociale ongelijkheid en m ilitaire ond erd ru kking m ogelijk zichtbaar gem aakt d oor toekenning van d it label. Een vond st ontvangt d it label w anneer het gaat over legers en oorlogen aan d e p olitieke kant en over cu ltu ren en sam enlevingen aan d e sociale kant.

Toegevoegd e “ tu ssen-ingangen” voor vond sten zijn: religieu ze, d em ografische, groene en algem ene geschied enis. Ik zal d eze kort toelichten. %RYHQQDWXXU5HOLJLHX]HJHVFKLHGHQLV In w ezen gaat het hier om een ku nstm atige categorie d ie gep laatst kan w ord en bij cu ltu rele geschied enis. Maar om d at religie zo vaak een ap arte rol heeft gesp eeld binnen d e cu ltu u r, en om d at religie eigen raakvlakken kent m et p olitieke, m ilitaire en sociale geschied enis, is er een een scheid ing tu ssen cu ltu rele en religieu ze geschied enis aangebracht. Ond er d it label w ord en ook d e vond sten geschaard d ie bew u st een religieu ze, d anw el bijbelse versie van d e geschied enis vertellen.39

Dalhu isen, 6SUHNHQG9HUOHGHQHHQJHVFKLHGHQLVYDQGHZHUHOG'O (1990 Den H aag), 120. E.W. H eid t; H ans K. Ulrich, .LMN RSGHWLMGJHVFKLHGHQLVPHWKRGHYRRUPDYRKDYRHQYZR, (1984 Den Bosch: Malm berg), 57. bijvoorbeeld hoe rond 1250 v.C afstam m elingen van Abram en Jakob slaven in Egypte w aren gew ord en, hoe ze vervolgens d oor d e Rod e Zee naar Palestina vlu chtten ond er leid ing van Moses en hoe ze d aar d e Kanaanieten van het beste land verdreven 38L.

39

- 23 -

De d efinitie van d eze geschied enisstrom ing is het p laatsvind en van een gebeu rtenis of hand eling m et associatie tot een bovennatu u r, of het nu gaat om regels van een grote w ereld religie of d e om gang van een Dakota-Ind iaan m et een ged od e Bizon. 0HQVHQLQFLMIHUV'HPRJUDILVFKHJHVFKLHGHQLV Dit geschied enisthem a is in w ezen een m ethod ische hu lp w etenschap bij sociaal-econom ische geschied enis d ie vaak statistisch van aard is. H et kan hierbij gaan om p asgeboren m ensen, d od e m ensen, ged od e m ensen, gem igreerd e m ensen of and ere sociale gegevens, zolang d eze m aar nau w keu rig zijn geanalyseerd en vastgelegd . Deze categorie is aangem aakt om het oog voor d etail van d e au teu rs te vatten. +HW0LOLHX*URHQH*HVFKLHGHQLV Deze categorie is overgenom en van het Engelse “ Environm ental H istory” . H et gaat d an ook om zaken d ie d oorgaans niet m et trad itioneel historisch ond erzoek te m aken hebben, m aar biologische of aard rijksku nd ige gegevens bevatten. Als het gaat om klim aatverand ering, verzilting, ep id em ische ziektes of hersenp aninhou d krijgt een vond st d it label. In d e tekst is gebleken d at d eze natu u rlijke om stand ighed en vaak gekop p eld zijn aan een m enselijke hand eling of gebeu rtenis. Op kaarten echter staat aard rijksku nd ige inform atie vaak sim p elw eg genoem d of is er geografische inform atie over p lantengroei of reliëf bijvoorbeeld verw erkt in d e kaart. Ook d an is er sp rake van groene geschied enis. $OJHPHQH*HVFKLHGHQLV Een vond st kan het label “ algem eenµ volgens d e volgend e criteria krijgen: 1.

De gebeu rtenis w ord t d erm ate vaag beschreven in een boek, d at er geen verklarend historische m otief of p roces aan te verbind en valt. Een voorbeeld is d e vond st w aarin m eld ing w ord t gem aakt van een Afrikaan d ie in 1868 d e gebied en ten oosten van Liberia in kaart begon te brengen. De tekst geeft geen verd ere inform atie, w aard oor niet d u id elijk w ord t w aarom d it gebeu rd e, of in w elk licht het bezien m oet w ord en.40

2.

De gebeu rtenis m aakt ond erd eel u it van een p ersoonlijke geschied enis van een p ersoon. Deze vond st krijgt d an het “ Algem een” - label m ee én een sp ecifiekere label, zod at er ond erscheid kan w ord en gem aakt tu ssen d e “ hard e” p olitieke, sociale of d em ografische gegevens, en het algem enere achtergrond verhaal. Een verd rietig verhaal van een

40 K. Warne; L. H ild ingson; A. van d en Eerenbeem t, /HYHQGH*HVFKLHGHQLVOHHUJDQJJHVFKLHGHQLVYRRUGH RQGHUERXZYDQKHWDOJHPHHQYRRUWJH]HWRQGHUZLMVKY, (1986 Am sterd am : Meulenhoff ed u catief), 199.

- 24 -

Am erikaanse sold aat in Vietnam (1970) is w el d egelijk een stu k m ilitaire geschied enis, m aar is ook erg algem een.41 Op d eze w ijze kan het label “ algem een” - w aar d e overige labels een d u id elijke them atische inslag hebben – op zichzelf fu ngeren als een ind icator van “ rand geschied enis” en, w anneer vergeleken m et and ere labels d ie toegekend zijn aan een vond st, gebru ikt w ord en als ond erscheid tu ssen d e sp ecifieke en algem ene inhou d binnen het resp ectievelijk verd er aanw ezige them a.

5*HJHYHQV$QDO\VH 

7KH ILUVW SRVVLELOLW\   LV UDWLRQDO DQG FRQFHSWXDO LQYROYLQJ WKH IRUPXODWLRQ RI D VHW RI WRSLFV

SULRU WR WH[WERRN DQDO\VLV 7KH VHFRQG SRVVLELOLW\ LV HPSLULFDO DQG SUDFWLFDO LQYROYLQJ WKH

SURYLVLRQDODQDO\VLVRIDVDPSOHRIWH[WERRNVXSRQZKLFKWRIRUPXODWHDVHWRIWRSLFV  




In d it ond erzoek is het d e eerste van d e hierbovengenoem d e m ogelijkheid voor analyse d ie gevolgd is. Vóór het bekijken van d e boeken w as al vastgesteld w elke d elen in d e m eting zou d en beland en en w elke niet. Vervolgens is in d e geschied enisthem a’s w el d e tw eed e, m eer p raktische m ethod e gevolgd , d oor telkens op nieu w aan te geven m et w elke ond erw erp en m en te m aken had . Een beetje van beid e d u s. Tot slot w as het m ogelijk d e herm eu ntiek van d e gekw alificeerd e en gekw antificeerd e d ata te ond erzoeken. Een zo breed m ogelijke inventarisatie van d e gegeven geschied enis van het niet-w esten, op voorw aard e d at een niet-w esterse entiteit exp liciet genoem d is, m aakt het m ogelijk om op basis van d e verzam eld e d ata te generaliseren. 

.ZDQWLWDWLHYH3DJLQDPHWLQJ0HWHQLV:HWHQ" Om aan vond sten op een p agina een bep aald m eetgew icht te ku nnen geven, is een eenvou d ige form u le toegep ast d ie in d e p raktijk zeer nu ttig is gebleken. In het geval van een of tw ee geïsoleerd e vond sten krijgt elke vond st een gew icht van 0,1, w anneer er d rie of m eer vond sten op d e p agina zijn, krijgen d eze het gew icht van één ged eeld d oor d e hoeveelheid vond sten. Verd er kan een vond st u iteraard ook een totale p agina beslaan, w anneer d eze – onverd eeld - het gew icht van 1 toegew ezen krijgt. 41 C. van Boxtel; W. Schrover; H . Bu lthu is, 0H0R*HVFKLHGHQLVYRRUGHEDVLVYRUPLQJYZR, (1999 Den Bosch: Malm berg), 146. 42 Mikk, J., 7H[WERRN5HVHDUFKDQG:ULWLQJ, (Frankfu rt 2000), 103.

- 25 -

Er zijn een aantal risico’s verbond en aan een d ergelijke w erkw ijze. Allereerst is het m ogelijk d at d e gew ichten niet klop p en vanw ege verschillend e op m aken in verschillend e boeken of m ethod es. Er is echter nau w lettend gekeken naar d e verschillen in teksthoeveelheid p er p agina, w aaru it is gebleken d at alleen d e m ethod e Sp rekend Verled en een abnorm ale tekstd ichtheid kent. Er treed t echter een au tom atische correctie op bij d e m etingen in d eze m ethod e d oor d e grote hoeveelheid onverp lichte stof p er p agina. H et is vanzelfsp rekend d at d e m eetm ethod es van d it ond erzoek in d it stad iu m enigszins p rim itief zijn en d at p reciezere m etingen m et bijvoorbeeld lettergroottes en w oord entellingen m ogelijk zijn. Deze liggen helaas bu iten het bereik van d it ond erzoek d oor hu n tijd consu m erend e karakter. De p aginam etingen zoals d eze nu verricht zijn, geven naar m ijn m ening een ged egen overzicht, ju ist d oor d e consistente toep assing over alle verschillend e m ethod es. Om d at d e bronnen op system atische w ijze ond erzocht zijn op een geografische vertegenw oord iging, is er w einig sp rake van een im p liciete id eologie achter het ond erzoek.43 De p aginam etingen vorm en d e ru ggengraat van d e kw antitatieve analyse. Uit d eze gegevens ku nnen vragen aan d e d ata gesteld w ord en over d e ru im te van een bep aald ond erw erp of tijd in d e boeken en d e frequ entie kan gem eten w ord en.  /DEHOVDOV,QJDQJHQ

In d e op bou w van d e d ataset zijn “ w ereld regio’s”  en “ geschied enisthem a’ s” gevorm d als “ hard e” ingangen tot d e d ata, om d at ze kw antitatieve d ata op leveren d oor selectie. “ Zachte” categorieën als “ locatie volgens au teu r” en “ sam envattend e beschrijvingen” ku nnen gebru ikt w ord en om frequ entie ten op zichte van elkaar te bep alen. Tu ssen d eze tw ee soorten ingangen zit d e tijd saand u id ing. Daar kan zow el hard als zacht op geselecteerd w ord en. Zo is het m ogelijk een ru im overzicht te geven van d e Tu rkse geschied enis tu ssen 1200-1900, terw ijl het ook m ogelijk is alle gegeven geschied enis in 1945 w eer te geven. Deze ingangen vorm en het basisgereed schap voor het ond erzoek. .ZDOLWDWLHYHYUDDJVWXNNHQ Er zijn m eerd ere m anieren om kw alitatieve inform atie u it d e d ataset te halen. Ik licht d eze even kort toe, gebaseerd op het overzicht d at Jason N ichols op gesteld heeft.44 /RQJLWXGDO $QDO\VLV H oe is d e verand ering over een lange p eriod e van geschied enisboeken? In elke d iep testu d ie is gebru ikt gem aakt van d e m ogelijkheid verand eringsp rocessen over d e 43 N ichols, J., ‘Method s in School Textbook Research’ in: ,QWHUQDWLRQDO-RXUQDORI+LVWRULFDO/HDUQLQJ7HDFKLQJ DQG5HVHDUFK9ROXPH1XPEHU(Oxford 2003), 9.Verw ijzend naar R. Strad ling, +RZWR(YDOXDWH%RRNV 44 Ibid em , 45-46. Deze lijst is opgesteld d oor d e m ethod iek van m eerd ere held ere tekstboek-analyses sam en te vatten. H ij refereert aan pu blicaties van F. Pingel (1991)

- 26 -

ond erzochte p eriod e van geschied enisboeken w aar te nem en. De w aargenom en trend s zijn u itgew erkt w aarbij vooral op d e inhou d elijke bood schap van d e vond sten gelet is. Een goed voorbeeld van d eze m ethod e is d e analyse naar d e econom ische geschied enis van Jap an (p . 44). 'LVFRXUVHDQG6WUXFWXUDO$QDO\VLV: H oe is d e (cau sale) sam enhang gestru ctu reerd tu ssen historische p rocessen in het niet-w esten? Een goed voorbeeld van d eze m ethod e is d e d iep testu d ie naar d e oorsp rong van land bou w (p . 78). H ierbij zijn d e vond sten nau w keu rig bekeken op d e logica d ie ze w eergeven. Parallel hieraan is gekeken naar d e lange-term ijngevolgen van d e overstap naar land bou w in d e context van d e ond erontw ikkeling van Am erika en Afrika. /LQJXLVWLF $QDO\VLV Uit w elke taal blijkt w at d e geschied theoretische / filosofische bed oelingen zijn van d e au teu r? In alle d iep testu d ies is gelet op ontw ikkelingen in het taalgebru ik van d e schoolboeken, zoals d eze getranscribeerd zijn in d e d ataset. Deze analysevorm w as echter van m ind er belang d an d e stru ctu rele, w aarbij het gaat om d e historische logica en hoe d ie bered eneerd w ord t. 9LVXDO $QDO\VLV Wat is d e kw aliteit van d e gebru ikte beeld en, kaarten, p renten? Wat is het gebru ikte p ersp ectief? Deze analysem ethod e is bu iten beschou w ing gelaten, al is d e vergaard e d ataset w el bru ikbaar voor een eventu ele vervolgstu d ie.

- 27 -

'((/,,,*(6&+,('(1,621'(5:,-6,11('(5/$1' H et verp lichte – niet facu ltatieve – geschied enisond erw ijs in N ed erland bestaat al sind s 1857, m aar staat sind s 1968 op d e tocht.45 Sind s d eze tijd is het schoolvak geschied enis in N ed erland m instens vier keer ingrijp end geherinterp reteerd . Telkens d oor een com m issie w erkend in op d racht van een m inister. N a d ebatten over d e rol en betekenis van geschied enisond erw ijs voor d e p u blieke cu ltu u r over het nu t van geschied enisond erw ijs kw am en steed s p olitieke gevolgen. De schep p ing van een “ Canon van N ed erland ” , w aarin d e zogenaam d e vijftig vensters als toegangen fu ngeren voor d e kernp u nten van d e geschied enis van N ed erland , is hier het m eest recente voorbeeld van. Deze beginnen bij d e H u nebed d en en eind igen bij d e Eu ro.46 H oe d eze geschied enis gelop en is w ord t in het p roefschrift van J.G. Toebes u it 1981 zeer nau w lettend gevolgd . H ij w as zelf ook zeer betrokken bij d e op bou w van een geschied enisd id actiek in d e jaren tachtig.47 In d it d eel volgt een kort overzicht m et sp eciale aand acht voor d e ru im te d ie ontstaat voor niet-w esterse geschied enis. 9HU]XLOLQJ Over het geschied enisond erw ijs vanaf d e invoering van Mid d elbaar Ond erw ijs d oor Thorbecke in

1863,

geeft

J.G.

Toebes

sam envattend

aan

d at

de

scholen

voornam elijk

naar

levensbeschou w ing inged eeld w aren. H et enige algem ene d oel w as algem ene kennis en beschavingoverd racht. Men w erd voorbereid op d e m aatschap p ij d oor veel m ilitaire en p olitieke geschied enis van d e 19e eeu w te m oeten kennen op d e exam ens.48 H et ond erw ijs d at in d e p eriod e 1863-1955 gegeven w erd w as vervolgens (achtereenvolgend ) id eologisch verzu ild ; them atisch p olitiek-m ilitair in p laats van sociaal-cu ltu reel; p ed agogisch d icterend ; chronologisch geord end m et d e 19e eeu w als d om inant ijkp u nt; cu ltu u roverd rachtverheerlijkend m et betrekking tot het voorgenom en nu t en ged om ineerd d oor p asklare en eenzijd ige op vattingen. In 1954 verscheen d e m ethod e :HUHOG LQ :RUGLQJ als eerste geschreven d oor een groep van 9 m u ltid enom inatistische au teu rs.49 Dit w as naar aanleid ing van een rap p ort w aarin w as op geroep en tot aand ikking van d e stof in d e ond erbou w , en verd iep ing in d e bovenbou w . Dit rap p ort, )XQGDPHQWHQHQ0LMOSDOHQ, w ees exp liciet op d e nood zaak om d e leerlingen te steu nen in hu n zoektocht naar hu n p laats in d e hu id ige m aatschap p ij. De w ereld situ atie w erd d an

M. van Rossem , +HHIWJHVFKLHGHQLVQXW"(Utrecht 2003), 11. Canon van N ed erland , w w w .entoen.nu 47 L. Dalhu isen, P.A.M. Geurts en J.G. Toebes, *HVFKLHGHQLVRSVFKRROLQWKHRULHHQSUDNWLMN (Groningen 1976). Ook w as hij nau w betrokken bij d e ontw ikkeling van d e m ethod e 9UDJHQDDQGH*HVFKLHGHQLV 48 J.G. Toebes, *HVFKLHGHQLVHHQYDN$SDUW, 242-244. 49 Dorsm an, =RHWHQ=XXU, 115. 45

46

- 28 -

getyp eerd als een van sp anning en eenw ord ing.50 Dit w as niet d e eerste bew eging tot hervorm ing, m aar d eze kreeg w el, in tegenstelling tot p ogingen in d e jaren d ertig om een p ed agogisch-d id actisch ond erw ijsd oel te im p lem enteren, m eer kans tot slagen. 6RFLDOHZHWHQVFKDS Deze p eriod e begint m et een bew eging d ie d e ond erw ijscu ltu u r com p leet w il hervorm en. Er m oet afgezien

w ord en

van

d e “ kenniscanons”

en

er

m oet gestreefd

w ord en

naar

“ w ereld orientatie” . In aanloop naar d e ond erw ijshervorm ingen van d e Mam m oetw et in 1968 bevind en N ed erland se geschied enisleraren zich in een m oeilijke p ositie. Vanw ege d e in op kom st zijnd e sociale w etenschap p en gaat er steed s vaker een stem op voor vakkenverbind ing, tu ssen geschied enis, m aatschap p ijleer en aard rijksku nd e. In 1958 w ord t bekend d at d e overheid van p lan is een u renverm ind ering d oor te voeren voor geschied enis. In een m em orand u m van d id actiekd ocenten en hoogleraren geschied enis, op gesteld om het vak te verd ed igen tegen d eze ingreep en tegen het nieu w e vak m aatschap p ijleer in aanloop “ Geschied enisond erw ijs

ballast

naar d e m am m oetw et, ageren d eze tegen d e id ee d at is

van

onnu tte

feitenkennis.” 51

De

Mam m oetw et

op

ond erw ijshervorm ing w erd in 1962 ingestem d en d e invoering w erd in 1968 afgerond . Voor het geschied enisond erw ijs heeft d it betekend d at d e inhou d aangep ast m oest w ord en d oor bijvoorbeeld d e kom st van ontzu ild e scholengem eenschap p en. Daarbij w as het vak nu niet m eer verp licht in d e bovenbou w . In d eze hervorm ingsstorm w erd d e Vereniging N ed erland se Geschied enisleraren op gericht (VGN ). Deze liet vlak na d e op richting het “ Doelstellingenrap p ort” (1967) op m aken. N a veel overleg, conferenties en m eer overleg kw am het tot het “ Ond erbou w rap p ort”

in 1976. Men streefd e hierm ee tegengas te geven aan d e vele

revolu tionaire, grootschalige – en naar d e m ening van d e VGN onp raktische – hervorm ingen. Geschied enis m oest een vak blijven en zou zeker in staat zijn zich aan te p assen aan nieu w e d id actische ontw ikkelen. De sociale d ru k op d e geschied enisd ocenten om veel aand acht op d e contem p oraine geschied enis te vestigen, zorgd e ervoor d at d e w ereld van vóór d e 19e eeu w nau w elijks m eer gestru ctu reerd e aand acht kreeg.52 Ook w erd in d eze p eriod e geageerd tegen het gebrek aan p ersp ectief m et betrekking tot m eerd ere invalshoeken, d e overheersing van een p olitiek-m ilitaire inslag, het gevaar voor p rop agand a en ind octrinatie en d e m ethod ologische isolatie van het vak ten op zichte

Ibid em , 249. Ibid em , 250. 52 Ibid em , 254. 7KHPD·VPRHVWHQFRPPXQLVPHWZHHGHZHUHOGRRUORJ9LHWQDP0LGGHQ2RVWHQ&XED=XLG$IULNDHQ &KLQDZRUGHQLQSODDWVYDQGH2NWREHUUHYROXWLHGH.ULPRRUORJHWF 50 51

- 29 -

van m aatschap p ijleer en aard rijksku nd e.53 Deze op gang gebrachte verand eringen had d en m eer m et d id actiek d an m et them atiek te m aken. N aast cu ltu u roverd racht kw am en vaard ighed en als het analyseren van bronnen, kritisch nad enken en w aarnem end verm ogen op . Men w ild e graag richting een “ H istorische Geesteshou d ing” , gebaseerd op inzicht in historische p rocessen en stru ctu ren in p laats van p ersonen en gebeu rtenissen.54 De invloed van d e sociale w etenschap p en is hier d u id elijk zichtbaar. De ontw ikkelingen van d e jaren zestig ku nnen sam engevat w ord en als een actu alisering van d e inhou d , verw etenschap p elijking van d e m ethod e en p sychologisering en p ed agogisering van het verm eend e nu t. In d e jaren zeventig gaven d eze hervorm ingen ru im te aan m eer exp erim entele p rojecten d ie streefd en naar vakkenverbind ingen. Deze p rojecten stu itten, gelijk aan hu n voorgangers, allen op fors kritiek van d e VGN en van d e vereniging van d ocenten m aatschap p ijleer (CMLGS). Er kw am erkenning d at geschied enis als schoolvak, zelfs na d e erosie d ie had ond ergaan in d e jaren zestig, nog

steed s

een

eigen

vakgebied

m oest

zijn.55

Dit

betekend e

in

feite

d at

de

cu ltu u roverd rachtfu nctie m in of m eer intact kon blijven. Zo bleef het trad itionele cu rricu lu m gehand haafd m et ond erw erp en als: d e Egyp tische cu ltu u r, d e Grieken en Rom einen, d e Volksverhu izingen, Karel d e Grote, d e Vikingen, d e Islam , d e Kru istochten, d e Mid d eleeu w en, d e Renaissance en d e Reform atie. Men kon slechts op toevallige of geforceerd e w ijze kan verband leggen m et het hed en. In d e jaren tachtig, na d e w inst in d e slag om vakkenverbind ing, vond en m eer them a’s hu n w eg naar

de

ond erbou w

van

het

voortgezet

ond erw ijs,

d ankzij

verbred ing

van

de

geschied w etenschap zelf.56 N ieu w w as d an ook d e overheid sbem oeienis in d e vorm van het “ inhou d elijk constru ctief” op stellen van exam en-kernd oelen na d e invoering van het Centrale Exam en in 1982.57 Deze kernd oelen w erd en w elisw aar op gesteld d oor d e overheid , m aar w aren behoorlijk vaag. De leerlingen m oesten d oor geschied enis voorbereid w ord en op d eelnam e in “ leefverband en” als: “ consu m ent-p rod u cent” of “ w ereld bu rger” . Een relevante u itw erking hiervan w as d e op kom st van Ontw ikkelingssam enw erking Ed u catie (EPOS). Op p rojectbasis heeft d eze w erkgroep m et overheid ssteu n geïnvesteerd in d e kom st van ond erw ijs over ontw ikkelingssam enw erking d oor het op bou w en van een netw erk, het organiseren van

Ibid em , 255. Ibid em , 257. 55 Ibid em , 263-266. 56 Dorsm an, =RHWHQ=XXU, 117. 57 Ibid em , 119. 53 54

- 30 -

bijeenkom sten, het ontw ikkelen van leerm id d elen en het evalu eren van bestaand e m id d elen.58 Dit p roject heeft in red elijke m ate invloed ku nnen u itoefenen op d e schoolboekm ethod es. &DQRQLVHULQJ Met het oog op grootschalige ond erw ijshervorm ing, begon in 1993 een groep historici een and ersoortige hervorm ing. Ditm aal lag d e nad ru k w eer op sociale geschied enis; over d e em ancip atie

van

vrou w en,

arbeid ers

en

jongeren

enerzijd s

en

m eer

N ed erland se

m aatschap p ijgeschied enis and erzijd s. Dit resu lteerd e u iteind elijk in een aantal op gesteld e eind d oelen m et het in 1996 geform u leerd e “ Stu d iehu is” .59 Com m issie De Wit ad viseerd e d e regering in 1998 ond er and ere een overw egend them atische aanp ak m et system atische verw erking van het m u lticu ltu rele asp ect en d e vorm ing van een ged egen historisch overzicht, en steld e een intensievere com m u nicatie tu ssen het ond erw ijs en d e w etenschap voor.60 Com m issie De Wit p resenteerd e echter geen totaal p akket. Er w as veel ru im te op engelaten voor invu lling, toen in 1999 Com m issie De Rooy, bestaand e u it m aar liefst 23 m an, zich m oest bu igen over d e op te stellen kernd oelen van het m id d elbare geschied enisond erw ijs. De them atische aanp ak zorgd e voor een tekort aan p arate kennis. Meer feiten en een d u id elijker beeld van het geheel w erd en bep leit. Een algem ene kennis w as het ad vies, en w el binnen het raam w erk van een solid e hoeveelheid inform atie binnen d e ord ening van tien tijd vakken. De lijn d ie d oor d eze tijd vakken loop t ligt ten grond slag aan het vak geschied enis. Op gesteld e tijd vakken liep en van “ Jagers en Boeren” , “ Monniken en Rid d ers” tot “ Ontd ekkers en H ervorm ers” , “ Wereld oorlogen” en d e “ Televisie en Com p u ter” en vorm d en nu een fu nd am ent voor d e nieu w ste generatie lesm ethod es en kernd oelen.61 H ierm ee w erd en eigenlijk d e them a’s d ie al een eeu w centraal had d en gestaan in d e cu ltu u roverd rachtelijke fu nctie op p erm anentere w ijze ingevoerd . In 2004 trok CDA-m inister van ond erw ijs Van d er H oeven w eer aan d e bel. Een van d e ad viezen van Com m issie De Rooy, d e vorm ing van een FDQRQ zou tot u itvoering m oeten kom en om d e N ed erland se id entiteit via het Geschied enisond erw ijs beter tot d e kind eren te com m u niceren. Com m issie Van Oostrom p resenteerd e in oktober 2006 d e afgew erkte FDQRQ m et een rap p ort en een p u blieke w ebsite (w w w .entoen.nu ). In feite had d e com m issie naast d e bestaand e tien tijd vakken een nieu w totaaloverzicht vorm gegeven. 58 R. Wolfs en H . Donkers, 'URJH.RVW'H'HUGH:HUHOGLQKHGHQGDDJVHJHVFKLHGHQLVERHNHQ, in: Kleio 10 (Den Bosch 1992), 16 59 P. d en Boer, *HVFKLHGHQLVRSVFKRROHQDDQGHXQLYHUVLWHLW (Am sterd am 1998), 41. 60 R.J. d e Wit ed s., +HWYHUOHGHQLQGHWRHNRPVW$GYLHV&RPPLVVLH*HVFKLHGHQLVRQGHUZLMV(Den H aag 1998), 30. Een integrale versie van het ad vies is te vind en op : http:/ / hom e.casem a.nl/ w ilschut/ d ew it.htm 61 P. d e Rooy ed s., 9HUOHGHQKHGHQHQWRHNRPVW$GYLHVYDQGH&RPPLVVLHKLVWRULVFKHHQPDDWVFKDSSHOLMNHYRUPLQJ (Ensched e 2001), 3. Voor een overzicht van d e tien tijd vakken: http :/ / w w w .d igischool.nl/ gs/ com m u nity/ histoforum / tijd vakken/ tientijd vakken.htm

- 31 -

De com m issie heeft echter zelf d e statu s van d e canon om laag gehaald , d oor te w ijzen op het tijd elijke en arbitraire karakter ervan. H et hoofd stu k “ Canon in Revisie” vraagt d e m ensen in het land op zoek te gaan naar hu n eigen lokale canon, w aar gem eentem innend N ed erland d an ook op in is gegaan.62 Met betrekking tot een internationale canon form u leerd e d e com m issie in het eind rap p ort d e volgend e aanbeveling: “ Overw eeg een p roces in gang te zetten om te kom en tot een internationale canon voor het N ed erland se ond erw ijs” . H et rap p ort w aarschu w t tegelijkertijd voor een overvloed aan inform atie w aar m en w aarschijnlijk niet u it zou kom en.63 De ontw ikkelingen vanaf 1993 hebben het schoolvak geschied enis voor het Voortgezet Ond erw ijs in een sp lagaat gebracht. Aan d e ene kant is er een behoorlijke investering van d e kant van d e overheid gekom en om d e N ed erland se geschied enis hanteerbaard er te m aken voor d e basisvorm ing en het voorgezet ond erw ijs. Aan d e and ere kant zijn d e verp lichte kernd oelen in au gu stu s 2006 nog herzien tot – nog m eer d an voorheen - zeer globale leerp rocessen als voorbereid ing op het eind exam en. De scholen m ogen zelf bep alen hoe ze geschied enisond erw ijs inp assen, en m ogen beslu iten het vak op te laten gaan een hybrid e van m aatschap p ijleer, vred esond erricht, aard rijksku nd e, ontw ikkelingsleer, bu rgerschap sku nd e of and ere eigen gevond en op lossingen, om d at d e kernd oelen er geen exp liciete scheid ing tu ssen m aken.64 De au teu rs van =RHWHQ=XXU, een recent overzicht van historisch cu ltu u r in N ed erland m enen d at d e overw inning van d e jaren zeventig averechts heeft gew erkt. Alles w erd in d e fu nctie gesteld van het hed en, w aard oor geschied enis haar eigen w aard e als stu d ie van historisch overzicht verloren w as. Them a’s als: “ im m igratie” , “ tolerantie” en “ d e m u lticu ltu rele sam enleving” w erd en op teleologische w ijze het verled en in gew orp en.65 Deze verw atering van een algem een overzicht lijkt d eels hersteld d oor d e tien tijd vakken van De Rooy en d e vijftig vensters van Van Oostrom . H et is d u id elijk gew ord en d at d e neiging naar een internationalere geschied enis niet boven het d ebat over vaard ighed en en kennis u it is gekom en. N a een hoogtep u nt van internationaal besef Van Oostrom ed sHQWRHQQXGHFDQRQYDQQHGHUODQGUDSSRUWYDQGHFRPPLVVLHRQWZLNNHOLQJ QHGHUODQGVHFDQRQ'HHO$0LQLVWHULHYDQ2QGHUZLMV&XOWXXUHQ:HWHQVFKDS (Den H aag, 2006), 77-79. http :/ / entoen.nu/ d oc/ Canonrap p ort_A.p d f. Er is zelfs een canon van “ het Groene H art” in d e m aak! 63 0DDUGHLPPHQVHZDDUGHYDQGLHLQWHUQDWLRQDOHFDQRQYUDDJWHURPGDW]LMDOVPHQLQGLWFRQFHSWYHUWURXZHQVWHOW GH1HGHUODQGVH]RXIODQNHUHQHQ²HHUOLMNLVHHUOLMN²RYHUZHOYHQPHW*RHWKH]HOIELMYRRUEHHOGHQ6KDNHVSHDUH XLWHUDDUGPDDURRNGHSLUDPLGHV'DQWH6WUDGLYDULXVGHDWRRPERPKHW$OKDPEUDGHYDOYDQGHPXXU)HOOLQL PDGDPH&XULHLPSUHVVLRQLVPHGHPRFUDWLHGH6L[WLMQVHNDSHO0DUWLQ/XWKHU.LQJHQ'RVWRMHZVNLGHRRUORJLQ 9LHWQDP9ROWDLUH.H\QHV&ROXPEXV&KXUFKLOO-XJHQGVWLO(LQVWHLQ*DQGKLGH7HPSHOEHUJ%DFK+LWOHU'DUZLQ GH,QFD·VHQGH$\D6RILDHQZLHZHHWKHWWDSLMWYDQ%D\HX[GHYDOYDQ&RQVWDQWLQRSHOHQGHIRQWHLQHQYDQ%HUQLQL'H RSVRPPLQJLOOXVWUHHUWZDWHHQNUDQN]LQQLJHRQGHUQHPLQJKHW]RX]LMQLHWVGHUJHOLMNVWHRQWZHUSHQ²HQPLVVFKLHQ]RX HHQFRPPLVVLHHULQYDVWORSHQin:Ibid em , 77. 64 Kernd oelen ond erbouw voortgezet ond erw ijs, 4-6 op : http :/ / w w w .m inocw .nl/ d ocum enten/ kernd oelen_ond erbou w vo.pd f 65 Dorsm an, =RHWHQ=XXU, 119. 62

- 32 -

rond 1990, lijkt het geschied enisond erw ijs beleid sm atig gezien af te zijn gezakt naar een nau w er p ersp ectief gestaafd op d e vad erland se geschied enis, m ed e ontstaan en ged reven d oor een angst voor het verlies van een historisch overzicht. De veelal vage form u leringen voor een nood zaak voor een internationale historische context, of een m ond iale bu rgerschap svorm ing zijn nergens beleid sm atig

u itgew erkt.

Wel

hebben

de

ad viezen

van

bijvoorbeeld

de

w erkgroep

Ontw ikkelingssam enw erking som m ige au teu rs van schoolboeken aan het d enken gezet.66 H et is hier d e m oeite J. Toebes te citeren. H et gaat om : 'H YUDDJ LQ KRHYHUUH OHHUOLQJHQ QRJ LQ GH -RRGV+HOOHQLVWLVFK&KLUVWHOLMNH FXOWXXU RS PRHWHQ

JURHLHQWHUZLMOKHWZDDUQHHPEDUH]RYHUDQGHUW/DZWRQ GHILQLHHUWFXOWXXUDOV´(YHU\WKLQJ0DQ

0DGH WHFKQRORJ\ VNLOOV DWWLWXGHV YDOXHVµ  9LD PDDWVFKDSSHOLMN JHVFKLHGHQLV NDQ KHW QRGLJH

JHGRFHHUG ZRUGHQ RYHU KHW OHYHQ RS ppQ ZHUHOG 'H]H UHODWLYHULQJ YDQ GH HUYDULQJ YDQ GH HLJHQ

FXOWXXU GRRU LQ]LFKW LQ RQWZLNNHOLQJHQ RS ZHUHOGQLYHDX HQ YHUDQWZRRUGHOLMNKHLGVJHYRHO ]RX HHQ

WDDNYDQKHWYDN*HVFKLHGHQLVPRHWHQ]LMQ  



N a alle kritiek van d e jaren zeventig op d e nood zaak van cu ltu u roverd racht als p rim air d oel van geschied enisond erw ijs - w aar Toebes zelf zich m ee had bezig gehou d en – zocht m en in d e jaren negentig snel w eer d e w eg teru g naar ord elijke geschied enis.

66 67

Wolfs, 'URJH.RVW, 23. Toebes, *HVFKLHGHQLV9DN$SDUW, 402.

- 33 -

'((/,9:$7,6:(5(/'*(6&+,('(1,6" In

d it d eel w il ik

een

kort overzicht geven

van

het

op kom end e

ond erzoeksveld

“ Wereld geschied enis” . Om d at het karakter van d it veld internationaal is, sp reek ik vaak van “ Global H istory” . Allereerst w ord t d e herkom st van d e d iscip line besp roken. Vervolgens kom en d e toonaangevend e stu d ies ter sp rake – ond erverd eeld in d e hoofd m ethod es “ vergelijken” en “ verbind en” . Tot slot w ord t gekeken naar d e m aatschap p elijke relevantie van “ Global H istory” als interd iscip linaire stu d ie. ,QOHLGLQJ Patrick O’Brien betoogt d at d e recente op kom st van d eze strom ing niet u it het niets kom t en eerd er gezien m oet w ord en als een restau ratie van een u niversalistisch-historische d enkp atroon van voor d e 19e eeu w .68 H ij laat d eze trad itie beginnen bij H erod otos d ie d e geschied enis van alle voor hem bekend e volkeren bij elkaar w ild e voegen. Ook in d e niet-w esterse historiografieën is het m ogelijk om d ergelijke historici te vind en. Zo is Ibn Khald ou n – een 14e eeu w se geleerd e - te zien als een w ereld historicu s, op zoek naar stru ctu u r in d e op kom st en val van verschillend e beschavingen. Vanu it d e West-Eu rop ese historiografie bekeken, ontstaan d e eerste w ereld om vattend e verhalen van het verled en in d e 17e eeu w , w anneer een groot d eel van d e w ereld ontd ekt w ord t. O’Brien p laatst Voltaire aan het hoofd van d e bew eging d ie liever d e geschied enis van een u itgestrekte w ereld , w aarin d iverse cu ltu ren bestond en, w ild e analyseren.69 Dit secu liere verlichtingsd enken w ord t d an vanaf het eind e van d e 18e eeu w ingehaald d oor een nieu w e realiteit, w aarin Eu rop eanen vrijer, rijker en sterker zijn d an d e Aziaten (voor w ie d e Verd ichtingd enkers veel resp ect had d en). H et w ereld beeld van H egel w aarbij Eu rop a het eind p u nt is van d e geschied enis, is vervolgens in vele verschillend e richtingen bestu d eerd d oor m ensen als Marx en Weber.70 In hu n zoektochten naar system atiek in d e geschied enis kw am d e Eu rop ese geschied enis telkens als beste u it d e test: Azië kend e im m ers een achterhaald e p rod u ctiem od u s en w as niet rationeel. Deze analyses w ord en d oor O’Brien getyp eerd als stu gge overlevers van d e Verlichting, om d at nationale geschied enis het historisch ond erzoek – d at vanaf het eind e van d e 19e eeu w voor het eerst p rofessioneel w ord t aangep akt – d om ineren. N a d e Eerste Wereld oorlog w erd even w eer gekeken naar d e stand van zaken op w ereld niveau , m aar d e vergelijkingen d ie Sp rengler en 68 P. O’Brien, ‘H istoriograp hical trad itions and m od ern im p eratives for the restoration of Global H istory’  in: -RXUQDORI*OREDO+LVWRU\ (Lond on 2006), 4. 69 Ibid em , 10. 70 Ibid em , 12.

- 34 -

Toynbee m aakten naar d e staat van d e verschillend e beschavingen w ord en d oor O’Brien gezien als onvold oend e w etenschap p elijk.71 N a 1945, en sterker na 1960, w eek m en in Westerse land en steed s m eer af van het nationale verhaal en ontstond er ru im te voor geschied enis op and ere niveau s. Ond anks d eze inhou d elijke exp ansie, m ed e m ogelijk gem aakt d oor d e op kom st van d e sociale w etenschap p en, m eent O’Brien d at tot d e val van d e m u u r d e m eeste historici (en het geschied enisond erw ijs) een gefaseerd e overw inning van het Westen als d enkkad er hebben aangehou d en en eu rocentristisch te w erk zijn gegaan.72 Toch ontstond er een verschu iving. De historische vraag hoe het Westen zo m achtig w as gew ord en, kon na d e d ekolonisatie m et m eer d istantie bekeken w ord en, ond er and ere d oor historici in d e Islam itische en Aziatische w ereld .73 N aast d e d ekolonisatie w as het vooral d e exp losieve groei van een globale econom ie – globalisering – d ie vanaf 1970 m eer en m eer historici aanzette tot het ond ernem en van stu d ies naar PDFUR HQ PHWDgeschied enis.74 Pop u laire w erken als &ODVK RI &LYLOLVDWLRQV van Sam u el

H u ntington en 7KH (QG RI +LVWRU\ van Francis Fu ku yam a hebben historici u itged aagd tot

verd iep ing en invu lling van d eze and ers lege sociaal-w etenschap p elijke theorieën – d ie m aar al te graag d oor p olitici gebru ikt w ord en.75 De hu id ige stu d ie naar d e w ereld geschied enis kan verd eeld w ord en in tw ee groep en: het d oen van vergelijkingen tu ssen verschillend e sam enlevingen enerzijd s, en het vertonen van d e verbond enheid op verschillend e niveau s and erzijd s. 9HUJHOLMNHQGHPHWKRGH Vergelijkingen ku nnen op veel gebied en ged aan w ord en. Zo vergelijkt Kenneth Pom eranz in zijn boek “ The Great Divergence: China, Eu rop e, and the Making of the Mod ern World Econom y” China en Eu rop a m et elkaar op tal van ond erw erp en in zijn zoektocht naar het begin van d e op kom st van het Westen.76 Aan bod kom en d e d em ografische, sociale, econom ische en sociale gegevens. De keu ze van ond erw erp en is enorm . H et is gebleken d at d e geschied enis zich goed leent voor tal van WUDQVQDWLRQDOH of LQWHUFXOWXUHOH vergelijkingen.77 H et bekend ste voorbeeld is 71 Ibid em , 33. Ook Gilbert Allard yce, 7RZDUG:RUOG+LVWRU\$PHULFDQ+LVWRULDQVDQGWKH&RPLQJRIWKH:RUOG +LVWRU\&RXUVH, in: Jou rnal of World H istory, 25. “ Their w orks w ere d ism issed as im aginative (…) rather then insp iring historians, it cau sed them to hard en against w orld history” 72 Ibid em , 15. 73 Ibid em , 28-30. 74 Ibid em , 35. 75 A.G. Frank, ‘On the N ew World H istory’ , in: R. Dunn, 7KH1HZ:RUOG+LVWRU\(2000) http :/ / w w w .rrojasd atabank.org/ agfrank/ on_w orld _history.htm l 76 K. Pom eranz, 7KH*UHDW'LYHUJHQFH&KLQD(XURSHDQGWKH0DNLQJRIWKH0RGHUQ:RUOG(FRQRP\, (Princeton, 2000), 3. 77 Lieberm an, 6WUDQJH3DUDOOHOV6RXWKHDVW$VLDLQ*OREDO&RQWH[WF(Cam brid ge 2003). Deze auteu r neem t zich voor d e p olitieke geschied enis van Ind ochina te vergelijken m et d ie van Rusland en Frankrijk, om vervolgens zekere cyclische p atronen te ku nnen d estilleren u it d eze vergelijking. Met nam e d e rol van

- 35 -

w ellicht d e aannam e d at Jap an in d e vroegm od erne tijd een sociaal-p olitieke ontw ikkeling vertoond e d ie erg lijkt op het Eu rop ese feod alism e.78 Dergelijke vergelijkingen help en cu ltu ren, naties en beschavingen zich aan and ere te w eersp iegelen en ku nnen een zekere historische logica help en w aar te nem en. Bovend ien kan m en d oor m id d el van d e vergelijkend e m ethod e d e verschillen beter vaststellen en op w aard e schatten. Tot slot faciliteert d e vergelijkend e m ethod e een system atische zoektocht naar essentiële factoren in bep aald e p rocessen zoals staatsvorm ing of econom ische groei. H et betreft hier natu u rlijk geen natu u rku nd ig exp erim ent, m aar het ond erzoeken van gem ene d elers help t het historisch ond erzoek w el d egelijk. 

9HUELQGHQGHPHWKRGH Bij het aantonen van verbind ingen in d e m enselijke geschied enis zijn er tw ee typ en analyses te ond erscheid en. Allereerst is er d e stu d ie om d e verbind ingen in kaart te brengen en d eze een eigen geschied enis te geven, zoals William McN eill in 7KH+XPDQ:HE heeft ged aan.79 In d it boek w ord t d e m enselijke geschied enis verteld als een continu e u itbreid ing en verd iep ing van m ensennetw erken. Over d eze netw erken w ord en goed eren verhand eld , w ord t (technologische) kennis u itgew isseld , w ord en oorlogen gevoerd en religies u itgew isseld . Deze analysevorm is echter alleen in staat een breed overzicht van d e m enselijke carrière te genereren. Ond anks het feit d at het geen d iep e verklaringen kan bied en voor bep aald e historische FDVXVveroorzaakt het een ged egen w ereld historisch besef. H et tw eed e typ e w ereld historische analyse neem t ook verbind ingen w aar m aar zoekt ook naar een historisch w erkbaar verklaringskad er in d e verhou d ingen binnen d e verbind ingen. H et boek “ The Mod ern World -System ” van Im m anu el Wallerstein is hier een goed voorbeeld van. Kort gezegd toont Wallerstein het bestaan van een econom ische hiërarchie in Eu rop a gebaseerd op d e relatie tu ssen een centru m en een p eriferie. H et centru m kenm erkt zich d oor hoge lonen, gesp ecialiseerd e hoogw aard ige p rod u ctie, een hoog investeringsniveau , veel kap itaal en een regim e d at d it allem aal m ogelijk m aakt d oor het volk relatief gezien w einig te belasten. De p eriferie echter kenm erkt zich d oor zeer lage lonen, m assale en laagw aard ige p rod u ctie, een laag investeringsniveau , een geringe hoeveelheid kap itaal in om loop en een zw aar belast volk. De d ynam iek w aarbij d eze verhou d ing gestalte krijgt (w anneer bijvoorbeeld een Italiaanse stad staat niet m eer kern m aar p eriferie is binnen d e loop van een eeu w ) vorm t een heersend regim e van

d e geestelijkheid ten opzichte van d e vorst in tijd en van oorlog ten op zichte van tijd en van vred e zou d en een treffend e overeenstem m ing tonen. 78 Meerd ere schoolboeken hebben voor-m od erne Aziatische sam enlevingen aanged uid als Feod aal, w aarbij ze w ezen op d e aanw ezigheid van een politieke organisatie van leenheren en leenm annen. 79 McN eill, W.H ., en J.R. McN eill, 7KH+XPDQ:HE$%LUGVH\H9LHZRI+XPDQ+LVWRU\(N ew York 2003)

- 36 -

arbeid sd eling binnen het zogenaam d e “ w orld -system ” .80 Dit heeft voor d e analyse van d e rest van d e w ereld een nieu w e these gecreëerd . Aan hand van een d ergelijke system atiek zijn historici m acro-econom ische d ata van bu iten Eu rop a gaan bekijken. Als gevolg hiervan is er veel d ebat ontstaan over het w el of niet bestaan van een “ Global Econom y” in d e vroegm od erne tijd , en zelfs d u izend en jaren d aarvoor.81 Tevens hebben m eerd ere ond erzoekers hu n lokale of regionale ond erzoeken in d eze “ w orld -system -theory” gep robeerd in te p assen, w at bij heeft ged ragen tot een verd iep ing, versterking en u itbreid ing van d eze theorie.82 Wereld historisch ond erzoek naar verbind ingen is echter niet bep erkt tot econom ie. Ook taal, cu ltu u r en id eeën zijn ond erzocht op hu n rol als verbind ingen en schakels in d e w ereld geschied enis. Er is veel d ebat over cru ciale u itvind ingen, zoals taal, land bou w en het gebru ik van bep aald e energiesoorten en hu n versp reid ing over d e w ereld .83 In d eze stu d ierichting gaat het om het aantonen van d e ond erlinge afhankelijkheid van m enselijke sam enlevingen om zo d e w ereld w aarbinnen w ereld historici vergelijkingen m aken een ferm e context te geven. De gevolgen en im p licaties van d ergelijke stu d ies variëren d an ook tu ssen algem ene inzichten in “ d e w ereld van toen” en biologische en sociologische p atronen d ie neigen naar w etm atighed en. 

,QWHUGLVFLSOLQDLUHRQGHU]RHNHQ N aast vergelijkingen tu ssen bijvoorbeeld verschillend e staten en ond erzoeken naar d e voortd u rend e en invloed rijke verbond enheid tu ssen m ensen zijn er ook ond erzoeken d ie op een hoger niveau d it alles w illen verklaren. “ Global H istory” stelt historici voor d e u itd aging om d e hele w ereld op een nog grotere schaal in

ogenschou w te nem en. Jared Diam ond stelt – als bioloog – in zijn *XQV*HUPVDQG6WHHO7KH)DWHV

RI +XPDQ 6RFLWLHV d e historische vraag w aarom d e Azteekse staat en cu ltu u r ju ist d oor

Eu rop eanen te grond e is gericht en niet and ersom . Gebaseerd op w ereld historisch ond erzoek m et betrekking tot d e cap aciteit van d e m ensheid om te p resteren in technologische ontw ikkeling, en d u s m achtiger te w ord en, kom t hij tot een geografische verklaring. De horizontale as w aar d e cu ltu ren van Eu razië op zijn ontstaan ten op zichte van d e verticale as van d e Am erikaanse cu ltu ren, heeft d eze m ensen beter in staat gesteld om m eer kennis, cu ltu u r en technologie u it te w isselen en te ontw ikkelen. Vervolgens is binnen Eu razië in Eu rop a een fragm entarischere en d u s com p etetievere econom ie gegroeid d oor d e vorm van d e ku stlijn en d e vele rivieren. I. Wallerstein, 7KH0RGHUQ:RUOG6\VWHP&DSLWDOLVW$JULFXOWXUHDQGWKH2ULJLQVRIWKH(XURSHDQ :RUOG(FRQRP\LQWKH6L[WHHQWK&HQWXU\ (N ew York 1974)302. 81 P. Manning, 1DYLJDWLQJ:RUOG+LVWRU\, 196. 82 J. Abu -Lu ghod , %HIRUH(XURSHDQ+HJHPRQ\7KH:RUOG6\VWHP$'(Oxford 1989) 83 Manning P., 1DYLJDWLQJ:RUOG+LVWRU\+LVWRULDQVFUHDWHD*OREDO3DVW(N ew York 2003), 259. 80

- 37 -

Een and er voorbeeld van d e m anier w aarop “ Global H istory” op roep t tot interd iscip linaire op lossingen is voortgekom en u it d e u niversalistische im p licaties van d iverse w ereld historische theorieën. Wanneer m en d e geschied enis als geheel bekijkt, kom t het u nieke van d e m ensheid ten op zichte van d e natu u r ter d iscu ssie te staan. In “ N on-Zero. The Logic of H u m an Destiny” van Robert Wright w ord t op basis van ond erzoek naar d e geschied enis, biologie, aard rijksku nd e en natu u rku nd e gezocht naar algem ene – in alle d iscip lines geld end e – p atronen, w etten, system en of sp elregels.84 H et d ebat over w at nu op d e lange term ijn p recies m otor van d e geschied enis is kan d an gevoerd w ord en. In het bijzond er d e relatie tu ssen d e m ens en zijn om geving m et betrekking tot het eventu ele overm atige gebru ik van energie is een historisch them a d at zw aar leu nt op allerhand e interd iscip linaire stu d ies, en – voor een historische stu d ie bijzond er – m aatschap p elijk relevant is.



84

R. Wright, 1RQ=HUR7KH/RJLFRI+XPDQ'HVWLQ\(N ew York 2000)

- 38 -

'((/9',(37(678',(6 In d it d eel van m ijn ond erzoek kom en d rie d iep testu d ies aan bod d ie ontw ikkelingen in w ereld historisch ond erzoek sp iegelen aan ontw ikkelingen in d e ond erzochte geschied enis lesm ethod es.

Per

d iep testu d ie

zal

ik

vanu it

de

kw antitatieve

resu ltaten

van

het

schoolboekenond erzoek d e hoofd lijnen van d e ond erzochte actor id entificeren. Vervolgens zal in d it “ hoogtep u nten” -verhaal gezocht w ord en naar p atronen (overeenkom sten en verschillen) over d e d ertig ond erzochte jaren. Tot slot zu llen d e gevond en p roblem en, hiaten en onvolled ighed en besp roken w ord en aan d e hand van recent “ Global H istory” -ond erzoek. Om d eze groeiend e strom ing in d e geschied schrijving recht aan te d oen zu llen d e d iep testu d ies d e aand acht versp reid en over enkele hoofd them a’s binnen geschied enisond erzoek telkens gekop p eld aan een niet-w esterse regio, te w eten: 1.

Azische Tijgers: Ind onesië, Jap an en China vergeleken.

2.

N om ad en in d e w ereld geschied enis. Waar, Waarom en H oe?

3.

Mens en natu u r in Afrika, Am erika en het Mid d en-Oosten. Een red en voor achterstand ?

 Om d at d eze d iep testu d ies w el een goed beeld geven van d e niet-w esterse geschied enis in d e schoolboeken, m aar niet een volled ig overzicht van d e m etingen ku nnen geven is een statistisch overzicht bijgevoegd d ie een overzicht geeft van d e algem ene resu ltaten. Deze is te vind en in bijlage 1.

- 39 -

$]LDWLVFKHWLMJHUV" 

,QOHLGLQJHQ3UREOHHPVWHOOLQJ Een van d e m ogelijkhed en van “ Global H istory” is het vergelijken van verschillend e sam enlevingen u it verschillend e cu ltu rele achtergrond en. Antoon d e Baets conclu d eert naar aanleid ing van zijn bevind ingen over d e w eergave van China en Jap an in d e Vlaam se schoolboeken d at het beeld d at in d eze land en eeu w enlang niks van belang gebeu rd w as tot d e kom st van Westerse d ru k in d e 19e eeu w d e vooru itgang er m et gew eld d oorheen d ru kte.85 Chinees verzet tegen Westerse invloed w ord t d an gezien als een vorm van conservatism e en gesteld als oorzaak voor d e m islu kkend e m od erniseringen. Jap an echter bied t geen verzet m aar ju ist m oed w illige aanp assing en su ccesvolle im itatie. In d eze d iep testu d ie w ord t bekeken in hoeverre d e bestu d eerd e (N ed erland se) schoolboeken een soortgelijk beeld van d e Aziatische Econom ische Geschied enis genereren. Is d e op p ervlakkigheid gelijk aan d e Vlaam se boeken of w ord t er een com p lexer en gelaagd verhaal van d e Aziatische econom ie w eegegeven, zoals d eze bijvoorbeeld in d e vergelijkend e w ereld geschied enis naar voren kom t. Om d eze vraag te ku nnen beantw oord en is eerst kw antitatief ond erzoek ged aan naar d e geografische en chronologische ru im te w aarover d eze geschied enis in d e m ethod es versp reid is. Aan d e hand van d eze gegevens zijn vervolgens een aantal historische verhalen u itgew erkt, te w eten van China, Jap an en Ind onesië. H et u itw erken van d eze verhalen is in d rie fases gebeu rd . Allereerst zijn d e hoofd lijnen geschetst naar aanleid ing van alle binnen d it them a vallend e vond sten. De trend s en constanten zijn d an gesignaleerd en gegroep eerd . Tot slot zijn d eze trend s w eersp iegeld aan recente literatu u r u it d e vergelijkend e w ereld geschied enis. H et d ebat over d e Azië als natu u rlijke (econom ische) tegenhanger van het Westen is als interp retatiekad er voor het schoolboekond erzoek genom en. In d it d ebat staan d e volgend e zaken centraal: :DVYRRUSROLWLHNH

HFRQRPLH EHVWRQG HU LQ $]Ls" +RH ZDV GH]H RQWVWDDQ" :DW LV GH URO YDQ $]LDWLVFKH FXOWXUHQ LQ GH

HFRQRPLVFKH JHVFKLHGHQLV" +RH JHwVROHHUG ZDV PHQ LQ $]Ls WLMGHQV GH RSNRPVW YDQ KHW :HVWHQ HQ GH

NDSLWDOLVWLVFKH ZHUHOGKDQGHO" 'HHG PHQ PHH RI KLHOG PHQ ]LFK DI]LMGLJ" :DV GLW DFKWHUDI EHNHNHQ

YHUVWDQGLJRIHHQWHNHQYDQDFKWHUOLMNKHLG"

Aan d e hand van d e u it het ond erzoek gekom en trend s en bovenstaand e ond erzoeksvragen kan bekeken w ord en hoe geglobaliseerd d e Econom ische Geschied enis in d e schoolboeken is ten aanzien van Azië. 

85

A. d e Baets, 'H)LJXUDQWHQYDQGH*HVFKLHGHQLV, 66.

- 40 -

0HWLQJ7LMGHQORFDWLHHFRQRPLVFKHJHVFKLHGHQLV" Procentu eel gezien is gebleken d at het aand eel van Aziatische geschied enis in d e schoolboeken binnen d e niet-w esterse geschied enis gem id d eld 25% bed raagt, m et noem ensw aard ige u itzond eringen om hoog naar d e 35% en om laag naar d e 7%. Econom ische Geschied enis, gem eten op d e totalen van d e Aziatische geschied enis, bed raagt vervolgens gem id d eld 12%-16% m et u itschieters naar d e 28%. Op absolu te w aard en bekeken, valt echter w el op te m aken d at vooral d e m ethod es “ Geschied enis in Ond erw erp en” (1975-1979), “ Sp rekend Verled en” (1980-1994) en “ Verled en Tijd ?” (1985-1989) m et nek en schou d ers boven d e and ere m ethod es u itsteken. Deze m ethod es geven d e m eeste ru im te aan d e econom ische geschied enis van Azië. Vervolgens is ook zichtbaar hoe d e afgelop en 10 jaar d e Aziatische geschied enis in absolu te cijfers m ind er aand acht heeft m ogen ontvangen. Zelfs nog m ind er d an in d e eerste jaren van niet-w esterse geschied enis (1975-1979). Wat het verschil in invu lling van d e gem eten p agina’ s is, zal blijken in het volgend e hoofd stu k. De m ate w aarin d e econom ische geschied enis van Azië p er m ethod e behand eld is varieert enorm w anneer bekeken op absolu te hoeveelhed en. Van d e 0,68 p agina van 2QYROWRRLG

9HUOHGHQtot d e 16 p agina’s van 9HUOHGHQ7LMG"

Om nu d e hoofd lijnen van d eze econom ische geschied enis van Azië kw antitatief te benad eren is er p er m ethod etijd vak een d ata-analyse ged aan naar d e 10 m eest genoem d e jaartallen. Deze analyse geeft een goed e ind icatie van d e hoofd lijnen van d e econom ische geschied enis van Azië, m et betrekking tot d e chronologie. 

SS

 

SS

 

SS

 

SS

 

SS

 

SS

1900

2,6

1920

2,0

1500

3,2

1500

4,6

1600

1,7

1942

0,9

1500

2,6

1898

1,4

1527

2

1839

4

1873

1,2

1800

0,9

1945

2,0

1831

1,3

1957

1,5

1600

2,4

1945

1,2

1500

0,8

1800

2,0

1600

1,0

1870

1,5

600

1,8

1500

1,1

1958

0,7

1400

1,5

1860

0,9

1900

1,4

1976

1,2

1990

1

1600

0,7

1700

1,4

1500

0,9

-1200

1,2

1868

1,0

1609

1

750

0,7

-4000

1,0

1900

0,8

1830

1,1

1958

1

1995

1

1789

0,5

-3000

1,0

1890

0,7

1950

1

1100

1

1949

1

1830

0,5

1831

1,0

1854

0,6

1970

1

1639

1

1970

1

1945

0,4

1840

1,0

1868

0,5

300

1

1850 0,8 1985 0,9 1870 0,4 )LJXXU7RSMDDUWDOOHQHFRQRPLVFKHJHVFKLHGHQLV$]Ls

Kijkend naar d eze lijsten valt allereerst op d at d e m eeste jaartallen eerste jaren van een eeu w zijn. Dit kom t om d at d e vond sten ged aan zijn bij een ontw ikkeling d ie zich afsp eeld e in - of ged u rend e - een eeu w . Zo heeft 1500 in alle boeken vrij hoge noteringen om d at er veelvu ld ig sp rake w as van geschied enis van d e 16e eeu w . Op vallend e sp ecifieke jaartallen zijn bijvoorbeeld 1527, 1945, 1898 en 1942. Vervolgens valt op hoe geconcentreerd d e geschied enis is in d e p eriod e van na 1500. N oem ensw aard ig zijn d e verm eld ingen van Aziatische Econom ie in d e Antieke tijd .

- 41 -

Wanneer d e gem eten geschied enis m et ingebou w d e intervals van 100 jaar getoond w ord t, ontstaat een chronologische w eergave van d e econom ische geschied enis van Azië. Voor d e overzichtelijkheid w ord en hier slechts d rie (en niet alle zes) m ethod ecategorieën vertoond , d it zijn: 1975-1979, 1985-1989 en 2000-2005.

)LJXXU(FRQRPLVFKHJHVFKLHGHQLVYDQ$]LsFKURQRORJLVFKSHUPHWKRGHWLMGYDNLQWHUYDOVMDDU  

De gegevens van d e top lijsten w ord en in Figu u r 5 bevestigd . Aziatische geschied enis neem t p as na 1500 in volu m e toe, om nog m eer toe te nem en na 1800. Daarbij blijkt d at d e nieu w ste lesm ethod es hu n aand acht voornam elijk op d e 20e eeu w leggen, terw ijl d e m ethod es van 19851989 (d ie qu a volu m e in ied er geval het grootst zijn) m eer oog hebben voor ontw ikkelingen in eerd ere p eriod es en zo d e Aziatische econom ische geschied enis m eer d iep te geven.

86 Er zijn gaten te vind en op d e x as, bijvoorbeeld tussen 199 en 300. Dit is om d at d aar geen vond sten ged aan zijn en het om vorm en van d e d ataset geen d uid elijke m eerw aard e zou hebben behalve een toegevoegd e visu ele ervaring.

- 42 -

*URHS China

)LJXXU)UHTXHQWLHYHUGHOLQJ$]LDWLVFKHORFDWLHV

2QGHUGHOHQ  China, Chinese Rijk, Gele Rivier, Taiw an, Mand sjoerije Japan Japan(se Rijk) Ind ia Ind ia, Mogol, Brits-Ind ie, Ceylon, Banglad esh, Pakistan, Mohend joDaro, Ind u s, Ganges, Sri Lanka, Gu pta, Mau rya Ind onesië Ind onesie, N ed erland s-Ind ië, Atjeh, Su m atra, Java, Am bon, Molukken, Bali, Srivijaya, Majapahit en Mataram , Su law esi Ind ochina Vietnam , Thailand , Laos, Cambod ia, Burm a, Myanmar, Khm er, Siam , Singap ore )LJXXU$]LDWLVFKHSDUDSOXWHUPHQYRRUORFDWLHV 

De volgend e stap om d e trend s u it d e d ata te filteren is d e chronologische d ata op locatie te sorteren. Met betrekking tot Azië is d e ond erverd eling gem aakt in grotere geografisch-p olitieke eenhed en: China, Jap an, Ind ia, Ind onesië en Ind ochina. Om d at d e geschied enis vol is m et alternatieve benam ingen zijn d e gesteld e locaties in feite p arap lu term en voor m eerd ere locaties. In figu u r 7 zijn d eze u iteengezet. Tot slot is d e frequ entie van d e locatied ata in figu ren 6 en 8 w eergegeven. H ieru it blijkt d at Ind onesië, China en Jap an d e m eest besp roken regio’ s zijn. H u n geschied enis zal voorts kw alitatief getoetst w ord en.  )LJXXU3DJLQD·VSHU/RFDWLHRYHU0HWKRGHWLMGYDNNHQ



87 Verschillend e zogenaam d e ond erd elen kennen tw ee of m eer sp ellingsw ijzen. Deze zijn in d e analyse m eegenom en, maar niet hier w eergegeven. Een voorbeeld is Aceh ten op zichte van Atjeh.

- 43 -

$QDO\VH7UHQGVLQGHVFKRROERHNHQ Door in d e d ataset een greep te d oen in Azië enerzijd s en econom ische geschied enis and erzijd s is het m ogelijk d e losse vond sten u it te w erken tot lop end e verhalen. De evolu tie van d e inhou d en red eneringen van d eze verhalen in d e schoolboeken is te vind en in Bijlage 2. In d it hoofd stu k w ord en alleen d e trend s d ie hieru it zijn afgeleid – gegroep eerd op land besp roken. 7UHQGVLQGH-DSDQVH(FRQRPLVFKH*HVFKLHGHQLV

0DUJLQDOHJHVFKLHGHQLVHQLVRODWLH

H et blijkt d at er in d e econom ische geschied enis

van

Jap an

nergens

)LJXXU6SUHLGLQJ-DSDQVHHFRQRPLVFKHJHVFKLHGHQLVRYHU GHPHWKRGHWLMGYDNNHQ

een

verschil is aangegeven tu ssen d e p eriod e vóór 1600 en d ie d aarna d oor sim p elw eg aan te vangen m et econom ische activiteit na 1600. Zo w ord t helem aal niet d u id elijk d at er een eigen Jap anse ontw ikkeling geleid heeft tot het Isolationism e. Voor d e p eriod e na 1600 is het isolationism e heilig, w aard oor het erop lijkt d at d e enige econom ische activiteit tot 1854 d e hand el m et N ed erland ers en Chinezen is. Deze zou tevens alleen d e im p ort van Westerse technologie d ienen. De rol van d e Chinezen is nergens u itgelegd . Op d e m eld ing van een lange p eriod e van vred e en d e aanw ezigheid van w elvaart na, valt er heel slecht op te m aken hoe p re-ind u strieel Jap an (in isolem ent) econom isch fu nctioneerd e. $FKWHUKHW:HVWHQDDQPHWHHQFXOWXXUYDQLPLWDWLH Een p erm anent econom isch asp ect van d e m ilitaire exp ansie vanaf 1854 is d e Jap anse behoefte aan ind u striële grond stoffen. De red enen voor d eze Jap anse groei zijn echter steed s verand erd . In het eerste tijd vak neem t Jap an d e m od ernisering van het Westen regelrecht over. In d e tijd vakken 1980-1984 en 1985-1989 (w anneer er relatief d e m eeste aand acht is voor Jap an) w ord t d u id elijk d at een nieu w e groep van invloed rijke ind u striëlen d e vele concessies d ie aan het Westen ged aan w aren gebru ikten om d e Jap anse sam enleving p olitiek, sociaal en econom isch grond ig te verand eren. N a alleen ru im te te hebben gehad voor een m eld ing van een Im p erialistisch Jap an in 1990-1994, w ord t na 2000 d e overnam e van kennis en technologie van het Westen w eer centraal gesteld . Zo valt op te m aken d at d e aand acht voor d e interne om w enteling in 19e-eeu w s Jap an na 1990 niet m eer in het verhaal is op genom en, w aard oor enkel d e notie overblijft d at m en alles overnam van het Westen. Een red en hoe en w aarom Jap an hiertoe in staat w as w ord t niet

- 44 -

gegeven. Ook d e naoorlogse econom ische p restaties w ord en in eerste instantie nog verbond en aan eigen innovaties, terw ijl ze na 1990 aan d e hand van een bed rijfsm atige cu ltu u r in d e sam enleving verklaard w ord en. N a 1994 w ord t d an sim p elw eg geconclu d eerd d at Jap anners erg ged reven zijn om goed te p resteren, erg loyaal zijn en goed in staat zijn te im iteren. 7UHQGVLQGH&KLQHVHHFRQRPLVFKHJHVFKLHGHQLV

&KLQDLVHHQH[SRUWHFRQRPLH

6WDDWDat er in China ergens tu ssen 6000 en

)LJXXU6SUHLGLQJ&KLQHVHHFRQRPLVFKHJHVFKLHGHQLVRYHU GHPHWKRGHWLMGYDNNHQ

4000 v. Chr. een land bou w sam enleving ontstond w ord t in alle m ethod etijd vakken w el gem eld . Rond 200 v. Chr. is d e Chinese Staat hier d e eerste p olitieke entiteit. Was d eze vóór 1985 nog een gecentraliseerd e tribu u theffend e staat, w aar zelfs al het bezit gem eenschap p elijk w as, zo is het na 1985 een

zeer

geavanceerd e

en

m arktgeoriënteerd e land bou w sam enleving m et

gesp ecialiseerd e

en

innovatieve

nijverheid en lange afstand shand el in verw erkte (nijverheid s-) p rod u cten. +DQGHO Vanaf 1980 zijn er Chinese innovaties in d e boeken te vind en. Ond er and ere vu u rw ap ens en het kom p as w ord en vaak op gesom d . Du id elijk w ord t verteld hoe d e 8e, 10e en 13e eeu w tijd en van econom ische groei w aren m et ond er and ere sted en- en infrastru ctu u rontw ikkeling. Maar tu ssen 1980 en 2005 verschu ift het accent m et betrekking tot een verklaring hiervan van een grote m ate van staatsbem oeienis naar een onged efinieerd e “ bloei” van hand el en nijverheid . Toch sp eelt d e toegenom en exp ort telkens d e hoofd rol en is er geen oog voor interne econom ische ontw ikkelingen. Tw ee takken van exp ort w ord en steed s genoem d : d e zijd erou te naar het Mid d en-Oosten enerzijd s en d e zeehand el m et Ind onesië and erzijd s. Vooral over d e zijd erou te w ord t veel verteld . Deze zou gefu ngeerd hebben als een kennisnetw erk voor d e Chinese innovaties. De zeehand el m et d e Molu kken zou tu ssen 1405 en 1431 u itgebreid zijn m et Ind ia en Oost-Afrika en vervolgens om ond u id elijke red enen gestaakt te w ord en. Tw ee exp ortp rod u cten w ord en steed s verm eld : p orselein en zijd e. Tw ee innovaties w ord en telkens centraal gesteld in d e u itbreid ing van d e hand el in d e 14e eeu w : kom p as en p ap iergeld . Bijzond er is d e m eld ing (in 1990-1994) van een op zettelijke stop van d e hand el in d e 15e en 16e eeu w om d at China vold oend e voed sel voor zichzelf zou verbou w en. Er is nergens sp rake van een regelm atige regionale hand el

- 45 -

en d e econom ische resu ltaten d aarvan. Evenm in is er aand acht besteed aan d e m anier w aarop d e hand el u itgevoerd is. Tevens ontstaan er geen verklaringen om u it te leggen w aarom China zo veel kon exp orteren. &KLQDYRRU(XURSD" H et aanvankelijke beeld van China na 1500 is van een rijk, m aar geïsoleerd land d at p as in 1840 ged w ongen w ord t d e havens te op enen. Dit beeld w ord t tu ssen 1980 en 1990 aanzienlijk genu anceerd d oor ook een Chinees p ersp ectief in het verhaal te betrekken. Zo blijkt er tu ssen 1700 en 1800 een Malthu siaanse sp anning te zijn gew eest d oor hoge p rod u ctie enerzijd s en grote bevolkingsgroei and erzijd s en w ord en d e oorzaken en gevolgen van d e op iu m oorlogen nau w keu riger toegelicht. N a 1990 echter w ord en d e nod ige d etails vervangen d oor een algem een beeld w aarin China voor lange tijd een feod ale sam enleving is zond er d e m ogelijkheid eigenhand ig – zond er Westerse id eeën – te ontw ikkelen. 9DQDJUDULVFKHUHYROXWLHWRWPDVVDPRRUG De relatief korte geschied enis van het com m u nistische China kent een ontw ikkeling w aarin d e grote hervorm ingen van Mao steed s d u id elijker ged u id zijn. Waren het in 1975 nog agrarische revolu ties, in 2005 w aren het ram p en w aar m iljoenen bij om kw am en. Daarbij zijn d e hervorm ingen van Deng ged u rend e d e gehele ond erzoeksp eriod e steed s gezien als stap p en richting kap italism e. In d e jaren 1985-1989 w erd en d e econom ische ontw ikkelingen ond er Deng vrij ged etailleerd besp roken en na 1990 w ord t d u id elijk gezegd d at China ind ru kw ekkend snel groeit. N a 2000 bleek d at het zich aan had gesloten bij d e rest van econom isch ontw ikkeld Azië, m aar nog ru im schoots acher liep op het Westen. 7UHQGVLQGH,QGRQHVLVFKHHFRQRPLVFKHJHVFKLHGHQLV

%XLWHQODQGHUVNRPHQHQJDDQ De

econom ische

Ind onesië

tot

geschied enis

1600

kenm erkt

van

)LJXXU6SUHLGLQJ,QGRQHVLVFKHHFRQRPLVFKHJHVFKLHGHQLV RYHUGHPHWKRGHWLMGYDNNHQ

zich

aanvankelijk d oor een knip p erlicht van p assieve hand elsrelaties m et d e Ind iase, Arabische en Chinese w ereld . In d e boeken tot 1985 kom en d eze slechts ter sp rake als d ecor voor staatsvorm ing in Ind onesië. H ierna verschu ift d e aand acht

- 46 -

naar d e aanw ezigheid van ond erlinge hand el, versp reid over hond erd en kleine rijken. H elaas w ord t d an na 1990 verm eld d at land bou w het voornaam ste bestaansm id d el w as en d at vorsten d e hand el slechts steu nd en om elkaar in aanzien af te troeven. Vanaf 1995 w ord t echter toegelicht hoe d e 3D[,VODPLFD bij heeft ku nnen d ragen aan actieve hand elsexp ansie - van d e Ind onesiërs zelf – richting ond er and ere d e Filip p ijnen. 1HGHUODQGVHXLWEXLWLQJPHWSRVLWLHYHHIIHFWHQ De Econom ische geschied enis van Ind onesië in d e p eriod e 1600-1945 is ged om ineerd d oor d e relatie tu ssen Ind onesische vorsten en d e VOC/ N ed erland . Deze relatie d raait om w ed erzijd s voord eel: m ilitaire hu lp in ru il voor verp lichte leveringen. Wel w as d eze som s d oor m id d el van gew eld afged w ongen. De d w angarbeid ond er het cu ltu u rstelsel (1830-1870) w ord t in alle m ethod etijd vakken u itvoerig besp roken. Accentverschillen zijn d e m eld ingen tu ssen 1985 en 1994 van p ositieve ontw ikkelingen voor d e boeren na afschaffing van d it stelsel. Deze zou d en voorts vrij ku nnen ond ernem en en d oor het cu ltu u rstelsel al een klantenkring hebben op gebou w d . N a 2000 w ord t enkel nog gew ezen op d e u itbu itingsrelatie d ie N ed erland m et Ind onesië had tu ssen 1800 en 1900: Ind onesië fu ngeerd e zow el als afzetm arkt als een leverancier van grond stoffen en m en laat d e p ositieve effecten achterw ege. (LJHQHFRQRPLVFKHRSGHDFKWHUJURQG In d ezelfd e p eriod e w ord t hier en d aar nog w el gew ezen op het bestaan van niet-N ed erland se factoren in d e econom ie. Tu ssen 1900 en 1930 is er, volgens m ethod es u it 1980-1984, sp rake van toenem end e p rod u ctie. Wat eveneens u it het niks lijkt te kom en is het gevaar van d e Chineze concu rrenten w aartegen Javaanse hand elaren zich verenigen in 1912. Deze w ord t in alle m ethod es genoem d , m aar nergens w ord t d e (d reigend e) aanw ezigheid van d e Chinezen geconcretiseerd . 1LHW]RRQDIKDQNHOLMN,QGRQHVLs De econom ische geschied enis vanaf d e onafhankelijkheid is aanzienlijk verand erd van inhou d in d e afgelop en 30 jaar. N a voornam elijk oog te hebben voor het vertrek van N ed erland se bed rijven en d e econom ische chaos hieraan te w ijten, ontstaat er vanaf 1995 oog voor allerhand e d em ografische, sociale en p olitieke zaken d ie d e econom ische groei belem m erd en. Men legt d an u it hoe d eze d oor d e staatsgreep en econom ische m aatregelen van Soeharto d eels zijn overw onnen. N a 2000 is het verhaal echter d eels teru g bij af m et d e m eld ing van d e schad elijke teru gtrekking van N ed erland se bed rijven en d e eenvou d ige verklaring d at Soeharto alleen iets bereikt d oor m id d el van oliegeld en.

- 47 -

&RQFOXVLH N aar aanleid ing van d e bovenstaand e trend s valt het volgend e te conclu d eren: 1.

9HUVLPSHOLQJ HQ 2QYROOHGLJKHLG H et is d u id elijk d at vooral na 1995 er m ind er ru im te is voor grond ige analyses van d e econom ische geschied enis van Azië, w aard oor algem eenheid d e boventoon voert. In veel van d e gevallen leid t d it tot een versim p eling van d e zaken en een teru gkeer naar d enkbeeld en van vóór 1980. Zo w ord t anno 2005, net als d ertig jaar d aarvoor, het falen van d e naoorlogse Ind onesische econom ie toegeschreven aan d e teru gtrekking van d e N ed erland se kennis en technologie, terw ijl tu ssen 1980 en 1995 m eer interne oorzaken verteld w ord en, zoals analfabetism e en overbevolking. Ook China tu ssen 1500 en 1900 is in d e p eriod e 2000-2005 alleen nog m aar een ingesloten en feod aal systeem , terw ijl tot 1990 nog in d e boeken stond hoe er d iverse m od erniseringsp ogingen ged aan zijn en hoe groot d e bevolkingsgroei w as, ond er and ere d oor invoer van Am erikaanse gew assen. Dergelijke versim p eling heeft vooral gevolgen voor het niet-w esterse p ersp ectief en ond erm ijnt een com p lex w ereld historisch besef. In d it verband is het w el p ositief d at het ou d e China m eer gezien w ord t als een p rod u ctieve m arkt-sam enleving, m aar is het negatief d at er m et betrekking tot d e p eriod es van econom ische groei en innovaties geen p ogingen ged aan zijn om d e interne d ynam iek u it een te zetten. H et is sterk d at d eze alleen voort zou d en zijn gekom en u it d e p orseleinexp ort. Tevens is het p ositief d at er m eer aand acht is gekom en voor d e rol van d e Islam in d e u itbreid ing van hand el m et Ind onesië vanaf 1200, m aar is het jam m er d at d e m eest recente geschied enisboeken d eze hand el toch typ eren als een strijd om aanzien tu ssen vorsten, in p laats van een bezigheid van gew one hand elaren en d u s een w erkelijke inkom stenbron en ond erd eel van d e econom ie.

2.

9HUZHVWHUOLMNLQJOp enkele inzichten d ie in d e jaren tachtig in d e boeken beland zijn na, is er geen sp oor te bekennen van het econom ische leven in d e geïsoleerd e Chinese en Jap anse sam enlevingen van vóór 1840. Van China w ord t d an gezegd d at het rijk en m achtig w as, m aar – in d e m eest recente w erken – trad itioneel en niet in staat te m od erniseren zond er Westerse id eeën. Over Jap an zegt m en d at er vred e heerste en koop lied en steed s m eer in aanzien kw am en te staan, m aar d eze blijken – in d e m eest recente w erken - afhankelijk te zijn gew eest van Westerse kennis en technologie d ie u itslu itend via d e N ed erland ers het land in w as gekom en. N a d e op ening van d e land en vervolgens, zijn het vooral Westerlingen d ie d e econom ie op gang brengen, en zijn het d e Aziaten d ie overgaan tot im itatie. Dit verklaringskad er is na 1990 sterker gew ord en.



- 48 -

9HUJHOLMNHQGHZHUHOGJHVFKLHGHQLV$]LsHQKHW:HVWHQ Uit d e vorige hoofd stu kken is gebleken d at er m eerd ere vraagstu kken sp elen in d e interp retatie van d e Aziatische Econom ische geschied enis. In d it hoofd stu k p robeer ik hieru it d e belangrijkste te nem en en te toetsen aan w ereld historische ond erzoeken. Deze zijn:  :DQQHHUHQZDDURPNZDP&KLQDDFKWHU(XURSDDDQWHORSHQ" 2. 3. 

:DVGH-DSDQVHPRGHUQLVDWLHLPLWDWLHRILQQRYDWLH"

,VGHRQGHURQWZLNNHOLQJYDQ,QGRQHVLsGHVFKXOGYDQ1HGHUODQG"

:DQQHHUHQZDDURPNZDP&KLQDDFKWHU(XURSDDDQWHORSHQ" Deze vraag w ord t vaak in ond erzoeken naar d e op kom st van het Westen in d e 19e eeu w gesteld . H et im p liceert allereerst d at een vergelijking tu ssen beid e gebied en m ogelijk is. Als w e im m ers w illen begrijp en w aarom Eu rop a zo rijk en m achtig is gew ord en, m oeten w e ook snap p en w aarom d e rest van d e w ereld het niet d eed om zo p recies te id entificeren w at in Eu rop a d e sleu tel tot su cces w as. Dat China binnen d eze restcategorie een geschikte kand id aat is, is d e tw eed e im p licatie. Terw ijl Ad am Sm ith in d e 18e eeu w nog vol lof w as over d e zeer ontw ikkeld e Chinese sam enleving, w as Marx in d e 19e eeu w d oord rongen van zijn achterlijkheid : ,Q$GDP6PLWKWHVWLILHGWKDWRQDOODFFRXQWV&KLQDDQG,QGLDZHUHDKHDGRI(XURSHHYHQLQ

WHFKQRORJ\ «  0DU[·V FRQWHQWLRQ WKDW ´LQ EURDG RXWOLQH $VLDWLF DQFLHQW IHXGDO DQG PRGHUQ

ERXUJHRLV PRGHV RI SURGXFWLRQ PD\ EH GHVLJQDWHG DV HSRFKV PDUNLQJ SURJUHVV LQ WKH HFRQRPLF

GHYHORSPHQWRIVRFLHW\µ  

Deze “ Aziatische p rod u ctie-m od u s” is gebaseerd op een aantal typ ische eigenschap p en: De sam enleving is geïsoleerd . Er is een hand elsbelem m erend e alleenheerser d ie hoge belastingen heft. Er zijn geen kap italistische institu ten of een com m ercie bevord erend e infrastru ctu u r. De m arkt w ord t ged om ineerd d oor d e m arginale hand el in lu xe goed eren, w aard oor d e hand el traag en van w einig invloed is op d e sam enleving.89 Dit beeld van d e Aziatische econom ie w ord t op elk p u nt bestred en. In tegenstelling tot d e verm eend e econom ische isolatie van Aziatische sam enlevingen toont And re Gu nd er Frank het bestaan van een verfijnd en eeu w enou d hand elsnetw erk aan, w aar China het econom ische m id d elp u nt van w as.90 Dit netw erk w as al in d e 3e m illenniu m v. Chr. ontstaan, m aakte een aantal cycli van verval en u itbreid ing m ee, m aar w as rond 1400 een hecht en system atisch fu nctionerend e econom ie gew ord en.91 Meerd ere land - en zeerou tes lop en tu ssen A.G. Frank, 5H25,(177KH*OREDO(FRQRP\LQWKH$VLDQ$JH(Berkeley 1998)323. J. H obson, 7KH(DVWHUQ2ULJLQVRI:HVWHUQ&LYLOLVDWLRQ(Cam brid ge 2004), 31-32. 90 Frank, 5H25,(17, 64-95. 91 A.G. Frank en B. Gills, 7KH)LYH7KRXVDQG
- 49 -

Ind ia en Oost-Afrika in w at hij d e “ Afro-West Asian Region” noem t. H and elaren in d ienst van verschillend e rijken en onafhankelijke hand elshu izen u it verschillend e sted en nam en allen (d oor m id d el van zilver als betaalm id d el) d eel aan een hand el in veel consu m p tiegoed eren (zoals textiel en voed selw aren) en grond stoffen (kop er, hou t) d ie d e regio econom isch integreerd e. Vervolgens brengt hij een “ Ind ian Ocean Region” in kaart als een bru isend hand elsgebied rond om Ind ia m et veel havensted en, rou tes naar Oost en West en d iverse hand elsgoed eren. De “ Asian Region”  (van Ind ia tot aan Jap an en Ind onesië) blijkt nog com p lexer, beschikt over nog m eer hand elsrou tes (over zee en over land ) en m eer p rod u cten. Deze regio’ s blijken vervolgens ten op zichte van elkaar hand elstekorten te hebben gehad , terw ijl China een hand elsoverschot had d oord at het een zo com p lexe econom ie had d at al het zilver erin op kon nem en.92 Belangrijker nog ten op zichte van d e verm eend e isolatie is w ellicht d e constatering d at d it hand elsnetw erk voor een vergaand e arbeid sd eling gezorgd heeft. Ook w ord t er gesp roken van veel m igratie naar nieu w e op kom end e hand elssted en, zoals naar Malakka na 1400, w aard oor er w einig sp rake m eer kan zijn van geïsoleerd e sam enlevingen.93 Dat d e Aziatische econom ie altijd last zou hebben gehad van d esp otische heersers d ie d e m arkt geen ru im te bod en lijkt voornam elijk gebaseerd op het id ee van het Chinese tribu u tsysteem en een onvrije Oosten. Ook d e nabu rige land en zou d en kleinere China’ s zijn d ie d e op gehaald e belastingen d eels ook afd roegen aan China als tribu u t. Frank beargu m enteert d at d it tribu u tnetw erk eerd er gezien m oet w ord en als een zone van gelijke valu ta. Bovend ien zou d e p olitieke betekenis van d e tribu u tm issies gering zijn. H et zou d en eerd er d ekm antels voor regu liere hand elscontacten zijn.94 In het geval van China is verd er gebleken d at het gebru ik van p ap iergeld vanaf het begin van d e 10e eeu w boeren ju ist heeft gestim u leerd om voor d e m arkt – en niet voor d e keizer - te p rod u ceren. Belastingen in China zijn ook nooit zo hoog gew eest als in Eu rop a en hand elaren had d en ju ist m eer vrijheid d an boeren.95 Vervolgens is bew eerd d at in Azië hand elaren niet geneigd w aren kap italistisch te hand elen, d oor het gebrek aan d ergelijke institu ten. H ierm ee w ord t bed oeld d at er geen w isselbanken, hand elscom p agnieën, aand eelhou d ers en m arktop zichters w aren om hand el – onafhankelijk van d e overheid - te bevord eren.96 In d e voornoem d e 10e eeu w heeft China en d e d oor China beïnvloed d e om geving - u itbreid ing, ontw ikkeling en institu tionalisering van een m arkteconom ie

Ibid em , 111. Frank noem t China d an ook d e goot w aar al het zilver van d e w ereld heen stroom d e. Ibid em , 99. 94 Ibid em , 114-115. 95 H obson, (DVWHUQ2ULJLQV, 54-56. H obson verw ijst naar ond erzoek van McN eill, Wolf en Bin Wong. 96 J.M. Roberts, 7KH7ULXPSKRIWKH:HVW7KHRULJLQULVHDQGOHJDF\RI:HVWHUQ&LYLOLVDWLRQ, (London 1985), 220221. H et p u nt d at gem aakt w ord t is d at voornam elijk bu itenland ers hand el eeu w enlang hand el in China kw am en d rijven. Dit w erd getolereerd d oor d e overheid . Zo w as er geen ruim te voor ond ernem erschap. 92

93

- 50 -

ju ist gestim u leerd .97 H and elaren ond ernam en verre exp ed ities naar nieu w e m arkten en zetten zo nieu w e binnenland se hand elsbetrekkingen op . In d ezelfd e p eriod e is er een grote N oord -Zu id kanaal gebou w d . In d e Chinese geschied enis ziet m en ook in d e 16e eeu w een soortgelijke com m erciële revolu tie. H obson voegt hier het bestaan van hand elshu izen m et d iverse ned erzettingen aan toe. Deze zou d en zelfstand ig een com m erciële m arkteconom ie levend ig hebben gehou d en, zond er noem ensw aard ige p olitieke tegenstand of bem oeienis van d e Chinese keizer. De rol van d iasp ora’s van verschillend e etnische groep en is hierin zeer belangrijk. Vanaf 1200 tot in d e 18e eeu w hebben d eze een Aziatische hand elseconom ie in stand gehou d en.98 Vervolgens w ijst hij ook op het bestaan van grote hand elstransp orten w aarin bu lkgoed eren op regelm atige basis over m id d ellange en lange afstand en verscheep t w erd en d oor ond er and ere Javaanse hand elaren.99 Aan een gebrek aan hand el heeft het d u s niet gelegen, lijkt m en te zeggen. Wat d an vervolgens ZHO d e red en is d at China achter kw am te lop en op Eu rop a en w anneer d an p recies zijn vragen w aar verschillend e antw oord en op gegeven zijn. Deep ak Lal w ijst het gebrek aan intensieve econom ische groei in China - ond anks d e vele technologische d oorbraken – toe aan een id eologische cu ltu u r w aarin ind ivid u en m et “ top inkom ens” als im m oreel gezien w erd en d oor d e overheid en op d ie m anier ged w ongen w erd en and ers te ond ernem en, op d e Westerlijke w ijze.100 De m arkt exp and eerd e d u s w el, m aar er zou geen sp rake zijn van vrij ond ernem en. Deze id eologie is in d e 14e eeu w vooral sterk gew ord en d oor het op kom end e neo-confu cianism e. Op ten d u u r heeft d it d e ontw ikkeling van w etenschap en techniek tot stilstand gebracht. China w as d u s w el hoog ontw ikkeld , m aar kw am vast te zitten in een FRQVHUYDWLHYHcu ltu u r.101 De m arkt bleef d ynam isch, m aar van een revolu tionaire ind u strie kon geen sp rake zijn, totd at Westerse hand elsbelangen - m et d e nieu w ste, m od ernste en d od elijkste legers m et Ind u striële w ap ens zich m et d eze m arkt gingen bem oeien en China zich genood zaakt zag te m od erniseren.102 Te m id d en van hervorm ingsp ogingen om m ee te d oen als m od erne grootm acht vanaf d e 2e helft van d e 19e eeu w , bevond China zich in een zee van bu rgerop stand en en oorlogen en d em ografisch

97 V. H ansen, 7KH2SHQ(PSLUH$+LVWRU\RI&KLQDWR(Lond on 2000), 270-271 over d e Song-d ynastie, 10e eeu w en 405-407 over d e Ming-d ynastie, 16e eeu w . 98 H obson, (DVWHUQ2ULJLQV79-86. 99 Ibid em , 87. 500 tot 1000 ton aan rijst, zout, vis en zelfs kled ing en m etal w erd en vervoerd in Zuid -Oost Azie. 100 Lal, D., 8QLQWHQGHG&RQVHTXHQFHV7KHLPSDFWRI)DFWRU(QGRZPHQWV&XOWXUHDQG3ROLWLFVRQ/RQJ5XQ (FRQRPLF3HUIRUPDQFH(Cam brid ge 2001)43. 101 Ibid em , 44. Lal verw ijst naar d e term +LJK(TXLOLELUXP7UDS van Mark Elvin 102 Ibid em , 128. en C.A. Bayly, 7KH%LUWKRIWKH0RGHUQ:RUOG267. Over d e Brits-Chinese oorlogen en d e rol van w ap entu ig daarbij.

- 51 -

bekeken d esastreu ze ind u strialisatiep rojecten in d e 20e eeu w . Uiteind elijk kw am toch d e gezochte (intensieve) econom ische groei d oorzetten.103 Zo is u it recent w ereld historisch literatu u r gebleken d at er een ontw ikkeld e econom ie bestond in Azië, w aar China een belangrijk aand eel in had . Deze liep rond 1500 zeker niet achter op Eu rop a m et betrekking tot het niveau van econom ische organisatie. Door bovengenoem d ond erzoek is d e vraag ":DQQHHUNZDP&KLQDDFKWHU(XURSDDDQWHORSHQ"niet m eer gem akkelijk op te lossen, terw ijl w el getoond is w elke haken en ogen er aan steken. Tevens is gebleken hoe d e technologische en w etenschap p elijke groeisp u rten van d e Chineze m id d eleeu w en u iteind elijk tot stagnatie leid d en toen China ingehaald w erd en Eu rop ese legers zich vanaf 1850 m eester m aakten van Chineze hand elhavens. Om d e red enen van d e Westerse overw inningen te snap p en, hoeft m en enkel d e Britse u itgaven aan oorlog te vergelijken m et d e Chineze.104 De oorzaak voor d e achterstand van China kan d u s niet gezocht w ord en in een vorm van econom ische achterlijkheid , afzijd igheid van hand el of inherente ond erontw ikkeld heid . Tw ee red enen – een cu ltu u r-econom ische en een geografische - lijken overeind te blijven in d e vergelijking. Deep ak Lal, w ijzend op het belang van p sychologie, kosm ologie en m entaliteit voor d e geschied enis, betoogt d at d e Chinese sam enleving w el d egelijk een ap arte Chinese “ ziel” heeft als het gaat om econom isch hand elen.105 Dat het Westen op basis van vrij en ind ivid u eel ond ernem en su ccesvol, rijk en m achtig is gew ord en, heeft het Oosten voor blok gezet. De afgelop en 25 jaar, betoogt hij, tonen aan d at intensieve econom ische groei ook m ogelijk is PHW d e typ isch Chinese cu ltu u r – zond er Westerse ind ivid u alism e. In “ The Great Divergence”  van Pom eranz vind en w e eerd er d e verklaring in een geografische toevalstreffer van Eu rop a.106 H ij stelt d at China en Eu rop a beid e d ezelfd e stru ikelblok had d en voor ind u strialisatie: land . Eu rop a, sp ecifieker gesteld Engeland , d oorbrak d e land barrière d oor zijn graanschu u r naar Am erika te verp laatsen. China w as niet in staat gew eest d it te d oen. Frank, tot slot, gaat een stap je verd er en m eent d at China altijd het centru m van d e w ereld econom ie is gew eest en d at zal blijven.107 De Westerse econom ie zou slechts tijd elijk – en ten koste van d e Aziatische w elvaart – ged om ineerd hebben. In d e op kom st van d e Aziatische tijgers, en China en Ind ia, is volgens hem zichtbaar hoe het Westen nu op zijn retou r is.

Ibid em , 130-136. H obson, 2ULJLQV, 246-247. 105 Lal, 8QLQWHQGHG&RQVHTXHQFHV178. 106 Pom eranz, *UHDW'LYHUJHQFH264. 107 Frank, 5H25,(17, 334.  103 104

- 52 -

:DVGH-DSDQVHPRGHUQLVDWLHLPLWDWLHRILQQRYDWLH" Bij d e vorige vraag stond een zeer lange historische ontw ikkeling evenals een groot historisch vraagstu k over econom ische groei centraal. China bleek een lange econom ische geschied enis te kennen, m aar toch niet in staat te zijn te ind u strialiseren. Lange tijd is d e bovengenoem d e “ Aziatische p rod u ctie-m od u s” gebru ikt om d e achterstand van heel Azië te verklaren. Jap an heeft d it telkens bem oeilijkt d oor als enig land bu iten Eu rop a ook snel en vrijw el gelijktijd ig te ind u strialiseren, m od erniseren en zelfs gebied te veroveren.108 H ier staat d e vraag centraal hoe w e d e rol van het Westen m oeten d u id en in d e Jap anse m od ernisatie. Enerzijd s kan m en stellen d at Jap an d e nod ige techniek en w etenschap snel en efficiënt heeft overgenom en w anneer het nod ig w as. And erzijd s kan m en zich afvragen w aarom d it zo soep el verlop en zou zijn? Met and ere w oord en gaat het om een kip en ei vraag, alleen is het aan d e historici om nad ru k te leggen op een van d e tw ee. In een eu rocentrisch-historisch kad er is d e op kom st van Jap an als volgt verklaard .109 Tot 1853 w anneer d e Am erikaanse com m and ant Perry d e Jap anse econom ie “ op ent”  w as Jap an een voor d e bu itenw ereld afgesloten en feod aal land , lijkend op het m id d eleeu w se Eu rop a. De ind u strialisatie begon p as na d e Meiji-Restoratie van 1868, w erd ond er Westerse d ru k in gang gezet en w as slechts m ogelijk d oor Westerse investeringen. Dat d e Jap anse sam enleving zich snel heeft aangep ast kon slechts m ogelijk d oor d e p ositie d ie het als laatkom er had . Ond ertu ssen is echter bew ezen d at ged u rend e d e zogeheten Toku gaw a-p eriod e (1603-1868) Jap an m eer op het contem p oraine Frankrijk leek d an op een achtergelegen eiland .110 Zo nam d e agrarische p rod u ctiviteit behoorlijk sterk toe d oor een serie au tonom e innovaties.111 De staatsinrichting w erd UDWLRQHOHU en gecentraliseerd er, vooral m et het oog op d e (com m erciële) infrastru ctu u r. Ook d e sted en, d ie in beginsel sam u rai-fortificaties w aren, kregen een centralere m arktfu nctie, om d at d e boeren com m erciëler gingen p rod u ceren. H et belangrijkste p rod u ct van d eze p eriod e is m isschien w el d e zogeheten p roto-ind u strialisatie op het gebied van ond er and ere textiel, p ap ier en m etaal. Ook d e vaak op gebrachte isolatie van d e internationale hand el m oet and ers bekeken w ord en, m eent Gu nd er Frank, d aar er vold oend e bew ijs is voor een continu e en grootschalige hand el m et China, Bu rm a, Siam , Korea en het onafhankelijke hand elshu is Ryu kyu .112 N aast d e ontw ikkeld e econom ie d ie Jap an d u s had om verd er te ku nnen ind u strialiseren is d e Jap anse p olitieke reactie op d e Westerse p ressie een essentieel ond erd eel van d e ind u strialisatie. Bayly, %LUWKRI0RGHUQ:RUOG, 179. H obson, 2ULJLQV88. 110 Ibid em , 90-91. en Lal, 8QLQWHQGHG&RQVHTXHQFHV142-144. 111 Ibid em , 143. Ook d e im p ort van Am erikaanse gew assen heeft d e p rod uctiviteit toe laten nem en 112 Gu nd er Frank, 5H25,(17, 106-107. 108

109

- 53 -

Lal betoogt d at d e Jap anse leid ers d oor een overheersend m ilitarism e, ingebakken in d e Jap anse cu ltu u r, sneller d an bijvoorbeeld d e leid ers van China, geneigd w aren d e Westerse inval als een m ogelijkheid te zien zich m et d e m od ernere technologie, w ap enku nd e en w etenschap te versterken.113 Dit ingew ikkeld e argu m ent gaat u it van een zeker op p ortu nism e in d e Jap anse cu ltu u r ten bate van d e nationale veiligheid . Een and er op m erkelijk ond erd eel van d e p olitieke reactie is d e m anier w aarop d e Meiji-regering na 1868 als een nieu w e oligarchie te w erk ging. Fond sen voor m od ernisering van het leger bijvoorbeeld w erd en gehaald u it een grootschalige w ijziging van het belastingstelsel, w aarbij d e ou d e Sam u rai het m eeste m oesten kw ijtraken.114 Op vrij roekeloze w ijze w erd een groot ged eelte van d e sam enleving om gep loegd d oor een nieu w e klasse van grootind u striëlen, m et een keizer als nationaal-u nificerend sym bool.115 Zo kan d e nad ru k op zow el im itatie als innovatie gelegd w ord en, m aar is het d u id elijk d at d e voorgenoem d e eu rocentristische visie op een klakkeloze Jap anse overnam e van d e Westerse ind u strialisatie lastig vol te hou d en is. Vooral d e ontw ikkeling d ie Jap an in d e Toku gaw a-p eriod e heeft m eegem aakt lijkt erop te w ijzen d at d e interne econom ie al zeer ontw ikkeld w as. De p ost1868 om slag kan niet zom aar gezien w ord en als een Westerse ond ernem ing. Ond anks het feit d at Jap an vanaf d it jaar op veel gebied en Eu rop ese staten ging sim u leren, kan m en – gezien d e gep resenteerd e feiten – het Jap anse ingred iënt – p olitiek, econom isch en cu ltu reel – zeker niet negeren.  ,VGHRQGHURQWZLNNHOLQJYDQ,QGRQHVLsGHVFKXOGYDQ1HGHUODQG" De N ed erland se aanw ezigheid in Ind onesië begon rond 1600 m et d e kom st van d e VOC, m aar p as na 1815 is er sp rake van het verkrijgen van bestu u rlijke invloed op het gebied zelf, in p laats van afsp raken voor exp loitatie m et d e lokale vorsten. De vraag is nu in hoeverre m en d e d irectere econom ische bem oeienis van N ed erland in N ed erland s-Ind ië m oet w aard eren ten op zichte van d e hu id ige arm oed e van Ind onesië. Wanneer w e kijken naar d e Ind onesische econom ische geschied enis van voor 1600 w ord t er in grote m ate gesp roken van een om vangrijke interne en externe hand el. Is het nu m ogelijk te bep alen of N ed erland Ind onesië heeft help en m od erniseren of heeft u itgebu it en ond erontw ikkeling veroorzaakt? Wesseling m eent in “ Eu rop a’s Koloniale Eeu w ” d at het hier gaat om een lastige vraag d ie betrekking heeft op d e invloed van alle Eu rop ese overzeese rijken en d e latere “ nieu w e land en” .116 De bronnen zijn steed s schaars en d e theorievorm ing van ond erontw ikkeld heid is Lal, 8QLQWHQGHG&RQVHTXHQFHV145. Bayly, %LUWKRI0RGHUQ:RUOG, 269. 115 Lal, 8QLQWHQGHG&RQVHTXHQFHV, 146. 116 H .L. Wesseling, (XURSD·V.RORQLDOH(HXZ'HNRORQLDOHULMNHQLQGHQHJHQWLHQGHHHXZ, (Am sterd am 2003), 368-369. 113 114

- 54 -

lastig. Zo objectief m ogelijk bekeken, zou m en ku nnen stellen d at d e exp loitatie p ositief bij heeft ged ragen aan d e ontw ikkeling en m od ernisering van d e koloniën, bered eneert Wesseling. H ij w ijst d aarbij op het koloniale ontw ikkelingsbeleid , d at ond er and ere d e levensverw achting verhoogd heeft. Maar al snel w ord en d e hieru it voortgekom en p roblem en relevanter. De oriëntatie op d e koloniale exp ortgew assen en d e d aaru it volgend e econom ische afhankelijkheid van het bu itenland , d e m assale u rbanisatie en d e arm oed e zijn d u id elijke voorbeeld en. Wesseling toont aan d at d eze negatieve ontw ikkelingen w el d egelijk te m aken hebben m et d e koloniale overheersing.117 Zo hebben sterke p olitiek-econom ische institu ten, tijd ens en na d e koloniale situ atie, er voor gezorgd d at d e koloniale econom ieën – zond er p olitieke bescherm ing – ged om ineerd w erd en d oor Westerse belangen. Tegelijk is hij teru ghou d end en w ijst hij op d e em otionele red enen d ie er voor ku nnen zorgen d at d e m ilitaire gru w elijkhed en te snel gezien w ord en als een vorm van econom ische ond erd ru kking. Zelf ku nnen w e d e econom ische gevolgen van d e kolonisatie als volgt op som m en: m od ernisatie van infrastru ctu u r, verhoogd levensstand aard en vergaand e integratie m et d e N ed erland se en d e w ereld econom ie. Maar belangrijker nog is d e ind u strialisatie van Ind onesië en het d aarm ee groeiend e belang van d e d elfstoffen. Zo w as d e Ind onesische p rod u ctie tot 1945 op grote schaal nog gevorm d d oor d e w ereld w ijd e vraag naar koloniale p rod u cten. We ku nnen hier van w einig and ers sp reken d an globalisatie als boosd oener. Deze is zeker gevoed d oor d e N ed erland se aanw ezigheid , m aar veel m eer bep aald d oor d e w ereld econom ie. Toch lijkt d it op een onvolled ige analyse. A.G. H op kins heeft een interessant ond erzoek ged aan naar d e invloed van het N ed erland se koloniale bew ind op Java enerzijd s, en het veel kleinere Bali and erzijd s en d e rol van globalisatie hierin.118 In eerste instantie heeft het N ed erland se beleid p as vanaf d e jaren 1820 grote invloed op Java. Aanvankelijk d w ong d e staat – via d e lokale heersers gew assen als koffie en ru bber te verbou w en en vanaf 1870 kw am en ond ernem ers m assaal om niet alleen d eze lijn d oor te zetten m aar ook om bijvoorbeeld in su ikerfabrieken te investeren. Deze fase noem t H op kins d e PRGHUQH JOREDOLVHULQJ  Deze fase heeft in het bijzond er Java en 

Su m atra zo verand erd d at ze een w ereld econom ie op basis van d e Eu rop ese consu m p tiep atronen d iend en. Om d eze red en is er geïnvesteerd in d e infrastru ctu u r w at in d e eerste helft van d e 20e eeu w leid d e tot een verbred ing van d e m arkt, m et m eer p rod u cten en m eer kop ers (bijvoorbeeld Chinezen en Jap anners). Bali, echter, toont d e and ere kant van koloniaal gezag. H ier heeft het N ed erland se bew ind w einig ged aan. Tegen d e tijd d at Bali toch in aanraking kw am m et

Ibid em , 373. A.G. H op kins, ‘Globalisation w ith and w ithou t Em p ires: From Bali to Labrad or’, in: *OREDOLVDWLRQLQ:RUOG +LVWRU\, 228-230. 119 Ibid em , 240. 117 118

- 55 -

globalisatie, had het te m aken m et een com p leet verand erd e w ereld m arkt. In d eze fase van w at H op kins SRVWNRORQLDOH JOREDOLVHULQJ noem t m aakte Bali d e sp rong naar internationaal toerism e, en w erd het een van d e rijkste gebied en van Ind onesië. Uit d eze analyse blijkt d at het zeker m ogelijk is d e N ed erland se aanw ezigheid aan te w ijzen als oorzaak voor d e arm oed e van Ind onesië, m aar niet zond er d e w ereld w ijd e intensivering en evolu tie van d e w ereld econom ie te bekijken. &RQFOXVLHV In d eze d iep testu d ie is gekeken naar d e econom ische geschied enis van Azië. In eerste instantie zijn d e belangrijkste sp elers geïd entificeerd , w aarna d e m eest besp roken ontw ikkelingen van d eze locaties kond en w ord en u itgew erkt tot verhalen in hoofd lijnen. Per m ethod etijd vak bleken er op m erkelijke verschu ivingen voor te kom en in d eze verhalen. Op basis van een vergelijking van het kw antitatieve schoolboekond erzoek en d e kw alitatieve evalu atie van d e hoofd lijnen enerzijd s en d e besp roken w ereld historische theorieën and erzijd s ku nnen w e tot het volgend e conclu d eren: Eu rocentrism e: De rijke geschied enis van d e Aziatische Econom ie is steed s vanu it een overheersend Eu rop ees p ersp ectief besp roken. H ierd oor is het onm ogelijk d e d ebatten van d e vergelijkend e w ereld geschied enis op ond erw ijsniveau te sim u leren. H et id ee van een w ereld econom ie van vóór d e “ Tijd van ontd ekkingen” is al lastig genoeg voor d e gem id d eld e N ed erland er, m aar het geschied enisond erw ijs schiet hier toch aard ig tekort. Zo is niet alleen het volu m e van Aziatische econom ie in d e boeken geslonken, m aar zijn ook d e theorieën versim p eld . H ierd oor slu iten ze vaak keu rig aan bij achterhaald e theorieën over d e op kom st van het Westen in China en d e ind u strialisatie van Jap an. In d e kw estie Jap an lijken d e schoolboeken te hebben gekozen voor het LPLWDWLHm od el en in d e kw estie China overheerst w eer het LVRODWLH-m od el. Om d at in beid e gevallen na 1990 het historische blik vernau w d is tot d e afgelop en tw ee eeu w en, is het historische kad er com p leet w eggevallen en is het Oosten – zoals gezien d oor d e ogen van Marx – een vreem d e econom ie, onkap italistisch en in feite niet Eu rop ees genoeg. Op p ervlakkigheid : Ook is d e intra-aziatische hand el, w aar d e VOC zo rijk m ee is gew ord en, onvold oend e verd iep t w aard oor er geen m ogelijkhed en bestaan een grond ig id ee te krijgen van d e com p lexiteit van Frank’ s “ Global Econom y in the Asian Age” . H ierd oor lijkt d e genoem d e hand el m arginaal en lokaal, terw ijl w ereld historische literatu u r d u id elijk aangeeft hoe m assaal d e m aritiem e p articip atie van bijvoorbeeld een stad als Malakka, of Javaanse hand elaren. In navolging van onze 17e eeu w se voorou d ers, w ord en d e Javaanse hand elaren – even gem akkelijk als in d it roem rijke verled en – betiteld als p iraten.

- 56 -

In d e inleid ing van d eze d iep testu d ie w erd het ond erzoek van De Baets naar Vlaam se schoolboeken aangehaald . Wanneer w e d e resu ltaten van d it ond erzoek m et zijn w aarnem ingen vergelijken ku nnen w e niet and ers d an conclu d eren d at d e N ed erland se schoolboeken op d it them a lijken af te glijd en. H et niveau is nog w el hoger, m aar om d at er steed s m ind er ru im te voor d it them a kom t gaat d e kw aliteit ook behoorlijk achteru it. De geschied enis van d e Aziatische econom ie w as tw intig jaar geled en geglobaliseerd er d an tegenw oord ig, en d at terw ijl ju ist d e afgelop en tien jaar er steed s coherentere theorieën ontw ikkeld zijn d ie d e belangrijke rol van Azië in d e w ereld econom ie bew ijzen. 

- 57 -

1RPDGHQLQGHZHUHOGJHVFKLHGHQLV 

,QOHLGLQJHQSUREOHHPVWHOOLQJ Geschied enisond erzoek gaat m eestal over geletterd e sam enlevingen. Deze lieten hu n schrift achter op d iverse stu kken d ie p rim aire bronnen voor d e historici zijn gew ord en. Ongeletterd e sam enlevingen zijn vanzelf “ p rehistorie” gew ord en om d at ze geen schriftelijke bronnen hebben achtergelaten, zoals d e lesm ethod e “ Op Zoek N aar H et Verled en” ook haarfijn u itlegt.120 Wat op school over d eze m ensen verteld w ord t is d an ook bijna alleen afkom stig van bronnen van sed entaire sam enlevingen, w aard oor een eenzijd ig beeld ontstaat.121 H et effect hiervan is sterk m erkbaar in d e canonisering van het geschied enisond erw ijs in d e afgelop en tien jaar. Zo is het eerste tijd vak van com m issie De Rooy d ie van “ Jagers en Verzam elaars” . H ierin is gesteld d at een onverm ijd elijk p roces van steed s m eer m enselijke invloed in d e natu u r d e eerste aanzet heeft gegeven tot het overgaan naar boerensam enlevingen.122 Vanu it d it p roces vertrekt d e WUHLQ GHU

JHVFKLHGHQLV, en zij d ie niet m eegaan, tellen niet m eer m ee.

Wereld historicu s Robert Wright som t zeven m isvattingen op d ie gangbaar zijn in het Westerse w ereld beeld ten aanzien van d e “ Barbaren” . Ze zijn (1) m oreel m ind er beschaafd ; (2) hebben geen cu ltu u r; (3) zijn niet in staat u itvind ingen van and eren toe te p assen; (4) kennen geen grond ige organisatiestru ctu u r; (5) zijn een zeld zam e verschijning in d e geschied enis; (6) zijn verantw oord elijk voor verval in d e geschied enis en (7) hu n slachtoffers zijn onschu ld ig.123 Antoon d e Baets conclu d eert in zijn stu d ie naar d e Vlaam se Geschied enisboeken d at een van d e gevolgen van d it etnocentrism e m ed e te vind en is in “ sterk antinom ad ism e” 124 De centrale vraag in d it hoofd stu k is: “ H oe geglobaliseerd is het beeld van d e nom ad en in d e w ereld geschied enis?” De stru ctu u r van d eze d iep testu d ie is als volgt. Eerst w ord t gem eten w elke them a’s kw antitatief d e overhand hebben. H ierna w ord t geanalyseerd w elke invu lling hier m et betrekking tot w ereld regio en geschied enisthem a kw alitatief aan gegeven is en of constantes d an w el trend s w aarneem baar zijn over d e afgelop en 30 jaar. Aan d e hand van toonaagevened e ond erzoeken binnen d e verbind end e w ereld geschied enis w ord en d eze trend s beoord eeld op hu n w ereld historisch p ersp ectief. 

120 M.C.J. H eijligers; S.A.J.J. Aarts, 2S]RHNQDDUKHWYHUOHGHQ*HVFKLHGHQLVGRHQGHZHUHOGPHQVLQRQWZLNNHOLQJ GHERHUHQDDQGH1LMOHHQYHUKDDOXLWKHWRXGH*ULHNHQODQGYDQGRUSWRWZHUHOGULMN:HVW(XURSDRSQLHXZEHJLQQHQ (1985 Groningen: Wolters-N oord hoff), 8. 121 De Baets, )LJXUDQWHQ, 89. 122 De Rooy, 9HUOHGHQKHGHQHQ7RHNRPVW118. 123 R. Wright, 1RQ=HUR, 125-134. Wright noem t ze niet N om ad en, m aar %DUEDULDQV om d at ze op d ie w ijze beschreven zijn d oor &LYLOLVDWLRQ 124 De Baets, )LJXUDQWHQ, 140.

- 58 -

0HWLQJ:HUHOGUHJLRHQJHVFKLHGHQLVWKHPD De greep in d e d ataset w aar in d eze d iep testu d ie m ee gew erkt w ord t, is ged aan op d e “ sam envattend e beschrijvingen” van d e vond sten w aar m instens een van d e volgend e – of d aar w at betreft sp elling er op lijkend e – w oord en in voorkw am en: “ nom ad en” , ” ru itervolken” , ” jagers” , ” verzam elaars” , ” herd ers” , ” step p e” . H et w as m ogelijk d e selectie u it te breid en m et algem ene term en als ” staatsloos” en ” stam m en” , m aar d it is niet ged aan in verband m et d e nood zaak om te concentreren op nom ad en als d oelgroep . In tegenstelling tot d e vorige d iep testu d ie – w aar een geografische en them atische selectie d e grond slag w as - bekijken w e hier vooral d e kw antitatieve verd eling van d e geselecteerd e groep over d e verschillend e w ereld regio’s en geschied enisthem a’s. Them a Regio Am erika Azië

Cu ltu rele    

Mid d en-Oosten

 

N oord -Afrika

Econom ische Militaire

Politieke

Religieu ze Sociale

Totaal

2,00 (1)

3,00 (2)

2,43 (3)

3,33 (3)

18,94 (24)

2,96 (7)

2,00 (1)

3,33 (5)

2,19 (3)

(0)

 

1,88 (5)

 

4,70 (10)

0,55 (3)

Oceanië

7,08 (4)

Su bsahara

9,46 (13)

Totaal

 

4,28 (6)

 

2,81 (5)

2,43 (4)

2,00 (1)

0,25 (1)

2,33 (3)

0,53 (2)

10,95 (16)

 

1,70 (6)

 

0,31 (2)

1,05 (5)

11,85 (29)

2,00 (1)

2,00 (1)

2,25 (2)

15,58 (10)

2,20 (2)

2,00 (1)

2,00 (1)

18,52 (22)

  16,88 (22) 10,97 (16) 13,66 (22) 105,52 (190) )LJXXU3DJLQDPHWLQJPHWEHWUHNNLQJWRWQRPDGHQ

Uit bovenstaand e tabel valt te conclu d eren d at bijna d e helft van d e geschied enis van nom ad en ” cu ltu reel” of ” m ilitair” is. Van het niet-w esten is d e aand acht voor Azië het grootst m et ru im 21 p agina’s en 50 vond sten, m aar niet veel kleiner is d e aand acht voor het Mid d en-Oosten. Op p aginaw aard e is er ook veel aand acht voor Su bsahara Afrika en Am erika gem eten. Maar om d at

- 59 )LJXXU7RSORFDWLHVQRPDGHQ

d it aanzienlijk m ind er vond sten zijn ku nnen w e op m aken d at het ging om vond sten d ie w el veel ru im te innem en, m aar w einig inhou d overd ragen. Meestal w as hier sp rake van een p aginavu llend e illu stratie van een nom ad enstam . Verd er valt op hoe “ religie” in het Mid d enOosten geconcentreerd is. Figu u r 13 toont d e 10 m eest besp roken locaties, verd eeld op them a, w aaru it blijkt d at vooral d e locaties “ Tu rkse Rijk“ ,“ N oord -Am erika“ ,“ Saoed i-Arabië“ en “ China“ geassocieerd zijn m et )LJXXU3DJLQDPHWLQJRS&KURQRORJLVFKHRUGHUQLQJYRQGVWHQRS:HUHOGUHJLRHQ*HVFKLHGHQLV7KHPD

nom ad en. Op vallend is het verschil in them atische accenten. Aan d e ene kant lijken nom ad en een d u id elijk p olitiek-m ilitaire fu nctie te hebben in hu n betrekkingen m et staten (China, Tu rkse Rijk), terw ijl ze aan d e and ere kant een sociaal-cu ltu rele fu nctie hebben w anneer het gaat om hu n regu liere bestaan in bep aald e gebied en (Saoed i-Arabie, Ind onesië, N oord -Am erika). Alleen bij “ Mongolië“ en “ Zu id -Afrika“ w ord en d e fu ncties gecom bineerd . De p aginam eting m et een chronologische schaal bij figu u r 14 is bed oeld om inzicht te verschaffen in d e hoofd lijnen en p atronen van het historische verhaal. Er is ond erscheid gem aakt tu ssen vier hoofd them a’s. Daarbij is d e selectie – voor d e overzichtelijkheid – bep erkt tot d rie w ereld regio’s. De chronologische schaal is verd eeld in intervals van 100 jaar, m aar d oor grote gaten in d e d ata zijn alleen eeu w en te zien w aar vond sten ged aan zijn, w aard oor d e schaal niet goed lijkt te lop en. Deze is echter w el bru ikbaar in het id entificeren van hoofd lijnen. H ier w ord t d u id elijk hoe d e nom ad en in Azië over vrijw el d e totale loop van hu n geschied enis een m ilitaire rol sp elen, terw ijl ze in het Mid d en-Oosten vooral tu ssen 600-1200 m ilitair actief zijn gew eest. We m oeten ons echter in d e inhou d verd iep en om op te m aken w at d eze gegevens verd er betekenen.

- 60 -

Tot slot kan gezien w ord en hoe

)LJXXU$DQWDOYRQGVHQSHUPHWKRGHWLMGYDN JHJURHSHHUGSHUZHUHOGUHJLR

m ethod etijd vak 1985-1989 m et kop en schou d ers d e m eeste aand acht heeft geschonken aan d it ond erw erp .125 Bij een telling van

d e p aginaw aard es – in

p laats

van

de

hoeveelheid

vond sten - p er m ethod etijd vak is het resu ltaat nagenoeg hetzelfd e.

)LJXXU$DQWDOYRQGVHQSHUPHWKRGHWLMGYDN JHJURHSHHUGSHUJHVFKLHGHQLVWKHPD

Voorlop ige conclu sies van het kw antitatieve ond erzoek zijn: 1.

H et

vond sten

m erend eel is

van

de

sociaal-cu ltu rele

geschied enis, vervolgens is d e aand acht p olitiek-m ilitaire van aard . 2. Deze geschied enis is u itgesp annen over d e lange term ijn (van 10.000 v. Chr. tot nu ) 3. Azië en het Mid d en-Oosten zijn het belangrijkste, terw ijl Am erika op kom t 4. Method etijd vak 1985-1989 levert d e m eeste vond sten, 1975-1979 en 1995-1999 het m inst.

125 Figuu r 15 verschilt w at betreft totalen van figu u r 16 vanw ege d e vele overlap pingen d ie mogelijk zijn. In d e d ataset kan elke vond st varieren van geschied enisthem a of w ereld regio. Dit verschil heeft echter, zoals te zien is, w einig invloed op d e frequ entie van d e m ethod etijd vakken.

- 61 -

$QDO\VH7UHQGVLQGHVFKRROERHNHQ De kw antitatieve gegevens van 14.2 zijn ook aan een kw alitatieve analyse ond erw erp en. In d it hoofd stu k w ord en d e trend s in d e lesm ethod es p er w ereld d eel geanalyseerd om vervolgens enkele conclu sies m ee te ku nnen nem en naar d e vraag w at “ goed e“  w ereld geschied enis van nom ad ische sam enlevingen is - bep aald aan d e hand van recent w ereld historische literatu u r. 

$PHULNDConstant in d e behand eling van d e niet-sed entaire Am erikanen is het gebrek aan tijd saand u id ing en d e nad ru k op hu n sociaal-cu ltu rele levensw ijze. Deze levensw ijze bestaat telkens u it d ezelfd e essentiële kenm erken. H et belangrijkste is d e evenw ichtige en gebalanceerd e relatie d ie zij als jager-verzam elaars “ altijd al“ m et d e natu u r hebben gehad . Zo verhu izen ze hu n tenten (w igw am s) m et d e d ieren en d e seizoenen m ee. Een m ethod e gaat zelfs zo ver om d e Ind ianen “ natu u rvolkeren“ te noem en.126 Vervolgens w ijst m en op hu n ond erlinge sociale gelijkheid . H et leven van d e groep is continu beschreven als arm en eenvou d ig, m aar w el gelijkw aard ig d oor een natu u rlijke verd eling van taken tu ssen m annen en vrou w en. H u n m eest genoem d e leefgebied en zijn het Alaska van d e Eskim o’s, d e ju ngles van Su rinam e en d e p rairies van d e Verenigd e Staten of N oord -Am erika in het algem een. Er zijn slechts d rie ged ateerd e historische ontw ikkelingen. De eerste is d e lange term ijn ontw ikkeling d ie d e Ind ianen sind s aankom st vanu it Azië vanaf 15.000 v. Chr. hebben d oorgem aakt van eenvou d ige jager-verzam elaars tot verschillend e beschavingen. De tw eed e is d e overstap d ie d e Azteken, een eeu w voor het vestigen van een rijk, rond 1320, van nom ad ische veeteelt naar gevestigd e land bou w hebben gem aakt. De d erd e is d e nood ged w ongen verd rijving van d e Dakota-Ind ianen naar reservaten in d e 19e eeu w nad at Eu rop ese jagers – zond er oog te hebben voor d e natu u rlijke balans te hebben – geen bizons overlieten voor d e Ind ianen.127 $]LsDe geschied enis van d e niet-sed entaire Aziaten is ged etailleerd er en beter ged ateerd d an d e Am erikaanse. In d e lesm ethod es zijn m eer historische ond erw erp en aangesned en en hebben d e actoren een nau w er ged efinieerd e id entiteit en een p olitiek-m ilitaire rol in d e geschied enis. De hoofd p u nten van d eze geschied enis zijn: De transitie van jagen en verzam elen naar nom ad ische veeteelt en land bou w (1); vreed zam e interactie tu ssen nom ad en en boeren (2); gew eld d ad ige interactie tu ssen beid e (3) en d e (tijd loze) cu ltu rele leefw ijze (4). De m ethod es tu ssen 1980 en 1990 m eld en een transitie (1) van nom ad ism e naar land bou w in China rond 4000 v. Chr. Historisch ged ateerd is tevens d e m eld ing d at nom ad en in Vietnam en C. van Boxtel; W. Schrover, 0H0R*HVFKLHGHQLVYRRUGHEDVLVYRUPLQJKY, (2003 Den Bosch: Malm berg),38. Uiteraard is er veel m eer over d e verd rijving van d e Ind ianen in d e boeken beland , m aar d it bleek d e enige vond st te zijn w aar het nom ad ische eigenschap exp liciet in stond verm eld . 126

127

- 62 -

Zu id -China – beinvloed d oor N oord -Chinese land bou w gem eenschap p en - rond 100 v. Chr. d e overgang m aakten naar rijstbou w . Van vreed zam e interactie (2) is alleen in m ethod etijd vak 1975-1979 sp rake w anneer gem eld w ord t d at ru itervolken regelm atig Tasjkent aand ed en om p aard en en hu id en te ru ilen voor w ap ens en and ere sted elijke goed eren. In d ezelfd e tijd vak w ord t ook verteld hoe d e nom ad en na 1300 n. Chr. – d oor verw oestijning – d e step p e verlieten, w aard oor hand elskaravanen p rooi voor rovers w erd en en hand el afnam . Vervolgens krijgen d e nom ad en een p assieve rol toebed eeld w anneer ze in d e m ethod es tu ssen 1985-1989 d e land bou w gem eenschap p en tu ssen 6500 en 1000 v. Chr. slechts “ om ringen“ . De enige interactie hierna is d e Chinese overnam e van d e (nom ad ische) innovatie “ Paard -en-Wagen“ rond 1500 v. Chr. De m eeste aand acht is echter u itgegaan naar d e gew eld d ad ige interactie (3). De ou d ste invallers zijn d e (blanke) Ariërs d ie d e ou d e Mohend jo-Daro-beschaving van Ind ia rond 2500 v. Chr. p lu nd erd en en te grond e richtten. Deze w ord en echter alleen in d e m ethod es tu ssen 1980-1989 genoem d . Met betrekking tot China w ord t vanaf 1990 verteld hoe d e land bou w gem eenschap aan d e Gele Rivier territoriaal exp and eerd e om zich beter te verd ed igen tegen d e “ steed s invallend e nom ad en“ . De H u nnen - d ie w el in alle m ethod etijd vakken genoem d zijn - jagen vanaf ongeveer 350 n. Chr. d e Germ anen voor zich u it en krijgen alleen in het m ethod etijd vak 1985-1989 een “ leifm otif“ hiertoe: China had d e aanvallen van d e Hu nnen rond 150 v. Chr. afgeslagen.128 In d e overige m ethod es lijken ze zom aar te verschijnen. Vervolgens zijn het d e Mongolen d ie verenigd ond er Djengis Khan - in d e 12e een enorm rijk veroveren, m et nam e ten koste van het Arabische Rijk. In alle m ethod es w ord t verm eld hoe d e Tataren – als op volgers van d e Mongolen - Ru sland ond erd ru kten, terw ijl ze een p aar eeu w en hierna zelf – sam en m et een hoop and ere nom ad ische volken – d oor d e Ru ssen veroverd zijn. Tot slot zijn het d e step p evolkeren u it Mantjoerije d ie in 1644 Peking en het Chinese Rijk veroveren om een eigen d ynastie te stichten. H et zal inm id d els w einig verbazen d at ook d eze verm eld ing alleen in m ethod etijd vak 1985-1989 te vind en is. Gegevens over d e leefw ijze van d eze UXLWHUYRONHQ (4) zijn in d e m eeste m ethod es op genom en. In m ethod etijd vak 1975-1979 is d it bep erkt tot het gegeven d at ze zich m et d ierenvet insm eerd en tegen d e kou en d at m en m et getem d e ku d d es steed s rond trok op zoek naar nieu w e vru chtbare gebied en. Op vallend is d e geografische verschu iving vanaf 1980 van d e Eu raziatische step p e naar Ind onesië. H ier lijken d e antrop ologische gegevens van d e Am erikaanse Ind ianen m in of m eer herhaald te w ord en. Men leefd e in harm onie m et d e natu u r (voornam elijk in d e ju ngle) en 128 De m eld ingen hiervan varieren van het verd rijven van d e Germ anen tot het aanvallen van d e Goten. Maar alle verm eld ingen nem en d e m ilitaire op mars als central pu nt. Tevens varieert d e afkom st van d e H u nnen van Centraal-Azie tot Mongolie.

- 63 -

in sociale gelijkheid , “ zoals in onze Stenen Tijd p erk“ . Ook het feit d at d e m ensen nog steed s zo leven w ord t m eeged eeld . N a 1995 w ord t hier geen m eld ing m eer van gem aakt in d e hoofd teksten. 0LGGHQ2RVWHQHQ1RRUG$IULNDDe geschied enis van d e niet-sed entaire inw oners van d eze gebied en lijkt in sterke m ate op d e Aziatische. Ook hier zijn historische actoren bij naam genoem d m et sp ecifieke d ata. H ierom is w ed erom gekeken naar d e rol van nom ad en bij d e eerste overgang naar land bou w (1); vreed zam e interactie (2); gew eld d ad ige interactie (3) en algem ene leefw ijze (4). De transitiefase naar land bou w (1) krijgt tu ssen 1975 en 1985 invu lling d oor een vertelling van d e vestiging van d e nom ad ische stam hoofd Abraham rond 2000 v. Chr. in Palestina. Vanaf 1985 w ord t steevast verteld hoe nom ad en tu ssen 10000 en 5000 v. Chr. naar d e N ijl, Tigris en Eu fraat trokken om zich bezig te hou d en m et akkerbou w . De verm eld ing van d e Israëlieten als een rond trekkend herd ersvolk kom t nog w el teru g in m ethod etijd vak 1995-1999. De geschied enis van vreed zam e interactie tu ssen nom ad en en boeren (2) w ord t p as genoem d na 1995. Er w ord t d an verteld hoe nom ad en steed s naar verschillend e sted elijke m arkten trokken. Du id elijk w ord t gem aakt hoe regelm atig d eze tochten w aren d oor te w ijzen op hu n fu nctie. De nom ad en kom en nam elijk aan het eind e van elke d roogseizoen hand el d rijven voor voed sel voor hu n d ieren. Ook w ord t verteld d at d it een eeu w enou d e interactie is. Wed erom is d e geschied enis van d e gew eld d ad ige interacties tu ssen d e nom ad en en sed entairen (3) het om vangrijkst. De vroegste invallers zijn “ zw ervend e nom ad en” d ie d e groene vallei van d e Jord aan als bu it zagen tu ssen 1900 en 500 v. Chr. N a 1985 is m en van d it bijbelse them a afgew eken

en

w ord t algem ener

gesteld

hoe rovers, nom ad en

en

ru itervolkeren

de

land bou w sam enlevingen - al vanaf 10000 v. Chr. - d w ongen zich beter te verd ed igen in gefortificeerd e sted en tegen d e p erm anente d reiging van hu n invallen. Op vallend is d e verm eld ing van d e Perzen als een “ ru itervolk d ie op storm achtige w ijze” hu n m acht over het Mid d en-Oosten vestigd en rond 650 v. Chr. N a 1995 kom t echter niets van d it them a teru g. Wel p erm anent aanw ezig is d e rol van nom ad ische ru iters (Bed oeïenen) in d e exp ansie van het Arabische Rijk vanaf 630 (ten koste van d e Perzische en Oost-Rom einse Rijken). Zo w ord t d e stelling u it 1975-1979 d at hu n gevechtskracht d e snelle exp ansie van d it rijk verzorgd heeft in 2000-2005 herhaald m et als extra d im ensie d e p acificering van d e nom ad enstam m en d oor Moham m ed en d e Islam . In m ethod etijd vak 1985-1989 verm eld en d e m ethod es ook d e op kom st van een rijk ond er d e “ geislam iseerd e Tu rkse nom ad enstam van Osm an“  vanaf 1000. In m ethod etijd vak 2000-2005 kom en d eze teru g ond er d e – correcte – naam van d e Seld joeken.

- 64 -

De leefw ijze van nom ad en (4) in N oord -Afrika en het Mid d en-Oosten is in d e m ethod es op verschillend e m anieren op genom en. Allereerst zijn er tu ssen 1980 en 1995 voornam elijk foto’s en illu straties van ned erzettingen of van herd ers m et w at d ieren bevind en. Deze m aterialen trachten telkens een goed inzicht te verschaffen in het d agelijkse leven van d e nom ad en. Tekstu eel w ord t vervolgens vanaf 1980, op vrij op p ervlakkige w ijze, d e nom ad ische veeteelt u itgelegd als het p erm anent rond trekken m et ku d d es en op zoek naar vru chtbaar grond . Pas na 1995 is bijvoorbeeld het belang van d e kam eel toegevoegd en hu n rol in hand elskaravanen enerzijd s en in regelm atige hand el in veeteeltp rod u cten and erzijd s. Typ eringen van hu n interne sociaalcu ltu rele verhou d ingen zoals het geval w as bij Azië en Am erika vind en w e niet teru g.  6XEVDKDUD $IULND De geschied enis van niet-sed entaire sam enlevingen in Su bsahara Afrika krijgt een zeer kleine rol toebed eeld ten op zichte van d e voorgaand e d rie w ereld regio’s. Per m ethod etijd vak zijn er telkens 1 a 2 vond sten d ie vold ed en aan d e gesteld e zoekop d racht betreffend e “ N om ad en in d e w ereld geschied enis” . Een ond erverd eling kan gem aakt w ord en in sp ecifieke en historische verm eld ingen enerzijd s en algem ene u itsp raken and erzijd s. Sp ecifiek genoem d zijn: d e verd rijving van nom ad ische veehou d ers u it Zu id -Afrika na d e kom st van d e N ed erland ers (1975-1979); het bestaan van d e nom ad isch veehou d end e Masai in Kenya (te zien op een actu ele foto) (1980-1984); d e toenem end e verw oestijning d ie d e nom ad ische bevolking van Som alië d reigt u it te roeien (1985-1989); d e verd rijving van d e nom ad ische San in Zim babw e d oor d e veehou d end e Shona rond 400 n. Chr. (1990-1994); d e eeu w enou d e hand elscontacten tu ssen boeren in d e N iger en trans-Sahara nom ad en (1995-1999) en d e aanw ezigheid van d e voornoem d e San en d e nom ad isch veehou d end e KhoiKhoi in Zu id -Afrika voor d e kom st van d e Eu rop eanen (2000-2005). Algem een is verm eld d at in “ Zw art-Afrika” akkerbou w , nom ad ische veeteelt en jacht d e voornaam ste bestaansm id d elen zijn (1980-2005) en d at jager-verzam elaars als d e Khoi en d e San “ net zoals w ij 20000 jaar geled en” in evenw icht m et d e natu u r leven en geen eigend om kennen (1985-1989).129 In Su bsahara Afrika vind en w e d u s geen rijken d ie overrom p eld w ord en d oor nom ad ische invasies of een w ijd verbreid hand elsketen van nom ad ische veehou d ers, m aar alleen een enkele m igratie en algem ene stellingen over Afrikaanse sam enlevingen.  2FHDQLH Geschied enis van niet-sed entaire sam enlevingen in Oceanië vind en w e alleen in m ethod etijd vak 1985-1989. Deze sp eelt zich alleen af in Au stralië en is alleen cu ltu reel van aard . 129 Alle m ethod es hebben overigens w el oog gehad voor het feit d at d e Afrikaanse land en zond er oog voor stam m enterritoria d oor d e Eu rop ese m achten geschap en zijn.

- 65 -

Verm eld w ord t hoe Aboriginals telkens naar verschillend e jachtveld en trekken in hu n gem eenschap p en w aarin m annen en vrou w en gelijk zijn, ou d eren m et resp ect behand eld w ord en, d e m ensen arm m aar gelijkw aard ig zijn en m en in balans m et d e natu u r leeft. H istorisch is d e verm eld ing van d e slechte behand eling d ie ze gekregen hebben van d e blanke veroveraars na 1600. Een d em ografisch gegeven hierbij is d at terw ijl er in 1800 nog 330.000 Aboriginals w aren het er anno 1986 nog m aar 40.000 zijn. Tot slot w ord t toegevoegd d at d e levensw ijze van d e Aboriginals gelijk is aan d ie van Eu rop ese jager-verzam elaars 20.000 jaar geled en.  

9HUELQGHQGHZHUHOGJHVFKLHGHQLV1RPDGHQDOVELQGPLGGHO De fu nctie d ie d e nom ad en in w ereld geschied enis hebben ingenom en kan d oor recent w ereld historisch ond erzoek steed s beter bep aald en verklaard w ord en. De trend s d ie in het vorige hoofd stu k gevond en zijn geven een verre van com p leet beeld van d e rol van nom ad en in d e w ereld geschied enis. H ierm ee w ord t niet zozeer bed oeld d at er te w einig nam en en jaartallen verm eld zijn, m aar d at er niet gestreefd is een coherente verklaring te geven voor het feit d at ze lang zijn blijven bestaan, noch voor d e m anier w aarop ze leefd en, hand el d reven of oorlog voerd en en tevens niet voor d e invloed d ie ze op d e geschied enis gehad hebben. H ierd oor is een m oeizam e chronologie ontstaan. H ierbij nem en d e nom ad en eerst w el actief d eel aan d e geschied enis van sed entaire sam enlevingen – een d ad er-rol. Even later zijn gelijk aan vreem d e, niet-m od erne, p rim itieve – en zeld zam e – schep sels, vergelijkbaar m et een m et u itsterving bed reigd e d iersoort – een slachtoffer-rol. In d it hoofd stu k w ord en enkele alternatieve m ethod es behand eld , w aard oor het m ogelijk w ord t enige historische logica te verbind en aan d eze onop gem erkte transitie van nom ad en in d e w ereld geschied enis van w innaars naar verliezers. Tevens kan er een gebalanceerd e kijk kom en op hu n interactieve rol ten op zichte van d e w ereld geschied enis van land bou w sam enlevingen. We ku nnen bekijken in hoeverre d e volgend e kw esties in een w ereld historisch p ersp ectief behand eld ku nnen w ord en: 2SNRPVW,VODP+RHNRQGHQGH$UDELVFKHQRPDGHQVWDPPHQ]RVQHOHHQJURRWULMNYHURYHUHQ"

3D[0RQJROLFD:DWKHEEHQGH0RQJROHQELMJHGUDJHQEHKDOYHYHUZRHVWLQJ"

/DQJHWHUPLMQ:DDURPHQZDQQHHUYHUGZLMQHQGHQRPDGHQXLWGHJHVFKLHGHQLV"



2SNRPVW,VODP+RHNRQGHQGH$UDELVFKHQRPDGHQVWDPPHQ]RVQHOHHQJURRWULMNYHURYHUHQ" In d e ond erzochte schoolboeken is het algem ene antw oord tw eeled ig. Enerzijd s staat het gegeven centraal d at d e stam m en voor het eerst verenigd op trad en. N a eeu w en van ond erlinge strijd , had d en ze nu een gem eenschap p elijke agend a gevond en in d e Islam en w erd en ze loyaal aan Moham m ed . And erzijd s is gew ezen op d e bijzond ere vechtku nsten van N om ad ische ru iters.

- 66 -

Deze w aren sneller op het slagveld en d aarom angstaanjagend voor d e legers van d e Perzen en Byzantijnen. Deze antw oord en lijken vold oend e inzicht te geven in d e m otivatie en u itvoering van d e m ilitaire exp ansie van d e Arabieren, m aar tegelijkertijd bied en ze een verklaring d ie p roblem atisch is om d at er geen p ogingen zijn om het verhaal van een voorgeschied enis te voorzien. H ierd oor lijkt het allem aal w el erg incid enteel. Een system atische analyse van d eze geschied enis is te vind en in “ War and Peace and War. Life-cycles of Im p erial N ationsµ van cliom etrist Peter Tu rchin. Daarin blijkt allereerst d at d e zogenaam d e onverslaanbare ru iters van d e Arabieren geen significante rol sp eeld en. Voor d e Arabische sam enleving w as het tem m en van d e kam eel w el een essentiële innovatie, m aar eerd er op het gebied van transp ort in p laats van op het slagveld : nu ttig voor het bevoorrad en van legers, m aar geen su p erieu re vechtm ethod e.130 Bovend ien w aren d e Islam itische Arabieren niet d e eerste om kam elen te gebru iken voor oorlogstransp orten d oor d e w oestijn. Sterker nog, d e Arabieren zijn zelf in d e 6e eeu w herhaald elijk aangevallen d oor een client-staat van d e Byzantijnen, genaam d Ghassanid ië, d ie kam elen op gelijke w ijze inzetten.131 Dit w as tevens een gebru ikelijke m anier voor d e Byzantijnen om d eze op bu it belu ste nom ad ische stam m en p reventief te ongevaarlijk te m aken. H et id ee van een Arabische su p erieu re vechtstijl m oet d u s verw orp en w ord en. De Islam is vervolgens aanged ragen als belangrijkste m otivatie voor d e stam m en om zich te verenigen en om d aarna d e w ereld m et het zw aard te bekeren. H et verenigen van stam m en w as in w erkelijkheid echter eerd er een sociaal-p olitiek sp el, en geen kw estie van sp iritu ele overtu iging. Bovend ien is verenigd

op tred en alleen ond er sp ecifieke om stand ighed en

aantrekkelijk voor d e verschillend e stam leid ers. Tu rchin betoogt hoe vóór Moham m ed tal van and ere p ogingen om d e Arabische stam m en ond er d e m onotheistische vlag bij elkaar te brengen m islu kten hetzij d oor interventies van aangrenzend e legioenen van het Byzantijnse, Perzische of Ethiop ische rijken, hetzij d oor bittere ond erlinge onenigheid .132 N iet d e kracht van d e Koraan, m aar het leid erschap en d e w il van Moham m ed – w iens stam in d e regio al aanzien genoot als bew aard ers van d e heilige steen van Mekka – om d e stam m en te verenigen w aren d oorslaggevend . De volgelingen van Moham m ed w aren bloed fanatiek, m aar tegelijk erg ged iscip lineerd en loyaal. Deze com binatie blijkt het belangrijkste ingred iënt te zijn voor hu n aanvankelijke slagen om Mekka te veroveren en om d aarna grotere legers te verslaan en grotere sted en in te nem en.

130 P. Tu rchin, :DUDQG3HDFHDQG:DU/LIHF\FOHVRILPSHULDOQDWLRQV (N ew York, 2006), 102. Ook McN eill, +XPDQ:HE, 89. De Arabieren vochten op het slagveld te voet. 131 Ibid em , 97. 132 Ibid em , 95-96

- 67 -

Waarom ze d eze m entaliteit had d en en hu n tegenstand er niet heeft tot slot volgens Tu rchin te m aken m et hu n “ Asabiya” .133 Deze term leent hij van d e eerd er genoem d e Ibn Khald ou n.134 H et betekent een zekere bereid w illigheid van een groep , m eestal een stam of een verzam eling van stam m en, om tot het u iterste te gaan en het bestaat bij gratie van een hoge m ate van sociale gelijkheid . “ Asabiya” is het sterkst bij d ie stam m en d ie op “ m eta-etnische” grenzen van rijken bestaan. Tu rchin betoogt d at d e Arabieren d ie jarenlang tu ssen d e Ethiop iërs, Byzantijnen en Perzen geleefd hebben zich u iteind elijk verenigd en op het m om ent d at d e om ringend e rijken veel interne chaos m eem aakten. Dat ze vervolgens m et slechts een hand je vol grote veld slagen enorm e gebied en kond en veroveren is teru g te voeren op hetzij hu n bereid w illigheid om voor het geloof en voor elkaar te sterven, hetzij het gebrek hieraan bij d e tegenstand ers. Behalve voor stam m en, is d eze m entaliteit ook typ erend voor “ frontier” sam enlevingen, zoals d e Kozakken langs d e Moscovitische grenzen, d e Franken langs d e Rom einse grens en d e Mongolen langs d e Chinese grens. H et m eest eigenaard ige aan d eze Khald ou niaanse theorie van Tu rchin is d e cyclische aard ervan. Zo betoogt d eze d at telkens nad at het een groep nom ad en gelu kt is een d ynastie te stichten, het niet lang kan d u ren voor d e “ asabiya” van d e groep gecorru m p eerd w ord t en d e solid ariteit verzw akt. H ierna kan een and ere stam of fed eratie van stam m en – sociaal gelijker en gem otiveerd er – d it rijk m et relatief gem ak w eer u itschakelen.135 H et laatste com p onent d at hieraan toegevoegd m oet w ord en is d e sam enw erking in d e Arabische sam enleving tu ssen nom ad ische stam m en en sted elingen.136 Op het Arabische schiereiland w as w einig sp rake van land bou w , m aar Mekka kon bestaan van d e hand el over land , u itgevoerd d oor nom ad ische kam eelkaravanen. Wanneer een stad bereikt w as kon een and ere karavaan d e lad ing w eer d oorvoeren. Mekka fu ngeerd e zo als een p lek van sam enkom end e stam m en zond er d at ze d aarm ee sed entair m oesten zijn. Zo zien w e een sociologische en geografisch verklaringskad er voor een and ers vrij onbegrijp elijk evenem ent in d e w ereld geschied enis. H et is m ijns inziens belangrijk aan te tonen d at niet d e Islam of d e bu itengew one vechtkw aliteiten d e sp ectacu laire exp ansie verzorgd hebben, m aar d at er een hoge m ate van “ d o or d ie” -m entaliteit bij een groep m ensen gevorm d w ord t d oor sociale en p olitieke om stand ighed en. H ierm ee w il ik natu u rlijk niet aan het feit voorbij gaan d at d e geschied enis d ram atische w end ingen ond ergaat w anneer ind ivid u en als Moham m ed sp ecifieke id eeën gaan verkond igen.  Ibid em , 103. Ibn Khald ou n, 0XTDGGLPDK$Q,QWURGXFWLRQWR+LVWRU\, (Princeton 2005) (Translated by F. Rosenthal in 1969), 101. 135 Lal, 8QLQWHQGHG&RQVHTXHQFHV59-60. 136 McN eill, +XPDQ:HEÞ90. 133 134

- 68 -

3D[0RQJROLFD:DWKHEEHQGH0RQJROHQELMJHGUDJHQEHKDOYHYHUZRHVWLQJ" Alle vond sten d ie in d e schoolboeken gevond en zijn m et betrekking tot d e Mongolen m aken w el m eld ing van d e vernietiging d ie vanu it d e veroveringen u itging. Grote en im p osante sted en als Sam arkand en Bagd ad m oesten hu n m ooiste bou w w erken in brand op zien gaan, terw ijl veel onbenoem d e d orp en en sted en “ sm eu lend ” achterbleven. H et Arabische Rijk en het Chinese Rijk w erd en binnen een halve eeu w veroverd d oor Djengis Khan en zijn op volgers. Wat nu op langere term ijn het resu ltaat w as van d eze veroveringen is in grote m ate afw ezig in d e schoolboeken. De m ethod e “ Verled en Tijd ?” verm eld t in 1985 d at d e Mongoolse heersers een vergad ering hebben gehad over geloof, w aaru it besloten is d at m en óf Bu d d histisch óf Islam itisch kon w ord en.137 In 1986 toont d e m ethod e “ Levend e Geschied enis” een kaart van het Mongoolse Rijk w aar d iverse hand elsrou tes op getekend zijn.138 Maar geen tekst of u itleg w eet d eze hand elsrou tes verd er u it te d iep en. Een zeer recente m ethod e licht nog w el toe hoe d e Zw arte Dood u it Azië over d eze hand elsrou tes naar Eu rop a kw am .139 Deze tw ee vond sten hinten naar een grotere betekenis van d e p eriod e d ie ook w el bekend staat als d e 3D[0RQJROLFD H et is u iteraard niet d e intentie om d e extreem bloed ige m anier w aarop d e Mongolen een eind e m aakten aan com p lete sam enlevingen w eg te cijferen, m aar w el om ook d e m ind er sensationele – m aar w ellicht m eer invloed rijke p eriod es van het Mongoolse Rijk te besp reken. “ %XW OLNH WKH 0XVOLPV EHIRUH WKHP WKH 0RQJROV UHDOL]HG WKDW RQFH WKH SLOODJLQJ LV RYHU DQG

\RX·YHJRWDQHPSLUHWRUXQSHDFHLVDZRQGHUIXOWKLQJ7KH\NHSWWUDGHURXWHVVDIHDQGLQUHWXUQ

IRUWKXVORZHULQJWKHFRPPXQLFDWLRQDQGWUXVWEDUULHUVWKH\H[DFWHGZKDWKDVEHHQFRPSDUHGWR

WKHPRGHUQYDOXHDGGHGWD[DWDURXQGSHUFHQWµ  

In navolging van d e neo-m arxistische w ereld systeem -theorie van Im m anu el Wallerstein, schreef Janet Abu -Lu ghod in 1989 een boek getiteld “ Before Eu rop ean H egem ony. The World System A.D. 1250-1350” .Een zeer ged etailleerd ond erzoek toont een verfijnd hand elsnetw erk bestaand e u it acht sted elijke gebied en, lijkend of Gu nd er Frank’s zones, versp reid over Eu razië.141 Terw ijl een groot ged eelte van d it netw erk al bestond , blijkt ju ist ten tijd e van d e Mongoolse overheersing in d e 13e en 14e eeu w d e land hand el te zijn toegenom en. Abu -Lu ghod verklaart d it d oor te w ijzen op d e lage d oorvoertarieven d ie ontstond en nu er significant m ind er stam m en en 137 K.A. Kalkw iek, J.W. van Lent, G.J. van Setten, 9HUOHGHQ7LMG"OHHUJDQJJHVFKLHGHQLVYRRUGHRQGHUERXZYDQKHW DOJHPHHQRQGHUZLMVKYYRRUKDYRHQYZR, (1986 Am sterd am : Meu lenhoff ed u catief), 172. 138 H .M. Bartm an; L. H ild ingson; K. Warne/HYHQGH*HVFKLHGHQLVPHWKRGHJHVFKLHGHQLVYRRUGHRQGHUERXZPDYR KDYRYZRLQFOXVLHIGHEDVLVYRUPLQJKDYRYZR$PVWHUGDP0HXOHQKRIIHGXFDWLHI , 179. 139 C. van Boxtel; W. Schrover,0H0R*HVFKLHGHQLVYRRUGHEDVLVYRUPLQJKDYRYZR'HQ%RVFK  98. 140 Wright, 1RQ=HUR, 161. 141 J. Abu -Lu ghed , %HIRUH(XURSHDQ+HJHPRQ\, 34.

- 69 -

staten in staat w aren om hand elaren te belasten.142 Tevens nam het gevaar voor stru ikrovers op d e rou tes af tijd ens d e overheersing van d it ru itervolk, w aard oor het risico sterk w as afgenom en. Vooral d e noord elijke rou te, van Centraal-Azië naar d e Zw arte Zee, w erd d oor d e Mongoolse overheersing bevord erd .143 Dit is niet zo gek als m en bed enkt w at d e Mongolen zelf van Bagd ad gem aakt had d en, w aar ze een eind e m aakten aan het Abbassid ische Kalifaat.144 Op d e langere term ijn lijkt d e Mongoolse overheersing bijzond er gu nstige gevolgen te hebben gehad voor d e technologische en econom ische ontw ikkeling van het totale gebied tu ssen China als Eu rop a.145 John H obson ziet in d e 3D[ 0RQJROLFD een essentiële “ lop end e band ”  w aar

verschillend e technische, bestu u rlijke en cu ltu rele id eeën – zogeheten “ resou rce p ortfolio’s” ² op

van Oost naar West reisd en.146 Om d at China in d e 12e eeu w tijd ens d e Song-d ynastie een com m erciële revolu tie, econom ische groei en bevolkingsgroei had d oorgem aakt, fu ngeerd e d e Mongoolse verovering van d it China en d e verbind ing ervan m et een groot d eel van Eu razië als een ontslu iting van d e vele nieu w e id eeën en technologieën. Zo heeft d e w ereld in d e 13e eeu w kennis m ogen m aken m et geavanceerd e schild er-, d ru k-, navigatie-, w ap en-, sm eed - en scheep vaarttechnologieën.147 H obson sp reekt hier d an ook van een vorm van “ Oriental Globalisation” .148 H et verw ond ert voorstand ers van d eze theorie ook niet d at Genu a en Venetië, ju ist in d eze p eriod e rijker w erd en d an voorheen. Deze these is m aar voor een bep erkt d eel verankerd in d e N ed erland se schoolboeken. Zo besp reekt m en telkens exclu sief d e kru istochten als voornaam ste overd rachtp u nt, zond er oog te hebben voor d e ontw ikkelingen in heel Eu razië d ie d e toegenom en hand el m ogelijk m aakten. Ook d e overd racht van d e p est - d e Zw arte Dood - vanu it China naar Eu rop a m aakt d eel u it van d eze “ globalisering” . De 3D[ 0RQJROLFD heeft voor een historische p rim eu r gezorgd : nog nooit eerd er d eeld en m ensen op zo een grote schaal hetzeld e leed . Sam en m et d e Mongoolse ru iters reisd en helaas ook ziektekiem en m ee d ie voor gigantische ep id em ieën gezorgd hebben.149 De oorsp rong van d e Zw arte Dood kan teru ggevond en w ord en in d e H im alayas rond 1330. In d e eeu w d ie hierop volgd e is d e Chinese bevolking gehalveerd en d oor d e Mongoolse op ening van d e QRRUGHOLMNH URXWHkw am d e Zw arte Dood – via d e Tataarse aanval op d e Krim se havens w aar Genu ese hand elaren leefd en - in d e Eu rop ese Mid d eleeu w en terecht.150 Ook d e Arabische sted en

Ibid em , 154. Gu nd er Frank, 5H25,(1757. 144 Wright, 1RQ=HUR161. 145 J.M. Roberts, 7KH,OOXVWUDWHG+LVWRU\RIWKH:RUOG7KH$JHRIGLYHUJLQJWUDGLWLRQV(Lond on 1998), 109. 146 H obson, (DVWHUQ2ULJLQV5,46. 147 McN eill, +XPDQ:HE, 124. 148 Ibid em , 44. 149 V. H ansen, 7KH2SHQ(PSLUH366. en W.H . McN eill, 3ODJXHVDQG3HRSOH(N ew York 1976)171-174. 150 Ibid em , 336. 142 143

- 70 -

van het Mid d en-Oosten en het Ind ische schiereiland zijn zw aar getroffen.151 Door d e Mongoolse invasiep ogingen van Java en Jap an, raakte m en zelfs d aar besm et! In d e 14e eeu w vielen bijna alle Mongoolse rijken hetzij d oor – m ed e d oor d e ep id em ieën aangew akkerd e - op stand en van d e ond erw orp en volkeren (zoals in China en Sam arkand ), hetzij d oor ond erlinge onenigheid bij d e heersers (zoals in Perzië). Alleen ten noord en van d e Zw arte Zee w ist het Khanaat van d e Gou d en H ord e te overleven.152 Deze w erd en d oor d e Eu rop eanen ten onrechte Tataren genoem d , w ant d it w as slechts een stam , terw ijl d it rijk een m engsel w as gew ord en van tientallen step p evolkeren.153 Dit nom ad enrijk had d e gew oonte d e step p eveld en van Ru sland en Oekraïne te p lu nd eren om m ensen als slaven te verhand elen aan koop lied en aan d e Zw arte Zee. In d e 15e eeu w verand erd e d e situ atie langzaam aan d oor slu im erend e d esintegratie van d e nom ad enrijk tegenover toenem end e eenw ord ing van d e Ru ssische p rinsd om m en.154 H et is m ijns inziens goed om d it u it een te zetten bij een besp reking van d e op kom st van Ru sland .155 De gem id d eld e verklaring voor het verlies van d e Tataren w ord t nam elijk telkens gelegd bij d e p ersoon van Ivan d e grote, terw ijl d e d ad en van d e Tataren zelf bep erkt blijven tot p lu nd eringen en belastingen. Typ isch hierin is d e verm eld ing van een Ru ssisch koninkrijk enerzijd s en een Tataars volk and erzijd s, terw ijl d e historische realiteit eerd er and ersom is. H et w aren Ru ssische hu u rlingen, d e kozakken – niet bijzond er loyaal aan een bep aald koninkrijk – d ie het op nam en tegen een Khanaat d at al 300 jaar lang m achtig w as. Zo is gebleken d at het gevolg van d e Mongoolse exp ansie zow el econom isch als cu ltu reel en biologisch is, en niet enkel m ilitair. Bekeken op grote schaal is d eze p eriod e zeer w aard evol gew eest in het overd ragen van Chinese technologie naar het Westen en het verstevigen van d e ond erlinge afhankelijkheid d oor m id d el van d e hand elsrou tes – en nieu w e ziektekiem en. Op sociaal en p olitiek niveau is het zeer vru chtbaar om aan te geven – zeker w anneer w e kijken naar zeven m isvattingen over nom ad en van Wright – d at d e Mongoolse nom ad en goed in staat zijn gebleken te bestu ren, nad at ze hebben gep lu nd erd . H et is m ijns inziens nu ttig d e nom ad ische d estru ctie d ie van d e Mongolen u itging d eels te relativeren m et d e p ositieve gevolgen en d eels u it te d iep en d oor te w ijzen op d e natu u rlijke gevolgen d oor toed oen van d e versp reid ing van d e p est, w aar m en onbed oeld voor gezorgd heeft.

W.H . McN eill, 3ODJXHVDQG3HRSOH McN eill, +XPDQ:HE, 125. 153 Tu rchin, :DUDQG3HDFHDQG:DU22-23. N iettem in hou d en alle schoolboeken vol d at het zou gaan om een specifiek volk: De Tataren. 154 Ibid em , 28. Dit gebeu rd e ond er d e leid ing van d e Moscovitische p rinsen d ie d e cultu rele legend e van Kiev naar zich toe w isten te halen en in steed s grotere m ate van d e ontslu iting van d e Oostzee w ist te profiteren. 155 Veel schoolboeken verm eld en d e Tataren in het verhaal van d e Russische geschied enis, m aar slagen er niet in uit te leggen w aarom de Tataren nu pas verslagen kond en w ord en, en niet eerd er. 151

152

- 71 -

/DQJHWHUPLMQ:DDURPHQZDQQHHUYHUGZLMQHQGHQRPDGHQXLWGHJHVFKLHGHQLV" N a net te hebben afgesloten m et d e ond ergang van d e Tataren ku nnen w e ons op hoger niveau afvragen hoe het kom t d at d e nom ad en in d e geschied enis zo tragisch verloren hebben. H u n p olitieke onafhankelijkheid lijkt p laats te hebben gem aakt voor een m arginale rol als antrop ologisch ond erzoeksm ateriaal. De geschied enis van d e interactie tu ssen sed entaire en nietsed entaire sam enleving is heel erg lang, w aard oor het onm ogelijk is d eze hier volled ig te besp reken. We staan d aarom eerst stil bij d e stru ctu ren van interactie en sam enw erking, om vervolgens enkele cru ciale verand eringen te besp reken. Ged u rend e d e vroegste p eriod e van d e m enselijke beschavingsgeschied enis – te w eten van 3500 v. Chr. tot 200 n. Chr. – ontstond en d e eerste sted en. H et m eest op vallend e aan d eze sam enlevingen w as het feit d at het w erk steed s gesp ecialiseerd er w erd . Verschillend e am bachten w erd en afhankelijker van elkaar w aard oor d e sted elijke arbeid sverd eling steed s com p lexer w erd . De m eeste schoolboeken geven d it aan in hu n behand eling van d e ou d ste sted en van Mesop otam ië en Egyp te. De ind ru k d ie gew ekt w ord t is echter d at het zou gaan om een gesloten circu it, zond er d e om ringend e bew oning - nom ad isch - ond erd eel is van d it econom ische systeem . Vad er en zoon McN eill tonen in hu n boek “ The H u m an Web, a Bird s-eye view of H u m an H istory” ju ist aan hoe d e m ensen d ie tu ssen d e sted elijke centra in leefd en cru ciaal w aren in d e ontw ikkeling van arbeid sd iversificatie enerzijd s en kennisu itw isseling tu ssen d e centra and erzijd s.156 Sted elijke leid ers m aakten m et stam hoofd en bijvoorbeeld afsp raken over grond stofleveringen in ru il voor afgew erkte p rod u cten. Op d eze w ijze m aakten d e sted elijke centra gebru ik van d e om geving om verd er te groeien. De nom ad en op hu n beu rt w erd en zo ond erd eel van het steed s com p lexer w ord end “ w eb” , d ie tu ssen d e sted elijke centra gesp onnen w as

 

H et beeld van d e altijd rovend e nom ad en zou niet alleen hierom onzinnig zijn, m aar ook

om het sim p ele gegeven d at ook geroofd e goed eren op hu n beu rt verhand eld d iend en te w ord en. En hand el is in essentie altijd een afsp raak op gelijke voet. Ind ru kw ekkend er w as hu n rol in het verd er aan elkaar verbind en van d e verschillend e “ w ebben” d oor m id d el van m igratie.158 Tu ssen 200 en 1400 m igreerd en verschillend e Tu rkse stam m en vanu it Azië richting Eu rop a en het Mid d en-Oosten. Arabische stam m en m igreerd en naar N oord -Afrika en d rongen op m eerd ere p lekken d oor tot Su bsahara Afrika. Vanu it Ind onesië en d e Filip p ijnen m igreerd en verschillend e bevolkingsgroep en zow el richting Oost-Afrika, als richting Polynesië. In Afrika zelf m igreerd en d e Bantu naar het zu id en, ond er and ere naar aanleid ing van and ere m igraties in Centraal-Afrika. Deze m igraties hebben veel invloed hebben McN eill, +XPDQ:HE, 42. Ibid em , 50. 158 P. Manning, 0LJUDWLRQLQ:RUOG+LVWRU\(N ew York 2005), 94-98 156 157

- 72 -

gehad op d e w ereld geschied enis. N om ad ische krijgers, veehou d ers, hand elaren en ook zij d ie overstap ten op een agrarisch bestaan hebben p olitieke system en, cu ltu rele id entiteiten, etnische sam enstellingen rad icaal verand ert en d e ond erlinge verbond enheid vergroot.159 Van d e 7e eeu w v. Chr. tot d e 19e eeu w n. Chr. had d en nom ad en een d rietal grote voord elen ten op zichte van d e sted elingen.160 Om d at het land van d e sed entaire sam enlevingen veel kostbaard er w as d an d e grasvlakten van d e step p e, kond en nom ad en goed kop er en m eer p aard en fokken. Deze beschikbaarheid heeft telkens aanzet gegeven tot innovatieve – en voor sted elijke elites d od elijke - vechtku nsten.161 Een tw eed e voord eel w as d e econom ische m acht d ie ze kond en u itoefenen op d e sted en d oor hand elsrou tes d an w el af te knijp en, d an w el om te leid en. Tot slot w aren d e nom ad en veel beter in staat een grote groep m ensen op been te brengen en grote afstand en m et d eze m ensen af te leggen, bijvoorbeeld om d at ze hu n w oongebied om ecologische red enen had d en m oeten verlaten. N a d e Mongoolse veroveringen zijn er nog een aantal u itbraken gew eest van N om ad ische veroveringen, m aar d eze bleken niet m eer in staat d e m ate van invloed u it te oefenen op d e w ereld geschied enis als hu n voorgangers. Bayly ond erscheid d rie factoren d ie vanaf ca. 1700 aan d eze ond ergang betekenis hebben bijged ragen.162 De op kom end e m od erne w ereld – inclu sief nieu w e regim es in Iran en Egyp te - ontw ikkeld e steed s betere w ap ens, d ie zelfs d e m eest heftige “ storm achtige” verovering van nom ad ische krijgers kon tegenhou d en. Franse en Britse legers w aren in staat grotere en sterkere p aard en te fokken. Tot slot kregen d e koloniale heersers steed s betere grip op d e nom ad ische krijgers. Enerzijd s d oor ze van elkaar gescheid en te hou d en, zod at een grootschalige verzam eling niet m eer m ogelijk w as, and erzijd s d oor jonge nom ad ische krijgers in d e koloniale legers te incorp oreren. Deze laatste fase in d it p roces sp eelt zich af in d e u itbreid end e Jap anse, Chinese, Ottom aanse en Engelse rijken d ie gebied en van inheem se nom ad en verw oesten en veel op stand en u itlokten.163 H et overgrote d eel van d e interactie bleef echter nog een tijd lang gem atigd zolang d e nom ad en nog red elijk fu nctioneel w aren: (1) “ barbaren” fu ngeerd en als grensbew aking zolang d e staten niet genoeg m an had d en om zich tegen and ere “ barbaren” te verd ed igen, (2) nom ad en w aren bekend om hu n inzetbaarheid als hu u rlingen en (3) stam m en w aren cu ltu reel nog niet zo scherp te ond erscheid en van d e sted elijke en agrarische bevolking. Veel m ed icijnen en sp iritu ele 159 Ibid em , 106. Bovengenoem d voorbeeld van d e Mongoolse expansie en d e Zw arte Dood tonen d eze cau saliteit extreem goed aan. 160 C.A. Bayly, ‘Archaic and Mod ern Globalisation in the Eu rasian and African Arena, ca. 1750-1850’ , in: A.G. H op kins, *OREDOLVDWLRQLQ:RUOG+LVWRU\, (Lond on, 2002), 58-59. 161 H ier vallen ond er and ere d e Mongoolse, Mantsjoerijnse en Perzische VFKXWWHURSSDDUGZoals eerd er is aangegeven geld t d it niet voor d e Arabieren. 162 Ibid em , 60. 163 Bayly, %LUWKRIPRGHUQZRUOG435-436.

- 73 -

goed eren kw am en bijvoorbeeld nog vaak van d e nom ad en, terw ijl ze op lokale schaal ook nog een cru ciale hand elsfu nctie had d en. Bovend ien w aren nom ad ische volkeren tu ssen 1780 en 1830 in bijvoorbeeld Zu id -Afrika en N ieu w -Zeeland in staat w ap ens van Westerse m akelij over te nem en en in te zetten in hu n w eerstand tegen d e nieu w e koloniale heersers. Ook w aren veel stam hoofd en in d e steed s beter in kaart gebrachte binnenland en van Ind onesië in d e situ atie gekom en d at ze rijk kond en w ord en d oor bep aald e p rod u cten aan Chinezen en Westerlingen te verkop en. H et m eeste p rofiteerd en d e “ inheem sen” van hu n nog altijd p op u laire vechtku nsten. Zo hebben Eu rop ese grootm achten (en ook China) in Azië herhaald elijk stam -krijgers ingezet bij het ond erd ru kken van and ere lokale op stand en.164 H et “ eind e” van d e nom ad ische onafhankelijkheid kw am u iteind elijk tu ssen 1830 en 1890. In d eze p eriod e exp lod eerd e d e sed entaire bevolking u it haar voegen. Voornam elijk u it Eu rop a m igreerd en veel “ gew one” m ensen – m ogelijk gem aakt d oor d e transp ortrevolu tie - naar Siberië, Am erika, Au stralië en Afrika m et als voornaam ste d oel het (voor het eerst) bezitten van land . In d it tijd p erk led en d e “ inheem sen” het m eest aan d eze m ateriele exp ansie.165 Ook d e ecologische gevolgen w aren ernstig. Zo verd w een bijvoorbeeld een groot ged eelte van d e natu u rlijke p rooi van nom ad ische jagers. N aar m ate d eze Eu rop ese m igratie toenam kw am het eind e van het onafhankelijke nom ad ische bestaan in zicht. Vreed zam e coëxistentie op d e “ frontiers” w erd vervangen d oor assim ilatie, exterm inatie en op slu iting, vaak gep aard m et u itbu iting, onvrije arbeid , alcoholm isbru ik en m akkelijk overd raagbare ziektes w aar ze niet im m u u n voor w aren.166 De sam enlevingen d ie tegenw oord ig nog op trad itionele nom ad ische veeteelt leven w ord en steed s schaarser, ook d oor klim atologische verand eringen. Bovend ien w ord en ze continu d e m od erne w ereld in gesleep t d oor het voortd u rend e p roces van staatsvorm ing en d e w il van jonge m ensen om te kiezen voor een veilig en w elvarend , en geen arm en onveilig bestaan. Alleen in d e m eest onherbergzam e gebied en voor d e sted elijke en agrarische sam enleving vind en w e nog d eze m ensen teru g. N om ad en verd w enen zo geleid elijk aan, vanw ege d e verand erend e om stand ighed en in het “ w ereld w ijd e w eb” , u it d e hoofd stroom van d e geschied enis. N a eeu w enlang een belangrijke factor te zijn gew eest in d e p olitieke cycli van staten w ereld w ijd , d oor een m ilitair voord eel d ie ze te d anken had d en aan hu n m obiliteit, is hu n rol na d e Ind u striële Revolu tie u itgesp eeld en zijn het d e slachtoffers van d e – in rap tem p o u rbaniserend e - geschied enis gew ord en.

Ibid em , 438. Ibid em , 439. 166 McN eill, +XPDQ:HE, 216. 164 165

- 74 -

&RQFOXVLHV De greep in d e d ataset d ie voor d eze d iep testu d ie ged aan is w as gericht op het bep alen van w ereld historisch p ersp ectief in d e behand eling van nom ad en in d e w ereld geschied enis. N ad at d e them a’s, w ereld regio’ s en m ethod etijd vakken kw antitatief in beeld w aren gebracht, is er een kw alitatieve analyse ged aan naar d e inhou d elijke invu lling – gesorteerd op w ereld regio. Uit d it schoolboekond erzoek zijn vervolgens d rie interp retatiekad ers naar voren gekom en w aar een w ereld historisch p ersp ectief cru ciaal is. Voorts is ten aanzien van d e m ate van globalisering in het geschied enisbeeld het volgend e geconclu d eerd : 1.

Kortzichtigheid : H et is gebleken d at d e nom ad ische stam m en veel invloed hebben u itgeoefend op d e sted elijke gem eenschap p en d oor enerzijd s langd u rig vreed zam e hand elscontacten te ond erhou d en en and erzijd s abru p te verand eringen te w eeg te brengen d oor gew eld d ad ig op te tred en, of d oor m assam igraties. In d e behand eling van d e p olitiekm ilitaire geschied enis van nom ad en hangt m en echter continu een evenem entieel p ersp ectief aan. H ierd oor w ord t het p raktisch onm ogelijk d e interactieve rol d ie ze gesp eeld hebben in d e vorm ing van het ecologische, p olitieke en cu ltu rele land schap van Eu razië te d u id en. Dat d e op kom st van d e Arabische stam m en veel te m aken had m et d e situ atie in d e Byzantijnse en Perzische rijken is een typ e logica d ie in het geheel niet aan d e hand van d e ond erzochte schoolboeken na te bootsen is.

2.

Tijd loosheid : Sam enhangend m et d eze neiging naar kortzichtigheid , is er tevens een hang naar een “ tijd loze” beschrijving van d e cu ltu rele leefw ijze van d e nom ad en. Dit heeft tw ee gevolgen: a.

Door het gebrek aan een historisch kad er kom t allereerst d e d ynam iek d ie d e nom ad en d eeld en m et d e sted elingen vóór d e 19e eeu w in het ged rang. Wat overblijft, is d e notie d at d e nom ad ische levensw ijze het niet gered heeft. Op vallend is d e neiging van een m erend eel van d e vond sten naar een voorstelling w aarbij d e nog bestaand e nom ad ensam enlevingen w el gelu kkig zijn, en d ichter bij d e natu u r staan.

b.

Vervolgens is d e nom ad ische levensw ijze exclu sief gekop p eld aan d e p rehistorie. Dat nom ad ische sam enlevingen

d e geschied enis van

d e beschaving vervolgens

p erm anent beïnvloed en gevorm d hebben is volled ig ond ergesneeu w d . 3.

Eu rocentrism e: Zow el d e H u nnen en d e Mongolen kom en onverw acht u it het Oosten. Slechts een enkel boek geeft aan d at er ecologische en p olitieke SXVKIDFWRUHQ w aren. H et is d eze onu itroeibare eu rocentristische visie van d e m id d eleeu w en d ie eerd er het nogal m agische w ereld beeld van d e m id d eleeu w er lijkt te bevestigen d an een d eu gd elijk w ereld historisch kad er te geven. Zo verzu im t m en te w ijzen op d e onvoorziene gevolgen van d e toenam e van

- 75 -

Eu raziatische verbond enheid en w ed erzijd s afhankelijkheid – d e zogeheten DUFKDLVFKH

JOREDOLVDWLH Dat d e econom ische herop leving in het 13e eeu w se Eu rop a via d e kru istochten in

Eu rop a is ontstaan is een onvold oend e verklaring en gaat volled ig voorbij aan het feit d at het ju ist d e ontslu iting van Chinese technologie is d ie d e econom ie in Eu rop a – u iteind elijk stim u leerd e. Deze tekorten lijken p erm anent aangezien er zo goed als geen verand eringen te vind en zijn in d e m anier w aarop d e nom ad engeschied enis in d e schoolboeken behand eld zijn. H et enige is d at het m ethod etijd vak van 1985-1989 d e m eeste vond sten – en d aarm ee d e m eeste inform atie - levert. Aan d e ene kant is d it p ositief, om d at er w einig sp oren zijn van het verm eend e DQWLQRPDGLVPHvan Antoon d e Baets, m aar het is zeer kw alijk d at d e schoolboeken sind s 1975 w einig innovatie vertoond

hebben

in

de

behand eling

van

een

groep

d ie

ju ist

in

de

verbind end e

w ereld geschied enis een steed s d u id elijkere rol heeft gekregen. Een kleine verschu iving d ie w el naar voren is gekom en is d e teru gd ringing van d e “ vreed zam e interactie” -geschied enis vanaf 1985 in d e schoolboeken, w aard oor d e nad ru k op

de

gew eld d ad ige interactie kw am te liggen.

- 76 -

0HQVHQQDWXXULQ$IULND$PHULNDHQKHW0LGGHQ2RVWHQ 0DQLVDELRORJLFDOHQWLW\EHIRUHKHLVD5RPDQ&DWKROLFRUDFDSLWDOLVWRUDQ\WKLQJHOVH0RUHRYHU

PDQ·VKLVWRU\GLGQRWVWDUWZKHQKHILUVWEHJDQWRNHHSUHFRUGVQRULVLWOLPLWHGWRRQO\WKHDVSHFWV

RIKLVH[LVWHQFHRILQWHUHVWWRWKHOLWHUDWL7KHILUVWVWHSWRXQGHUVWDQGLQJPDQLVWRFRQVLGHUKLPDV

D ELRORJLFDO HQWLW\ ZKLFK KDV H[LVWHG RQ WKLV JOREH DIIHFWLQJ DQG LQ WXUQ DIIHFWHG E\ KLV IHOORZ

RUJDQLVPVIRUPDQ\WKRXVDQGVRI\HDUV   



,QOHLGLQJHQSUREOHHPVWHOOLQJ We hebben nu stil gestaan bij d e econom ische concu rrentie en ontw ikkeling van Azië ten op zichte van Eu rop a en d e invloed van nom ad ische sam enlevingen op d e verbond enheid en w ed erzijd se afhankelijkheid van sted elijke sam enlevingen d oor m id d el van hand el, oorlog en netw erken. Een volgend them a d at baat heeft bij een w ereld historisch p ersp ectief is d e w isselw erking tu ssen d e natu u r en d e m enselijke geschied enis. Binnen d e w ereld geschied enis zijn er vooral vanu it and ere d iscip lines theorieën ontw ikkeld over d e rol van klim aatverand ering, ecosystem en, energieconsu m p tie en evolu tie in d e geschied enis van d e m ensheid . Mensen zijn nam elijk, vooral vanw ege hu n grote invloed op het m ilieu en hu n d oorgeslagen su cces in voortp lanting, een zeer boeiend ond erw erp voor veel natu u r- en ged ragsw etenschap p ers. H ierd oor sp reekt m en van een interd iscip linair ond erzoek naar het verled en. Ond erzoeken van ond er and ere Jared Diam ond , David Christian, Fred Sp ier en Robert Wright nem en zich voor d e logica van d e natu u rlijke w ereld als voornaam ste verklaringskad er te zien van d e totale m enselijke carrière.168 H istorisch bekeken gaat het hier in feite om een zeer actu eel en m aatschap p elijk relevant p robleem : hoe gaan m ensen om m et d e natu u r, haar energiebronnen en w at is d e staat van d e biosfeer. H ierd oor ligt er voor historici, en vooral voor geschied enisleraren, een taak om inzicht te schep p en in d e historische p rocessen d ie ten grond slag liggen aan d e com p lexe relatie tu ssen d e m ens en d e natu u r. Sind s Brau d el is m en in d e geschied schrijving zich ook m eer bew u st gew ord en van het belang van “ m ou ntains, not m onarchs” .169 Een relatief nieu w e strom ing laat zich “ Environm ental H istory” noem en.

A.W. Crosby Jr., 7KH&ROXPELDQ([FKDQJH%LRORJLFDODQG&XOWXUDOFRQVHTXHQFHVRI(1967 Du ke), xxv. J. Diam ond , *XQV*HUPVDQG6WHHO7KH)DWHVRI+XPDQ6RFLHWLHV, (Lond en 1999), J. Diam ond , &ROODSVH+RZ VRFLHWLHVFKRRVHWRIDLORUVXFFHHG (N ew York 2005), D. Christian, 0DSVRI7LPH $Q,QWURGXFWLRQWR%LJ+LVWRU\ (Berkeley, 2004), F. Sp ier, 7KH6WUXFWXUHRI%LJ+LVWRU\)URPWKH%LJ%DQJXQWLO7RGD\ (Am sterd am 1996), R. Wright, 1RQ=HUR7KH/RJLFRI+XPDQ'HVWLQ\(N ew York 2000). De titels van d eze w erken ogen gelijk al erg am bitieu s. Dit w ekt vaak argw aan bij collega historici. Deze auteurs zijn zelf vervolgens ook niet verzot op d e historici d ie zich m et kleinschalige ond erzoeken bezighoud en. 169 Lal, 8QLQWHQGHG&RQVHTXHQFHV, 4. Lal verw ijst naar Brau d el’s longu e d u rée. 167

168

- 77 -

We nem en in d eze d iep testu d ie tw ee van d eze p rocessen kw antitatief en kw alitatief ond er d e loep en vergelijken d e resu ltaten m et het hu id ige w etenschap p elijke d ebat om d e staat van d eze “ nieu w e strom ing” te ku nnen evalu eren.170 De overgang naar land bou w is het eerste p roces. De invloed van het klim aat op d e ond ergang van het ou d e Am erika en het falen van Afrika is d e tw eed e. 

:DDUZDQQHHUHQZDDURPRQWVWRQG/DQGERXZ" De vraag w aar, w anneer en w aarom d e m ensheid d e overstap m aakte naar land bou w als het voornaam ste bestaansm id d el is nog altijd niet afd oend e verklaard . Dat w il zeggen d at er nog geen volled ige consensu s is. Wel is m en het er over eens d at d e term “ N eolithische Revolu tie” in d e d irecte zin van “ een krachtige en korte om w enteling” niet m eer van toep assing is. Vooral d e toep assing van m od erne d ateringtechnologieën hebben historici geholp en inzicht te krijgen in d e geleid elijkheid van d e onbew u ste transitie d ie p laats heeft gevond en. Ook is d u id elijk bew ezen d at land bou w op m eerd ere p lekken in d e w ereld onafhankelijk van elkaar ontstaan is. Voord at w e het bestaand e d ebat u iteen zetten, kijken w e in d it hoofd stu k eerst naar een kw antitatieve m eting van het w aar en w anneer, om vervolgens een kw alitatieve analyse te d oen naar d e trend s in d e schoolboeken betreffend e het belangrijkste ond erd eel van d e vraag – w aarom ?. 

0HWLQJHQDQDO\VH7UHQGVLQGHVFKRROERHNHQ )LJXXU&KURQRORJLVFKRYHU]LFKWRSZHUHOGUHJLRJHJURHSHHUGHYRQGVWHQ

170 Deze zijn gebaseerd op d e these van J. Diam ond in *XQV*HUPVDQG6WHHODe eerste vraag gaat over het ontstaan van verschillen in het verkrijgen van de zogenaam d e ‘voorsprongsm id d elen’ , terw ijl d e tw eed e over d e gevolgen van het w el of niet hebben van d eze voord elen gaat.

- 78 -

)LJXXU*HQRHPH ODQGERXZORFDWLHVÆ

Am erika

An d es-Gebergte Mexico

Azië

Chin a Eu razie H oan gho In d ia In d u s Jangtsekiang Zu id -Ru sland

Mid d en-Oosten

Catal H u yu k Eu fraat Eu razie Irak Mesop otam ie Oer

Å)LJXXU6FRUHYDQZHUHOGUHJLR·V

Palestina Syrie Tigris

:DDUHQZDQQHHURQWVWRQGODQGERXZ" Door d e d atabase te filteren op term en d ie m et d e op kom st van land bou w

Tu rkije West-Azie Noord -Afrika

N ijld al

te m aken hebben, is er een gerichte greep ged aan.171 Deze resu ltaten zijn te

Sahara

vind en in bijlage 3, w aar ze op m ethod etijd vak geord end zijn.172 Op basis

Tassili-p lateau

van d eze m eetgegevens zijn d e volgend e analyses verricht. De m eting van d e tijd en p laats van het ontstaan van land bou w kan d oor

Egyp te N ijl

Zu id -Egyp te Su bsahara

m id d el van een kw antitatief overzicht van d e chronologische en

Oost-Afrika Sahara

top ografische gegevens ged aan w ord en. Om d e overzichtelijkheid te bevord eren is d e tijd sp eriod e afgebakend van 15.000 v. Chr. tot 2000 v. Chr. en zijn er slechts d rie - in p laats van alle zes - m ethod etijd vakken u itgelicht. Uit figu u r 17 kan ten aanzien van d e vraag ZDQQHHUODQGERXZRQWVWRQGgeconclu d eerd w ord en d at d e behand eling van d e overgang naar land bou w in het vroegste m ethod etijd vak relatief kort is en geconcentreerd is rond 10.000 v. Chr. In het laatste m ethod etijd vak is hij ju ist over een langere p eriod e is u itgerekt. In het m id d elste m ethod etijd vak is d e behand eling w elisw aar u itgerekt, m aar extreem geconcentreerd op het Mid d en-Oosten en op d e “ jaren” 8000 en 6500 v. Chr. Ten aanzien van d e vraag w aar d e land bou w is op gekom en kan u it figu u r 18 geconclu d eerd w ord en d at Azië in eerste instantie relatief m eer aand acht kreeg, terw ijl N oord -Afrika en het Mid d en-Oosten vervolgens Azië ver voorbij schoten. Tevens is het m ogelijk d e sp ecifieke benam ingen van d e locaties d ie bij d e beschrijvingen horen te analyseren. H et is echter gebleken 171 In d e d atabase is een verzam eling gem aakt op basis van d e volgend e trefw oord en, m et variabele m ogelijkhed en van varianten: 8LWYLQGHQ7HPPHQ'RPHVWLFDWLH$JUDULVFK,MVWLMG/DQGERXZ$NNHUERXZ 6HGHQWDLU.OLPDDW2QWGHNNHQ. 172 N aast w aard evolle informatie over het centrale vraagstu k van d it hoofdstuk zijn er d oor m id d el van d eze trefw oord en-m ethod e ook enkele vond sten boven w ater gekom en d ie niet d irect betrekking hebben op d e op kom st van land bou w . Deze zijn in d e kw antitatieve analyse m arginaal en in d e kw alitatieve analyse te negeren.

- 79 -

d at veru it d e m eeste vond sten behorend tot d eze greep in d e d ataset geen eigen locatiebenam ingen had d en. H ierd oor verliest d eze m eting haar rep resentativiteit en volstaat d e m eting op w ereld regio. Figu u r 19 toont een overzicht van d e locaties d ie w el genoem d zijn in d e geschied enis van d e op kom st van land bou w . Zo is gebleken d at het ontstaan van land bou w verre van eend rachtig is ond erw ezen in d e geschied enisboeken. Zow el d e chronologie als d e top ografie variëren in grote m ate p er m ethod etijd vak. :DDURPRQWVWRQGODQGERXZ" In d e schoolboeken is een d u id elijke constante w aarneem baar in d e antw oord en op d eze vraag. Telkens w ord t er een relatie gelegd tu ssen het klim aat enerzijd s en d e m enselijke inventiviteit and erzijd s. Toch zien w e een aantal op m erkelijke accentverschillen p laatsvind en. Aan d e klim atologische zijd e van het verhaal staat het eind e van d e Ijstijd na ongeveer 12,000 v. Chr. centraal. Deze w ord t in alle m ethod etijd vakken genoem d als een om w entelingsp u nt in d e geschied enis. Tot 1984 blijft het echter alleen bij het noem en van d eze klim aatverand ering. Vanaf 1985 w ord t er in m eer d etail u itgelegd w elke verschillend e effecten d eze gehad heeft. Zo w ord t verklaard hoe d iverse gras- en d iersoorten zich su ccesvol versp reid hebben over d e continenten, terw ijl and ere ju ist u itstierven. Dit w ord t gerelateerd aan d e stijging van d e zeesp iegel en d e u itd roging van het land . Daarnaast is een sp eciale rol w eggelegd voor d e voorsp elbaarheid van het vloed p atroon van d e N ijl. De m anier w aarop d e m enselijke aanp assing aan het verand erend e klim aat verm eld is, is m et d e jaren zelf ook and ers gew ord en. Tw ee trend s zijn gevond en. Allereerst is d e nad ru k m eer op een geleid elijke overgang – in p laats van een p lotselinge crises – kom en te liggen. In d e m ethod es tot 2000 w ord t gesp roken van een UHYROXWLRQDLUH RQWGHNNLQJ, RQWZLNNHOLQJ, XLWYLQGLQJ of OHHUSURFHV. Ond anks het feit d at ook in d it laatste m ethod etijd vak er m eld ingen zijn van een ontd ekking en een u itvind ing, w ord t er veel d u id elijker nad ru k gelegd op d e geleid elijkheid van d it m enselijke asp ect. Men sp reekt van een toenam e van kennis van d e natu u r over d u izend en jaren en een geleid elijke u itd roging van leefgebied en als d e Sahara. Men verm eld t zelfs d at tijd ens d e Ijstijd som m ige m ensen al ged eeltelijk afhankelijk w aren van land bou w . Ook d e tw eed e trend geeft d e neiging naar een evolu tionaire aanp ak w eer. De overgang naar land bou w w erd aanvankelijk verteld als een bew u ste p oging van groep en m ensen om d e bestaanszekerheid te vergroten m et het oog op een groeiend voed selgebrek. Deze argu m entatie is te vind en in d e m ethod es tu ssen 1985 en 2000, terw ijl er hierna slechts nog gesp roken w ord t van een langd u rige aanp assing van d u izend en jaren d ie d e kans op overleven heeft verhoogd . Er is d an geen sp rake m eer van een bew u ste d aad , m aar van een natu u rlijke aanp assing.

- 80 -

Sam envattend

ku nnen

w e stellen d at land bou w

voornam elijk in het Mid d en-Oosten

(Mesop otam ië) en N oord -Afrika (d e N ijl) ontstond , tu ssen 12.000 v. Chr. en 6.000 v. Chr. en voornam elijk verklaard is als een m enselijke aanp assing aan een klim atologische verand ering. H ier zien w e een d u id elijke trend vanaf het eind e van d e jaren negentig ten aanzien van het geleid elijke en onbew u ste karakter van d eze verschu iving. Zo is er voornam elijk een relativering van d e revolu tionaire en actieve asp ecten van d eze transitie. 

+HWKXLGLJHGHEDW.OLPDDWYHUDQGHULQJHQ(YROXWLH We hebben nu gezien hoe in d e schoolboeken d e vroegste p eriod e van d e m enselijke beschaving besp roken is. In d it hoofd stu k staat het w etenschap p elijke d ebat over het ontstaan van land bou w centraal. Dit d ebat gaat in p rincip e over d e relatie tu ssen klim aatverand ering en m enselijke inventiviteit en raakt hierm ee een kern van geschied theorie aan. Bestaat d e geschied enis u it een serie van m enselijke w oord en en d ad en, of is er een d iep erliggend m echanism e aan het w erk? Gaat het om een u itvind ing van een goed id ee, of is er sp rake van een onbew u ste ontw ikkeling? H et eerste p robleem d at zich aand oet is d e vraag of land bou w ü berhau p t w el een “ goed id ee” w as. Zo is gebleken d at jager-verzam elaars veel m ind er hard hoefd en te w erken voor hu n voed sel d an d e eerste boeren. De overstap naar land bou w lijkt d an econom isch gezien een onlogische keu ze.173 Om d e overstap toch logisch te verklaren d ient m en af te stap p en van d e ged achte d at het zou gaan om een bew u ste keu ze. Ook kan bezw aar gem aakt w ord en tegen d eze ged achtegang om d at d e overgang naar land bou w op m eerd ere p lekken in d e w ereld onafhankelijk van elkaar gem aakt is.174 Waarom ontstond er d an een cu ltu u r w aarbij m en p lanten en d ieren op een vaste p laats ging “ gebru iken” ?  Tw ee “ natu u rlijke”  theorieën zijn  

gesu ggereerd d ie - zond er elkaar u it te slu iten - het gesteld e raad sel p roberen te verklaren. Ingrijp end e – m aar langzam e - klim aatverand ering na 12.000 v.Chr. zou het eind e van d e ijstijd betekenen. Door d e teru gtrekking van het land ijs w erd d e leefom geving van d e m ens d rastisch verand erd . Zijn (grote) p rooid ieren stierven u it d oor d e op trekkend e bossen en d oor d e u itd roging van d e jachtgrond en. Door d eze verand eringen en ook d oor d e stijging van d e zeesp iegel w erd een groot ged eelte van het m enselijke w oongebied aangetast.176 Tegelijkertijd

Wright, 1RQ=HUR, 66. Christian, 0DSVRI7LPH228. 175 F. Sp ier, 7KH6WUXFWXUHRI%LJ+LVWRU\)URPWKH%LJ%DQJXQWLO7RGD\ (Am sterd am 1996), 57-60 De au teu r geeft aan hoe lastig het is het verand erend e klimaat als hoofdoorzaak te nem en voor d om esticatie om d at d om esticatie heel ruim ged efinieersd kan w ord en. Gangbaar is het om het te p laatsen w anneer een soort genetisch and ers is d an zijn w ild e voorou d ers, m aar het p roces van d om esticeren begint d aar al d uizend en jaren voor. 176 Diam ond , *XQV*HUPVDQG6WHHO105-106. Ook Christian, 0DSVRI7LPH 231. Men w ijst op d e aannam e d at d e m eeste vroege m ensensam enlevingen aan d e kust leefd en. 173 174

- 81 -

hebben w ild e granen zich in bep aald e gebied en flink versp reid , w aard oor er voor d e m ens m eer d om esticeerbaar voed sel w as.177 Een and er p roces w aar d e m ensen zich ogenschijnlijk niet bew u st van kond en zijn, m aar w aar ze w el d irecter m ee verbond en w aren, is d e d em ografische d ru k d ie op d e jagers en verzam elaars kw am te staan.178 Deze zou d eels d oor het verand erend e klim aat veroorzaakt zijn en d eels d oor het biologische su cces van d e jagers verzam elaars. De bevolkingsd ru k zou vervolgens gezorgd hebben voor een trage m aar w el ged w ongen m igratie naar m ind er aangenam e p lekken – een kale grasstep p e in p laats van een su btrop isch p arad ijs - enerzijd s en naar “ bottleneck” regio’s – rivierd alen en land engtes - and erzijd s.179 Zo w as d e jager in staat boer te w ord en. H et klim aat en d e aard se ecosystem en w aren d u sd anig verand erd en d e bevolkingsd ru k w as zo toegenom en d at d it het m om ent w as om langzaam m aar zeker er een intensievere voed selvoorziening (m eer calorieën p er vierkante m eter) op na te hou d en.180 Vanaf 8.500 v. Chr. w ord en er veel m eer d ieren en p lanten ged om esticeerd op verschillend e p lekken, versp reid over het zogenaam d e “ Vru chtbare H alve Maan”  H ier w as d e grootste variatie van bru ikbare w ild e en gem akkelijk aanp asbare gew assen ontstaan d oor d e sp ecifieke ligging en vru chtbaarheid .181 Over d e m illennia d ie volgd en ontw ikkeld en zich soortgelijke sam enlevingen in Azië, Am erika en Afrika – onafhankelijk van het Mid d enOosten.182 H et is m ogelijk het hierbij te laten en d e op kom st van d e land bou w te zien als een natu u rlijk p roces. De rol van d e m ens is echter niet u itgesp eeld nad at aangenom en is d at er nooit een bew u ste keu ze gem aakt is. Im m ers, het is toch d e m ens d ie gehand eld heeft? Volgens d e logica van Wright heeft d e transitie u iteind elijk p laats gehad zond er d at er sp rake w as van een rationele keu ze, een gezam enlijk beslu it of een cu ltu rele om m ezw aai.183 Sim p elw eg d e “ lop end e zaken”  als oorlog tu ssen groep en, strijd om statu s binnen d e groep en en continu

m oeten strijd en tegen schaarste, hebben gezorgd voor d e“ Agrarische Revolu tie” 

Ibid em , 107. Ook Christian, 0DSVRI7LPH 231. Christian, 0DSVRI7LPH, 225. 179 Ibid em , 239. 180 C. Ponting, (HQ*URHQH*HVFKLHGHQLVYDQGH:HUHOG, (Am sterd am 1992), 57-62. 181 Ibid em , 230. Ook M. Cook, $%ULHI+LVWRU\RIWKH+XPDQ5DFH(Lond on 2004), 26. 182 Diam ond , *XQV*HUPVDQG6WHHO100-101. Diam ond refereert p er d om esticatie aan geavanceerd en recent archeologisch ond erzoek. In d e and ere boeken w aaraan gerefereerd is in d it hoofd stu k w ord t naar Diam ond verw ezen. Er bestaat d u s consensu s over het w aar en w anneer van land bouw . Dom esticatie is in d it geval bew ezen w anneer er een soort gevond en is d ie genetisch afw ijkt van zijn w ild e voorou d er. 183 Ibid em , 71. 177 178

- 82 -

&HUWDLQO\HQYLURQPHQWDOFKDQJHVFDQad d WRWKHlogic of farm ingDQGKHOSH[SODLQZK\LWDURVH

LQRQHDUHDRUDQRWKHU%XWLIWKHTXHVWLRQLVZK\LWDURVHat allZHQHHGQ·WGHOYHLQWRWKHGHWDLOVRI

FOLPDWHIORUDDQGIDXQD*LYHQHQRXJKWLPHLWZDVERXQGWRKDSSHQ   

Wright m aakt gebru ik van d e logica van “ Gam e Theory” om aan te geven d at d e m anier w aarop d e ou d ste jager-verzam elaars een steed s com p lexere evenw ichtsrelatie m et elkaar en m et d e natu u r ontw ikkeld en, gelijk is aan d e m anier w aarop d ezelfd e jager-verzam elaars gebru ik m aakten van d e m ogelijkhed en om hu n voed selverw erking te intensiveren na d e laatste ijstijd .185 H ierd oor kom t d e nad ru k m eer op d e interne w erking van groep en m ensen te liggen d an een d w ingend e klim aatverand ering. Volgens Wright hebben d e m eeste ond erzoeken grote m oeite zich over te geven aan zijn “ hard -core cu ltu ral evolu tionism ” Daar zou nam elijk u it blijken d at cu ltu u r, ongeacht d e klim atologische en d em ografische om stand ighed en, sow ieso geneigd is hogere niveau s van organisatie te bereiken.  Toch blijft er op d eze w ijze nog onverklaard w aarom d e m ens na enige tijd zo veel beter w as gew ord en in het beheersen van d e natu u r. Vooral als w e kijken naar d e enorm e gevolgen van d eze transitie voor d e aard e en d e geschied enis van d e m ensheid . William en John McN eill betogen d at d eze m enselijke cu ltu rele aanp assing een u nieke w isselw erking is m et d e natu u r.186 Door steed s het m eest aantrekkelijke voed sel u it te kiezen hebben jager-verzam elaars bij ged ragen aan het genetische su cces en versp reid ing van sp ecifieke soorten, w aard oor d eze niet alleen gingen overheersen m aar zich ook genetisch aan d e m ensen aanp asten. Doord at d e m ensen hier – al d an niet bew u st - kennis van nam en, w erd het aantrekkelijker om d icht bij d eze “ sp eciale p lantensoort”  te blijven w onen. H et cu ltu rele gevolg hiervan w as d at d e m ensen een gevoel voor “ thu is” ontw ikkeld en, m et als grootste voord eel het ku nnen m aken van m eer kind eren. Felip e Fernand ez-Arm esto vat het id ee van “ co-evolu tie” u itstekend sam en: 7KH PRVW KHOSIXO VFHQDULRV DUH ILUVW RI SODQWJDWKHULQJ VORZO\ VHOIWUDQVIRUPHG LQWR IDUPLQJ DV

JDWKHUHUV UHSODQW VHOHFWHG VSHFLPHQ RU H[SORLW ORFDO RU WHPSRUDU\ FOLPDWLF FRQGLWLRQV WR

VXSSOHPHQWIRUDJLQJZLWKIDUPLQJ 6HFRQGO\SHRSOHDQGWKHOLIHIRUPVWKH\HDWFDQEHVDLGWR

´FRHYROYHµ DV WKH\ JURZ LQ PXWXDO GHSHQGHQFH HYHQWXDOO\ WKH ILUVW DJULFXOWXUDO UHYROXWLRQ

EHFDPHFRPSOHWHZKHQVSHFLHVHPHUJHGWKDWZHUHLQFDSDEOHRISURSDJDWLRQZLWKRXWKXPDQKHOS  

Zo zijn er d u s tw ee sp oren van w ereld historische ontw ikkelingen m et betrekking tot d e op kom st van land bou w te traceren: een klim atologische en een evolu tionaire. Wat er gebeu rt als w e d eze Ibid em , 76. Wright, 1RQ=HUR, 74-75. 186 McN eill, +XPDQ:HE26-28. Ook Christian, 0DSVRI7LPH226. 187 F. Fernand ez-Arm esto, ,GHDVWKDWFKDQJHGWKHZRUOG, (Lond on 2003), 67. 184 185

- 83 -

logica d oortrekken – u it d e p rehistorie – richting d e geschied enis, is het ond erw erp van het volgend e d eel van d eze d iep testu d ie naar d e verhou d ing tu ssen m ens en natu u r. 

:DDURPUHGGHQ$IULNDHQ$PHULNDKHWQLHW" In d e vergelijkend e w ereld geschied enis is het vrij geaccep teerd d at m en m et nam e te m aken heeft m et Eu rop a, het Mid d en-Oosten en Azië. Dit zijn im m ers d e gebied en m et d e hoog ontw ikkeld e cu ltu ren. Deep ak Lal m aakt d eze keu ze eveneens in zijn zoektocht naar gu nstige factoren voor econom ische groei. H ij vat sam en d at Am erika niet bestu d eerd hoeft te w ord en om d at het een “ assassinated civilisation” is en Afrika telt al gelijk niet m eer m ee om d at het een slechte bod em zou hebben.188 Waarom nu ju ist Afrika en Am erika nooit in d e kop groep beland zijn, is volgens Jared Diam ond te w ijten aan hu n geografische liggen en niet – zoals eerd er w erd ged acht – aan een niveau van m enselijke ku nnen. In “ Gu ns, Germ s, and Steel”  stelt hij zich d e vraag w elke factoren er voor gezorgd hebben d at Sp anjaard en het Azteekse Rijk om ver w ierp en en niet and ersom . De d irecte factoren

d ie

hij

aanw ijst

gew eren/ zw aard en/ staal,

voor

d eze

zeew aard ige

“ %URDGHVW 3DWWHUQ RI +LVWRU\µ zijn boten,

staatsku nd ige

p aard en,

organisatie/ schrift

en

ep id em ieën.189 Deze factoren kennen een cau sale geschied enis. N a d e d om esticatie en sed entarisatie hebben d e sam enlevingen van Eu razië en Afrika m eerd ere ziektekiem en u itgew isseld , hu n voed selop slag vergroot en d e technologie verbeterd . De essentie van Diam ond ’s bered enering is d e biologische w erking van het Oost-West as van Eu razië. De ligging van d eze as heeft er voor gezorgd d at Eu razië, in tegenstelling tot Am erika en Afrika, een grotere biod iversiteit kend e van ziektekiem en,

voed zam e

p lanten

en

)LJXXU*URHQH JHVFKLHGHQLVYDQ $PHULNDHQ 6XEVDKDUD$IULND RYHUGH PHWKRGHWLMGYDNNHQ

d om esticeerbare d ieren. In hoofd stu k 15.2 is het ontstaan van land bou w behand eld . H ier kw am reed s naar

voren

d at

de

biologische

en

geografische aanw ezigheid van bep aald e soorten in het Mid d en-Oosten van groot belang w as. In d it hoofd stu k w ord t gekeken in

188 189

hoeverre

de

bered eneringen

van

Lal, 8QLQWHQGHG&RQVHTXHQFHV, 27. De term $VVDVLQDWHG&LYLOLVDWLRQ leent hij van Osw ald Sprengler. Diam ond , *XQV*HUPVDQG6WHHO87.

- 84 -

Diam ond in d e schoolboeken te vind en zijn. We vragen ons af w elke natu u rlijke factoren er voor gezorgd hebben d at Afrika en Am erika “ het niet red d en” . $QDO\VH7UHQGVLQGHVFKRROERHNHQ De them atische m eting in het schoolboekond erzoek van figu u r 20 naar d e geschied enis van Am erika en Su bsahara Afrika laat zien hoe Am erika over d e jaren belangrijker is gew ord en. Om in kaart te brengen hoe d e natu u rlijke factoren in d e geschied enis van Afrika en Am erika behand eld zijn, baseren w e ons toch vooral op d e kw alitatieve m eting. Met het oog op d e scherp te is er in d eze m eting een chronologische grens gesteld . We m eten enkel d e geschied enis van na 2000 v. Chr. Bovend ien geld t voor Afrika d at w e alleen kijken naar Su bsahara-Afrika. Tot slot zijn alleen d e vond sten geselecteerd d ie gelabeld zijn als “ groene geschied enis” . H et volled ige overzicht van d e vond sten is te vind en in bijlage 4. Uit d e analyse zijn d e volgend e them atische trend s naar voren gekom en: ,QGLDDQV$PHULND'RRGGRRU]LHNWH De Sp aanse veroveraars d ie Colu m bu s sp oed ig op volgd en in “ De N ieu w e Wereld ” brachten een aantal ziektekiem en m et zich m eer d ie veel slachtoffers hebben gem aakt ond er d e Ind iaanse bevolking. N a een u itbraak w as een ep id em ie d oorgaans sneller in d e Am erikaanse centra aangekom en d an d e Sp anjaard en zelf. De vond sten zijn ter analyse verd eeld in veld en m et gegevens over het typ e ziekte, d e gevolgen ervan en d e red enen voor d eze gevolgen.190 In d e schoolboeken vind en w e w elisw aar verschillend e antw oord en, m aar veru it d e m eeste vond sten geven aan d at het ging om besm ettelijke ziektes w aar m iljoenen Ind ianen in d e 16e eeu w aan d ood gingen, om d at d eze nieu w w aren en d e Ind ianen er niet tegen gew eerd w aren. De variaties op d it verhaal zijn echter w el tekenend voor d e verschillend e p ersp ectieven w aarop d eze ep isod e bekeken kan w ord en. Met betrekking tot het typ e ziekte w ord t er zow el gesp roken over “ Eu rop ese” als over “ onbekend e” of “ nieu w e” ziektes. Tot 1999 lijkt het Eu rop ese p ersp ectief te overheersen, terw ijl hierna d e Am erikaanse d e overhand heeft. Tevens vangt m en p as vanaf 1985 aan m et het benoem en van d e ziektes. H et gaat vooral om p okken en m azelen, m aar ook griep en zelfs verkou d heid w ord en genoem d . De m anier w aarop d e gevolgen (het aantal slachtoffers) van d e ziektes genoem d zijn in d e schoolboeken variëren sterk tu ssen (m in of m eer) exacte d od enaantallen als: “ 11 m iljoen” , vage

190

Dit overzicht is te vind en in bijlage 5

- 85 -

aand u id ingen als “ 90%” , “ enorm veel” , “ m iljoenen” en “ m assaal” , en d ram atiserend e term en als: “ bij bosjes” of “ totale ontvolking” .191 Ten aanzien van d e red en voor het p laatsvind en van grootschalige ep id em ieën geven alleen d e boeken van het m ethod e “ Sp rekend Verled en“ een verklaring d ie verd er gaat d an d e aand u id ing van d e ziektes als “ onbekend “ , “ nieu w “ of “ besm ettelijk“ . In d eze m ethod e w ord t nam elijk u itgelegd d at d e bew oners van Am erika zeer lang geïsoleerd zijn gew eest van d e rest van d e w ereld d oor d e stijging van d e zeesp iegel na het eind e van d e ijstijd . De m anier w aarop vervolgens aan is gegeven d at ze voor d e nieu w e ziektes vatbaar w aren varieert. Aan d e ene kant geven d e m eeste m ethod es aan d at er geen (biologische) ontw ikkeling van afw eerstoffen p laats heeft ku nnen vind en. Aan d e and ere kant zijn er toesp elingen gem aakt op d e zw aktevan d e Ind ianen. Wanneer gesp roken w ord t van vatbaarheid lijkt d it nog correct, m aar een m ethod e u it 1981 bered eneerd sim p elw eg d at m en geen ju iste geneesm id d elen had . Zo is er d u s geen overd u id elijke ontw ikkelingstrend w aar te nem en over het geheel van d e ond erzochte p eriod e, behalve d at d e m ethod e “ Sp rekend Verled en” als enige inzicht verschaft in d e w ereld historische w erking van ziekteversp reid ing. Deze benad ering lijkt p op u laird er te w ord en aangezien d e ziektes ook niet m eer als Eu rop ees ged u id w ord en en er steevast verm eld w ord t d at het gaat om nieu w e en voor d e bew oners van Am erika onbekend e ziektes. $PHULND*HHQ3DDUGHQ*HHQ6WDDO Bij een groot d eel van d e vond sten is vaak ook d w angarbeid en oorlog genoem d als red en voor d e grote hoeveelheid Ind iaanse slachtoffers. H et gew eld van d e Sp aanse veroveraars w as in com binatie m et d e ziektekiem en in staat d e grotere legers van d e Azteken en d e Inca’s te verslaan. De vond sten d ie d eze m ilitaire geschied enis relateren aan “ natu u rlijke verschillen” geven aan d at d e Ind ianen niet op gew assen w aren tegen d e Sp aanse p aard en, vu u rw ap ens en stalen zw aard en. H et is op nieu w m oeilijk een trend te ontd ekken in d e behand eling van d it them a, voornam elijk om d at het aantal vond sten erg bep erkt is. Wel ku nnen w e d e variaties in kaart brengen ten aanzien van d e behand eling van d e geschied enis van d eze confrontatie. ERHN

MDDU

%HVFKULMYLQJORFDWLHLVVWHHGV$PHULND 

1981

1500

Paard en kw am en er niet voor en vuurw apens w aren nog niet uitgevond en.

1985

1200

Weinig d ieren, alleen kip p en en kalkoenen. And ere veed ieren kw am en er niet voor.

1985

1200

Meeste gebru iksvoorw erp en van hou t of steen. Wel koperen sierad en.

1985

1500

1986

1500

Ind ianen kend en geen m etalen w apens, p aard en en hond en en verloren op m ilitair gebied ond anks hoeveelheid sold aten. Land bou w kenm erkte zich d oor calorierijk voed sel als m aïs en aard appel, m aar geen trekd ieren.

191 Deze variatie heeft ook betrekking op d e tijd saand uid ing. Som m ige m ethod es geven d u id elijk aan dat ze spreken over zoveel d od en tu ssen 1510 en 1640, terw ijl and ere m ethod es referen aan een serie eeu w en.

- 86 -

1990

1500

1992

1500

Ind ianen verd reven van hu n land d oor Europese kolonisten d ie sterker w aren d oor p aard en en vu u rw ap ens, nog onbekend in Am erika. Verzet van Ind ianen m islukt door gebrek aan paard en en m etalen w apens.

1999

1325

Wiel w as onbekend en er w aren geen lastd ieren.

1999

1500

2000

300

Ind ianen ged ood of ged w ongen te w erken d oor sterkere Eu ropeanen m et paard en en vu u rw apens. Maakten sierad en van kop er, zilver en gou d . Gebruiksvoorw erpen van hout of steen

2004

300

2005

1500

Voornaam ste d ieren w aren Lam a’s en Kalkoenen. Verd er veeteelt m aar beperkt m ogelijk d oor gebrek aan paard en, koeien, schapen etc. Ind ianen verd reven, ged ood of ged w ongen voor Europeanen te w erken d oor paard en en vu u rw apens die beid e onbekend w aren in Am erika. )LJXXU2YHU]LFKWEHVFKULMYLQJHQYDQ 2QWZLNNHOLQJ,QGLDDQVH%HVFKDYLQJ

Figu u r 21 toont een continu e behand eling van het gebrek aan p aard en en vuu rw ap ens vanaf 1981. Met betrekking tot het gebrek aan p aard en is d u id elijk aangegeven d at het p u u r een kw estie is van biologie. Grote veed ieren w aren er sim p elw eg niet geëvolu eerd . H ierd oor w aren niet alleen d e Ind iaanse legers inferieu r, m aar ontw ikkeld e zich ook een heel and ere typ e land bou w . In tegenstelling tot d e situ atie in d e Afro-Eu raziatische w ereld w as m en hier ged w ongen zich op akkerbou w te concentreren. Zo w as het bijvoorbeeld niet nod ig het w iel te ontw ikkelen om d at er geen lastd ieren voor hand en lagen. H et and ere ond erd eel is het gebrek aan vu u rw ap ens. H et m eest op vallend is d e m eld ing d at vu u rw ap ens QRJ QLHW XLWJHYRQGHQ w aren. De relevante m eld ingen d ie volgd en conclu d eren logischerw ijs d at het eerd er een kw estie is van het geen gebru ik m aken van m etaal. Of d it ook een kw estie van geologie is w ord t nergens u itged iep t. Men kend e het eenvou d igw eg niet. $IULND1DWXXUOLMNJHGRHPGRPDUPWH]LMQ" In het schoolboekond erzoek is Su bsahara

)LJXXU5HODWLHYH0HWLQJQDDU*URHQH*HVFKLHGHQLVSHU:HUHOGUHJLR

Afrika, op Oceanië na, m et 11,5% het m inst vertegenw oord igd e

niet-w esterse

w ereld d eel, terw ijl N oord -Afrika nog vrij veel

aand acht

heeft

ontvangen.

Een

kw antitatief ond erzoek naar d e resu ltaten – gebru ik

m akend

van

d ezelfd e

selectiecriteria als bij het vorige hoofd stu k zijn gevolgd - levert d an ook m aar w einig op . Wanneer w e om d eze red en naar d e inhou d van d e gem eten vond sten kijken – d e vond sten m et het label “ groene geschied enis” – vallen toch een aantal d ingen op .

- 87 -

%RHN -DDU %HVFKULMYLQJ6XEVDKDUD  1976 1980 Arm oed e groot in Afrika d oor late d ekolonisatie, m aar ook door eenRQJXQVWLJNOLPDDW Grote gebied en GRRUGURRJWHHQXLWSXWWLQJYDQKHWODQGRQYUXFKWEDDU. Ook veel d od en door 1987 1945 hongersnod en. (Locatie: Sahel) Afrikanen w erd en d oor d e Belgen gedw ongen belasting te betalen in een vastgesteld e hoeveelheid 1987 1885 ru bber. 5XEEHUERPHQZHUGHQGDQ]RLQWHQVLHIDIJHWDSWGDW]HGRRGJLQJHQ. (Locatie: Kongo) Blanken leren d e Afrikanen verbeterd e land bouw m ethod es, m aar d eze richten YHHOVFKDGHDDQ 1987 1896 DDQGHQDWXXU(Locatie: Zim babw e) Uitw isseling van gew assen als Maïs, Cassave, Bananen en Tarw e zorgt sam en m et d e uitw isseling 1991 1490 van d ieren als koeien, p aard en en schap en voor PHHUYRHGLQJVPRJHOLMNKHGHQ :DDUGHYROOHJURQGVWRIIHQ als Gou d , Zilver, Steenkool, Kop er, Olie en Uranium w erd en uit d e 1991 1490 koloniën gehaald d oor Eu rop eanen. 1999 1490 Maniok, een $PHULNDDQVHZRUWHOVRRUWZHUGEHODQJULMNHYRHGLQJVPLGGHO in Afrika &DVVDYHZHUGHHQEHODQJULMNYRHGLQJVJHZDV, d at d oor d e Europeanen XLW$PHULND w as 2000 1500 m eegenom en 2000 2004 2004 2005 2006 2006

1500 Reed s aanw ezige m ijnw erken w erd en u itgebreid m et PHHUGHOIVWRIIHQ voor m eer eind produ cten 1500 .OLPDDWRQJHVFKLNW voor Kolonisten u it Eu rop a, d ie aan d e ku st bleven voor hand el Econom ische ontw ikkeling vertraagd d oor PLOMRHQHQDLGVVODFKWRIIHUV, w aard oor land en 1991 afhankelijk blijven van rijke w esterse land en.

2005 Foto u itgehongerd e kind eren, veroorzaakt d oor ODQJGXULJHSHULRGHVYDQGURRJWH. %HODQJULMNHYRHGLQJVJHZDVVHQ als Cassave en Maïs w erd en XLW$PHULND naar Koloniën in Afrika 1800 gebracht. 1960 Geen econom ische ontw ikkeling ond er and ere GRRUGURRJWHV )LJXXU2YHU]LFKWEHVFKULMYLQJHQYDQ.OLPDDWLQ$IULND

Figu u r 23 geeft aan d at alle vond sten p as na 1490 ged ateerd zijn.192 Ook zien w e hoe p as na 1987 d e boeken geregeld d it them a aansnijd en. Dit d oen ze d an w el op verschillend e m anieren. De vond sten gaan hetzij over een altijd geld end e natu u rlijke om stand igheid van Afrika, hetzij een aanp assing ervan. Met betrekking tot het klim aat is het oord eel negatief. Er heersen d roogtes, het land raakt snel u itgep u t en het is een ongeschikt en ongu nstig klim aat voor econom ische voorsp oed . Dit p u nt w ord t niet heel p lat gem aakt, m aar d e correlatie is zeker aanw ezig tu ssen d e aanw ezige arm oed e en het klim aat. Met betrekking tot d e natu u rlijke rijkd om m en w ord t d u id elijk gem aakt d at d e vraag ernaar van d e kant van Eu rop a gezorgd heeft voor een ontw ikkeling van d eze ind u strie. Deze ontw ikkeling heeft, sam en m et d e m od ernisering van d e land bou w , veel schad e aan d e natu u r gericht. Ook w ord t steevast bericht hoe d e im p ort van Am erikaanse gew assen vanaf 1500, of 1800, d e p rod u ctiviteit van d e Afrikaanse land bou w verhoogd heeft. Tot slot geeft m en ook aan d at het Aid s-viru s tegenw oord ig d e econom ische ontw ikkeling van Afrika blokkeert. Dit beknop te overzicht van d e Afrikaanse natu u r is zeer nau w en heeft een overheersend negatieve toon. De bood schap lijkt te zijn: Afrika is niet geschikt voor ontw ikkeling. Dit is p arad oxaal aangezien het w el d u id elijk is d at er veel grond stoffen zijn en d e m ensen zich w el 192N iet alle vond sten zijn hier w eergegeven. De vond sten m et een algem een inform erend karakter, d oorgaans een kaart van een gebied in Afrika, zijn w eg gelaten.

- 88 -

zou d en ku nnen voed en m et d e Am erikaanse gew assen. We zien in het volgend e hoofd stu k in hoeverre d it een terecht en com p leet beeld is van d e “ natu u rlijke”  geschied enis van Su bsahara Afrika. Op d e vraag w at d e natu u rlijk red enen zijn d at Afrika en Am erika KHWQLHWUHGGHQ kan aan d e hand van het schoolboekond erzoek voorlop ig geconclu d eerd w ord en d at in het geval van Afrika een ongeschikt klim aat en d e geringe m ogelijkheid d e eigen grond stoffen te benu tten in verband m et kolonialisatie d e hoofd rol krijgen. Uiteraard w ord t d it overschad u w d d oor d e slavenhand el als factor in het econom ische achterblijven van Afrika, m aar om d at het niet d e op zet van d eze d iep testu d ie is gew eest om te kijken naar d e d em ografische factoren, w ord t d it asp ect bu iten beschou w ing gelaten. In het geval van Am erika is er d u id elijk m eer aan d e hand . De ziektes d ie na d e kom st van Colu m bu s zich over het continent hebben versp reid en het natu u rlijke gebrek aan p aard en en staal staan centraal in d e ond ergang van d e Ind iaanse cu ltu u r. Wel getu igen d e verschillend e m anieren w aarop d it is bericht van ond erliggend e verschillen in p ersp ectief en interp retatie. Tot slot kan gesteld w ord en d at klim atologische verklaringen in d e schoolboeken vooral in d e afgelop en vijf jaar m eer terrein hebben veroverd . +HWKXLGLJHGHEDW3HWULVFKDOHQHQ$UPRHGLJH.OLPDWHQ In d it hoofd stu k is gekeken naar d e m ate w aarin en d e m anier w aarop schoolboeken vertellen over d e rol van d e natu u r in d e geschied enis van Am erika en Afrika vanaf 2000 v. Chr. De ziektes w aar d e oorsp ronkelijke bevolking van Am erika aan bezw eek, hu n gebrek aan p aard en en het ongu nstige klim aat van Afrika voor econom ische ontw ikkeling zijn geanalyseerd . In d it hoofd stu k staan w e stil bij het w ereld historische d ebat hier over. In d it d ebat gaat het om d e m ogelijke cau saliteit tu ssen natu u r en geschied enis enerzijd s en d e invu lling hiervan and erzijd s. Kan het zijn d at ontw ikkelingen in d e geschied enis ind irecte gevolgen zijn van geografische om stand ighed en? Zo ja, w elke facetten zijn d an belangrijk? We hebben reed s gezien hoe d e rol van klim aatverand ering in d e geschied enis van het ontstaan van land bou w is geïntegreerd . Klim aat kan voor veel geschied ku nd ige ond erw erp en gebru ikt en m isbru ikt w ord en. Terw ijl een kop p eling tu ssen een klim atologisch asp ect – bijvoorbeeld regenval – en een geologisch gevolg – bijvoorbeeld onvru chtbaar land – nog schap p elijk oogt, zijn er vaak u itd agend ere kop p elingen gem aakt tu ssen klim atologische en cu ltu rele, m aar ook p olitieke en econom ische - asp ecten. Ook biologische ontw ikkelingen zou d en een ond erd eel zijn van d e m ogelijke cau saliteit tu ssen natu u r en geschied enis. De m ens, als levensvorm , m aakt im m ers ond erd eel u it van d e evolu tie van levensvorm en, zoals geconstateerd is bij d e

- 89 -

“ coëvolu tionaire d om esticatie” . H et is d an ook niet vol te hou d en d at m ensen biologisch van elkaar afw ijken, om d at er sp rake is van concu rrentie in d ezelfd e genenp oel. De m anier w aarop het m ilieu over d e eeu w en verand erd is, m aakt d eel u it van biologische ontw ikkelingen d ie een groot verklarend verm ogen ten aan zien van het verled en genereren. De ond ergang van d e Am erikaanse beschavingen is een bew ijs van het belang van biologie als ond erd eel van een interd iscip linaire verklaring van d e geschied enis. De eerd er besp roken au teu r Robert Wright noem t Am erika een “ p etrischaal” van sociale evolu tie, om d at het zou gaan om een geïsoleerd e ontw ikkeling.193 Dit “ Am erikaans exp erim ent” w erd abru p t beëind igd m et d e invasie van Sp aanse FRQTXLVWDGRUHV. Econom isch-historicu s David Land es vat vervolgens sam en w aarom : 7KH(XURSHDQVDQGWKHEODFNVODYHVWKH\EURXJKWZLWKWKHPIURP$IULFDFDUULHGQDVW\PLFURVFRSLF

EDJJDJHWKHYLUXVHVRIVPDOOSR[PHDVOHVDQG\HOORZIHYHUWKHSURWR]RDQSDUDVLWHRIPDODULDWKH

EDFLOOXV RI GLSKWKHULD WKH ULFNHWWVLD RI W\SKXV WKH VSLURFKHWH RI \DZV WKH EDFWHULXP RI

WXEHUFXORVLV7RWKHVHSDWKRJHQVWKHUHVLGHQWVRIWKH2OG:RUOGKDGJURZQGLYHUVHO\UHVLVWDQW

 

Waarom had d en d e bew oners van “ De Ou d e Wereld ” vold oend e w eerstand ontw ikkeld en d e bew oners van Am erika niet? Waarom zijn d e Eu rop eanen niet m assaal geïnfecteerd geraakt m et d od elijke Am erikaanse ziektes? William McN eill beschrijft in zijn zeer invloed rijke stu d ie “ 3ODJXHVDQG3HRSOHµvijf overlap p end e oorzaken d ie bep alend zijn gew eest voor d e schaal van d e Am erikaanse catastrofe in d e 16e eeu w .195 Allereerst is er sind s d e stijging van d e zeesp iegel na d e laatste Ijstijd op het AfrikaansEu raziatische land m assa sp rake van een gecom p liceerd er en u itgebreid er evolu tionair p roces d an op het kleinere Am erikaanse – en vanaf d at m om ent geïsoleerd e - continent. H ierd oor hebben zich in “ De Ou d e Wereld ” vervolgens m eer ziektekiem en ontw ikkeld . Dit hangt ten d erd e sam en m et d e grotere en langere aanw ezigheid van d ichtbevolkte sam enlevingen. McN eill geeft vervolgens aan hoe ged om esticeerd e zoogd ieren – vooral vanw ege hu n aantallen - aan te w ijzen zijn als essentieel ond erd eel in het veroorzaken, d ragen en versp reid en van ziektekiem en. Tot slot kop p elt hij d eze bevind ingen teru g naar d e situ atie in “ De N ieu w e Wereld ” w aar, tot d e kom st van d e Sp anjaard en, w el d egelijk sp rake w as van d ichtbevolkte gebied en d ie eeu w enlang zond er besm ettelijke ziektes hebben bestaan. Alleen hebben d e bevolkingen van Mexico en Peru nooit d e m ogelijkheid gehad grote p op u laties ku d d ed ieren te d om esticeren. In tegenstelling tot Wright, 1RQ=HUR, 117. D. Land es, 7KH:HDOWKDQG3RYHUW\RI1DWLRQV:K\VRPHDUHVR5LFKDQG6RPHVR3RRU(Lond on 1998), 169. 195 McN eill, 3ODJXHVDQG3HRSOH208-212. Catastrofaal om d at d e m eest voorzichtige schattingen tegenw oord ig sp reken van 50 m iljoen d od en, terw ijl er ook analyses zijn gem aakt op basis van agrarisch d raagvlak van 90 m iljoen dod en. Ook McN eill, 3ODJXHV, 215. 193 194

- 90 -

d e Eu raziaten haald en zij hu n calorieën voornam elijk u it m aïs. Om d at akkerbou w het voornaam ste levensm id d el w as, leefd en d e m ensen op één van d e d ichtstbevolkte gebied en ter w ereld . Grootschalige ep id em ieën van Afro-Eu raziatische ziektes braken vervolgens in grote hevigheid u it en hebben zich snel en effectief versp reid d oor d e bestaand e d ichtbevolktheid . H ier heeft McN eill in een and er w erk nog het gebrek aan genetische variatie aan toegevoegd als red en voor het lage niveau van Ind iaanse im m u niteit.196 Deze ontstaat in het m enselijke lichaam altijd p as na een u itbraak van een gem u teerd e ziektekiem . Zo is een ziektekiem is beter in staat zich te versp reid en w anneer d e genetische variatie van d e slachtoffers laag is. Dit w as het geval bij d e Ind ianen, aangezien ze allem aal afstam d en van een relatief kleine groep voorou d ers. Een aantal van d e oorzaken d ie McN eill naar voren brengt lijken d e kern van d e relatie tu ssen m ens en natu u r te raken. Ziektes zijn p as su ccesvol als d e m ensen d aar d e – voornoem d e - ju iste om stand ighed en voor schep p en. De m ensen ku nnen d it echter alleen als d e nod ige natu u rlijke bronnen aanw ezig zijn. N aast d e besm ettelijke ziektes w aar velen aan stierven, zijn p aard en en vu u rw ap ens im m ers ook vaak genoem d in d e schoolboeken als oorzaken voor d e Eu rop ese overw inning. H et raad sel w aarom d e Am erikaanse bevolking hier niet over kon beschikken w ord t in “ Gu ns, Germ s, and Steel” van Jared Diam ond aan d e kaak gesteld . H ij betoogt d at vu u rw ap ens in d e verovering van d e Inca- en Aztekenrijken slechts in p sychologisch op zicht een rol hebben gesp eeld .197 De stalen bep antsering van d e Sp anjaard en en het gebru ik van stalen zw aard en en sp eren heeft d aarentegen w el een d oorslaggevend e rol gesp eeld in het creëren van een m ilitair overw icht, ond anks d e nu m erieke achterstand . Bovend ien w aren d e Sp anjaard en te p aard , w aard oor ze sneller en gevaarlijker w aren. De p aard en leverd en een m ilitair én een p sychologisch voord eel op om d at d e Am erikanen nog nooit d ergelijke gevaren gezien had d en. H eeft een schoolboek d an gelijk w anneer d eze stelt d at d e Ind ianen “ d e vu u rw ap ens (of staal) nog niet had d en u itgevond en” ? Bioloog Jared Diam ond d enkt niet d at het te m aken heeft m et d e cap aciteit om u it te vind en in d e cu ltu rele zin van het w oord . Als d e Ind ianen d e m ogelijkheid had d en én als er vraag voor w as, had d en ze het ongetw ijfeld ged aan. Kort gezegd is zijn antw oord op het raad sel eenvou d ig. Er w aren geen p aard en in Am erika, terw ijl d e enige and ere ged om esticeerd e d ieren d ie theoretisch een m ilitaire innovatie had d en ku nnen zijn – d e Lam a’s - om geografische red enen nooit d ezelfd e versp reid ing over het continent had d en. Staal-technologie is nooit ontstaan in Ind iaans-Am erika

196 197

McN eill, +XPDQ:HE, 173. Diam ond , *XQV*HUPVDQG6WHHO, 76-77.

- 91 -

om d at d it gebied – in tegenstelling tot Eu razië – later over is gegaanop land bou w , m ind er inw oners (p otentiële u itvind ers) had en om d at er m ind er concu rrerend e sam enlevingen w aren.198 Diam ond ond erzoekt naar eigen zeggen “ The Broad est Pattern of H istory”  en m eent in d e geografie een “ Ultim ate factor” te hebben gevond en. H ij bered eneert d at Eu razië een groot voord eel had boven alle and ere continenten in het feit d at p lanten, d ieren en d u s ook ziektekiem en zich over d e horizontale as van d e aard e kond en versp reid en.199 Dit w as niet alleen m ogelijk d oor het ongeveer gelijksoortige klim aat d at langs d eze as aanw ezig w as, m aar ook het gebrek aan hele grote ecologische en top ografische barrières zorgd e voor een grootschalige biologische, en cu ltu rele u itw isseling van genetisch m ateriaal, ziektekiem en en zelfs id eeën. Wanneer Diam ond d eze horizontale as vergelijkt m et d e verticale assen van zow el Am erika als Afrika, w ord t zijn p u nt d u id elijk.200 De d om esticatie van d e Lam a bijvoorbeeld , heeft nooit Mid d en-Am erika ku nnen bereiken d oord at d it d ier zich nooit aan d e hitte van d e CentraalAm erikaanse laagvlakte heeft ku nnen aanp assen, alvorens d e p rim a geschikte Mexicaanse hoogvlakte te bereiken. Een grootschalige u itw isseling van voed zam e p lanten heeft zich nooit van het N oord en naar het Zu id en ku nnen versp reid en d oor het trop ische gebied d at tu ssen beid e in zat. Geografische isolatie heeft ook bijged ragen aan het gebrek aan technologische u itvind ingen. Zo is er nergens sp rake van een hoger of lager m enselijk p otentieel. Sam enlevingen zijn volled ig afhankelijk van hu n geografische om stand igheid . De Ind iaanse beschavingen had d en last van p ech, d e Sp anjaard en gelu k. Met betrekking tot d e “ natu u rlijke” achterstand van Su bsahara Afrika op Eu rop a kom en w e bij Diam ond

ongeveer

bij hetzelfd e verhaal u it.201 Agrarische voed selp rod u ctie van

het

beschavingsbevord erend e soort kw am p as laat op in West-Afrika. Daarbij w as er een groot gebrek aan d om esticeerbare d ieren. N eu shoorns en Zebra’s kond en w elisw aar getem d w ord en, m aar het bleven w ild e soorten. Paard en en and ere soorten zoogd ieren kond en m aar m et m oeite langs d e Sahara gebracht w ord en, naar d e Sahel. Eenm aal d aar aangekom en rond het jaar 1000, w as het zo goed als onm ogelijk d ergelijke d ieren verd er naar het zu id en te vervoeren vanw ege d e zogenaam d e “ tsee-tsee” -zone. Wel lu kte het m en om langs Oost-Afrika schap en en geiten naar het zu id en te vervoeren. Dit kw am d oor Afrika’s relatief kleine op p ervlakte en – net als in het geval van Am erika – haar verticale as. Versp reid ing van genetische en cu ltu rele inform atie, essentieel voor biologische en technologische vooru itgang, bleef op d eze w ijze achterw ege.

Ibid em , 261-262. Ibid em 186. 200 Ibid em , 187-188. 201 Ibid em , 398. 198 199

- 92 -

Diam ond lijkt genoegen te nem en m et een geologische verklaring en ziet het su cces van d e Eu rop ese aanvallen op Afrika als een logisch gevolg van d e betere geografische u itgangsp ositie van Eu rop a. Vu u rw ap ens en het geletterd e verm ogen om een d u u r u itbu iting- en oorlogbeleid te voeren behoren tot d eze d irecte oorzaken. In d e schoolboeken ligt d e aand acht echter vooral op een geschied enis d ie verbond en is aan een slecht klim aat. De laat 18e eeu w se Ind ische reiziger Mizra Abu Taleb herkent w el een verband tu ssen p rod u ctiviteit en het klim aat. Tijd ens zijn bezoek aan Ierland in 1800 conclu d eert hij het volgend e: 

7KH FROGQHVV RI WKH FOLPDWH LQ WKHVH LVODQGV LV «  YHU\ EHQLILFLDO DQG DWWHQGHG ZLWK PDQ\

DGYDQWDJHV WR WKH LQKDELWDQWV «  6WHDG\ LQ WKH SXUVXLW RI NQRZOHGJH «  SUHYHQWHG IURP

LQGXOJLQJLQLQGROHQWKDELWVGXULQJWKHGD\« FRQWUDU\WRWKHFXVWRPRI,QGLD   

Ook het trop ische klim aat van Afrika zou d e ontw ikkeling van beschaving tegen hebben gehou d en. Geograaf Jam es Blau t noem t d it d e “ N asty Trop ical Africa” theorie en w ijst d eze op een grond ige w ijze af.203 H et eerste u itgangsp u nt van d e theorie is d at het Afrikaanse klim aat slecht voor geest en lichaam zou zijn. H et zou in het bijzond er aanzetten tot onzed elijkheid en lu iheid . Blau t geeft aan d at er ond erhand vold oend e fysiologisch bew ijs is om vast te ku nnen stellen d at elke m ens in p rincip e, na een geleid elijke aanp assing, in elke typ e klim aat efficiënt en p rod u ctief kan w erken. Er is im m ers geen bew ijs voor het id ee d at het klim aat m enselijke d enken w erkkracht bep erkt. H et tw eed e ond erd eel van d eze “ Trop ische theorie” bestaat u it tw ee p arad oxale d elen. Aan d e ene kant w ord t volgehou d en d at d e Afrikaanse bod em goed e land bou w onm ogelijk zou m aken om d at d e grond in verband m et d e hitte en d e grote hoeveelheid regen d e vru chtbare hu m u slaag niet in stand kon hou d en. Om d at boeren hierd oor over m oesten gaan op het telkens op nieu w cu ltiveren van land d oor gebied en af te brand en, is d e kans op een su ccesvolle sed entaire beschaving altijd klein gebleven.204 Aan d e and ere kant zou het zó goed toeven zijn in d e Afrikaanse trop en d at niem and voor zijn voed sel hoefd e te w erken. Blau t geeft aan d at hier voornam elijk sp rake is van overtrokken generalisaties. H et land is enerzijd s niet continu beschad igd is om d at boeren niet telkens hu n com p lete d orp en verhu isd en m et het oog op het verbou w en van voed sel. And erzijd s is d e natu u r nergens zo sim p el d at sam enlevingen zom aar continu van vold oend e voed sel voorzien zijn. Er is vold oend e bew ijs van land bou w in Su bsahara M. H asan, :HVWZDUG%RXQG7UDYHOVRI0LU]D$EX7DOHE(Oxford 2005), 56. J.M. Blaut, 7KH&RORQL]HUV0RGHORIWKH:RUOG*HRJUDSKLFDO'LIIXVLRQLVPDQG(XURFHQWULF+LVWRU\(N ew York 1993), 70-80 204 Ibid em , 72. 202

203

- 93 -

Afrika. Blau t conclu d eert d at d e vru chtbaarheid van trop isch land niet slechter is d an eld ers, m aar and ers. Deze “ Trop en” -theorie, m eent Blau t, is alleen op zoek naar m anieren om Afrika een natu u rlijk inferieu re p otentie toe te schrijven. Volgens Blau t kan m en - op basis van ecologisch ond erzoek - niet volhou d en d at het klim aat – en niet d e m ilitaire of cu ltu rele geschied enis telkens verantw oord elijk is voor bijvoorbeeld grootschalige hongersnod en.205 H et d erd e ond erd eel van d eze theorie is d e blokkad e d ie d e vele gevaarlijke ziektes hebben gew orp en op vooru itgang en ontw ikkeling op het continent.206 Blau t m eent d at hier sp rake is van een vervorm d Eu rocentristisch beeld van Afrika. Om d at d e voornaam ste geschied ku nd ige bronnen beschrijvingen van 19e eeu w se Westerlingen zijn, zijn voornam elijk gekleu rd e visies ontstaan van een vies en ongezond Afrika, ten op zichte van een schoon en heerlijk Eu rop a. Zo lijkt d eze theorie volkom en onhou d baar. Toch m eent een aantal historici d at het klim aat d oorslaggevend w as in ond erontw ikkeling. Afrika lifte bijvoorbeeld ook niet m ee m et d e Atlantische hand el om d at w einigen zich er kond en vestigen en het d u n bevolkt zou zijn.207 In w erkelijkheid – m eent Blau t – gaat het in d e Afrikaanse ontw ikkelingsgeschied enis vooral om d e gevolgen van d e slavenhand el voor het m ilieu . De m assale ontvolking van bep aald e gebied en heeft ecologische balansen zo gew ijzigd d at bijvoorbeeld d e Tsee-Tsee vlieg w erkelijk hond erd en kilom eters zo kon overnem en. Blau t heeft veel lof m ogen ontvangen voor zijn d u id elijke taal, m aar er is ook kritiek. David Land es schrijft sim p elw eg d at Blau t een id eologie nastreeft d ie m oeite heeft m et d e hard e w aarheid d at d e natu u r oneerlijk verd eeld is.208 H ij ond ersteu nt d it d oor te bered eneren d at Slavernij ju ist op w as gekom en d oord at d e Tsee-Tsee vlieg vrijw illig econom isch hand elen zeer onveilig had gem aakt. Met betrekking tot ziektes hou d t Land es vol van er w einig sp rake w as van cu ltu rele en econom ische u itw isseling d oor het constante gevaar van infectie. Deze w as p erm anent aanw ezig d oor het hoge voortp lantingstem p o van ziektekiem en in trop ische tem p eratu ren.209 H ier kom t volgens Land es nog bij d at d e extrem e regenval land bou w een zeer lastige ond ernem ing m aakt, w at m ed e zou verklaren d at Afrika tegenw oord ig een hoge m ate van u rbanisatie heeft. Droogte, hitte en onvru chtbaarheid zou d en land bou w zeer onaantrekkelijk m aken. We ku nnen nu sam envatten d at d e w ereld historische d iscu ssie over d e val van d e Ind iaanse beschavingen en d e ond erontw ikkeling van d e Afrikaanse sterk leu nt op geografie en biologie als

Ibid em , 75. Ibid em , 78. 207 Ibid em , 79-80. 208 Landes, :HDOWKDQG3RYHUW\Þ7. 209 Ibid em , 9-10. 205 206

- 94 -

verklarend kad er. De m ate w aarin d e geschied enis d oor d e ligging, het klim aat en d e aanw ezigheid van grote en zeer kleine levensvorm en is bep aald , is zeer groot te noem en. 

&RQFOXVLHV In d eze d iep testu d ie is gekeken naar d e interactie tu ssen m ens en natu u r zoals d eze naar voren is gekom en in d e ond erzochte schoolboeken enerzijd s en zoals d eze in d e wereld historische literatu u r besp roken w ord t and erzijd s. Er is geconcentreerd gekeken naar allereerst d e argu m entatie over d e oorzaken en om stand ighed en van d e overgang naar land bou w en vervolgens d e rol d ie d e natu u r heeft gesp eeld in d e ond ergang van Ind iaans Am erika en ond erontw ikkeling van Su bsahara Afrika. We ku nnen sam envattend d e volgend e conclu sies trekken. Geen cu ltu rele evolu tie: H et eerst ond erzochte them a – d e op kom st van d e land bou w – is in d e schoolboeken nog erg chaotisch en er w ord en m eerd ere theorieën aangehangen en verschillend e belangen aan bep aald e p lekken en gebeu rtenissen gehecht. H et m oge d u id elijk zijn d at het Mid d en-Oosten d e m eeste aand acht heeft gekregen. Op basis van d e w etenschap p elijke literatu u r is d it niet zo vreem d . Belangrijker is gew eest d at d e schoolboeken d e laatste tien jaar steed s betere m anieren hebben gevond en om d e jongste kind eren van d e m id d elbare school u it te leggen d at d e m ensheid een ond erd eel u itm aakt van d e natu u r. Toch blijft – ond anks het nieu w e benad ru kken d at d e “ Agrarische Revolu tie”  evolu tionair is – d e m ens d e centrale u itvind er en het klim aat d e voornaam ste w ijziging. H et is hoog tijd d e evolu tieleer chronologisch van het m om ent d at d e m ens rechtop leerd e lop en eens d oor te trekken naar zijn cu ltu rele geschied enis. Groeiend m u ltip ersp ectiviteit: De “ groene geschied enis” van Am erika na 1492 is d e laatste 15 jaar in op kom st. Dit heeft alles te m aken m et het groeiend e besef van een van d e grootste m enselijke catastrofes u it d e geschied enis – d e fu sie van d e Ou d e en d e N ieu w e Wereld . H et verrichte ond erzoek heeft u itgew ezen d at er ook m eer oog is gekom en voor het Ind iaanse p ersp ectief w aarbij d e boosd oeners niet m eer “ onschu ld ige Eu rop ese kind erziektes” zijn, m aar “ nieu w e, onbekend e en d od elijke ziektes” zijn. Weinig w ereld ecologie: In d it verhaal sp elen besm ettelijke ziektes d u s d e hoofd rol, m aar d iep ere ecologische verschillen – zoals ze d oor Diam ond aan het d aglicht gebracht w ord en – hebben nog niet hu n w eg naar d e schoolboeken gevond en hebben. Uiteraard is het p ositief d at verou d erd e theorieën over fysiek zw akke Ind ianen d ie het afleggen tegen d e m entaal sterke Sp anjaard en zo goed als verd w enen zijn u it d e schoolboeken. Te m eer om d at er steevast d u id elijk is verm eld d at – op d e ziektes na – het feit d at m en p aard en niet kend e fu nest w as. Vanw ege het onverm ijd elijke

- 95 -

globale p ersp ectief van cu ltu u r-evolu tionism e, kan het een p ositief effect hebben op algem een w ereld historisch besef. Afrika natu u rlijk arm . Ond anks het feit d at w e ons niet verd iep t hebben in d e d em ografische geschied enis, hebben w e toch m et zekerheid vast ku nnen stellen d at d e boeken d oorgaans een negatieve stem p el d ru kken op het Afrikaanse klim aat. H ongersnod en w ord en er veroorzaakt d oor d e vele d roogtes en het klim aat is ongu nstig. Ook in d e w ereld geschied enis loop t d it d ebat nog, m aar d aar lijkt – vanw ege d e groeiend e interd iscip linariteit tu ssen geologie en geschied enis – het id ee te w innen d at Afrika vooral vanw ege d e slavernij achter is gaan lop en. H elaas stellen w e vast d at er w einig tw ijfel is gesteld bij d e ongu nstigheid van het Afrikaanse klim aat voor ontw ikkeling. Bu iten het feit d at d e rol van d e interactie tu ssen m ens en natu u r m arginaal is ten op zichte van het bu lk van d e gescheid enis, d ie eerd er p olitiek en cu ltu reel is, heeft “ Environm ental H istory”  een groot verklarend verm ogen voor d e lange term ijn ontw ikkeling van alle m ensen op d e w ereld . H et is d u id elijk d at d it een op kom end ond erzoeksveld is en d at d e ind iscip linariteit fu nd am enteel is hiervoor. Op basis van d eze d iep testu d ie kan ik slechts bed enken d at ook m od ernere ond erw erp en als d e “ ind u striële revolu tie” in d e toekom st m eer d oor een m ilieu historisch oogp u nt bekeken zu llen w ord en.



- 96 -

'((/&21&/86,(6 H et ond erw erp van d it ond erzoek is d e kop p eling tu ssen een op kom end e strom ing binnen d e geschied enisw etenschap – w ereld geschied enis - en d e eventu ele im p lem entatie ervan in het N ed erland se

geschied enisond erw ijs. De

centrale

vraag

is of er

in

het

N ed erland se

geschied enisond erw ijs een trend van globalisering te ontd ekken is. Deze vraag is gesteld naar aanleid ing van een groot aantal aanw ijzingen d at w ereld historisch geschied enisond erw ijs aan d e ene kant in verval is d oor een toenem end nationaal karakter en aan d e and ere kant een op kom end e d iscip line is. Terw ijl d e vad erland se geschied enis geconsolid eerd w ord t in d iverse initiatieven, zoals d e tijd vakken en d e canon, volgen d e “ Global H istory” lesm ethod es elkaar in Am erika in rap tem p o op . Om d it te ond erzoeken is er een d atabase op gebou w d bestaand e u it alle m eld ingen van niet-w esterse geschied enis in bijna zeventig schoolboeken in kaart gebracht. De geselecteerd e schoolboeken verschenen allen tu ssen 1975 en 2005 en w aren gericht op d e ond erbou w van het m id d elbaar ond erw ijs. In d it d eel volgt allereerst een besp reking van d e gebru ikte m ethod e. H ierna ku nnen d e belangrijkste bevind ingen van d it ond erzoek op een rijtje zetten. Ik slu it d it d eel af m et een eind conclu sie m et een overzicht van m ogelijke verklaringen, op lossingen en verw achtingen voor d e toekom st. 

2QGHU]RHNVPHWKRGH De gebru ikte ond erzoeksm ethod e heeft geresu lteerd in een com p leet en geord end overzicht van d e niet-w esterse geschied enis in d e geschied enis schoolboeken vanaf 1975 tot nu . De bed oeling w as vrij sim p el. Ik w ild e w eten hoeveel niet-w esterse geschied enis ik tegen zou kom en en hoe goed d eze w as. De d atabase kent zow el “ hard e” ingangen d ie kw antitatief inzicht geven in d e besp rekingen van d e verschillend e niet-w esterse w ereld regio’s en geschied enis them a’s, als “ zachte” ingangen w aarin gekeken kan w ord en naar trefw oord en m et betrekking tot d e beschrijving, locatie of tijd saand u id ing van d e vond st. De “ zachte”  ingangen zijn zow el kw antitatief als kw alitatief inzetbaar. Deze stru ctu u r heeft w elisw aar vold oend e inzicht gebod en in d e vraagstu kken van d e d iep testu d ies, m aar het valt niet te ontkennen d at een sp ecifiekere op zet geraffineerd ere resu ltaten had ku nnen genereren. H ier kom t nog bij d at een groot d eel van d e op gebou w d e d ataset slechts voor d e algem ene analyse gebru ikt is, terw ijl er w einig m et d e aanw ezige d etails ged aan kon w ord en. Een alternatieve ond erzoeksm ethod e m et vooraf gekw alificeerd e m etingen zorgt er echter w el voor d at er d egelijke bronkennis onstaan is. Ik vind d u s d at het ond erzoek gebaat had ku nnen zijn bij een gestru ctu reerd ere m ethod ologie, m aar ben zeer tevred en m et het totaaloverzicht d at ontstaan is over d e algem een ged oceerd e niet-w esterse geschied enis in d e

- 97 -

N ed erland se

schoolboeken

de

afgelop en

30

jaar.

H et

feit

d at

de

d atabase

voor

vervolgond erzoeker bru ikbaar is, toont aan d at het niet voor niets is gew eest. 

5HVXOWDWHQ 1. Meer en d an m ind er w ereld geschied enis De algem ene m eting naar d e ontw ikkeling van geschied enis van het niet-w esten geeft het d u id elijk aan: N a een relatief lage hoeveelheid tu ssen 1975 en 1980 (10%), is tu ssen 1980 en 1990 d e aand acht vrij groot (25%) gew eest. H ierna neem t d eze sterk af (9,5% tu ssen 1995-1999). Deze “ op kom st en val” -trend is gekop p eld aan een algem ene afslanking van d e schoolboeken over d ezelfd e p eriod e. Dit heeft alles te m aken m et d e d aling in het aantal lesu ren van geschied enis op d e m id d elbare school. N a d iverse hervorm ingen in d e jaren zestig d ie het geschied enisond erw ijs p oogd en te “ em ancip eren” van zijn gecanoniseerd e vorm , lijken d e m eest recente hervorm ingen te leid en tot een verarm ing van het w ereld historische inhou d d oor w eer teru g te w illen naar een canon. Waar m en d ertig jaar geled en op riep voor m eer historische kennis van d e contem p oraine w ereld in d e schoolboeken, lijkt m en nu w eer te verlangen naar een ged egen en gestru ctu reerd overzicht van d e N ed erland se geschied enis.

2. Persp ectief: Eu rocentrism e Terw ijl d e m eeste besp rekingen van niet-w esterse geschied enis op recht w illen w erken voor een w ereld historisch besef, lijken d e au teu rs er niet in te slagen zich los te m aken van een eu rocentristisch w ereld beeld . N aast het feit d at w erkelijk alle lesm ethod es m et betrekking tot d e p eriod isering en hoofd stu kind eling vasthield en aan d e Eu rop ese tu nnelvisie, w aarbij d e beschaving - geboren in Mesop otam ië en volw assen gew ord en in het Westen – een geografische genealogie heeft, bleek ook d e behand eling van d e and ere cu ltu ren, volken en w ereld d elen ernstig gekleu rd te zijn. Zo is het natu u rlijk p ositief als m en het bestaan van geneesku nd e in het ou d Egyp te noem t in enkele zinnen, m aar er gaat d u id elijk een cu ltu rele voorkeu r u it naar d e ou d e Grieken, w anneer m en tw ee p agina’s besteed aan d e geboorte van d e m ed ische w etenschap ald aar. Een zeer nad elig en helaas p erm anent verschijnsel in d e geschied enis van d e Eu rop ese overzeese exp ansie is het gebrek aan een niet-eu rop ees p ersp ectief. Zo tonen m aar w einig kaarten van Azië in d e 17e eeu w d e hand el van Ind ische, Chinese, Javaanse, Arabische en Koreaanse scheep vaart. H et is d u id elijk volstrekt ond enkbaar d at d e schoolboeken overzichten zou d en geven van een alternatieve “ Tijd van Ontd ekkers” , w aar bijvoorbeeld Polynesiërs en Chinezen d e hoofd rol zou d en sp elen. Zo krijgt d e leerling w einig kans zich een com p lex beeld van een gigantische

- 98 -

econom ie eigen te m aken, w aard oor hij blijft tobben op een u top isch beeld van avontu u r en held end ad en van d e Eu rop ese scheep vaart.

3. Versim p eling: Stereotyp isch In d e d iep testu d ie over d e Aziatische econom ie is gebleken d at d e m ethod es tu ssen 1985 en 1989 vrij inform atief w aren, bijvoorbeeld m et betrekking tot d e Song-d ynastie. Maar nad at het volu m e van niet-w esterse geschied enis in d e boeken geslonken w as, viel ook d e kw aliteit teru g op een m ind er inform atieve, m eer stereotyp ische – en onw etenschap p elijk – vorm . Terw ijl m ethod es u it d e jaren tachtig d e op kom st van Jap an nog verklaard en aan d e hand van bep aald e technologische innovaties, betoogd en m od ernere m ethod es – zoals hu n voorgangers u it d e jaren zeventig en eerd er – d at Jap anners gew oon goed ku nnen im iteren, en bu itengew oon loyaal zijn aan hu n w erkgevers. De ad d er ond er het gras in d eze gew ijzigd e verklaring is d at d e leerling d eze aannam e sim p elw eg kan overnem en, zond er d at hij/ zij d e kans krijgt na te d enken over d e econom ische u itgangsp ositie van Jap an, of bijvoorbeeld d e effecten van globalisering op d e Jap anse cu ltu u r. Wel m oet m et betrekking tot d it them a ook geconclu d eerd w ord en d at er w einig sp rake is van zeer p latte stereotyp es of d irecte racism e in d e ond erzochte teksten.

4. Verbetering: Voorzichtige w ereld geschied enis Slechts in een hand jevol schoolboeken is er aand acht besteed aan Eu raziatische verbond enheid en

w ed erzijd s

afhankelijkheid .

Dit

is

op zienbarend

om d at,

zoals

de

ond erzochte

w etenschap p elijke literatu u r heeft aangetoond , d eze verbond enheid d e sleu tel is tot het begrijp en van een aantal invloed rijke gebeu rtenissen in d e w ereld geschied enis: De kom st van d e H u nnen en d e Mongolen, d e op kom st van d e Islam , d e Zw arte Dood , d e ond ergang van d e Ind iaanse beschaving aan ziektes en m isschien zelfs d e op kom st van het Westen. In p laats hiervan viert d e eu rocentristische w ereld visie hoogtij, w aarbij d e w ereld p as een rol van betekenis kan sp elen als d eze ontd ekt of verovert is d oor Eu rop eanen. Zod ra d it niet het geval is, is d e geschied enis van het niet-w esten – zoals gebleken is in het ond erzoek naar d e nom ad en – statisch. Vervolgens is – op basis van d e d iep testu d ie naar d e oorsp rong van land bou w – gebleken d at na 2000 er een voorzichtige ontw ikkeling is naar het p laatsen van d e m enselijke geschied enis in een natu u rlijk kad er van evolu tie. Dit w as al eerd er het gebru ik w anneer het ging om het ontstaan van d e m ens.

5. Kortzichtigheid Gebeu rtenissen in het niet-w esten d ie d u id elijke gevolgen had d en voor Eu rop a zijn zond er veel verd iep ing in d e p olitieke om stand ighed en verteld . De op kom st van d e Arabische stam m en had

- 99 -

– zo blijkt u it w ereld historisch ond erzoek - veel te m aken had m et d e situ atie in d e Byzantijnse en Perzische rijken. De schoolboeken hou d en echter bij d e p ersoon van Moham m ed en gaat snel over op een beschrijving van d e hu id ige Islam . Logica m et betrekking tot d e p olitieke om stand ighed en en ontw ikkelingen d ie het Mid d en-Oosten m aakten tot w at het w as is in het geheel niet in d e ond erzochte schoolboeken te vind en. Ook d e behand eling van niet-sed entaire bevolkingen in d e w ereld geschied enis is eerd er m agisch d an historisch. De nog bestaand e nom ad ensam enlevingen lijken eerd er op Ad am en Eva, d an op gew one m ensen. H erhaald elijk w ijst m et op hu n eeu w ige gelu k. Tevens krijgt d e leerling ze voornam elijk te zien als p rehistorische w ezens. Dat nom ad ische sam enlevingen d e geschied enis van d e beschaving vervolgens p erm anent en tot d iep in d e 19e eeu w beïnvloed en gevorm d hebben is volled ig ond ergesneeu w d .

6. Am erika Ten op zichte van d e m atige behand eling van Azië en Afrika, lijkt d e geschied enis van nietw esters Am erika in op kom st te zijn. De ontm oeting van d e Ou d e en d e N ieu w e Wereld in 1492 staat u iteraard centraal, m aar het is een p ositief teken d at m en p robeert het historisch besef van d it continent aan te m oed igen. Zo kom t er bijvoorbeeld m eer oog voor het Ind iaanse p ersp ectief van een catastrofaal ongelu k in d e w ereld geschied enis.

(LQGFRQFOXVLH H et is niet gem akkelijk antw oord te geven op d e vraag hoe geglobaliseerd het N ed erland se geschied enisond erw ijs is en of er een trend te ontd ekken valt in d e ontw ikkeling van d e afgelop en 30 jaar. Ik heb naar eigen zeggen een m oed ige p oging ond ernom en een en and er m et betrekking tot d eze vraag te m eten, en heb d aar ook zeker resu ltaten u it ku nnen halen. Uit d eze resu ltaten valt te conclu d eren d at het slecht gesteld is m et het w ereld historisch p ersp ectief van het N ed erland se geschied enisond erw ijs. Dit conclu d eer ik om d at een gem id d eld e leerling van d e afgelop en 30 jaar d e essentiele bou w stenen om een w ereld historisch besef op te bou w en lijkt te m issen. Wat het geschied enisond erw ijs constant lijkt te d oen is het kind een cu ltu reel id ee van het Westen m ee te geven. De eerd er genoem d e Eu rop ese tu nnelvisie d om ineert en w ord t nergens gerelativeerd . Alexand er d e Grote heeft w elisw aar Ind ia bereikt, m aar langs d e rou te en in Ind ia lijkt hij niem and tegen te zijn gekom en. Wanneer d it w el het geval w as hebben w e altijd te m aken m et p assieve om stand ers. Dit is een slechte zaak voor d e w ereld geschied enis om d at d eze veel m eer op zoek is naar bu iten-cu ltu rele historische p atronen van oorzaak en gevolg.

- 100 -

De red en d at d eze visie zo sterk aanw ezig heeft te m aken m et d e op kom st van geschied enis als beroep in d e 19e eeu w . De id eologische veren van het toenm alige Im p erialism e zijn in Eu rop a w elisw aar afgeschu d w at betreft racism e en su p erioriteitsgevoel, m aar d e hoofd stroom van d e beschaving, zoals Antoon d e Baets d eze cu ltu rele ond erw erp skeu ze noem t, is nog altijd aanw ezig in d e m anier w aarop onze schoolboeken hu n hoofd stu kken ind elen, m aar ook bijvoorbeeld in d e m anier w aarop d e Universiteit vakken aanbied t, of op d e m anier d at qu izm asters vragen stellen. Deze is d u s stevig verankert in d e geschied eniscu ltu u r. Bovend ien is d u id elijk gew ord en d at d e gem eten niet-w esterse geschied enis in grote m ate op cu ltu reel bep aald e keu zes gebaseerd is. Zo staan Su rinam e en Ind onesië hoog in d e ranglijsten, vanw ege het koloniale N ed erland se verled en. In sterke m ate blijft d e w ereld d u s inged eeld volgens N ed erland se visie. Een op lossing kan alleen bestaan w anneer historici erkennen d at ze d eze cu ltu rele fu nctie vervu llen, om d at ze d aarna zich af ku nnen vragen of geschied enis hier w el bij gebaat is. H et geschied enisond erw ijs w ord t tegenw oord ig ingezet om een N ed erland se id entiteit aan te leren. Dit gebeu rt m id d els een – d oor d e overheid op gezet - gestru ctu reerd beeld van het verled en. De vraag is of d ít w el d e taak m oet zijn van het geschied enisond erw ijs. Moet het vak zich niet m eer op hu id ige ontw ikkelingen in d e geschied enisw etenschap baseren?



'LVFXVVLH

Ik verw acht d at d e op kom st van w ereld geschied enis op school, zoals w e d eze zien in d e Verenigd e Staten op ten d u u r ook naar Eu rop a over zal w aaien, vooral om d at acad em ici van beid e w ereld d elen zich hier sterk voor m aken. Problem atisch in d it licht is allereerst het feit d at er een groot ravijn lijkt te bestaan tu ssen acad em ici en leraren, en een nog grotere kloof tu ssen historici en beleid sm akers. Vervolgens is het d e vraag of Eu rop ese land en zoals N ed erland hu n nationale geschied enis w el w illen inru ilen voor een w ereld geschied enis. H oop vol is in ied er geval d e groeiend e m ogelijkheid om in Eu rop a - zow el op internationaal als op lokaal niveau sam en te w erken, w aard oor er een groeiend besef is ontstaan van m u ltip ersp ectiviteit ten aanzien van controversiële zaken (u it d e Eu rop ese geschied enis). H elaas zijn er ook vold oend e signalen aan te w ijzen d is ju ist d u id en op een op kom end e nationale cu ltu u r in heel Eu rop a. Geschied enisond erw ijs kan niet om d e p u blieke cu ltu u r heen, om d at alle bu rgers er w el een m ening over hebben. Wereld geschied enis staat of valt niet m et d e w il van d e sam enleving om zich m u lticu ltu reel op te stellen. Ik hoop te hebben aangetoond d at w ereld geschied enis een geschied w etenschap p elijk d eu gd elijke ond ernem ing is d ie m eer van d e w ereld kan verklaren, d an tien tijd vakken, of vijftig vensters. De

- 101 -

grootste

u itd aging

in

het

vergroten

van

het

w ereld historisch

p ersp ectief

in

het

geschied enisond erw ijs lijkt d e selectie te zijn. Wat ga je leerlingen zoal aanleren over d e w ereld , en w ord t d e inform atied ichtheid d an niet te groot? Ik d enk d at in eerste instantie d e bestaand e m ethod es m oeten kijken naar een alternatieve p eriod isering, d ie m ind er eu rocentrisch is. Vervolgens onstaat vanzelf een chronologie m et belangrijke ontw ikkelingen. H et is niet nod ig een totaalgeschied enis te ond erw ijzen, m aar w el een geschied enis w aaru it blijkt d at Eu rop a al tijd en lang d eel u it m aakte van een w ereld w aar onbed oeld e gevolgen elkaar, traag m aar zeker, op volgd en. H et bezw aar d at ik ged u rend e het schrijven van d it w erk m eerd ere m alen heb gehoord is d at w ereld geschied enis te m oeilijk is voor kind eren in d e ond erbou w en d at leraren over het algem een al tevred en zijn w anneer hu n leerlingen enig besef ontw ikkelen van jaartallen en p lekken. Mijn ged achten hierover zijn steed s sterker gew ord en: Als d eze stelling w aar is, zou het niet u itm aken w at je d oceert. Je ku nt d an net zo goed d e Chineze ou d heid d oceren, gevolgd d oor d e Mid d en-Am erikaanse m id d eleeu w en en d e m od erniteit in Ind ia. Met het oog op d e bestaand e m u ltim ed ia en d e nagenoeg absu rd e hoeveelhed en inform atie d ie w e ku nnen op slaan en raad p legen via het Internet, overheerst bij m ij d e ged achte d at d e teru gkeer naar canonisering een achterlijke nood greep is op een globaliserend e cu ltu u r.

- 102 -