Hoe je de schepping kunt zien. Natuurwetenschappelijk cahier bij Alom Schepping. Rinus Vlaardingerbroek en Willem Hirs

Hoe je de schepping kunt zien Natuurw etenschappelijk cahier bij “Alom Schepping”

Rinu s Vl aa rd ing e rb ro ek en W il le m Hi r s

Voorwoord In A lo m Sc h e pp i n g [ 1] wor dt o nd er m eer d e be t ek en is v a n h et be g ri p s c h ep p i ng i n de ap os t o l is c h e c u l tu ur b es pr ok en en wor d t ge tr ac h t h et a p os t o l is c he d e nk en e n 1 s prek e n o ver s c h e p p in g en d a ara a n v e r wa nt e b egr i p pe n , a ls le v e ns m ac ht , l ief dem ac h t e n zi e le n l e ve n , te ve r h e ld er e n do or d e o n der l i ng e s a m enha n g er v a n te l at en zi e n. I n d it c a h i er wi l l en wij pro b er e n aa n te t o ne n, d at he t ap os to l is c he ge d ac h t eg o ed , zo a ls b es c hr e v e n i n D ee l 1 v an [1 ], ner g ens i n s tr ij d is m et m oder n e e na t uur we t ens c h ap p e lij k e in zi c h te n, d i e i n de 2 0 e eu w to t i n on t wi k k eli n g k wam en . Di e i n zi c ht en k un n en ons ze lf s t ot ver wo n d er in g br e ng e n o v er de s c h e pp i ng , zo we l he t al g es c ha p en e a l s he t pr oc es , t e m eer om dat ac ht er e lk e n i eu we o nt d ek k ing we er v er d er g a an d e vr ag e n o n ze n i e u ws g ier i gh e i d pr ik k ele n. I n [1 ] , p. 3 1, le ze n we h ier o v er: “ V er m eer s c h v in dt da t d e r el a ti v i te i ts t he or i e e n d e k wan t um m ec ha n ic a ( d e m oder ne f ys ic a) he t ei nd e h eb b en i n ge l u i d v an d e m og e l ij k he id va n de m e ns om op gro n d v a n m od e l le n, d i e aa n o n ze zi n t ui g lij k e we re l d o nt l ee n d zi j n , d e wer e l d (s c he p p in g) t e b egr ij p en” . In d i t c a hi er wi l le n wij di t i n zic h t v er der ui t d i ep e n aa n d e h a nd va n o nt wik k el in g e n e v an de „m od er ne f ys ic a ‟ ( k wan tum m ec ha n ic a en r el a ti v i t ei ts t h eor i e ) in de 2 0 e e u w. B o ve n d ie n b l ij k en m o de l l en , d i e b er us t e n o p k las s i ek - f ys is c he o v er we g in g en , o ok e hu n b ep erk i ng e n te h eb b en . W ij denk e n hi erb ij a an d e e v en e e n s i n de 2 0 ee u w on t wik k eld e s ys te em th eor i e en d e n i e t - l i n ea i re m ec h an ic a (“c ha os t he or i e”), wa ar b ij k rac ht ig e c om pu te r s d e an a l yt is c h e wis k u nd e m oe te n a an v u l le n e n zo d o en d e n ie u w l ic h t op de e v o lu er en d e s c h ep p i n g we rp e n. D o or de ze n ie u we na t uur we t ens c h ap p e lij k e in zi c ht e n is ons z ic ht o p h e t g e he e l v a n de s c h ep p i ng , i nc l us i ef h et o n ts t aa n e n de on t wik k eli n g v an d e l e v en d e s c he pp i n g, d i ep g aa n d be ï n vl o ed [ 2 ]. 1

De vraag was uit te gaan van het begrip „schepping‟; niet van „evolutie‟. De voortgaande schepping of schepping als proces wordt in dit cahier ook aangeduid met de term „evoluerende schepping‟.

Inhoudsopgave V oor wo or d ..................................................................................................... 2 In l e id i ng ........................................................................................................ 3

1. Natuurwetenschap en schepping....................................................................................6 1. 1. 1. 2. 1. 3. 1. 4.

Sc h e pp i n gs b e e ld i n de r en a is s anc e .......................................................... 6 H e t v er d wi j n e n v a n d e zek er h e id … …… …… … …… … …… … …… …… … …… … .. .7 N i e u we i n zi c h t en i n de na tu ur we t ens c h a pp e n v a n de 20 e ee u w .................. 8 C o nc lus i es b ij h o of ds t uk 1 ..................................................................... 10

2. De schepping als proces ...............................................................................................11 2. 1. S ys te em th eor i e .................................................................................... 11 2. 2. Ins t ab i l it e it e n, c h aos en or d e ni n g i n o p en s ys t em en ................................ 12 2. 2. 1 . Ch a os t he or i e, n i et - l in e a ir e d yn am ic a …… … …… … …… … …… …… … …… … .. 13 2. 3. C onc l us ies b ij h o of ds t uk 2 .................................................................... 15

3. Scheppingsmacht als levensmacht .............................................................................15 3. 1. H e t be g i n v an le v en op a ar d e ................................................................. 15 3. 2. H e t e vo l u er e n de l e ve n ........................................................................... 16 3. 3. O n ze her s e ne n ...................................................................................... 17 3. 4. C o nc lus i es b ij h o of ds t uk 3 ..................................................................... 19 S lo ts om ....................................................................................................... 20

2

Inl ei din g T ot o ng e v eer 1 50 0 he ef t i n E ur o p a h et B ij b e ls e s c he p p in gs v er ha a l d e d e nk wer e ld be h ee rs t. D a ar n a zij n o ok de n a tu ur we te n s c ha p pe n o v er d e s c he p p in g a an h e t wo or d g ek om en. H et hu i d i ge , o n t za g wek k end e bo u wwe rk va n f ys ic a , c h em ie , b io l og i e en m ed is c h e we te ns c ha p en d e d a aru i t o n ts t an e tec h n is c he t oe p as s i n ge n wek k en d e i n dr uk d at m en o p t er m ij n d e s c h ep p i ng v o l l ed i g za l k unn e n be gr ij p e n en v erk lar e n. De ze v oor de h an d l ig g en d e g e d ac h t e werd e n wor dt d an o ok do or ve l e n e u it ge dr a ge n. De n i e u we f ys ic a, di e t ot on t wik k el in g k wam in h et be g in va n d e 2 0 ee u w, d oe t ec h te r b e t wij f e le n of e e n vo l l e d ig e v erk lar i n g va n d e s c he p pi n g oo i t e m oge l ij k k an zi j n . I n d ie 2 0 e eu ws e „m od ern e f ys ic a ‟ we rk t m en o p s u ba t om air n i ve a u m et f un dam e nt e le on zek er he d en en er v aar t m en h et on tbr ek en v a n de t erm in is m e. M e n m oe t zi c h b as ere n op ex p er im en te l e f e it e n, d ie n ie t do or e en „f u nd am en te l e th e or ie ‟ wor d e n bes c hr e v en . Ma ar o ok i n m a c ros c op is c h s ys tem e n (b v. he t weer ) , waar i n m en zo u v er wac ht e n da t d et erm in is m e we l f orm eel ge l dt , is de t o es t a nd o n zek er , om dat m en d e d et a i ls v an de b e g in to es ta n d en he t t ij ds ge dr a g v an h et s ys t eem o n v o ld o en d e n a u wk e ur i g k an b es c h rij v e n. Da t le i dt d us to t on zek er he d en d o or o n we te n dh e i d en l e ver t o n ver wa c h t e c onc l us ies (c h a os t he or i e). Di t a l l es h eef t aa n l ei d in g g e ge v e n t ot e e n wa ai er v an v is ies o v er h o e j e n aa r d e s c he p p in g k un t k ij k en . Aa n de e n e k ant zij n e r d e c r e at i on is te n, d ie o p bas is v a n hu n g el o of g ee n af s t an d v a n h e t Bij b els e s c h ep p in gs v er ha a l n em en. A a n he t an d er e u i te i nd e wor d t d e on v o l le d i gh e id v an h et n at u ur wet e ns c ha p pe l ij k we te n aa n v aa rd en v oe l t m en zic h d e e l v a n e en g roo t g e he e l, da t zi c h m aar ge d ee l te l ij k do or d e m ens l a at du i de n . M et e e n k ni po o g na ar P l at o g e bru ik e n we d e m etaf o or v an zi j n b er o em de gr o t [ 3 ]. Bij P la to m oes te n d e m ens e n zic h te vr ed e n s te l l e n m et de s c h ad u we n va n d e wer k el ij k he i d o p d e wa nd v an d e gr ot , m aar de f i l os of e n k ond en d e gr ot ve r l at e n en h et v ol l e l i c ht b er e ik en. I n o n z e tij d k u nn e n de we te ns c ha p pe r s no g s te e ds n ie t h et vo l l e l i c ht b u it e n d e gr ot b er e ik en. Z ij m oet en he t d o en m et d e s c h a du we n v an ee n o n ber e ik bar e werk el ij k he i d en hu n a a nn am es om tren t de wa ar h ei d da ar o p b as ere n . T us s en b e id e u it ers t e n zij n m eer der e v is ies op d e s c he p pi n g on t wi k k el d. In d it ar t ik el wi l l e n wij pro b ere n on ze pe rs o o nl ij k e, ap os to l is c he v is i e t e p os it i on er en e n v er v ol g ens t e on d erb o u we n. A pos to l is c h en , en m et he n ve l e a n der en , b e wo n der e n d e na t uur we t ens c h ap p en en t o e pas s i ng e n da ar v a n, d i e o ns o ng e k end e ze ge n i ng e n h e bb e n g ebr ac ht , m aar we r ea l is ere n o ns ook ho e be p er k t on z e k enn is no g s t e eds is . De vr a ag of de m ens oo i t t ot ee n v o ll e d ig na tu ur we t ens c ha p pe l ij k be e ld v an de s c he p p in g k an k om en, i ntr i g eer t o ns en d o et o ns t eg e l ij k er t ij d s p r ek e n v an h e t m ys ter i e v a n de s c h e pp e nd e l e v ens m ac h t [4 ]. Da t be t ek ent n at u ur lij k n i et d at d e p o g i ng e n om ver d er in d e ge h e im en v an d e s c he p p in g d oor t e dr in ge n g es t o pt m oe t en w ord e n. B ij e lk n ie u w in zi c ht wij k t ec ht er de h or i zo n en o nts ta a n n i e u we vr ag e n. He t ‟ gro t e g e he e l ‟ va n de s c he p p in g on ttr ek t zi c h aa n o ns o p a ar d e o nts t an e b e va tt i n gs ve rm oge n, d e v er wo n de r i ng b l ij f t. J e k un t d e s c h ep p in g ook a n der s zi e n : j e k unt j e b as ere n o p h et g el o of i n ee n pers o o nl ij k e G o d, d i e he t he e l a l a ls é é n g eh e e l s c h i e p en s i nds d ie n b eh e ert (c re at i on is m e) , wa ar b ij dus h e t b es ta a n v an e e n e vo l u ere n de s c he p p in g wo rd t on tk en d. M en k a n o ok in d e v er s c h ij ns e le n d ie we n ie t b e gr ij p en op b as is v a n o n ze hu i d ig e we t e ns c h a pp e l ij k e i n zi c ht e n, G o ds ha n d zi e n e n s pr ek en o v er „ i nt e ll i g en t des i g n‟ ( zi e [1 ], p . 4 9 e. v .) . S om m ige f ys ic i ho p en o p d e o nt wik k el in g v an e e n t h eor i e v an a l les ( „T h e or y O f E v er yt h in g ‟) b ij v . m et be hu l p v a n d e s n aa rth e or ie , d i e d e s c he pp i n g a ls pr oc es u it e in d el ij k zal v er k l ar e n . M a ar ze lf s a ls da t zo u l uk k en, is di e t h eor i e n i et f un dam en t ee l , m aar hoo g u it g e bas e erd op ex p er im en te l e v o nds t e n, d i e (n o g?) ni e t we er l eg d zi j n. H et m ens e l ij k e v oo rs t e ll i n gs v erm og en is f ra gm en tar is c h. A ls m en ac c e pt e er t d at d e s c h ep p en d e l e v ens m ac h t e en m ys t er i e b lij f t , k an m en toc h we er s p ec u l at i ef te wer k ga a n. Da ar b ij werk t m en m et v err e ( v aak

3

onc o ntr o l eer b ar e ) ex tr ap o l at i es v a n k wan tu m m ec han is c he v e ld t h eor i e ën , waar i n d e i nf orm at ie o v er al e n g e lij k t ij d i g aa n we zi g is . D it is i n te g ens t el l i n g t o t d e f orm el e we te ns c ha p pe l ij k e v is i e [ 5 ]. O f m en er v a art i n tu ït i ef d e e e nh e id v an m ens , na t uur en k os m os , zo a ls in o n ze p os tm o der n e t ij d b ij d e Ne w A ge b e we g i ng , als re ac ti e o p m onot h eïs tis c h e g ods d ie ns t e n, r at i on a l is m e of m at er ia l is m e. Zij d ie n i et v er der s pec u l er e n k u nn e n s tr ik t re d uc t i on is tis c h te werk g a an m et d irec te wet e n s c ha p pe l ij k e m ode l l en , wa ar b ij ze e e n G o d of s c he p p in gs m ac h t on tk en n en , om dat zi j v i nd e n d a t de s c h e pp i ng vo l l ed i g is te b e gr ij pe n o p bas is v a n to e v al l i ge m ut a ti es en hu n aa n pas s i n gs verm og e n, zo a ls D a wk i ns [ 6] . Ve l e an d ere n, 1 wa ar on d er a p os t o lis c h en , zij n e c h ter è n re du c ti o n is t is c h è n h o l is t is c h g e ori ë nt e erd en wor de n a ls h et war e he e n e n we er g es l i n ger d t us s e n (n at u ur) wet e ns c h a pp e l ij k e n ie u ws g i er ig h ei d en r e li g i eu ze v er won d er in g, a ls h et om het bes ef v an s c h ep p i ng ga a t. Sc hem a 1 g eef t e en o v er zi c h t va n d e v ers c h i l le n de s ta n dp u nt e n t e n a a n zi e n v an d e s c he p p in g, d i e hi er b o v en t er s pr ak e k wam e n en d i e in d e hu i d ig e s am en le v i n g aa n de or de zi j n. D it s c he m a en o n ze a p os t o l is c he p os it i e d a ar in za l i n h e t v er v o lg v a n d it c ah i er v er der wo r de n on d er bo u wd a an de h a n d v a n n at u ur we te ns c ha p pe l ij k e i n zic h te n. Na tu ur we t e ns c h a p b ep erk t zic h i n d it c ah i er n i et t o t de f ys ic a m aar om va t a l le as p ec t e n va n d e d o de en l e ve n de na tu ur . In de eers t e t we e ho of ds tuk k en wor dt ge zo c ht n aar s c h e pp i ngs pr i nc i p es in d e f ys ic a , d i e o ok a lg em en er i n d e s c h ep p in g h er k en b aar zi j n . In h o of ds t uk 1 , „N at u ur wet e ns c ha p e n s c h ep p i ng ‟ , wor dt de o nt wik k el in g va n h et de nk en o v er he t g es c ha p en e , zo a ls d a t zi c h n u aa n ons v o or do e t, bes c hr e ve n . D e aa n dac h t za l da ar b ij g er ic h t zi j n op d e be p erk in g en , d i e wor de n er v ar en a ls ge pr o be er d wor d t d e f un dam e nt e le pri nc ip es v a n a l h et ges c ha p en e t e do or gr on d en . D aar b ij b l ij k t d a n d at d e m oder n e f ys ic a is g e bas e erd op ex p er im en te l e vo n ds t en , d i e als zo d a n i g do or ons n ie t t e v erk lar e n zij n ui t a lg em ee n ge l de n de , m ee r f un d am ent e l e pr inc i p es . D e res u lt at e n va n d ie ex p er im en te n m oe te n ( s om s v oor l o p ig ?) e en v o ud i g we g wor d en a a n va ar d en bes c hr e v en . M aa r o p bas is v an di e a a nn am en wa art o e d e ex p eri m ente n a a n le i d in g ga v e n, k an m en v e le a nd er e n at u ur vers c h ij n s e le n b es c h rij v e n. In h oof ds t uk 2 r ic h te n we o n ze b e l an gs t e l l in g op d e on t wik k eli n g v an d e s c he p p in g a ls pr oc es , wa ar bij a ll es m et a l les s am en ha ng t. S om s k an m en e e n d e el g eb i e d n o g b ij b en a der i n g g eïs o le er d b es c hr ij v en (c ar te s i aa ns e m eth od e) , m aar m ees t a l m oet de o nd er l in g e af h a nk el ij k he id v a n m eer (of a l le) d ee l g eb i ed e n i n d e b es c ho u wi n ge n wor d en be tr ok k en ( ho l is t is c he bes c hr ij v in g) . Da n k an e e n b ero e p wo rd e n g ed a an e wor d en op d e s ys t ee m theor i e, d ie h al v er w eg e de 20 e e u w is on t wik k eld om de s am en werk i ng v an de ver s c h i l le n d e c om po ne n te n d i e s am en ee n s ys t eem vorm e n te b es c hr ij ve n. Ma ar z e lf s als e e n pr oc es go ed m et e e n (m athem at is c h) m ode l k an wor d en bes c hr e v en , b l ij k t v a ak da t d e b es c h rij ve n d e wis k un di g e v erg e l ij k in g en ze er i ns t ab i e l zij n e n zo k r itis c h va n d e b e gi n to e s ta n d en de om ge v in g af ha ng e n, da t er ge e n d ef i n it i e ve c onc l us ies k un n en wor d en ge tr ok k en. D it is e en i n zi c h t d at pas k on on ts t a an t oe n d e m od er n e c om pu ter t er b es c h ik k ing k wam en wo r dt n u b es c hr e ve n i n he t v ak ge b ie d „ n ie t - l in e a ir e d yn am ic a ‟ ( o ok we l c h aos t he or i e g en o em d), wa ar u it we ler e n d at u i t c ha os or d e k an on ts t a an . In ho of ds tuk 3, de l e v ens m ac ht, zu l l e n as pec t en v an de l e ve n d e n at u ur word e n bes c hr e v en m et a ls d oe l i n t e zi e n h o e d e i n d e ex ac t e we te ns c ha p pe n o nt dek t e pr inc i p es en pr oc es s e n ook h er k e nd k u n ne n word e n i n de le v e nd e na t uur . Da ar b ij d ie n en a ls v oor b ee l d e n h et o nts t aa n va n l e v en , v a n ta a l, v an ab s trac te be gr i pp e n en v an h er s e ne n.

1

De tegenstelling holistisch/reductionistisch wordt in dit artikel gebruikt voor het aanduiden van een object als geheel dan wel de kenmerken ervan; het verschil tussen benoemen en beschrijven.

4

Tot 1500 religieuze zekerheid door het roomse en aristotelische wereldbeeld Rampen, oorlogen en evolutieleer brengen twijfel aan eenmalige schepping door God en Gods voorzienigheid Tot 1900: natuurwetenschappelijke zekerheid Determinisme

Open-eind (experimenteel) karakter van de nieuwe fysica bij het ontstaan van kwantummechanica en relativiteitstheorie op experimentele basis

(Natuur)wetenschap weer sluitend maken

Creationisme, Intelligent Design

Open eind van de (natuur)wetenschap accepteren.

In de natuurkunde: ‘Theory of Everything’

Speculatieve aannames, geïnspireerd door de natuurwetenschappen

Niet speculatief

New age, morfologisch veld, Akashi-veld, enz.

Strikt reductionistisch: geen God Beperking tot modellen om daarbinnen te benoemen, te beschrijven en te verklaren

Ook holistisch: religieuze verwondering over de scheppende levensmacht. Wetenschappelijke beperking tot benoemen en beschrijven, binnen de mogelijkheden van het menselijk denken, zie - nieuwe fysica - systemen ver buiten evenwicht - chaostheorie - genetica.

Schema 1. Gangbare standpunten over de schepping

5

1. Natuurw etenschap en schepping 1. 1. Sc he ppi ngs be e ld in d e Re na is s an ce Ro n d 1 50 0 on ts t o nd i n d e n at u urk un d e e en gr ot e ac t i v it e it op he t g e bi e d va n as tr o nom i e ( d e eer s t e t e les c o pe n) e n m ec ha n ic a ( va l pr oe v e n v an G a l i le ï, zi e e b ij v o or be e ld [ 1] , p .2 9) . T oc h h ee r s t e t o t aa n he t e i nd e v a n de 17 e eu w n og s t e eds ee n o v er zi c ht e l ij k wer e ld b ee l d. Ne wt o n s c hr eef , i n e en po g i ng de r es u l ta t en v an he t ex p er im en te l e wer k v an C op er n ic us , G a l il e ï , Ke p pl er e n v e le a nd ere n te o v er zi e n , zi j n b er oem de ( m at h e m atis c h e) f orm u le ri n g v an d e wet t en v a n d e m ec han ic a i n zij n bo ek , d e " Pr i nc ip i a " ( 16 8 7) . Da ar i n werd e n de ex p er im ent e e l o nt dek t e b e we gi n gs we tt e n vo or zo we l aar ds e o bj ec t e n a ls hem e ll ic h am en e n hu n on d er l in g e aa n trek k in gs k r ac ht wi s k und i g gef orm ul eer d . V an u it e e n b ep a a l de ge d e f i ni e er de s it u at i e k on d e t oek o m s tige s i t ua t ie , m aar ook om gek e erd e en vr oe g er e s i t ua t ie , wor d en b er ek e nd ( d e ter m i nis m e) . M et Ne wt ons we tt e n k on de pos i ti e v an d e p la n et en l an gs h u n ba n en zo we l i n de t oek om s t a ls i n h et v er le d en wor d en ber ek e nd . E e n b e pa a l de s it u at i e k on d us als ee n g e v ol g v an ee n v oor g a an d e of e en v o lg e nd e s i tu a t ie wor de n h er k en d . De t ij d was „ om k eerba ar ‟ i n de wet te n v a n Ne wt o n. Da ar b ij h a d m en h et „ i ngr ij pe n v a n G od ‟ n ie t m eer n od i g. Ne wt o n wer d prof ee t v an h e t „d et er m inis m e ‟ , d e s am e nh a ng va n o or za ak e n ge v o lg (c a us al i te i t) i n de b e we g in gs l eer . Da t de t er m in is m e wer d ook t o ep as ba ar g ed ac h t o p de G o ds s c he p p in g, d i e d us n i et ( m e er ) v an u it de hem e l k on wor de n g e m ani pu l e erd . De wer e l d wer d g e zi e n a l s e e n gec om pl ic e erd e m ac hi n e d i e v o lg e ns b e k en d e we tt e n werk t. G o d h eef t d i e wer e l d e ens g es c ha p en e n n u v o l gt d e s c he p p in g Z ij n ee u wi g e we tt e n. Da t d e zwa ar tek r ac ht s c ons t an te in de we tt en v an N e wt on ex p er im ent e e l b ep a al d m oes t wor d e n e n n ie t b er us t o p ee n m eer f u nd am ent e e l in zi c ht i n e en s c he p p in gs pr inc i pe d at d e zwa a rt ek rac h t be pa a lt , werd de s tij ds n og n ie t op g em erk t. A l m et a l ha d de n d e ze o nt wik k el i ng e n g rot e c ons e qu e nt i es v oor d e k erk : he t ar is t ot e l is c h c hr is t el ij k e wer e l db e e ld , m et d e a ard e a ls m i dd e l pu nt va n h et h e e la l , m oes t wor d en v er la t e n. D e f i los o of D es c a r tes n am i n zi j n b oek D is c ours de la Mé t ho d e de wis k un d e m et zij n ax i om a‟s a ls v oor b e el d v o or zi j n b e s c ho u wi n ge n . H ij v ero n d ers t e ld e ee n s c he i d in g tus s e n d e „a tt ri bu te n ‟ (m og e l ij k hed e n) u i tg e br ei d he i d (o. a. l ic h aam ) e n ge es t, wa ar b ij d e l aa ts t e d e v erb i n di n g m et G o d v orm t (b e zi e l i ng) . B ij Sp i n o za , v oor wi e d e B ij be l n ie t m eer d a n e e n v er za m eli n g le er zam e ges c h i edk u nd i g e g es c hr if te n is , k om en al l e at tr i bu te n a ls é én s ubs t an t ie i n G o d b ij e en . Sam en m et d e ve l e, m ees ta l v oor m ens e n o nk en b a re , a ttr i bu t en zi j n de ons bek e nd e at tr ib u te n , n am el ij k de u it g ebr e i d he i d ( l ic h a am ) en d e ge es t, v o or h em u it e in d el ij k d us n i et g e s c he i d en . T oen a l ver m o ed d e h i j d at ve l e „ at tr ib u te n ‟ v o or d e m ens ver b or ge n zo u d e n zi j n, i ets wa t m oder n e we t ens c h ap p er s i n d er d aa d er v are n. Z o we l Des c art es a ls S p in o za durf de zi j n we r k uit a ngs t vo or ee n c o nf l ic t m et de o v er h ei d di e k erk en s yn a go g e ter wi l l e v a n d e p o li ti ek e r us t d e h an d bo v e n h et ho of d h i e l d, na u we l ij k s te pu b l ic e re n. Ve e l v a n hu n we r k v ers c he e n p os t u um , m aar zo u , e v en a ls d at va n d e to e nm al ig e n at u ur k un d ig e n, ec ht er o p d e n du ur gr o te c o ns e qu e n ti es h e bb e n v oo r de Ke rk , d i e a ls g e vo l g d aar v a n m oes t b ij s t u ren . He t n i eu we as p ec t in de n at uu r wet e ns c h a p i n d i e t ij d was d at m en d e om ri n ge n de na t uur (m e n vo e l de z ic h n o g s t e eds wa ar n em er) ex per im en t ee l g in g be n ad er e n. Me n zo u d i t e e n we te ns c h a pp e l ij k e s p i lt ij d k unn en n o em en, d ie z ic h h o of d zak e l ij k to t d e wes t er s e ( Eur o pes e) c ul t uur b ep erk t e e n d i e a a n le i d in g g af to t v e l e n i eu we m oge l ij k hed e n e n to e p as s in g en [ 1] p. 2 9. Zo we l we te ns c h ap p el i j k als r e l i g ie us wa a n de m e n zi c h n i et tem i n zek er v a n he t go ds - en wer e l db e el d . In o n ze t ij d is er e c ht er va n di e zek er h e id do or ni e u we we te ns c ha p pe l ij k e i n z ic ht en , m aar o ok do or n at u urram p en en po l it i ek e/s oc i a l e on t wik k el in g en , we i n i g o v er ge b l e ve n.

6

1. 2. H et v e rdw ijn en v an de z ek e rh eid e He t i ndr uk wek k end e b ou wwe r k va n N e wto n be g on al in he t b eg i n v an de 1 9 ee u w s c he ur e n t e v er to n en t oe n d e n at uurk u n di g e n i n de warm te le er , d i e wer d o nt wik k el d i n h et k i e l zo g v an de i nd us tr ië l e o n t wik k eli n g e n m et de s to om m ac hi n es a ls en er g ie br on ( J am es W att, 17 6 9), on om k eerb ar e pr oc es s e n in de warm te l eer on t dek te n , d ie e i g e n lij k n i et in he t o ors p ro nk el ij k e d et er m inis m e m et zi j n om k eer bar e t ij d p as s en . D e t ij d h eef t dus in de ze proc es s en we l de g el ij k ee n ric ht i ng e n d e oor za a k van e en b ep a a ld e t oes t an d k an v a ak ac ht er af n ie t m eer wor d en ter u gg e v on d e n. Z o is b ij v o or be e ld aa n e e n k op m et l au w wa t er n i et n a t e ga a n of d i e is on ts t a a n d oo r h et m en ge n v a n h ee t e n k ou d wat er da n we l d o or h et af k oel e n v an h e et wa ter . B o v en d ie n l e i dd e h et i n zi c h t i n d e warm te l eer (th erm od yn am ic a) o ok tot he t d ef i n iër e n v an de en tr op i e (C l au s i us , 1 8 65) , e e n gro o th e i d, d ie t oe n ee m t m et d e m ate va n wa n ord e i n ee n s ys t eem (B o l t zm an n , 18 8 4). D e wa r m tel e er was oo r s pr o nk el ij k o nt wik k el d i n v e r ba n d m et d e d es t ij ds bek e nd e wa r m tem ac h i nes ( s t oom m ac hi nes ). M a ar u it d e t h e or ie b l eek ve e l a lg em en er d at e r v oo r ges l ot en f ys is c h e s ys t em en , d i e dus n ie t in wis s e l werk in g m et hu n om ge v i n g s t aa n , a lt ij d e e n n e ig i n g i n de r ic ht i ng v a n o rde n aar wa n or de bes t aa t. (H e t is we l m oge l ij k dat i n e en d ee l va n e e n g es l o te n s ys t eem de or d e to e ne em t, m aar da t ga a t d a n t e n k os te v an d e wa nor d e v an de res t va n he t s ys te em . D it ge b eu r t o. a. b ij le v e nd e s ys te m en d ie b ij v. v o eds e l u it hu n om ge v in g to t zic h nem e n) . I n e en w e r e l d, d ie m en o rde l ij k ges c h ap e n d ac ht , was d i t e e n re vo l ut i o na ir e g ed ac ht e . U it e i nd e l ij k zo ud e n de we t e ns c h a pp ers d e t we e u it ga n gs p u nt e n ( d e m ec h a n ic a v a n N e wto n en d e warm te le er) a ls c om pl em ent a ire u it ga n gs p u nt e n b es c h ou w e n e n zo t oc h we er ee n d et erm in is t is c h wer el d be e l d ac c e p ter e n. e

Ha lf weg d e 1 9 e e u w f or m ule er d e d e Sc h o t J am es Cl ark Max we l l zij n b er oem de un if ic a t ie v a n e l ek tr is c he e n m ag ne t is c he v e l de n, g e pu b l i c eer d i n 1 8 73 , gec om prim e er d in e e n v i er t a l wi s k un d ig e v e rge l ij k i ng e n. D aarm e e k on h ij o ok h et bes t aa n v a n e lek tr om agn e tis c h e g ol v e n v o or s pe l l en . D e Du i ts er H . H ert z t o on d e a ls eers t e h et b es t aa n v a n d e ze g o l ve n aa n in 18 8 4, en b aa n de d aar m ee de we g v oor de m od er n e c om m uni c at i es ys t em en , d i e e e n g e we l d ig e in v l o ed z ou d en k rij ge n op de s am en l e v i ng . E le k tr om agn et is c he g o l v en om v at te n e en b ree d f r eq u en t ie s pec tr um . Naas t h e t zic h tb ar e l ic ht b eh ore n ook inf r aro d e ( warm te)s tr a li n g, rad i o go l v e n, i nf r ar oo d s tr a l i ng , u ltr a v io l et - e n R ö nt g ens tra l i n g e n z . er t oe . Max we l ls op er v ar in g m et g e lu i ds g o l v en ge b as ee r d e in t uï ti e s ug g ere er d e hem da t o ok de e lek trom a gn et is c h e g o l ve n zi c h in e en b e pa a l d m ed ium m oet en v o ort p la nt e n. H ij s te l de v oor d it m ed iu m „d e et h er ‟ te no em en , om da t h et t e ij l i s om te word e n wa ar ge n om en. O v er ig ens m oe t d e et h er te v e ns ze er s tar zi j n o m de h og e l ic h ts ne l he i d t e v er k l ar e n . E en vr eem d m ed i um dus , m a ar zi j n v o ors t e l wer d des t ij ds g e ac c ep te er d do or d e wet e ns c h a pp e rs . E i ns t e in zo u la ter aa n to n en d a t m et de m ens e l ij k e in t uï ti e vo or zi c ht i g m oet wor de n om g eg a an en da t M ax we l ls et h er n ie t b es t aa t. V an 18 3 1 t ot 18 3 6 r e is de Dar wi n r o nd de wer e ld en de e d u i tg e bre i d e waar n em in ge n aa n d i er en , p l an t en , ze e l e ve n, f os s i e le n en g e o lo g ie l an gs de k us t e n d ie he t v erk en n in gs s c h ip „ B e ag l e ‟ aa n de e d. Da ar u it on ts t o n d h et i n zi c ht d at l e ve n de we ze n s n ie t on v er a n der l ij k zij n ( e n dus n i et i n 6 d ag e n g es c h ap e n), m aar d at n ie u we s oo r t en o nts ta an e n e v o l uer e n a l n a ar g e l an g de om s ta nd i gh e de n wa ar aa n ze zi c h m o et en a a np a s s en of wa art e ge n ze zic h m oet e n ve rd e di g en . Z ij n b o ek O n th e O r ig i n o f Sp ec ies ve r s c h e en i n 1 85 9 [ 7] . O m s treek s de ze lf d e t ij d v er wi erf d e m onn ik Me nd e l zi j n e er s t e in zi c ht e n o v er e rf el ij k he i d, a l we er e e n ver wi j zi n g n a ar v era n d erl ij k h ei d i n d e s c he pp i ng . H ij p ub l i c eer d e zij n b e vi n d in g en on d er d e ti t el „ Ve rs uc h e ü b er Pf l a n z en - Hy br id e n ’ i n 1 86 6 i n e e n vr i j o n b ek en d l ok aa l tij ds c hr if t . Ho e we l hij o v er dr uk k en r o n ds t u ur d e , ra ak te n zij n in zi c ht e n in v er ge t el h e id . Pas i n 19 0 0 werd zi j n wer k her o nt d ek t en ge v er if i eer d . D e e v o lu t ie th e o ri e e n d e var i at i e do or erf e l ij k he i d g a v en a an l e i di n g t ot o ps c h u dd i n g o n de r ve l e t he o l og e n e n ge l o v ig e n, d i e h et ges l ot e n b ee l d v a n d e e enm a li g e s c h ep p i ng d o or e en pers o o nl ij k e G o d n i e t k ond e n v er la t en . D a arm ee was vo or he n im m ers al l es „ v erk la ar d ‟!

7

1. 3. Ni euw e inz ic ht e n in d e nat uu rw eten s ch app en v an d e 20 e ee uw e

A an h e t e in d e v an de 19 e eu w g e lo of d e m e n d us in ee n m ac ht i g we te ns c ha p pe l ij k bo u wwe rk wa ar m ee d e t oe n bek e nd e e i g en s c ha p pe n v an de n at u ur k on de n wor de n bes c hr e v en . D e f ys ic a wer d a ls e en v rij we l v o lt oo i d e ( ges l ot en) wet e ns c h a p bes c h ou wd . Er war e n no g we l wa t o n b egr e p en zak e n d i e wat t wij f e l ver o or za ak te n, m aar d ie zo u d e n n a ar v er wac ht i ng we l s n el wor d en o pg e lo s t. D at was ook zo , m aar j uis t b ij d e ze o p l os s in ge n m oes t e n on or th o d ox e aa n nam es wor d e n g em aak t en d i e v ero or za ak t en h et o n ts t aa n v an t we e vo l l ed i g ni e u we t ak k en v an d e f ys ic a, de k wa nt um m ec han ic a e n d e r e l at i v it e its t he or i e. e

1 . He t b l eek b ij v o or be e l d o nm oge l ij k om he t ex pe rim e nt e le s p ec tr um (ver d el i n g o ver d e g o lf l e ng te n) v an e en ( wa rm te)s tr a l en d lic h a am te b ere k ene n, te n zi j j e aa n ne em t d a t d ie s tr a l i ng b es t a at u i t d is c re t e pak k etj es m et ee n b ep a a ld e e ner g i e i nh o ud . D e p ak k etj es m oete n m eer e n er gi e be v a tt en n aarm at e d e go lf l e ng t e k orter is , d us d e f r e qu e nt i e v an d e s tr a l i n g h o g er i s (e ner g i e per p ak k etj e is h  , wa ar b ij  de f re q ue n ti e is e n h de c o ns ta nt e v an P l anc k , d i e o ok weer u it ex p er im ent e n v o lg t). M ax P l a nc k p ub l ic ee r d e zi j n (c on tr a - in tu ït i e v e) v oo rs t e l i n 1 90 0, ec h ter zo n d er v er k la r i n g; v oor d e wa ar d e v an d e c ons t an te h k on ( en k an) g e en th e ore t is c h e gr on ds la g wor de n ge v o n de n. E r h ap er de i ets i n he t we te ns c ha p pe l ij k e bo u wwe rk . e

2 . G el u i d ga at a ls g o lf i n d e a tm os f eer s n e l ler i n d e r ic h t in g v a n d e wi nd d a n e r te g en i n. D at zo u vo l g ens d e to e n g e l de n de i n zic h te n ook m oet e n ge l d en v o or l ic h t, da t zi c h i n d e „e th er ‟ v oor t pl a nt . O m da t de a ard e d oor d e „s t i ls ta a n de ‟ e th er r o nd d e zo n b e we eg t zo u h et l ic h t, d at o p d e aar d e wor dt o p ge wek t, i n d e r ic h t in g v an d e be we g i ng va n d e aar d e la n g zam er m oe t en ga a n ( te g en d e et h er i n) da n l oo dr ec h t da ar o p. M ic h e ls o n en Mo r e l y pr o b ee rd e n d a t i n 18 8 7 a a n t e t on e n e n de u itk om s t was n e g a t ief : he t l ic ht g a at a l tij d e n v o or i ed ere wa ar nem er m et d e ze lf de s ne l he i d! Er m oes t d us ie ts f un dam en t ee ls ge b e ure n m et he t wet e ns c h a p pe l ij k e m ode l v an s tra l i ng . I n be i d e g e v a ll e n s pr ak Ei ns t e i n i n 1 90 5 h et v er los s e n de wo or d d oor de res u l ta t en v an de m et i ng e n t e ac c ep ter e n ( z on d er ze t e k un ne n v erk lar e n o p b as is v an f un d am ent e le pr i n c i pes ) . W at de l ic ht v o ort p la n ti n g be tref t ac c ep t eer d e h ij he t ex p er im en te l e f e i t d at d e s n e lh e id v an h et l ic h t in v ac u üm c ons ta n t is , on af h a nk el ij k va n d e s ne l h ei d va n de wa ar ne m er en d e br on . N e wto ns a an n am e v an de e th er b l eek d us o v er b o d ig . De c o ns t a n te l ic hts n e lh e id g af a an l e id i n g t o t de S pec i a le Re l at i v it e its t he or i e [ 8] m et a ls b e roem d res u lt a at da t m as s a en en er g ie 2 eq u i v al e nt zij n , to t u it dr uk k in g g ebr ac ht in d e b ero em de f orm ul e E = mc . B ij de i n ter pr et at i e v a n he t f o to - e l ek tris c h e ef f ec t (d e em is s i e v an e l ek tro n en u i t ee n m et a l en tr ef p l aa t, d i e bes c h en e n wor d t d oo r ee n l ic ht b un d el ) n am E ins t ei n i n na v o l gi n g va n Pl a nc k aa n, da t d e lic h tb u n de l bes ta a t u it d is c re te pak k et j es m et en er g ie- i n ho u d h  . A l s h  ho o g g e no e g is , d us b ij vo l d oe n de h og e f re q ue nt i e  , wor d en e l ek tr o n en u it d e m et a l en tr ef p l aa t l os g em aak t. M e n k an lic h t dus bes c h ou we n óf als e e n el ek tr om ag n et is c h e go lf óf a ls ee n b un d e l f oto n en , zo a ls d e en er g ie p ak k et j es i n h et v er v o lg we r de n g en o em d, af h ank e l ij k va n h et g ek o ze n ex p er im en t. D e na t uurk u nd e l e ver d e vo or de ze c o ntr a - i nt uï t ie v e a a n nam es b et ref f e nd e he t d ua l e g e dra g va n l ic h t g ee n a a nk no p in g s pu n te n. Lo u is de Br o g l ie t o on d e l at er a an (1 9 2 4), d a t ee n b un d e l e lek tr o n e n o ok we er a ls e e n go lf , m et b ij b e hor e nd e i nt er f er en t ie p atr o ne n , m ag wor de n ge zi e n . Ho e s n e l ler de e lek tr o n e n zi c h vo ort b e we ge n, d es te h o ger d e f re qu e nt i e v an de e q u i va l e nt e g o lf ( en d us h o e k ort er de go lf l e ng t e). De e l ek tro ne n m ic r o s c oo p , wa arm ee h og er o pl os s en d v er m og en ha a lb a ar is da n m et de op t is c h e m ic ros c o op , is ee n b ek en d e to e pas s i ng . De ze d u a le go lf / d ee l tj es s i t ua t ie , d i e vo or al l e e l em ent a ire Fig.1 Spectrum van resp. de e ltj es ge l dt e n ex p er im en te e l is b e v es t i gd , wor dt k wi k , l i t h i u m e n wa t e r s t o f . na tu ur l ij k d o or h et de t erm in is m e n i et on d ers t e un d. E en

8

n ie u we n at uu r k un de k on d i gd e zi c h a a n. A t o m en b es t aa n u it e e n k ern va n pr ot on e n en n eu tr on e n m et d a ar om hee n c ir k e le n de n e ga t ief ge l ad e n e l ek tro ne n , d i e d e t o ta l e pos i t ie v e el ek t r i s c h e l ad i n g va n d e pr ot on e n i n de k er n c om p en s ere n ( n eu tro n e n zi j n o ng e l ad e n) . H et ge h ee l l ij k t d us o p ee n k l ei n p la n et e ns te ls e l, wa ar b ij d e e lek tro n e n de „p l a ne te n ‟ zi j n en d e k ern de „ zo n ‟. Ma ar waar om v a l le n d i e e lek tro n e n n ie t d o or de e lek tr is c h e a a ntr e k k ings k rac ht op de k ern ? Ee n e ers te (v oo rl o p ig) an t wo or d k wam m et h et wat ers tof m ode l v a n N ie ls B ohr . Hij p os t u le er de da t e lek tr on e n pr ec i es zo s n e l r o nd d e k ern c i rk el en d a t e e n ge h ee l a a nt a l va n hu n e qu i v a le n t e g o lf l en g tes o p h un om l oo p ba a n p a s s e n. Er zij n dus a l l ee n ba n en m et c onc r e te en er g ie ë n m og e l ij k . A ls ee n e l ek tro n v an u it e en b a an m et ho g er e e ner g i e n a ar ee n ba a n m et l ag er e en er g ie v a lt , word t h e t e ner g i e vers c h i l, E, om ge ze t i n e e n f ot on m et en er g ie E = h ν ( ν = f re qu e nt i e, k l e ur). T o e n m en d at ron d de e e u wwi s s e l i ng ex p er im ent e el gi ng b es tu d ere n a a n d e ha n d v a n he t u it ge zo n d e n l ic h ts p e c tr um , bl ek e n de a t o m en e n m o lec u l en a l l ee n l ic ht va n ze er be p aa l d e e n er gi e ën h  ( f r eq ue nt i es , “k le ur e n”) ui t t e ze n d e n, zi e f ig .1 , wat a l l ee n k on word e n ge ïn t er pr et e er d m et h et b es t a an v a n dis c re te e n er g ie to es ta n de n v an at om en e n m ol ec u le n . H et b ek en d e ge l e n at ri um lic ht o p o n ze s ne l we g en is hi er v a n ee n b ek en d v o or be e ld . Me n k an zi c h af vr a ge n w a ar om b ij zwa ar d e re a t om en n i et a l le e l ek tro ne n d ir ec t i n de b aa n m et d e l a ags te en er g ie v a ll e n. He t an t wo ord is ver ras s e nd : d e e l ek tro n en he b be n e v e na ls a ll e an d er e e lem en t a ire d ee l tj es , n óg ee n e i g e ns c h a p, di e g e en par a l l el h e ef t in d e k las s i ek e na tu urk u nd e. D ie e i g ens c h ap h ee t „s pi n ‟, om da t oors pr o nk el ij k wer d g e d ac h t da t he t el e k tron a ls e e n t o l s ne l r o nd zi j n as ron d dr aa i de ( „s p i n ni n g t o p ‟) . D e m ee dra a i en d e la d i ng g e dra a gt zic h da n a ls ee n k rings tr oom pj e , da t e en m ag ne t is c h m om ent ver o or za ak t. V re em d ge n oe g k an h et on ts t a ne m agn e et v e l dj e m aar t we e „r ic ht i ng e n ‟ he b be n: „u p ‟ en „d o wn ‟ i n e en ex ter n aa n ge l e gd m ag n et is c h v el d . A l we er i ets da t we ni e t b e grij p en , m aar o p g e za g v a n ex p er im en te n m oet en aa n nem e n. I n é én b e p aa l d e en er g ie t oes ta n d m oge n m ax im aa l t wee e lek tr on e n e n d a n n og m et t e ge n ges te l de s p in v oork om en ( P au l i ve rb o d). A ls er d an b ij z wa ar d er e k er n en m eer e lek tr o ne n zi j n, m oet e n d ie zic h i n h og er e en er g ie t oes ta n de n ( „ b an e n ‟) , v er der v a n d e k ern v er wij de rd , b e v in d en . A ls d e e ig e ns c h a p s pi n n i et ha d b es t a an , was d e c hem is c he o p bo u w va n de m ater i e n ie t m oge l ij k ge we es t, wan t c h em is c h e b in d i n g h an gt af va n d e be ze t t i ng va n d e ho o gs t e e n er gi e to es t an d en ( b u it ens t e e l ek tro ne n ba n en ). Er is h i erm ee ee n ord e n en d s c h ep p i ngs p r i nc i p e g e vo n de n. W e zi e n en b es c hr ij ve n he t, m aar k u nn e n he t ni e t ver k l ar en o p bas is v a n e e n a l om v at te n de t he or i e o v er de f u n d am ent e le pr inc i p es v an de s c h e pp i n g. Ui t ei n de l ij k l e id d e h et b es t a an va n d e d is c r et e en er g ie t oe s ta n de n to t d e on t wik k el in g va n de k wa nt um m ec han ic a (k wa nt um = d is c r et e h oe v e e lh e id ) i n d e j are n t wi nt i g v an d e v or ig e e eu w ( B ohr , Sc h röd i n ger , He is en b er g, P au l i, D ir ac ). E e n be l a ngr ij k e c o nc l us i e d a ar va n is d a t de s ne l h ei d e n d e p la a ts v a n e lem e nt a ire de e ltj es pr inc i p ie e l ni et g el ij k tij d ig b i nn e n ee n be p aa l d e m arg e k un ne n wor d en be p aa l d ( o n b ep a al d he i dr e la t ies v an He is en b er g). Het b o v e nb es c hr e ve n at o om m ode l va n Bo hr wer d i n d e k wa nt um m ec han ic a vo l l e di g h er zi e n, m aar d at ga a t bu i te n h et bes tek v a n d it c ah i er. V erd er b le ek , d at er g ee n obj ec t i e v e werk el i j k hei d b u it e n d e wa ar n em er k an word e n v as t g es t e ld . D oor te m eten wor d t h et bes c ho u wd e o bj ec t be ïn v l o ed . Str ik t g en om en zi j n we ge e n o naf ha n k elij k e waa r n em er , zo a ls vr o eg er g e dac h t wer d [ 1] p 5 0. D e to es t a nd wa ar in e e n t e m et en s ys t e em v óór e en m et in g v erk e ert , is e en wi l lek e ur ig m engs e l (s u per p os it i e ) v an a l le m og e l ij k e to es t a nd e n va n d a t s ys t e em . Do or t e m eten wor dt d aar ee n n ie t t e v o or s p e l l en t o e s ta n d v a n u it g ek o ze n. W eg c aus a l it e it , we g de term i n is m e en we g zek er h e id! De e r v ar in g en g eb as eer d op wa ar nem i ng e n i n on ze d ag e l ij k s e wer e l d he l pe n n i et m e er b ij h e t bes tu d er en v an (s u b) at om air e s ys tem en . Me n m oes t v oor t aa n zi j n t oe v l uc h t n em en t o t s t at is t is c h e b es c ho u wi n g en en ber ek e ni n ge n va n wa ar s c h ij n l ij k e wa ar d en . E i ns t e i n, di e ze lf aa n d e wi e g v a n de ze m od er ne i d ee ë n s to n d, h ad h i er m oe i te m ee e n pro t es t ee rd e n o g v an u it zi j n o ver t ui g i ng d a t G o d n i et do b be l t . M aar u it e i nd e l ij k m oes t de ze o n zek er h ei d in d e e na t uurk u nd e , n a e e n la n ge c o ntr o ve rs e g ed ur e nd e d e 2 0 e eu w, g e ac c ep te er d

9

wor d en . Z u i ver t oe v a l, n ie t b e pa a l d d o or e e n t o es t a nd v o oraf , k a n wor de n aa n ge t oo n d, m a ar al l ee n b i nn e n de m o de l l en , wa arm ee we de n at u ur zo vo l l e di g m oge l ij k pr o b er e n t e b es c hr ij v e n [9 ]. De n ie u we k wan tum th eor i e l ei d de o ok to t e en l a wi n e a a n n i e u we i n zic h te n i n d e e ig e ns c h a pp e n en d e b ou ws t e ne n v a n de m ater ie , de k rac h te n d ie o p de m ater i e werk e n, d e c h em is c h e b in d i n g e n in d e s c he ik un d e, d e e l ek tro n ic a , d e b io l o gi e e n ze lf s i n as p ec t en v an he t l e ve n [ 1 0 ]. V er d er v on d e n op b as is d aar v a n i ndr uk wek k end e t ec hn o l og is c he o nt wik k e li n ge n p l a ats , die ook nu nog on v erm in d er d d oo r g a an e n o n ze s am en l e v i ng d ie p ga a nd b eï n v l oe d en . D it a l les v oer t o ns v er weg v an he t d et er m in is m e v an de eer d ere per i o de . T ien j a ar n a de S p ec i a le Re l at i v i te i ts t he or i e pr es en t eer d e Ei ns te i n zij n A lg em en e Re l at i v it e its t he or i e [ 8 ], wa ar i n z wa re m as s a e n tra g e m as s a, d i e r es p. b ij z wa art ek rac ht ( gr a v i ta ti e) en v er s n e l l in g werk za am zij n, e qu i v a l en t b l ij k en . D e ze th e ori e is v a n gr oo t be l a ng v oor ons i n zic ht in be p aa l d e e ig e ns c ha p pe n va n h e t un i v ers um , zoa ls de oer k n a l, k r om m in g v a n d e r uim te d oor a an we zi g e m as s a e n en er g ie als de oor za a k van d e zwa ar t ek rac ht , zwa rt e g at en , af b u i gi n g v a n l ic ht in de g ek rom de r uim te , en z. [ 1 1] . Sam e n m et de k wan tum m ec ha n ic a br e ng t de s pec i a le re l at i v i te i ts t h eor i e c om pl ee t n ie u we in zi c ht e n in d e on t wik k el in g v a n h e t he e l al . Z e br e ng e n o ok pr i nc ip i ë le gr en ze n v a n o n ze k en nis a a n h e t l ic ht. V a naf ee n f rac ti e v an ee n s ec o n de n a h et on ts t a an v an h et he e la l , d e „o erk na l ‟ , k unn e n nu d e o nt wik k el in g en er va n wo r d e n ge v o lg d e n a a n de h a nd va n on ze o n vo lm aak te f ys is c h e m od e l le n b es c hr e v e n (“ v erk la ar d”) [1 2 ]. M a ar d e „ oerk n a l‟ ze lf is we te ns c ha p pe l ij k m et de o ns bek e nd e n at uu r we tt e n n i et t e b er e ik en . H e t b l ij f t ee n v ero n d ers t e ll i n g en de o or za ak e n om s ta nd i gh e de n waa ro n der o n s h ee l a l o nts to n d b lij v e n v er bor g en , [ 1] p 3 1. He l aas zij n b o ve n di e n on ze be v i n d in g en ge ë nt o p k en n is v an d e o ns b ek en d e m ater ie . De u i tbr e i di n gs s n e l he i d v an h e t h ee l a l v oo rs p e lt ec ht er d e aa n we zi g h e i d v an „ d onk er e m ater i e ‟ en „ do nk er e e ner g i e‟ . „ Do nk er ‟ om da t b e id e n n ie t rec hts tr eek s k unn en wor d en wa ar g en om en . Ni e t a ll es v an d e s c h e pp i n g is t e zi e n! In d ir ec t e wa ar nem i ng is ec ht er m oge l ij k do or de b e we g in g v a n n a b ij e s t err en of af b u i g in g v an h et l ic h t v an er ac ht er l ig g en d e s t err en . E en v an d e ve l e vr a ge n bl ij f t : zij n er da n o ok v o or d e m ens v er b or g en in te rac t ies t us s e n d o nk ere e n m e e tb ar e m at er ie ? Na tu urk u nd i ge n b l ij v en zo e k e n n aar ee n o v erk oe pe l e nd e t h eor i e (d e „ G ra n d Un if yi n g T he or y‟ g en a am d [1 3]) v oor a ll e wis s el we rk in g en in d e na t uur , d i e n aas t de al do or N e wt on b e s c hr e v e n zwa ar t ek rac ht , o ok de e lek trom a g ne t is c h e k rac h t en de s t erk e e n z wak k e k er nk r ac ht e n, d i e r es p. d e b o u w e n he t r a d io ac t i e v e ve r va l v an at o om k er ne n bes c hr ij v e n, k an om va tt e n. Po g i ng e n om dat t e b ere ik e n v i a d e s na ar th e or ie , waar i n de e l em en ta ir e d e e ltj es wo rd e n g e zi e n a ls ze er k ort e s na ar tj es d i e tr il l e n i n ee n 1 1 - d im ens io n al e r u im te, h e bb e n ( no g?) ge e n s oe l a as ge b od e n [ 1 4 ]. E lk e v o or u i tg a n g i n d e ric ht i n g v a n d e o v erk oe pe l e nd e t h eor i e b l ij k t s te e ds we er n i e u we vr a ge n op t e r oe p en e n he t ge l oof i n ee n u it e in d e l ij k e s uc c es v o l le af r o nd i ng er va n s c h u if t s te e ds v oor ons u i t. 1. 4. C on clu si e s bij h oof ds t u k 1 De s c h ep p i ng is n o g s te e ds an d ers da n to t nu t oe g ed ac ht . A l wa t inm i dd e ls bek e nd , b es c hr e v e n en v er k la ar d is , is d at bi n ne n he t k ad er va n ee n t ot de on d er zo ek s m etho d e o f and er s zi n s b ep erk t e t he or i e. N i et a l le e n d e m ens e l ij k e wa ar nem i ngs m og e l ij k hed e n m aar o o k de th e or ie v orm in g is pr inc i p i ee l b ep erk t . Er is ge e n o v erk o ep e l en d e th e or i e a ls op te ls om v an a l l e b e perk t e t h e or ie ë n, l aa t s t a a n ee n a lom v at te n de t he or i e d i e a l g em ee n g e l de n de s c h ep p i ngs pr i nc ip es zo u v as ts te l l en . W ar e dat we l h et ge v a l d a n zo u da t b o ve n d ie n h et e in de v an de n a tu ur we te ns c ha p pe l ij k e t h e or ie v or m in g b et ek en e n. A l h et s pe ur we rk zou t oe p as s in g v an bes t aa n de k en n is wor de n . Fe it e l ij k is ni e t al l es v a n de s c h e pp i n g t e zi e n . J e k un t j e al s m ens t ot d e ze c onc l us ie b ep er k en , m aar j e k unt j e ook d i e p g aa n d v er wo n d ere n ov er he t f ei t n i et

10

a ll e en t o es c h o u wer , m aar ook d e el n em er a a n de s c h e p pi n g te zij n . H e t is m aar n e t ho e j e h et zi e t.

2. De schepping als proces 2. 1. S ys te em t h eo ri e De gro t e s uc c es s e n i n d e k las s i ek e we te n s c ha p b er us t t en oors pro nk e l ij k o p d e tac t iek om ve r s c h ij ns e le n of o bj ec te n v an hu n om ge v i ng te is o ler e n e n ze da n d ie p ga a nd t e b es t ud er en ( d e c ar tes i a ans e m et h od e, g e no em d na ar D es c ar tes ). D at l ei d de to t gr ot e on t wik k eli n ge n in de k en n is v an de n at uur e n l e ve n. D e ze t ac t i ek is ec h t er ni e t br u ik b aar b ij de o n t wik k eli n g v an s ys t em en e n he t t ij ds af h ank e l ij k e ge dr a g er va n ( h et pr oc es ) . S ys tem en ber us te n o p d e s a m en werk i n g v an v ers c h i l l en d e obj ec t e n ( „ bo u wb l ok k en‟) , z oa ls b ij c om pu ters e n ne t werk e n v an c om put ers ( in t er n e t) , c om m unic at i es ys t em e n , verk e ers s ys t em en , pr od uc ti es ys te m en i n e en b r e e d ga m m a va n i n dus tr ie ë n, m edis c h e s ys tem en , en z. H ier b ij is d e on d er l in g e wis s el we r k i ng v a n d e bo u wb l ok k en, d ie s am en h et s ys t eem v orm en, v a n pr im air b el a n g. M en k om t er d an n i et m e er m ee m et c ar t es i a ans d e nk en . M en m oet ook c on tex t ue e l l er en de nk en , d oo r v an u it d e b eo o gd e f unc t io n al i t e it v a n h et t ot a le s ys te em de e i g ens c h a pp e n en d e o nd er l i ng e wis s e l werk i ng va n d e s am ens t e l le n de bo u wb l ok k en m et hu n c om pon e nt e n t e s p e c if ic er en . H et g eh e e l is d a ar do or m eer da n de s om va n de s am ens t e l le n de b ou wb l ok k en. B ij de s t art v a n d e on t wik k el in g v an e e n s ys te em b e g in t m en d us n i et m et h et d ef i n i ëre n va n d e c om po ne nt e n er va n . M e n m oet e er s t ee n r ed e l ij k e zek er he i d h e bb e n o v er de h aa l ba ar he i d v an d e be o og d e f u nc t i on a l it e i t ( „f eas i b i li t y s t u d ie ‟) . Da ar na wo rd t de g l o ba l e op b ou w v an ee n de rg e l ij k s ys t ee m op h et n i ve a u v an b ou wb l ok k en e n hu n be n o di g de f unc t i o na l it e it b ij d e on d er l i n ge wi s s e l w erk in g m et d e a n d ere b ou wb l ok k en v as t g el e gd ( g lo b aa l on t wer p) . P as d aar n a wor de n d e b o u wb lo k k en a ls zo da n ig on t wor p en e n e e n s ys t eem s am en g es t e l d. V oor h et b es c hr ij v e n v an l e v en d e s ys t em en g el d t h e t ze lf d e be e l d : e e n s t u d ie v a n de v ers c h il l e nd e o r g a n en a par t, h oe be l a ngr ij k ook , le v ert e en be p e rk t in zi c h t in h et ge h ee l op . V er de r zij n de or g an e n o p zic h ze lf ook we er „s ys t em en ‟ , op g e bo u wd u i t bo u ws t en e n ( c el l e n) , d ie o p h un b eu rt v e le c hem is c he pr oc es s e n hu is v es t e n [ 1 5 ], zi e h oof ds t uk 7. A l de s am ens t e l le n de d e le n m oet e n i n h un c on tex t word e n bes t ud e erd , zo a ls o o k bij tec hn is c h e s ys t em en, m aar di e s t u d i e v a n b i o lo g is c h e s ys tem en is v e el gec om pl ic eer d er e n ro ep t s tee ds wee r n ie u we vr ag e n o p. H et is da n o ok in te r es s a nt te o nt dek k en da t de s ys te em the or i e zi j n o ors p ron g v o nd i n h et werk va n e e n b io l o og , L. vo n B er ta l a nf f y, ro n d 1 95 0. A ls i l l us tr a ti e v an he t bo v e ns t a an d e zu l l en we nu e en ee n v ou d i g v oor b e el d v an ee n m ec han is t is c h en b i o l og is c h s ys t eem , n. l . e en f i ets en d e b er ij d er , bes pr ek en . We beginnen met de fiets. Stel dat die is gedemonteerd tot op de kleinste onderdelen. Al die onderdelen kunnen apart worden onderzocht op bv. vorm, afmetingen, materiaal, hardheid, slijtvastheid. Als de eigenschappen van de onderdelen, de componenten, achteraf bekend zijn zal iemand, die nog nooit een fiets heeft gezien en dus het geheel aan relaties tussen de onderdelen, de structuur, niet kent, niet op het idee komen om er een fiets van te maken. De fiets is meer dan de som van de onderdelen. Die onderdelen kunnen ook voor een andere toepassing worden ingezet. Deze algemene opmerkingen gelden natuurlijk evengoed voor de bovengenoemde meer ingewikkelde systemen, waarin allerlei verschillende bouwstenen (vaak subsystemen) samenwerken. Maar zelfs een gemonteerde fiets, zonder berijder kan nog niet aan zijn bestemming voldoen, nl. de fietser van “A” naar “B” brengen. Samen met de berijder vormt de fiets een min of meer gesloten systeem, dat wel bepaalde relaties heeft met de omgeving (stroefheid van de weg, tegenwind, de voeding en de ademhaling van de berijder): e

1 : De fietser moet energie aan de rijdende fiets toevoegen (trappen), anders valt hij om. De berijder levert die energie op basis van de genuttigde voeding en de ingeademde zuurstof. e 2 : Die energie wordt „gebruikt‟ om de tegenwind en de wrijving te overwinnen en het systeem wordt daarom dissipatief genoemd (dissipatie is het verbruiken van energie, dat is: in een minder bruikbare vorm brengen, hier bijvoorbeeld warmte). e 3 : Waarom blijft de rijdende fiets overeind? Omdat de fietser een afwijking uit de verticale stand naar rechts corrigeert door een beetje naar rechts te sturen, waardoor fietser en fiets

11

weer in de verticale stand terugkomen. Dat heet tegenkoppeling: de afwijking van verticaal wordt tegengewerkt. De fiets en zijn berijder blijven dus verticaal door steeds, bijna ongemerkt, corrigerend bij te sturen, dankzij aanpassing van de hersenen e 4 : Ze zijn dan in een verticale dynamische evenwichtstoestand, ver van de toestand van statisch evenwicht bij snelheid nul (waarbij geen energie wordt toegevoegd en berijder op de grond moet steunen om niet om te vallen). Wij doen dat corrigeren onbewust, maar zouden we bij een afwijking van de verticale toestand naar rechts naar links sturen, dan wordt de afwijking van de verticale toestand juist groter en ontstaat er bij ver naar links sturen de kans dat de fiets en zijn berijder op catastrofale wijze naar een statisch evenwicht terugkeren (omvallen). In dit geval spreken we van meekoppeling: de afwijking van de verticale situatie wordt nu juist groter. e 5 : Tenslotte moeten de versleten onderdelen tijdig worden vervangen. De i n zi c ht e n i n he t b es pr ok e n v oor b ee l d zi j n op ve e l g ec om p l ic e erd er e wi j ze o ok v an to e pas s i n g o p gr ot er e s ys t em en, wa ar i n v e el e lek tr on is c h e, m ec h an is c he of c hem is c he c om pon e nt en s am en werk en , zo a ls d at bij gro te i nd us t ri ël e e n p u b li ek e s ys tem en h et ge v a l is , e n b ij l e ve n de “s ys t em en” ( bij v o orb e e ld h et l ic ha am ). In d e s ys te em the or i e wor d t het ge h ee l v an h et s ys t e em ond er zo c ht inc l us ief d e on d er l in g e r e la t ies v a n d e bo u wb l ok k en, waar i n d e ac ti e v e c om po n en t en wor de n to e ge p as t . W e s om m en d e v ij f f u nd am en te l e s ys t eem e ig e ns c h a pp e n o p: 1. Er m oet e n er g i e of m ater ie d o or h et s ys te em wor d en ge l e id , er is d us wis s e l wer k i ng m et d e bu i te n wer e l d ( o pe n s ys te em ). 2. Di e e n er gi e wor dt ge d ee l te l ij k ge d is s i p ee rd (i n e en to es t a nd g ebr ac h t waa ri n we er we i n ig m e er m ee k unn e n d o en) , i n h e t g e v a l va n de f i ets er do or te g en wi n d, wr ij v i ngs war m te , s l ij t a ge in on der d e le n, en z. (dis s i pa t ief s ys te em ) . 3. B es t ur in gs m ec h a nis m en zi j n m ee - en te g en k opp e li n g, zo a ls i n he t v o or be e ld bes c hr e v en . 4. De ( op e n) s ys t em en zi j n v er b u it e n s t at i s c h e v en wi c ht in ee n d yn am is c he e ve n wic h ts t oes t an d. 5. De o nd er de l e n m oet e n ver v a n ge n wor d en na s l ij t a ge . Le v e nd e s ys tem en (b ij v o or be e l d de f i ets e r ) ver n i eu we n zi c h ze lf . Di t c o nt ex t u e le de nk en o ver he t v o or be e l ds ys t eem (f iets en ber ij d er) e n d e ge n oem d e gr o t er e s ys tem en , is o ok va n t o e pas s i n g o p zo we l v e e l g ro ter e , a ls op v ee l k le i n er e s c h aa l , zo a ls ee n h o l is t is c h b ee l d va n d e a ar d e (G a ia t h eo ri e [ 1 5] , p 99 e . v.) of d e b io l o gi s c he c e l [ 1 5] , hf s t. 7 . N a as t d e k ar ak ter is er in g: „d is s i pa t ief s ys te em ‟ g e br uik t m e n de a a nd u i di n g „ op e n s ys te em ‟, om da t en erg i e - e n m at er ie u it wis s e l in g m et de o m gev i ng k enm erk en d zi j n . 2. 2. In st abi lit ei t en , c hao s en o rd eni ng in open s yst em en De s ta b i l it e its e ig e ns c ha p pe n v an o p en s ys t em en zi j n p as i n de t we e de h elf t v a n d e e 20 e eu w b o ve n wat er gek om en .

Fig. 1. Bovenaanzicht van een Benard cel.

Een eenvoudig voorbeeld is de Bénard-cel: een platte ronde doos gevuld met een vloeistof. Warmt men de bodem op (er wordt dus energie toegevoerd), dan ontstaat bij geringe warmtetoevoer een temperatuursverschil over de doos, waardoor thermische geleiding door de vloeistof ontstaat. Bij hogere warmtetoevoer ontstaat zogenaamde vrije convectie (stroming) van de vloeistof, in het midden stijgt verwarmde (lichtere) vloeistof op, geeft de warmte af aan het (doorzichtbare) deksel om kouder (en dus zwaarder) weer langde de buitenkant omlaag te gaan. Convectie resulteert in een effectievere warmteoverdracht dan geleiding en verlaagt dus het aangelegde temperatuurverschil tussen bodem en deksel (het systeem verzet zich tegen de opbouw van een

12

temperatuursverschil). Bij een bepaalde kritische waarde van de warmtetoevoer breekt ineens het convectiepatroon in de vloeistof op in aaneensluitende zeshoekige gebiedjes (veel kleiner dan de doos, zie fig.2) waar de warme vloeistof in het centrum opstijgt en langs de zeshoekige begrenzing weer omlaag gaat. Er is een samenhangend (coherent) systeem van meerdere gelijkvormige zeshoekige gebiedjes (zoals een honingraat) ontstaan. Dit is een voorbeeld van ordening in een vloeistof van aanvankelijk onafhankelijk van elkaar bewegende watermoleculen. Hierbij is de warmteoverdracht door de vloeistof beter en het ontstaan van een temperatuursverschil effectiever tegengewerkt. Hieruit blijkt experimenteel dat een open systeem (ver buiten statisch evenwicht) plotseling in een andere geordende toestand kan overspringen. Als de warmtetoevoer nog groter wordt ontstaat turbulentie, een ongeordend proces. Daarbij is het warmtetransport nog effectiever. Er zijn dus afwisselend toestanden van orde en chaos, afhankelijk van het temperatuursverschil tussen bodem en deksel. Er zi j n i n d e na tu ur v ee l vo or be e l de n v a n o ver g a ng e n v an o rd e na ar c h a os m aar ook vic e v er s a. Bij v oor b e e l d h et i ns c hak e l vers c h ij ns e l v a n la s ers , d i e b ij e e n be p aa l d e k r it is c he wa ar d e v a n d e to e ge v o erd e ( p om p)e ner g i e i n p l a ats v a n n i et ge b un d e ld ( i nc oh er en t ) l ic h t p l ots e l i ng ze e r na u w g eb u nd e l d (c o her e nt) l ic ht ga a t u it ze n d en is e e n vo or b e e ld v a n ee n o v erg a n g va n wa n ord e na ar or d e. Di e c oh er e nt e l ic ht b un d e l, m aak t het ui t le ze n va n d e k le i ne p utj es i n ee n C D m oge l ij k , zo d a t m en va n o n v er vo r m de m u ziek k an g en i et e n. O ok is ge le i d i ng va n gem od u l eer d c o h er e n t l ic ht la n gs e en g l as f i b er m og e l ij k (g las v e ze l c om m unic a ti e) . J u is t d e ze o p en , dis s i pa t ie v e s ys tem e n k om en o v er v l oe d ig vo or i n zo we l de „d o de ‟ a ls d e „ l e ve n de ‟ , n at u ur e n b i ed e n v i a h un to es t a nds v er an d er in g en ee n m oge l ij k he id vo or t o en em end e or d en i n g i n d e e v ol u ti e [ 1 6 ], [ 1 7] . 2. 2. 1 . Cha ost he or i e, nie t - l ine a ir e d yna mi c a In d e 6 0er j ar e n v a n de vo r i g e ee u w h ad L or e n z, e en we er k und i ge va n h et Mas s ac h us e tts I ns t i tu te of T ec h no l og y i n B os t on , e en s t e ls e l v erg e l ij k in g en vo or he t we ers ys t e em op g es c hr e v e n, af h ank e l ij k van o .a . l uc h tdr uk , tem per a tu ur e n wi n ds n e l he i d, wa ar m ee h ij h et we er i n d e k om end e wek en m een d e te k un n en v oors p e l le n. O m da t d i e v er g el ij k i ng e n te g e c om pl ic eer d war en om m et d e b ek en de an a l yt is c h e m eth od e n o p t e l os s en w erd e n ze i n e en gro t e c om pu ter ge pr o gram m eer d e n wer d en er zo g e na am de num er iek e o p los s i n ge n g eg e ne re er d. Lor e n z o n td ek te da t d i e o p los s i n ge n ze er k rit is c h af ha n ge n v an d e b e g inc o nd i ti es : ze er k l e in e wij zi g i n g en i n d e b eg i nt o es t an d k un ne n ui t ei n de l ij k tot aa l an d ere op l os s in g en to t g e vo l g h eb b en . L or en z u it te zi j n v er won d er in g h ier o v er m et de vr aa g : “K a n h et f la d de r en v a n e en v l i nd er in Br a zi l i ë e e n ork a an d o en l os b ars te n in T ex as ?” D e b e gi nc on d it i es v o or he t we ers ys t e em k an m en s lec hts m et be p erk te na u wk e ur i gh e id o p e e n be p er k t a an t al p l a at s en o p he t l an d e n n o g m in d er o p ze e en i n d e atm os f eer d o or m eti n ge n t e we te n k om en. Dus h et we er is m aar b e p erk t v oors p e lb a ar , zo a ls we i n o ns d ee l v an de wer e l d m aar al te go e d we t en [ 1 8] , hf s t . 2. L or e n z‟ s tu d i e m ar k eer d e h et be g i n v a n de c h a os t h eor i e, [ 1 5 ], h o of ds t uk 6 en [1 6] , m om ent e e l wa t e x ac t er a an g e du i d a ls „ n ie t - li n e air e d yn am ic a ‟ . E eu we n l an g h e ef t de a na l yt i s c h e wi s k un d e v ee l b ij ge dr a ge n to t he t k wa nt i ta t i ef bes c hr ij v en v an na tu ur k un d ig e vers c h ij ns e l en . H et t o ep as s en v an de we tt e n v a n Ne wt o n is d a ar h e t o ve r t u ig e nd e v oor b ee l d v an . Ma ar ze lf s ee n e en v o ud i g e wrij v i n gs l o ze s l i ng er ( b ij v o or be e ld in e e n u u r werk ) k an a l l ee n b ij k l ei n e u it wij k i n ge n wor d en b es c hr e ve n d o or e en g e l in e ar is e er de v er g el ij k i ng , b ij wa t g rot er e u it wij k i n g is d e b e we g i ngs v er ge l ij k in g al n ie t m eer l i n ea ir en m oe te n er num er iek e op l os s in g en wor d en g e zoc h t. Beg in con dit ie s Di e gr ot e af ha nk e lij k h e id v a n d e b eg i nc o n d i ti es d ie L or en z o nt dek te b l ij k t ook a l op te tre d e n i n ze e r e e n v ou d i ge s i tu a ti es , zo a ls de b e we g in g v an e en du b be l e s l in g er. Hi er b ij is aa n he t u it e i nd e v a n e e n enk e l vo u di g e s l in g er ee n t we e d e s l in g er op g eh a ng e n. Be i d e s l in g er s zij n wr ij vi n gs l oos . G e ef t m en be i d e s l i ng ers e e n be p aa l d e u it wij k i n g ( b eg i nt o es t a nd) , d a n k an d e b e weg i n g a ls f u nc t i e v a n d e t ij d num er iek , o p b as is v a n d e we tt e n v a n Ne wt on , b er ek en d wor d e n. Als m en d a arn a

13

ee n t we e d e ex p er im ent s tar t m et e en b eg i n to es t a nd d ie e en f r ac t i e af wij k t v a n d i e b ij he t e er d er e ex p er i m ent, da n l ij k t d e u it g erek e n de be we g i ng no g e en k ort e t ij d o p de b e we g in g v an h et e er s t e ex p er im en t, m aar n a en i g e t ij d o nts t aa t ee n to e nem en d e af wij k in g er v an en s po e d ig lij k e n de be we g i n ge n i n d e t we e ex p er im en te n i n h e t t ot a al n i et m ee r o p e lk aar ; he t l ij k t we l „c h ao tis c h ‟. E e n m oo i e dem ons tr at i e v a n de be we g i ng v an ee n d u bb e l e s l in g er is t e zi e n o p i nt er ne t ( zi e on d er “ du b be l e s li n g er ” ) . H oe w e l d e s ys t em en d e term i n is t is c h zij n , m oet e n d e be g i nc o n di t i es v a ak be te r b ek en d zij n d a n o n ze m eet i ns tr um en te n en m eetm oge l ij k he d en t o e la te n . De ze „ d et erm i n is t is c he c h a os ‟ b et e k ent e en ni e u we on zek er he i d b ij he t b e s c hr ij v e n e n v o ors p e l l en v an d e e v o lu t ie v an d e s c h ep p i ng .

Overgang naar nieuw e toestand, bifurcatie Na as t gr ot e af h a nk el i j k hei d v a n d e b e g inc on d it i es ver t on e n o pe n s ys t em en o ok p lo ts e l i ng e o v er ga n ge n na ar e e n a n d ere t oe s ta n d m et an d er e ei g e ns c h a pp e n, zo a ls b ij d e B é n ar d - c e l. Zu lk e o v er ga n ge n tr e d e n o p als d e ex te rn e om s tan d ig h ed e n (u it ge dr uk t i n d e b es c hr ij v e n de par am et ers v an he t m od el) zi c h wij zi g e n e n word e n „ bif urc a t ies ‟ g e no em d. We beschrijven hier globaal het voorbeeld van de ontwikkeling van het aantal vissen (populatie) in een vijver met beperkte voedingsmogelijkheden, als gevolg van het aantal nakomelingen per ouderpaar (groeifactor). Het probleem wordt beschreven met de „logistische vergelijking‟, waarvan de uitkomst hierna wordt geschetst, zie bijvoorbeeld [18], p. 53-60, en [16], p. 69-77. Bij zeer lage groeifactor sterft de populatie natuurlijk uit. Bij voldoende groei ontstaat een stabiele evenwichtstoestand, aangegeven door een constant populatieniveau links in fig. 3. Als de groeifactor boven een bepaalde waarde (punt 1 in fig. 3) komt, is er te weinig voedsel beschikbaar en neemt vispopulatie af. Maar omdat er daardoor het jaar daarna minder voedsel wordt geconsumeerd kan de voorraad weer toenemen, zodat de populatie weer kan gaan groeien. Er is dus nu een toestandsverandering (bifurcatie) opgetreden in punt 1. Het ene jaar de populatie hoog en het volgende jaar laag, enz. De periodiciteit (herhaling van dezelfde waarde) is dus twee jaar geworden. Bij een weer hogere groeifactor (punt 2) treedt weer een bifurcatie op en wordt de periodiciteit zelfs vier jaar: een hoog jaar, dan laag, dan weer (minder) hoog, en tenslotte een minimum. Bij punt 3 is de periodiciteit zelfs 8 jaar en bij punt 4 ontstaat complete “chaos”. De populatie in een bepaald jaar wordt niet meer herhaald. Maar bij de groeifactor behorend bij punt 5 zien we weer een witte band met een periodiciteit van drie jaar. Die markeert dus een bifurcatie van een chaotische toestand naar een geordende toestand. We spreken hier van „deterministische chaos‟, omdat de toestand in principe kan worden berekend als de begintoestand en de systeemparameters (hier groeifactor) met voldoende nauwkeurig bekend zouden zijn. Zo‟n overgang vanuit chaos naar een geordende toestand geeft weer ruimte voor het ontstaan van nieuwe ordening en dus voor het scheppen van nieuwe mogelijkheden vanuit het bestaande, zelfs vanuit „chaos‟. Het is niet mogelijk om een wiskundige beschrijving van deterministische chaos in levende systemen te geven, maar sommige principes worden nu enigszins herkenbaar. Populatie

1 2 3 4 5 Groeifactor Fig.3. Bifurcaties (tweesplitsingen) in de oplossing van de logistieke vergelijking voor het populatieniveau Bij beperkte voedselvoorziening. Let op de witte banden met orde in een chaotische omgeving.

14

Ho e is h et m og e l ij k dat er o v er g an g en zi j n v an e en to es t a nd v a n c h a os n a ar e e n to es t a nd v an o r d e ni n g ? E er der bl e ek dat in ges l ot e n s ys tem e n de en tr op i e (d e m ate v an wa nor d e) d e n ei g i ng h e ef t to e t e n em en t ot m ax im al e wa n or d e is b er eik t. Vo or ee n b egr e ns d o p en s ys te em ho ef t de ze we t ec h t er n i et t e ge l d en a ls h e t is in g eb e d i n e e n gr ot er s ys te e m , dat a ls g e he e l we l a ls ee n g es lo t en s ys te em k an wor de n bes c h ou wd . D e e ntr o p i e v an h e t be gr e ns d e s ys te em k an da n af n e m en ( wa ard o or d e i nt ern e or d e er v an , de op b ou w e n d e or ga n is at i e to e ne em t), ter w ij l de t ot a l e en tr op i e e n dus de wa nor d e in he t g e he e l t o en e em t. D at op e nt de m oge lij k h ei d t o t he t o nts ta a n v a n ni e u we g eor d e nd e d ee ls truc tu re n (m et la g ere e ntr o p ie [ 1 7]) . Sc he p p in g v a n ni e u we or d e ni n g in b e gr ens d e s ys tem e n, va n u it ee n b es t a an d e m ind er g eor d en d e s i tu at i e, is da ar d oor m og e l ij k . D e n at uu r k en t v e l e v o orb e e ld e n. Le v e nd e s ys t em en zi j n al t ij d op e n s ys t e m en en zij n d us af ha nk e lij k va n d i t pr inc i p e v o or he t e v ol uer e n e n he t v oo rt bes t aa n v a n h un g e ord e nd e s truc tu re n [1 5 ] en dus is en er g ie - u i t wi s s e li n g m et h u n om ge v i ng es s e nt i ee l . 2. 3. C on clu si e s bij h oof ds t u k 2 Sc he p p in gs pr oc es s en zi j n v ee l g ec om pl ic ee rde r da n m ens e n k un ne n b e v at te n . De W ereld ge zo n d h e ids or ga n is at i e o n de rs c h e id t enk e l e t i en d u i ze n de n zi ek t en , da arm ee i l lus tre re n d h oe m oe i l ij k het is zi ek t epr oc e s s en in le v e n de b i o lo g is c h e s ys t em en s trik t r ed uc t i o n is t is c h te be p er k en to t e e n p a ar h o nd er d b as is v orm en , ve rg e l ij k [ 19 ]. Ma ar ook r e la t ief e en v o ud i g e k uns tm at i ge s ys tem en , zo a ls c ons truc t ies v an v ers c h i l l en d e bo u wb l o k k en ( bi j v o orb e e ld f i et s on d er de l en) v ere is e n m in im a al ee n – ho l is tis c h – b ee l d v a n he t ge h ee l om to t de „ u it v i n d in g ‟ v an d e f i ets t e k un n en k om en. O p e n s ys tem e n, d i e in e e n zi c h wij z i ge n de om ge v i n g zi j n i ng e be d, k un ne n om va ak ni et te ac ht er h a l en r e de n en s pr o ngs g e wij ze ver a nd er i ng e n o n der g aa n . Da ar b ij k an d a n s om s de in t er n e or d e to e ne m en. O n da nk s d at d e we t v an t o en em en d e en tr o p ie b e tek e nt d at ee n ges l ot e n s ys te em op d e du ur e en t oes t a nd va n m ax im a le wa n ord e za l ber e ik en , b lij k t da t in e en o p en de e ls ys t e em bi n ne n i n h et g es l o te n s ys te e m toc h in t ern or d e u i t d i e t o e nem en d e c ha os g es c ha p en t e k un ne n wo rd e n. L e v en d e or ga n en zi j n a lt ij d d erg e l ij k e de e ls ys t em en . J e k un t j e b e pe r k en to t de k l a arb l ij k e lij k e g an g v a n zak e n i n de n at u ur: h et is c om pl ex , m aar we h e bb e n er a l ve e l v an i n de g at en . J e k unt j e er o ok d ie p ga a nd o ver v er wo nd er e n da t er in d i ver s e pr oc es s en ee n s c h e pp e nd e k rac ht werk zaam l ij k t en d at m ens e n v an d i e k r ac h t i n u it v i n d in g en /c o ns truc t ies g ebr u ik m ak en. B ij l e ve n de s ys tem e n s pr ek en ap os to l is c he n v a n d e s c he p p in gs m ac h t a ls br o n va n d e s c he p pe n de k r ac h t.

3. Scheppingsmacht als levensmacht 3. 1. H et b egi n v a n le v en o p aa rd e A an he t o nts t aa n va n he t l e v en op a ard e is ee n c h em is c h e e v o l ut i e v o or af ge g aa n . T oen 3, 7 m ilj ar d j ar e n g e le d en u it ee n g l oe i e nd e k lom p om de zo n dr a a ie n de m ater ie d e s c h e i di n g tus s e n d e ij ze r en k ern en de m ant e l v a n d e aa rd e was on ts t a an , l ek en d e aa r ds e om s ta n d ig h ed e n n ie t op d e h u id i ge . M i lj o e ne n j ar en va n hef t i g e re g en v a l en h e v i ge o n we ers b u i en i n ee n ze e r h e te , n a tt e a tm os f eer of i n d e k olk en de ze e ë n ( er wa s n og g ee n vr ij e zu urs tof (O 2 ) en d us ook g e en o zo n l a a g (O 3 ) d ie de i nf rar o de s tr a l i ng v a n d e zo n k on a b s orb er e n), war e n e e n i de a al m i l ie u v oor de vorm i ng v a n, e er s t n o g ee n v ou d ig e , c h em is c h e ve rb i nd i n ge n . D e atm os f ee r, u it ges t ot en d o or vu lk an e n, b es t o n d u it m eth aa n (C H 4 ) , a m m oniak (NH 3 ), z wa v e l wat er s tof ( H 2 S) , k oo l d iox i d e ( CO 2 ) , wa ters t of (H 2 ) e n s to om (H 2 O ) . M en s pec u l eer d e e er s t d at d e ze el em en ta ir e g a s s en e e n v ou d ig e or g a n is c h - c h em is c h e v erb i n d in g en v or m de n on d er d e b o v en g es c he ts t e bar b aars e om sta n di g he d en . U i t ex p er im en te n on d er z o g o ed m o ge l ij k v erg e lij k b are om s ta nd i g he de n , b ij v oor b ee l d he t ex per im en t v an S. L. M i l le r en H . Ur e y i n 1 95 3 , wa arb ij d e ze lf d e s it u at i e i n ee n ret or t we rd na g eb o o ts t, b le ek da t h et on ts t a an v a n am in o z ure n en an d er e org a n is c h - c h em is c h e v er b i n d in g en , d i e l at e r de b o u ws te n en v o or he t le v e n zo u d en wor d en , m og e lij k is . Ac ht er af b le ek ec h ter d at d e h o e ve e l h e id m et h aa n en

15

am m oni ak in de atm os f eer waa r s c h ij nl ij k te ger i n g was . Ee n rec e n ter e t he or i e v o or he t on ts t a an v a n d e e er s t e v or m en v an l e v en is d at o nd er ze es v u lk an is m e ( „ b lac k s m ok er ‟) op d e oc e aa n bo d em wel l ic ht h et m i li e u s c h i e p wa ar in d e e ers t e am in o zur e n k on d en on ts t a a n. Da ar v oo r b es t aa n s i nds k ort ex per im en t el e aa n wij zi n g e n. Mo g el i j k le v er d e n o ok u it de ru im te k om end e or g an is c h e v erb i n d in g en e e n b ij dr ag e . E v en a ls b ij de m od er n e f ys ic a, ve rd wij nt h i er h et s p oo r i n de m is t. V erm oed e l ij k al n a ee n p aa r h on d er d m ilj o e n j ar en n a h et on ts t a an v a n d e a ar de war e n ui t d it a l l es ze er e lem en t air e v orm e n v an l e v e n o n ts t a an , m ic ro- o rg a nis m e n m et af m eti ng e n v an o ng e v ee r e e n m ilj o ens t e m et er. D e c e l l e n wa ren om ge v e n do or ee n c elm em br a an , zi e [2 0] p. 28 e . v. en [2 1] p. 90 e . v ., m et s pe c if i ek e tr ans p ort e ig e ns c h a pp e n, di e h et c on tac t m et h et o m ring en d e m il i eu be h eers t en . D e m ic roorg a n is m en v er n i eu wd e n vo or td ur en d hu n e ig e n in ter n e s truc tu re n ( v g l. „ bo u wb l ok k en„ b ij s ys te em the or i eë n , hf s t. 2. 1) e n k on de n zi c h ze lf h ers c h e pp e n (re pro d uc er e n) . C ya n ob ac t er i ën , te n o nr ec h te o ok we l b la u wa l ge n g en o em d, o n t v i ng e n in d e v oor ons g if t i ge a tm os f eer h un e ner g i e u i t f o to s yn t h es e , wa ar bij d e e ner g ie va n de zo n n es tr a l in g , s am en m et wat er e n k oo l d i ox id e d e v oe d in gs s tof gl uc os e e n vr ij e zu urs t of o p le v er de n . Da ar d oor k o nd e n de c e l l en zi c h v o ed en , c om po ne nt e n v er va n g en e n zic h v e r m eni g vu l d i g e n, to t da t er zo v e e l war en d at do or de d aa rb ij vr ij k om end e zu u r s t of i n de atm os f eer de c e ll e n zi c h ze lf v er g if ti g de n (ox i d eer d en) en dre i g de n u it t e s t er v en . Di t g e va ar wer d o nd e r v an g e n do or h e t o nt s ta a n v an ee n n i e u w s oor t c e l l en , d i e j uis t zu urs tof n o d i g h e bb e n . De e ner g i e v o or de v e le pr oc es s e n i n ee n „n i e u we ‟ c e l wor dt nu g el e v er d d o or h et om gek eer d e f otos yn t h es e pr oc es [2 1 ] : v o ed i ngs s t of f en zo a ls g luc os e vor m en s am en m et vrij e zu urs tof d o or ver br an d i ng w at er, k o o ld i ox id e en e ner g i e, di e i n v e r s c h il l e nd e v orm en vr ij k om t (c hem is c h e en erg i e, b e we gi n g, e lek tr is c h e e ner g i e e n war m te) . Di e v o ed i n g s s tof f e n wer de n v erk reg e n, d oo rd at d e „ ni e u we ‟ c e l l en en m i c r o - or g a n is m en h et m ere n d ee l va n de oors pro nk e l ij k e c el l e n g in g en f a goc yt e r e n e n v er te r e n. V er vo l g ens is tus s e n enk e l e v a n d e oo r s pro nk e l ij k e ee nc e ll i g en v a n vó ór de zu urs t of c ris is ee n i nn i ge s am en werk i n g (s ym bios e) o n ts t aa n : “o pg e ge t en” c e l le n k rege n b i n ne n h u n „ gas tc e l l en ‟ f u nc t i es d ie be i d en te n go e de k wam e n. D e bek e nds t e v oor b ee l d e n zi j n d e m i toc h on dr i e ën ( „e n erg i ec en tr al es ‟) , m aar er zij n er v ee l m eer bi n ne n de c e ll e n v a n h et l at er e l e ve n . Zo is e en h ee l n ie u we c a t eg or i e c e ll e n o n ts t a an : d e e uk ar yo t e n. O ok d e m ens b es ta at u i t e uk ar yot e n. S ym b i os e is dus o ok een b el a ngr ij k m ec han is m e i n d e e v o lu t ie . V e e l s o ort e n m ic ro - or g an is m en k unn en b o ve n d ie n s tuk k en DN A u it wi s s e le n, en d a arm ee de e rf e lij k e e ig e ns c h a pp e n v er an d er e n . 3. 2. H et ev olu e r end e l ev en De t ha ns l e v en d e ho g er e d i er s oo rt en zij n o pg e bo u wd u i t m ilj ar de n c e ll e n. B i n ne n de c e l b es t a at e e n e i ge n m ic r ok os m os en v i nd t e en o n vo ors te l b aar gr oo t a a nt a l org a n is c h - c h em is c h e pr oc es s e n p l aa ts i n d e vers c h i l le n de or ga n e ll e n. Z o wor d en n ie u we e i wi tt e n op g eb o u wd d oor he t a an e en rij g en va n d e e er der g en o em de am in o zur e n. D e b o u wi ns tr uc t i es (d e am i no zu ur v o l gor d e) vo or d e ei wi t te n wor de n af g el e ze n v a naf b oo ds c h a pp er R N A - m ol e c u le n, d ie de c od es be v at te n d i e zij n o ver g es c hr e v e n v a n DN A . RN A e n D N A zij n v ers c h il l e nd e t yp e n nuc l eï ne zu u r. D e en er g ie v o or al d e ze pr oc es s e n wor dt g el e ver d d oor f ot os yn t he s e b ij p la n te n of v erb ra n di n g v an v o ed i ngs s t of f en b ij d i ere n , zi e 3 .1 . W e zie n dus i n ie d ere c e l ee n op e n s ys te em v er b u it en s t a tis c h e v e n wic ht . De n i e u w g e v or m de e i wi tt e n zij n bes t em d om de b es t aa n d e e i wit t en t e ver v a n ge n (de c e l c r eë er t zic h z e lf op n i eu w = „ a ut o p o ies e ‟), om de c el d e l i ng to t s t a nd te bre n g en en ta l l o ze a nd er e i n ter n e pr oc es s en te r e gu l er en , e n om de e v en t ue l e ex t er ne pr od uc t e n va n de c e l ( b ij v oor b ee l d h orm on en ) a an te m ak en. De ge n et is c h e

16

i nf orm at ie zor g t v oor de r e pr o duc e erb a ar he i d v an d e c e l l en , a ll e e n b ij u i t z o n d eri n g tre d en m uta t ies o p. W e k unn en h i er i n e en or d en e n d s c he p pi ngs pr i nc ip e zi e n , wa ar do or d a t wa t v er wor v en is n i et ver l ore n g a at . De c el k an als ee n he i d on ts na p pe n a an de eer d er ge n oem de t o en am e va n e ntr o pi e (af nam e v a n ord e) , do or d at er e n er g i e en / of m ater i e- u i t wis s e li n g v a n de c e l m et d e om ge v i ng p la ats v i n dt . H e t ge h e e l v an d e c e l en h a ar om ge v in g g eh o or z aam t de wet va n to e nem en d e e ntr o p ie , de o r d e va n d e c e l k an ec h ter to e nem e n t en k os t e v a n to e nem en d e wa n or de i n d e om ge v in g . De a ar de was wa ar s c h ij n l ij k ge d ure n d e 2, 5 m ilj ar d j a ar om rin g d do or e e n la a g v o l v an e enc e l l ig e we ze n s , n . l. bac t er ië n. Af h a nk el ij k v an d e s o or t k om t er b i n ne n ee n to t e nk e le ur en e en n i eu we g e ner a ti e b ij , zo da t er ve e l m og el ij k h e de n v oor e v o lu t ie v an de g e n et is c he inf or m at ie va n d e b ac t er i ën war en , o ok om dat ze g ed e el t en v an e lk aars g e ne t is c h e i nf or m at ie k on de n u i t wis s e le n . W ij wi l l en i n d it c a h i er n ie t pr o b er en d e e v o lu t ie th e or ie t e bes c hr ij v e n. O ver h e t on ts t a an va n m eer c e ll i g e p l a nt e n en d ier e n bes t aa t ee n u it g ebr e i de ( we te ns c h ap p el ij k e e n po p ul a ir e) l i ter a tu ur [2 2] . H et ne o - d ar wi n i s m e s taa t d aar i n c en tr aa l . D aar b ij l er e n we o n der m eer da t ve ra n der i n g v a n l e v ens v orm en wor d t te we e gg e br ac h t do or m utat i es va n h et DN A o nd er i n v lo e d va n k o s m is c he s tra l e n, „ le es e n s c hr ij f f out e n‟ en an d er e on g e luk j e s , wa ar d oor ge n e n word e n ver a nd er d . O n da nk s ee n u i tg e br e i de to o lk it v oor he t c o rri ger e n va n „ le es - e n s c hrij f f o ut en ‟ b ij de re pr od uc ti e v a n D NA b l ij v en t oc h f ou te n (m ut at i es ) o ver . D i e g e vo l ge n k u nn e n zo n d er m er k ba ar ef f e c t bl ij v e n, of ne g at i e f zij n (b v . k a nk er), m aar o ok n i eu we m oge l ij k hed e n o p e ne n. De e er d er g en o em de s ym b ios e en DN A u it wis s e l in g zi j n ec h t er o ok m oge lij k h e de n to t h et o nts ta a n v an n i eu we l e v ens v orm en . H e t b l ij k t u it rec e n te ex per im en te n v er d er da t e r o ok ni et - ge n et is c h e v orm en v an erf e l ij k he i d zi j n . O n ze h er s e ne n h eb b en zi c h o ok ni et g en et is c h a an g ep as t a an n i e u we be h oef t e n. M e n n oem t d i t ep i g en es e [ 2 3] . 3. 3. O nz e h e rs en en In de he rs e n en wer k en ti e nt a l le n m ilj ar de n n e uro n en s am en. De hers e nc e l l e n bes t aa n u i t e e n e n ig s zi ns b o l vorm i g c e l l i c ha am m et e en d ia m eter v a n e nk e le ti e nt a l le n m ic r o ns ( é é n m ic r o n is éé n m ilj o ens t e m eter) , m et aa n de e n e k an t e e n bos j e ver t ak te ze nu wv e ze l tj es , d e d e ndr i et e n, en aa n d e a n der e k an t e e n ax on . D e s i gn a le n , d i e v i a d e de nd r i e te n va n an der e n e ur on e n b i nn e nk om en, wor de n s am eng e v o eg d in h e t c e l l ic h a am . A ls d a ard o or he t p o te nt i a a l v er va l o v er d e c e l wan d s t ij g t d an o nt s ta at er ee n k or te p u l s m et le n gt e 1 m i ll is e c on d e. D i e pu ls p la nt zi c h d oor he t ax o n vo or t n aar he t ui te i n de er va n . He t ax o n k an e nk el e m ill im et ers to t ee n m et er l an g zi j n en k a n zi c h o ok we er v er t ak k en. H et ax o n e in d ig t b ij d en dr i et en v an an d er e ne ur on e n, zo d a t e lk ne ur o n m et v e le a n de re

F i g . 4 . S c h e m a t i s c h e o p b o u w v a n d e h e r s e n e n , n e u r o n e n g e e l , g l i a c e l l s ( g l i a c e l l e n ) b l a u w. A : overzicht, boven de rode lijn de cortex gray matter (grijze stof) waarin de dendrieten te zien zijn. O n d e r d i e l i j n d e a x o n s ( a xo n e n ) e n g l i a c e l l s . B : O p b o u w v a n d e a x o n e n , d e t r a n s p o r t e u r s v a n i n f o r m a t i e , o m g e v e n m e t m y e l i n e ( d e wi t t e m a t e r i e ) . B i j d e t e r m i n a l z i t d e s y n a p s ( s p l e e t ) d i e d e aansluiting op volgende neuronen vormt.

17

ne ur o ne n v er bo n de n is en s i g n al e n k an o ver br e ng e n. D it c o nt ac t is n i et d irec t m aar ga a t v i a e e n s m all e s p l e et , d e s yna ps , waar i n o n de r i n vl o ed v a n d e ac t i ep o te nt i a al e en c h em is c h e s t of , d e n e ur otr a ns m itt er, wo rd t u i t ges c h e id e n i n de s yn a ps r u im te, d i e b ij d r aa g t aa n d e m o ge l ij k e ac t i v er in g va n d at v o lg e nd e n eu ro n. Ni e u we n e ur on e n o n ts t aa n ni e t m eer i n v ol wa s s e n h ers e ne n (be h al v e i n d e h ip p oc am pus , wa ar o . a. he t k or te t erm ij n ge h eu g en ze t e lt , zi e W ik ipe d i a). H e t a an t al de n dr ie t en k an ec ht er we l t oe n em en, wa ar do or n ie u we v erb i n di n ge n k u nn e n wor d en ge l e gd . Bo v e nd i e n k unn e n d e c on t ac t en v i a d e s yn a ps en zi c h i nt e ns i v er e n o n der i n vl o ed v an he r h a al d aa n bo d va n g e l ij k e i nf orm at ie , zo da t d e c om m unic at i e o v er e n we er t us s e n ( b e p aa l de) ne ur o ne n wor d t vers t erk t . D a ard o o r onts ta at de m oge l ij k he id t ot l er e n en g e he u ge n v orm ing g e dur e nd e d e g e he l e le v e ns l o op . A l de ze pr oc es s e n wek k en on ze v er wo n d eri n g . G r oe p en v an g ek o pp e l de n e ur on e n (ne ur a le n et we r k en of - p atr o ne n) wo rd e n v i a de zi n t u i ge n e n v ia n a u we l ij k s bek e nd e tr ans f or m ati e s , gec or r e le er d m et e x ter n e ge b eur t en is s e n e n er v ari n g en . B ij vo or be e l d, ee n o pt is c h b e el d va n e en wa ar nem i ng wor d t g ef ra gm ent e erd op g es la g en i n m eer d er e n e ur a l e pa tr on e n. M aar h et wo rd t toc h a ls e e n v o ll e d ig be e l d er var e n. Zo k an ee n d i er la n gs ee n om we g zi j n p ro o i be n ad e ren . Da t v err aa d t ee n vorm va n pr im air be wu s t zi j n en va n g e h eu g en . E en u it i ng v a n d a t ge h eu g en v orm en d e „s p i e ge l n eur o ne n ‟. A ls e e n d i er ee n be p aa l d e ac t i v it e it v e r r ic ht , b ij v o orb e e ld k ij k en of b e we g en , da n zi en we o p e en hers e ns c an i n e en s pec if iek g e bi e d d e h ers e n e n op l ic ht en . D e ne ur o ne n i n d it ge b i ed zij n d us op d a t m om ent ac t i ef . A ls b ij vo or b ee l d ee n a ap e en p i n da o pr aa pt da n is ee n g eb i e d i n de m ot or is c he s c h ors , da t bo v e n e e n v an d e o re n l ig t, ac ti ef . Di t f e it is a l l a ng er e t ij d bek e n d. M a ar a ls ee n a n de re aa p zi e t d at de eers t e a ap ee n p i n da op r a a pt ( of ze lf s a l b ij he t g aa n opr a pe n) g a an er in zi j n he rs e n en op de ze lf d e p l ek in zi j n m ot or is c h e s c h ors o o k neur on e n „ o p l ic h te n ‟ . M en n oem t d e ze ne ur o ne n „s p ie g e ln e ur on e n ‟, e n d ie zi j n n o g n ie t zo l an g b ek en d! Het g e dra g d at b ij ee n an d er d i er ge o bs er ve er d wor dt , wor dt ges p i eg e ld i n de h ers en e n. Er m oe t d us ee n s o or t v a n ge h e u ge n va n vr o e ger e e r v ar in g en aa n we zi g zi j n, zo d at herk e nd wor dt wat e e n a n de r d ier d o et of g a at d oe n , zi e [ 24 ]. O ok b ij m ens en is d i t v ers c h ij ns el o nt d ek t. Ho u dt d it v er b an d m et h et i n le v i ngs v erm og en e n de m edem ens el ij k h ei d ? Na wat ver te l d is o v er de Bé n ar d - c e l , wa ar in o n d er in v l oe d v an e e n op g e le g d tem per a tu ur v er s c h i l , p lo ts e l i ng g e ord e nd e pa tr on e n, zi e f i g. 2, of „c ha os ‟ k un n en on ts t a an , is h et aa n n em el ij k , da t we b ij d e h ers en e n m et m ilj a rde n ne ur on e n t e do e n h e bb e n m et e e n v er g e l ij k ba ar, m aar no g gec om pl ic e erd er s ys te em , da t m et n ie t- li n e air e d yn am ic a zo u m oet e n wor de n b es c hre v e n (a ls d at v oo r m ilj ar d e n ne ur o ne n u it v oe r b a ar zo u zij n! ) . H oe we l h et g edr a g ni e t k wan t if ic ee rb a ar is , m oete n we b ij de bes c hr ij v i n g v a n h et g edr ag v a n h ers e n en o ok rek en i ng h ou d en m et ge v oe l i gh e i d v o or in p ut en b if urc a t i es , d ie b ij d it s oor t n i et - l i ne a ir e s ys t em en v er wac ht k u nn e n wor d en . E en tr ou we h o nd k an p l ots e l in g ag res s i e f wor de n, zo n der da t wij e en a a nl e i d in g k enn e n. Z u lk e ef f ec te n m ak en d e s tu d i e v a n de f unc t ies v a n de hers e ne n u i ter s t g e c o m pl ic eer d. Er zij n d us m ec h an i s m en, d i e re ac t i es o p b ek en de s i tu at i es v as t h ou d en , e e n „ ge h eu g en ‟ , v as t g e le gd in be p aa l d e ne ur a le n e t werk en (p a tro ne n) . W ordt e e n be p aa l d n e ur aa l pa tr o on g em ak k elij k er g e v o rm d, als d at a l ee ns e erd er aa n we zi g is ge we es t? Is d an e e n l eer pr oc es m og el ij k , wor d en s yn a ps e n , d i e eer d er ge br u ik t war e n, i n h et v er vo l g g em ak k elij k er o v er bru g d ? H e b be n we t e d oe n m et e e n d yn am is c h pr oc es , da t s t ee ds d o or er v ar in g en wor dt a a n ge v u ld e n m et d e t oe n am e aa n pr im ai r be wu s t zi j n we er o p n i eu we s i t ua t ies k an r ea g ere n ? Ho e k on d it a l l es on ts t a an ? Vr ag e n, vr a ge n en n og e e ns vra g en . W e zi e n h e t m aar we d oor gr on d e n de werk in g v a n on ze her s e ne n n og s te e ds n a u we l ij k s . O ns r es t a l we er v er wo nd er i ng . O v er i g ens , n et a ls b ij d e k wa nt um m ec han ic a wo rde n d e h ers en e n v an ee n pr o ef per s o o n be ï n vl o ed do or ze t e b es t u der e n. De werk za am he id v a n de h er s e n en is bij d ier en a l n i et te o ve r zi e n, bij de m ens zi j n de h ers e n en en d e wer k zaam h ei d er va n n o g e ens es s e n t i ee l ep i g en et is c h

18

u it ge br e id m et m og e lij k hed en v o or t aa l , k en n is , g e v o el e ns e n em ot i es . E n o ok m et de ga v e v a n h et c om b i ner e n, p l a nn e n m ak en , be d oe l i ng e n f o rm ul er en , e n z. V ol g e ns wet e ns c h a pp e lij k e ( f e n om eno l o gis c he) s t ud i es is d e g e we ld i ge u it br e id i n g v an d e we r k za am he i d v an m e ns e l ij k e hers e n en v o or al t e d ank e n aa n d e on t wik k el in g v a n d e t aa l , di e wa ars c h ij n l ij k o nts to n d om reë l e o bj ec te n , p ro o i of ge v ar e n t e d u i de n , m aar wa ar m ee u it e i n de l ij k (v i a m etaf o re n ) o ok abs tr ac te be gr i pp e n k o nd e n wor de n u it g e dr uk t. H o e d e ta a l i n h et pr i l le be g in va n d e m ens to t s t an d k wam , za l we l a l t ij d i n n e ve l en g eh u ld b l ij ve n. Ui t pr o e v en m et c h im pans e es , d i e d e z e lf de vo or o ud er s a ls de m ens h eb b en , is d u id e l ij k ge wor d e n da t ook zij o n der l i ng c om m unic er e n e n we l m et g eb ar e nt aa l . Me t s u bt i el e g eb ar e n v an de h a nd e n, ge c om bi ne er d m et g e l u id e n, wor de n a l le rl e i bo o ds c h a p pe n o ver g e brac ht . P og i ng en om ze t e ler e n s prek e n f a a ld e n. M aar ee n m ens e l ij k e ge b ar en ta a l, d i e d e la ats te h o nd er d j aar d o or en vo or d o v e m ens en is on t wik k eld , b le ek vo or c om m un ic a ti e v an en m et c h im pans e es br u ik ba ar . H et bl ij k t b o ve n d ie n da t de s u b ti e l e ge b ar en va n u it h et ze lf d e d ee l v a n de c or t ex wor de n b es t u urd a ls v an wa ar ui t d e m on d e n to n g be we g i ng e n v oor de s p ra ak word en ges tu ur d. Me n v erm oe dt d at e e n d er g e lij k e g eb ar en t aa l b ij m ens en o n ge v e er 2 00 . 00 0 j a ar ge l ed e n o ver g i ng i n s pr eek ta a l , te g e lij k m et het on t wik k ele n v a n d e e ers t e ger e e ds c h a pp e n [2 0] bl z. 5 9 e. v . Do or d e g e we l d ig e e p ig e ne t is c h e u it br e id i ng va n o n ze h ers en e n m et i nf orm at ie u it wis s e l in g op v e l e ne ur on a l e n i v ea us on ts t o nd e n n i e u we m oge l ij k hed e n va n s am en le v e n, va n vo or u it zi e n e n p l a nn e n m ak en , e n gr oe i d en de m oge l ij k hed e n om abs tr ac t e b egr i p pe n t e b es c hr ij v e n, zo a ls i n we te ns c ha p pe n a ls d e f i los of i e . Mom e nt ee l is er e en s ne l l e gr oe i v an k e nn is be tr ef f en de de on t wik k el in g va n hers e nf u nc t i es g aa n de m ed e d ank zij ni eu we d ia g nos t is c he m eth o d en a ls f unc t i o ne l e M RI . D a a r b ij wo r d t i n k aar t g ebr ac ht we lk e d e l en v an d e h ers e n e n ac t i ef zij n b ij h et v er r ic h t en v a n e e n b ep a a ld e ta ak do or d e wij zi g i n g in d e b lo e dt oe v o er na ar d ie de l e n zic h tb a ar t e m ak en . W e ler en b ij vo o rbe e l d d a t b ij de op gr o ei e nd e m ens v er s c h il l e nd e v aar d i gh e d en n i et t e ge l ij k ert ij d o nts ta a n, i ets wa t he t, t o t nu t o e v a ak on be gr ep e n, p u be rg edr a g k an v erk l are n [ 2 5] . M aa r de ze ex p er im en te n m oet e n wor de n a a n ge v u ld m et op v oe dk un d e e n ps yc h o lo g i e om re le v a nt e c onc l us ies t e k un n en tr ek k en. D e hers e n en v a n e e n pro ef p ers o o n wor de n be ï n vl o ed d o or ze t e bes t ud er en . Z o als b ij de k wan t um m ec ha n ic a is on af h a nk el ij k e wa ar nem i ng onm o ge l ij k . Het a l of n ie t b es t a an v a n e en vr ij e wi l is no g s t e eds ee n pu n t v an dis c us s i e [2 6 ]. Da arm ee is d e gr ens v an he t g e bi e d b er eik t wa ar bu i te n m et d e m etho d es v a n d e na t uur we t ens c h ap p en de v er s c h ij ns e l e n n ie t m eer k u nn e n wor d en v erk l aa r d . In de m ens - en c u lt u ur wet ens c h ap p en h eef t d i e ex p er im ent e le m et ho d e ze l de n ee n we tm ati g k ar ak te r e n is ps yc ho l og is c h e, s oc ia l e e n c u lt ur e le k enn is m eer v a n be l a ng vo or e en zi c h or ië nt er e nd m ens . V o o r v er d ere b es prek i n g d aar v a n v er wij ze n we n aar [1 ]. De m e ns als d ee l n em er aa n d e s c h e pp i n g k an m et zi j n h ers e n e n ze lf ord e s c h e pp e n. 3. 4. C on clu si e s bij h oof d s t u k 3 He t l e v en he r s c h e pt zi c h ze lf te lk e ns weer en ook i n n i eu we v or m en. D e e v o lu t ie v ert e lt ons va n h e t o nts ta a n v a n l e ve n d a t gl uc os e e n zu urs tof op l e v erd e e n va n n ie u w le v e n d at om g e k eer d j u is t g luc os e e n zu urs t of v ert e er de . E r is i n de le v e n de c e l e en g en e tis c h e i nf or m at ie aa n we zi g d i e v oor d e re pr od uc ti e er v an zo r g dr a ag t, m aar d o or m ut at i es e n s ym bi os e o ok n ie u we l e ve ns v orm en k a n s c he p pe n . Do or d e hers e n en k un n en m en s en or de n en , i ets n ie u ws s c h ep p en . D e m en s is e en s c he ps e l da t s c he p pe n d d e el n eem t a a n d e s c he p p i ng . W ij zi e n d a t d e e l nem ers c h a p a ls u lt i em e o pdr ac ht om v an j e l e ve n h et b es t e v oor d e s c he p p in g te m ak en . D at is m eer d a n a l le e n m aar to es c ho u we n.

19

Slotsom Ne t a ls ve l e a nd er e n b e wo nd er en wij d e n at u ur wet e ns c h a pp en , waar d o or d e m ens he i d d e s c h e p p i ng ve e l b et er h eef t l ere n k e n ne n e n ge br u ik en. M a ar we erk en n en o ok d e gr en ze n v an d i e k e nn is e n k u nn e n ons di e pg a an d ver wo n d ere n. O ns were l d be e ld is o pe n , n ie t- s pec u la t ie f en ho l is t is c h, zi e s c h em a 1 en zi e d e c onc l us ies a a n h et e in d v an e lk ho of d s tuk . Sc h e pp i n gs pr oc es s e n zi j n ve e l gec om pl ic e er d er d a n m ens e n k un n en be v at te n . He t l e v en h ers c h e pt zi c h ze lf te lk ens we er e n oo k in n i eu we v orm en . W e k unn en da t z e lf o ok ! O m het on b es p re ek bar e b es pr eek b aa r te m ak en , s pr ek en we va n e e n wo n der e s c h e p pi n gs m ac ht. De b ep erk i ng e n va n h et m ens e l ij k vo ors te l l i ngs v erm og e n va n d e s c he p p in g zi j n i n d it c a h ier b e l ic h t. V o o r d e ex p er im en te e l ge v on d en u i tg a ngs p u nt e n v an d e m od er ne f ys ic a b es t a at ge e n f und am en te l e v erk l ar in g . Er is ge e n we t ens c h ap p e lij k e m eth od e bes c h ik ba a r om te o n d er zo ek e n wa t er v óór de oerk n a l was , b u it e n on ze r u im te - t ij d, wa t „s p i n‟ is e n wa ar o m het l ic h t zi c h i n t we e g ed a a nt en m an if es te ert , l a at s t a an om na t e g aa n wa t s c h ep p in gs m ac h t is . M e n zi t a ls h e t war e g e va n g en in d e „ gr ot v a n P la t o‟ ( zi e i n le i d i ng) . W ij , m ens e n, m o et en ons i n h et we t ens c h a pp e l ij k on de r zo ek , e ve n a ls in h et d ag e l ij k s le ve n , b e pe rk en to t d e m an if es ta t ies va n di e o or zak e l ij k e wer e l d in o n ze b el e ef b ar e wer e ld e n v a n da ar u it o n ze t o e p as b ar e k e nn is e n l e ve ns ho u di n g op b o u we n om on ze un i ek e b ij dr a ge a a n d e e v o lu ere n d e s c h e pp i n g te k un ne n l e v er en . He t wet e ns c h a pp e l ij k on d er zo ek za l d o or ga a n, m et n ie u we h ypo t hes e n om ee n gro t er g eb i e d v a n d e na t uur en s am en le v i n g i n k aart te bre n ge n . Da ar is n a tu ur l ij k n ie ts op t eg e n, a ls h e t r es u lt a at m aar wor dt o nd er wor p en a a n ee n to e ts i n g aa n d e vr oe g er b e v es t i gd e ( e x per im en t el e) r es u l ta t en . D e e er de rg e no em de a an n am e va n Max P l anc k , waar b ij he t l ic ht wer d g e dac ht t e zij n o p ge b ou wd ui t f ot on e n m et d is c re te en er g ie , hν , wer d b e v es t i gd do or d at d e d a arb ij g e v on d e n s tr al i n gs wet m et de m ee tres u lt a te n k lo pt e. E en r ec e n t v o orb ee l d is de th e or ie v a n H ig gs o v er de m as s a v a n e lem en ta ir e de e ltj es , d i e a l e e n ha l v e e eu w ou d is . Z o l an g , b ij v. m et de n ie u we d e e ltj es ver s n e l ler b ij he t C ER N i n G en è v e , n i et he t h i ggs b os o n is on t dek t, wor dt H i ggs ‟ t he or i e o ver d e m as s a va n e l em ent a ir e d e e ltj es ni et i n ge p as t i n de erk en d e na tu ur we t en s c ha p e n wor d t d i e , h o e n utt i g o ok , no g s t ee ds a ls h yp o th et is c h b es c h o u wd ( zi e W ik ipe di a) . B ij d e d is c us s ie o v er s ys tem en e n h un e ig e ns c h a pp e n o nts t on d h et i n zic h t d at or de u it c h a os k on o nts ta an . Zo k on d en ni e u we l e ve ns v orm en o nts t aa n o n da nk s de en tr op i e we t. T ens l o tt e: m en k an d e s c h ep p in g zi e n a ls ee n vo or td ur en d pr oc es , d a t do or zij n c om pl ex it e it i n zi j n ge h ee l of in o nd er d e le n ( v oo r zo v er m o ge l ij k ) n ie t a ll e en red uc ti o n is t is c h m aar ook ho l is t is c h m oet wor d en be n ad er d. Ni et d a t zo ie ts k wa nt i ta t ief m og e l ij k is , zi e b ij vo or b ee l d [ 1 5] p .1 0 7 o v er e en s t erk v ere e n vo u d ig d „s ys t e em m ode l ‟ va n d e a ar d e , he t G a i a m ode l , m aar he t g eef t t oc h m eer g e v oe l v oor de vo or tg a ng in de s c h e p pi n g. D e m e ns k an s c he p pe n d de e ln em en a an he t s c he p p in g s pr oc es . W ij zie n da t d e e ln em er s c ha p a ls u lt i em e o p drac h t om v an j e l e ve n h et b es te vo or d e s c h ep p in g t e m ak en .

20

Ref e re nti e s [1] Willem Hirs, Alom Schepping, Het Apostolisch Genootschap, Baarn, 2009, www.apgen.nl [2] M.T. Vlaardingerbroek, Een Zoektocht naar God, Het Apostolisch Genootschap, Baarn, 2004, laatste versie 2010, www.apgen.nl [3] J. Gaarder, De Wereld van Sofie, Houtekiet, Antwerpen, 2010, ISBN9789052409870. [4] Brochure van Het Apostolisch Genootschap, Baarn, 2 November 2008, www.apgen.nl [5] E. Laszlo, Kosmische Visie,Wetenschap en het Akasha Veld, Ankh-Hermes, Deventer, 2004, ISBN 90-202-8359-6 [6] Richard Dawkins, God als Misvatting, Nieuw Amsterdam, Amsterdam, 2006. [7] Charles Darwin, Over het Ontstaan van Soorten, Nieuwezijds, Amsterdam 2007, ISBN 9789057122545. [8] A. Einstein, Mijn Theorie, Unieboek/het Spectrum, Utrecht 1997, ISBN 90-274-5758-1 [9] John H. Conway and Simon B. Kochen, Free Will Theorem, Foundations of Physics, 36 (2006), 1441-1473. Zie ook Wikipedia, „Free Will Theorem‟. [10] Gerard ‟t Hooft, Bouwstenen van de Schepping, Amsterdam 1992, ISBN 90-5333-081-x. [11] Steven Hawking, Het Universum, Bert Bakker, Amsterdam 2001,ISBM 90-351-2364-6. [12] Steven Weinberg, The First Three Minutes, London 1977.ISBN 0.00.654024.4. www.iot.org.br/…/wp…/weinberg-steven-the-first-three-minutes-ingles.pdf [13] Steven Weinberg, Dreams of a Final Theory, Hutchinson Radius, New York, 1992, ISBN 0-679-41923-3. [14] Brian Greene, The Elegant Universe, Random House, New York, 2000, ISBN 0-375-70811-1. [15] Fritjof Capra, The Web of Life, Flamengo, London 1997. ISBN 0.00.6547516. [16] James Gleick, Chaos, Making a new Science, Penguin Books, New York, 1987. ISBN 978 0 14 311345 4. [17] I. Prigogine en I. Stengers, Orde uit Chaos, Bert Bakker, Amsterdam 1993. ISBN 90-351 0959-7. [18] H.Tennekes e.a, De Vlinder van Lorenz, Kon.Bibliotheek, Den Haag, 1990, ISBN 90-6834-064-6. [19] Tiende Revisie van de Internationale statistische classificatie van ziekten en met de gezondheid verband houdende problemen, ICD-10, vertaling, Zeist 1997, drie delen. ISBN 90 76116 01 6, 4 en 2; zie ook http://www.rivm.nl/who-fic/ICD.htm. [20] Fritjof Capra, De Eenheid van Leven, Kosmos, Utrecht/Antwerpen, 2002. ISBN 90 215 3249 2. [21] J.D. Fast, Materie en Leven, Spectrum, Utrecht/Antwerpen, 1982, [22] Bill Bryson, Een kleine geschiedenis van bijna alles, Atlas, Amsterdam/Antwerpen, 2004, ISBN 90 4501474 2 [23] Eva Jablonka & Marion J. Lamb, Evolution in Four Dimensions, MIT Press Cambridge, Mass, 2005. ISBN 0 262 10107 6. [24] Margriet Sitskoorn, Het Maakbare Brein, Bert Bakker, Amsterdam 2007, ISBN 978903561 3036 4. [25] E. Crone, Het Puberende Brein, Bert Bakker, Amsterdam 2008, ISBN 978-90-351-3269-6. [26] www.Wikipedia.nl artikel: Vrije Wil.

© M.T. Vlaardingerbroek, W.M. Hirs E-mailadressen: [email protected],

[email protected]

Over de auteurs: Dr. Rinus Vlaardingerbroek was vanaf zijn geboorte (1931) lid van de Hersteld Apostolische Gemeente. Kort na de tweede wereldoorlog ontstond uit die gemeente Het Apostolisch Genootschap. Hij voltooide de studie van natuurkundig ingenieur en promoveerde in 1959 op een studie van actieve componenten voor communicatie systemen, een werkterrein dat tot 1985 zijn activiteitsgebied zou blijven en dat later ook werd uitgebreid met optische communicatie. Daarna verlegde hij zijn wetenschappelijke belangstelling naar het ontwerpen en realiseren van MRI systemen. Na pensionering kreeg het onderwijs in de applicatie van die systemen zijn volle aandacht. Dr. Willem Hirs (1939) is sinds 1970 lid van Het Apostolisch Genootschap. Als medisch socioloog verzorgde hij publicaties over classificaties en terminologie in de gezondheidszorg.

21