hattjaaijks tijdschrift van de historische vereniging .oud-gormm" 1985
nummer 3
HISTORISCHE VERENIGING
"
OUD-GORCUM
"
Opgericht 20 augustus 1909 secretariaat
: Vlietlaan 14
4205
AR
Gorinchem
t e l . 01830-22398 bestuur
: ir. H.G. Joosten, v o o r z i t t e r mevr. W. Kreukniet- den Hertog, secr. G. Nieuwenhuis, penningmeester B. van Beuzekom A.J. Busch mevr. M. Gelderblow Spijker H.A. de Kok H. ,C. Kruijt C. de Ruiter drs. H.M. den U i j l
aantal leden per 31 december 1984
: 355
redaktie
'l
OuLGorcum Varia ": B. van Beuzekom drs. H.M. den U i j l
redaktie-adres
: Van Hogendorpweg 145 4204 XR Gorinchem t e l . 01830-20167
Omslag:
De ingang van de Lingehaven, vanaf de r i v i e r z i j d e ,
omstreeks 1910. Links restaurant "Merwezicht l l ;
rechts de oliemolen "De Eendracht" ,gesloopt i n
1916.
Foto : Gemeentelijke Archiefdienst, Gorinchem.
VAN DE REDAKTIE
Met het thans voor u liggende nummer van "Oud-Gorcum Variafl i s de nieuwe v e r s i e van d i t blad alweer haar tweede verschijningsjaar ingegaan. Zoals u z i e t i s de opzet enigszins gewijzigd; het t i j d s c h r i f t i s uitgevoerd i n een g r o t e r l e t t e r t y p e , w a t het lezen gemakkelijker maakt. Gevolg daarvan i s , dat het aanka1 pagina9s i s verdubbeld om de inhoud geen geweld aan t e doen. I n d i t nummer i s veel aandacht besteed aan het nog maar pas achter ons liggende jubileum van- de verenir ging. Zo hebben wij gemeend de feestrede welke door onze v o o r z i t t e r , de heer H.G.Joosten, werd gehouden vrijwel i n z i j n geheel t e moeten publiceren. De reeksen namen en j a a r t a l l e n , d i e t i j d e n s de f e e s t e l i j k e bijeenkomst i n de Nieuwe Doelen over u werden uitges t o r t , kunt u nu nog eens op uw gemak de revue l a t e n passeren. De vaste rubriek over het wel en wee van het museum " D i t i s i n Bethlehem" t r e f t u u i t e r a a r d ook i n d i t nummer weer aan. De heer A.J.Busch b e s c h r i j f t de geschiedenis van een tweetal gerestaureerde objekten t e r w i j l Bert Stamkot zich verdiepte i n de godsdienstige twisten t e Gorcum en andere Hollandse steden t i j d e n s het begin van de Tachtigjarige Oorlog. Zijn s t u d i e verhaalt ons van het leven en de werken van een t o t nu t o e onbekend stadgenoot, schipper-predikant Cornelis Corstensz. De agenda voor de komende periode t r e f t u ditmaal-op verzoek van een a a n t a l leden-niet meer op de achterpagina aan, maar op de eerstvolgende bladzijde. Vermeldenswaard i s zeker ook, dat het a a n t a l leden van "Oud-Gorcum" i n het afgelopen jaar aanzienlijk i s toegenomen. Hun namen vullen een aparte pagina, acht e r i n d i t blad. Tot s l o t wenst de redaktie u veel genoegen met d i t blad, en- dat kan nog net op de valreep- een gelukk i g en voorspoedig 1985.
AGENDA KOMEEDE AKTIVITEITEN
Donderdag 31 .januari
: Lezing met d i a ' s door de hee r B. Bf i e r , g e t i t e :ld:
"ZW'erven (ioor de! Alblai338% waa,rdtt W i jkgebom rJ "De H -..-l M Aanvang 2(1.00 uu : Algemene :Ledenve ing i n wijkgebouw "De HGUA Aanvang 20 .O0 uur .De aigenda t r e f t u elders i n d i t blad. -wm. .. . -. Na afloop van de vergmering: lezing door de heer A.J.Busch, bestuurslid, g e t i t e l d : " U i t het archief van ûud-Gorcum" : Lezing met d i a ' s over "Het Muiderslot" door ir. D.B.M.Hermans. Wijkgebouw "De Heult! Aanvang 20 .O0 uur. : Lezing door de heer M.W.Schakel, burgemeester van Hoornaar, Hoogblokland en Noordeloos, g e t i t e l d : "Verzetsector tussen de rivierentt, t e r gelegenheid van v e e r t i g jaar bevrijding. Wijkgebouw "De Heul" Aanvang 20 .O0 uur. : ~ x c u r s i enaar de vestingstad Naarden met rondleiding; na de middag bezoek aan het Muiders l o t . Hoewel het s l o t e i g e n l i j k geslot e n i s k r i j g e n w i j een speciale rondleiding. N a afloop daarvan z a l een kopje thee of koffie worden geserveerd i n de Taveerne van het Muiderslot. U ontvangt hiervoor nog een apart e uitnodiging-
.
Maandag 18 f e b r u a r i
.
'
3
2
.
Donderdw 21 maart
Woensdag l mei
.
Zat erdag 1 ;?uni
75 JAAR
"
OUD-GORCUM
Feestrede, gehouden op 12 september 1984 i n de foyer van de Nieuwe Doelen t e Gorinchem. H.G.Joosten,
voorzitter
,
OP 20 augustus 1909 nu 75 jaar geleden, werd i n de Doelen aan de Molenstraat de Vereeniging "Oud-Gorcum" opgericht. B i j een herdenking van een d e r g e l i j k belangrijk f e i t kan het zinvol worden geacht e e r s t een k o r t e schets t e gaven van het beeld dat de wereld, Nederland en Gorinchem i n het jaar 1909 t e bieden had.
De Wereld: I n de i n t e r n a t i o n a l e p o l i t i e k erkennen Turkye en Serv i ë d e annexatie door Oostenrijk van Herzegowina en Bosnië. Theobald von Bethman-Hollweg wordt kanselier (minist er) van Duitsland; Aristide Briand wordt van Frankrijk. I n de l i t e r a t u u r verschijnen van Maurice Maeterlinck "Lt oiseau bleuft ; van Thomas Mann "Fo'niglicke Hoheit"; van Jacob Wassermann "Caspar Haus er" I n de A-wetenschappen houdt X i w d Freud lezingen i n de Verenigde Staten van Amerika; Lenin ( ~ l a d i m i rI1j i t s j Oe1janov ) publiceert "Mat erialisme en Emperisch C r i t isisme". I n de v i s u e l e kunsten schilderen Matisse "De Dans" en Pablo Picasso "Harlekijnt'; Frank Lloyd Wright bouwt het Robic House i n Chicago en Mary Pickford wordt de e e r s t e filmster. I n de B-wetenschappen en i n de techniek komt Paul Ehrl i c h met Salvarsan. Louis B l é r i o t v l i e g t i n 37 minuten over het Kanaal; Robert E.Peary bereikt de Noordpool; Guglielmo Marconi k r i j g t de Nobelprijs voor natuurkunde; b a k e l i t e opent de eeuw van de p l a s t i c s . I n de muziek heeft 'tElectra't, opera van Richard Strauss z i j n premi8re i n Dresden; Gustav Mahler componeert z i j n Symphonie nr.9 ; Sergei Daghilev tr'eedt met z i j n "Ballet Russe" voor het e e r s t op i n P a r i j s ; Franz Lehart s o p e e t -
.
b
lenen. t e "Der Graf von L~xembourg~~ houdt prémiel I n het dagelijkse leven komt de permanent-wave up Voor dames ( en heren ) .Vrouwen worden toegelaten t o t de Duitse u n i v e r s i t e i t e n en de e e r s t e zesdaagse wielerweds t r i j d wordt gehouden i n B e r l i j n . Tenslotte: volgens prof. dr. Karel van het Reve, worden twee van de machtigste landen t e r wereld(l1uitsland en ~ u s l a n dgeregeerd ) door weliswaar zeer gemanierde, doch nimmer g e e s t e l i j k volwassen geworden mannen.De gevolgen z i j n n i e t uitgebleven. Nederland: Op
30 az)ril wordt Nederland v e r b l i j & met de geboo r t e van
prinses J u l i ana
.
Nadat de regering in de jaren 1903-1905 herhaling
van de spoorwegstaking wenst te v60rkomen door de wetge-
ving("worgwettenl') verliest de regeringspartij A.R.
in 1905 een groot aantal zetels en is het ministerie
Kuyper genoodzaakt af te treden. Er volgt een libe-
raal ministerie, dat niet op een aaneengesloten meer-
derheid kan rekenen en spoedig aftreedt. Daar Anti-
revolutionairen en Roomskatholieken in de Tweede Kamer
niet over de meerderheid beschikken, wordt niet dr.A-
braham -er, maar de meer conciliante mr.Theodorus
Heemskerk minister-president;bij de verkiezingen in
1909 krijgt zijn kabinet weer de meerderheid.Twee
maatregelingen springen er uit:een door ds.Arytius
Sybrandus Salma, minister van landbouw, nijverheid en
handel, voorbereide ouderdomsverzekering en een voor-
bereide tariefherziening in protectonistische zin, die
de middelen hiertoe zou moeten verstrekken. De tijd
blijkt er nog niet rijp voor te zijn.
Bij de socialisten splitst zich het conflict toe tus-
sen enerzijds de orthodoxe Marxisten en anderzijds de
meer pragmatisch ingestelden.
Gorinchem: Volgens het verslag van" Den Toestand der Gemeente Gorinchem over het jaar 1909" telt de gemeente 72199 inwoners, 69 minder dan in het jaar daarvoor. Er worden 313 levende kinderen geboren, waarvan 7 onwettig; er worden 85 huwelijken voltrokken; echtscheidingen vinden niet plaats. Burgemeester is Rudolf Floris Carel de Bmiyn, gemeentesecretaris W. Slootweg. Beiden verdienen f. 2300,: per jaar. Er zijn 1620 kiezers (uitsluitena mamen) ,die de volgende raadsleden kiezen: Cornelis van Drooge(wethouder), Jan Willem van der poel ( wet houder) Fokke Fernhout, Jan Viruly van Vuren en Dalem, Hendrik Frederik de Groot, Salomon Biegel, Pieter Johan Dingemans, Arie Jacobus Leonard Visser van IJzendoorn, Pieter Hendrik Verduin, Johannes Cornelis den Haan, Gerrit Ravenswaay en Jan Willem Mekking. Lid van de Tweede Kamer der Stten-generaal is H.pollerna. In het verslag wordt veel aandacht besteed aan het onderwijs in Gorinchem. Ook veel andere aspecten van het
,
7
leven van de stad en haar Gurgers wordt belicnt Ecn jaar zou aldus onderwerp kunnen zijn va: wondvullende inleiding. Gememoreerd zij slechts de gegeven o p s ~ i ~~,a , . n~ ~ ~ ~ ~ ~ "Vereenigingen, dewelke de bevordering der kunst beoogen", te weten: -De liedertafel Gorcums Mannenkoor llCeciliatl -De Ghristelijke Zangvereeniging "Zingt den Heere" -Het "Gemengd Koor1' -De harmonie "De Bazuin" -Het "Gorinchems Harmoniecorps" -Het muziekcorps van het 3e Regiment Vestingartillerie -De gemengde zangvereeniging "Con Amore'' -Het gemengd koor "Semper Crescendov1 -De onderofficieren-toneelvereeniging "Thaliafl -De toneelvereeniging "Excelsior" -De letterkundige vereeniging voor Jonge Lieden Maar liefst acht muziekgezelschappen. "Oud-Gorcum" wordt nog niet aangetroffen. Vervolgd wordt met een enigszins chronologisch overzicht van de belangrijkste gebeurtenissen en feiten betreffende de jubilerende vereniging. 1909: De Vereeniging "Oud-Gorcwn" nu 75 jaar oud, zoals reeds werd vermeld, opgericht op wordt 20 augustus 1909. De oprichters zijn:mr.S.Baron Cre~tz,jhr. mr. dr. N. de Gijzelaar, W. de Vries Robbé H.J.F.Muller, mr,V.G.Boll, mr. J. W. van der Poel, jhr. W.F.R. van Naerssen en L. A.W.Noorduyn. De direkte aanleiding van de oprichting van de vereniging is de zorg die de heren bevangen had over het lot van het huis1'Dit is in Bethleheml1, dat wegens overlijden van de eigenares publiek verkocht zou worden. Het gevaar was niet denkbeeldig dat dit huis" met zijnen fraaien, uit het mi2A en der zestiende eeuw dagteekenenden g e vel gesloopt zou worden, waardoor onze stad, die toch reeds zoo weinig meer bevat hetwelk aan ha, ren grooten bloei in die dagen herinnert, zou be roofd worden van een der rijkste gevels van
,
,
,
,
gerwoonhuizen uit dien 'tijdtt aldus het eerste
jaarverslag.
De doelstellingen luiden kort samengevat:
a. het instandhouden ván historisch belangrijke
gebouwen.
b. het tegengaan van onoordeelkundige restaurcc
ties.
c. het bi jeenbrengen van oudheden en historische
voorwerpen van Gorcums belang.
d het oprichten en instandhouden van een museum,
doelstellingen, die volgens het bijvoegsel tot
de Nederlandsche Staatscourant van 8 junu 1943 in
dat jaar nog zo luiden.
In 1909 wordt de vereniging voor f. 6350,- eigena,
res van het huis "Dik is in Bethleheml'.Ri jksarchi-
tect A.Mulder maakt het restauratieplan,architect
J.van Embden heeft de dagelijkse leiding en T.G.
Sterkenburg voert de restauratie uit voor f. 8260,-
1911: Het verzamelen van voorwerpen neemt een aanvang
en schenkingen worden ontvangen; de eerste conser-
vator wordt in augustus 191 1 C .Naumann;krachtige
steun komt van de Spaarbank door middel van laag-
rentende obligatieleningen.
1912: Op 1 juni 1912 wordt het museum geopend.Voorzitter jhr. W.F.R. van Naerssen, die het voorzitterschap van mr .V.G.A.Boll heeft overgenomen, belicht daarbij de geschiedenis van het gebouw. Des avonds wordt er in De Doelen een feestmaal aangericht,waar de minister van Binnenlandse Zaken en de Commissaris der Koningin in Zuid-Holland aanzitten. De minister voert er het woord:"Het moge er laag, het moge er wat somber zijn wellichtter heerscht ook de errnst, ik zou haast zeggen die heilige ernst die tot rusi brengt, waarin het licht van boven schi.jnt en die de kracht geeft, welke de bron was van het groote en mooie werk van onze voorvaderen, waarop wij nog thans trots zijntt Het museum is dagelijks geopend van 10.30 tot 12.00 uur in de zomermaanden. Kosten: 20 cents en-
tree;lO cents voor bewaren van regenscherm.
1913: W.F.Emck,secretaris, spreekt in zijn jaarverslag
,
.
iet ont-
van de onverminderde b&langstelling Loen o p
kiemende zaadje tot een grote plant groeien.
1914: De kunstschilder W.J.Dingemans beschrijft in een
boekje over Bethlehem het historisch bezit.
De opkomst bij de jaarvergaderingen-die gehouden
worden in het museumvarieert in deze jaren tussen
drie en negen leden.
1915: L.A.W.Noorduyn, toen penningmee~ter~bevordert
de
stichting van een aankoopfonds, toen f. 765,-
groot.
1916: Geschonken worden een luchtballon met toebehoren,
gevonden in Goudriaan en de restanten van twee
brandstoftanks van een Duits luchtschip, dat op
22 oktober boven de Alblasserwaard vloog.
1918: De leerlingen van de hoogste klas van de school van de heer Boelhouwers bezoeken als eersten klasgewijs het museum 1919: Bij zijn bezoek aan Gorinchem ter gelegenheid van
een landbouwtentoonstelling bezoekt de minister van
landbouw, nijverheid en handel het museum.
1920: Er wordt een lijst van te behouden gevelstenen o p
gesteld.
1921: Financiële zorgen beginnen de vereniging te druk-
ken. ûverneme door het Rijk van "Dit is in Bethle-
hem1' wordt nagestreefd. Uitkomst brengt echter mr.
C.P.Pape te 's-Gravenhage, bekend wegens zijn be-
moeienissen met "De Lakenhal1' te Leiden, die een
bedrag van f. 1000,- schenkt voor het museum.Hij
wordt tot erelid benoemd.
1923: Van de heer M.W. van Andel te 's-Gravenhage wordt
uit de nalatenschap van zijn vrouw een collectie
blauw en bont porcelein ontvangen. Voorts wordt in
dat jaar aktie gevoerd tegen de ontsierende recl%
me op de walmolen bij het Paardenwater.
1924: De financiële onmacht steekt zijn kop weer op, en voor het eerst verstrekt de gemeede subsidies f. 200,-. De zorg blijft 1927: Jhr.W.F.R. van Naerssen, secretarie 909 tot l911 en daarna voorzitter treedt f i g af, doch blijft tot 1931 bestuurslid.L-A. w.IToorduyn, van 1915 tot 1926 -penningmeester, wordt voorzit-
ter.
1o
.
.
1928: L.A.W.Noorduyn weet t e voofkomen dat het Hugo de Grootpoortje wordt afgebroken. De vereniging
schenkt een nieuwe deur. W.F.Emck, s e c r e t a r i s sedert 1912, t r e e d t a l s zodanig a f , H. van Hoogdalem-een jonge man nog-verzoekt de vereniging een plan u i t t e werken om i n Gorinchem een cent r a a l archief gevestigd t e k r i j g e n voor de bewa-
r i n g van de oude gemeentelijke en kerkelijke archieven. Kort daarna wordt h i j bestuurslid. 1929: W.F.Emck o v e r l i j d t en wordt i n de algemene vergadering herdacht. D r . J . G . de Lint t r e e d t af a l s bestuurslid; h i j was dat sedert 1911. 1930: L.A.W.Noorduyn t r e e d t af a l s v o o r z i t t e r en z a l nog verscheidene jaren bestuurslid blijven.Hij wordt a l s v o o r z i t t e r opgevolgd door dr. M.A. van Andel 1931: C.Naumann t r e e d t af a l s conservator en wordt o p gevolgd door H.van Hoogdalem, d i e d i t ambk meer dan 30 jaar z a l bekleden.Het echtpaar Van Kampen wordt t o t huisbewaarder benoemd.Steun wordt verleend aan de W i e tegen demping en voor behoud van het Paardenwat e r . 1932: Jhr.W.F.R. van Naerssen o v e r l i j d t en b l i j k t f . 1000,- aan de vereniging overgemaakt t e hebben. Overwogen wordt de mogelijkheid om de werken van de Gorcumse schilders Bloemaert en Verschuringh van het Rijksmuseum i n bruikleen t e verwerven. 1934: Het zilveren jubileum van de vereniging wordt g e v i e r d met een tentoonstelling van schilderijen. De algemene vergadering wordt gehouden b i j het s c h i j n s e l van de kaarsenkroon. Dr.M.A. van Andel, v o o r z i t t e r , gewaagt e r i n z i j n rede van dat "cijf e r s leren, dat de gemeente Gorinchem een museum b e z i t , dat haar f . 360,- per jaar kost, i e t s wat weinig gemeent en haar zullen nadoen" .Door gebrek aan middelen kan de t e koop zijnde gildebeker van de s c h u t t e r i j van S t . J o r i s helaas n i e t aangekocht worden. 1935: Er wordt overwogen eens een bijeenkomst met l e z i n g t e organiseren, bijvoorbeeld over "Het Lingeprobleemtt. Er b l i j k t geen belangstelling voor t e bestaan. Overigens i s het museum weer i n nood en gedacht wordt aan overname van het gebouw door de g e meente.Dit l a a t s t e geschiedt (nog)niet,maar wel gaat de gemeente het onderhoud van het gebouw voor haar rekening nemen. Er wordt gesproken over het terugbrengen van de Waterpoort ;volgens &.Van Andel i s e r wellicht een kans na het gereedkomen van de verkeersbrug over de 12
.
U er wede( 1961).
1936: Dr.J.G. de Lint, bestuurs- en erelid, overlijdt
en wordt herdacht. Tijdens zijn leven schonk hij
belangrijk prent- en plaatmateriaal aan het muSeum
.
.Pastoor Gilissen treedt toe tot het bestuur,la-
ter opgevblgd door pastoor De Wit.P.L.Cramer
wordt suppoost.
1941: Dr. M.A. van Andel, voorzitter sinds 1930,over-
lijdt en wordt opgevolgd door zijn broer G. van
Andel. Er wordt steun verleend aan een &tie tot
behoud van de Gorcumse molens.
1942: Mr. L.R.J. ridder van Rappard, b~rgemeester~wordt
bestuurslid. Er wordt gesproken over de Tolkazerne
als streekmuseum.
1942-1945: De druk van de Tweede Wereldoorlog wordt
steeds groter. Op 18 november 1942 wordt nog een
13
.ledenvergadering gehouden. H.van Hoo
redt wat er te redden valt en zal da oorlog een prachtig verslag geven.
na de
1945: H.A. van Goch, eens bestuurs- en erelid,bekend
van zijn werk "Van Arkels Oude Vest e, Geschied-
en Oudheidkundige Aantekeningen betreffend,
Stad Gorinchem en Hare Voornaamste Gebouwei
Instellingen" overlijdt 1947: Voorzitter G-vanAndel roemt de grote opkomst ter vergadering( negen personen) .De eerste lezing wordt gehouden door H .van Hoogdalem, getiteldd " Rondom het altaar der Romeinen'! 1948: G. van Andel treedt af als voorzitter en wordt opgevolgd door mr. L.R.J. ridder van Rappard.De "streek" doet intrede in het bestuur in de persoon van M.W.Schakel, burgemeester van Hoogblokland, Hoornaar en Noordeloos, zomede G.E.Kraay, notaris. G.Nieuwenhuis, internist, wordt bestuurslid en penningmeester en is dat nog steeds.Met het periodiek organiseren van t entoonstellingen in het museum, van lezingavonden en jaarlijkse excursies wordt een begin gemaakt .Verzocht wordt betrokken te worden bij de straatnaamgeving. De toestand van "Dit is in Bethlehem" wordt steeds slechter: houtworm in de kap, lekkage, verlichting. 1951: Voor de eerste maal wordt een deel van de verzame ling van M.de Jongh aan het museum toegevoegd.0ok de verzameling van F.Wilkens: (onderdelenvan ) boerenwagens vallen aan de vereniging toe. Er wordt een fototentoonstelling georganiseerd t er gele genheid van het bezoek van Koningin Juliana en Prins Bernhard aan Gorinchem. 1952: Weer wordt besloten het museumgebouw aan de g e meent e over t e dragen.Mevrouw Kuynt jes gaat rondleidingen verzorgen;haar opvolger is H.Bossong. ook wordt gesproken over het onderbrengen van de ver verzameling in de toenmalige boerderij van Muilenburg aan de Mollenburgsmeg1956: De irenische, door allen die hem kenden hooggewaardeerde G. van Andel neemt het voorzitterschap weer over.'llussen voorzitter Van Rappard en secretaris mr.D.Huurman wil de voor de vereniging toch ZO b+
.
'langrijke samenwerking n i e t vlotten.Het bestuur b e s l u i t voor de zoveelste maal het museum door de gemeente t e doen overnemen. 1957: 1 r . T . van Hoogevest u i t Amersfoort k r i j g t opdracht een r e s t a u r a t i e p l a n t e ontwerpen, doch dan b l i j k t de gemeente n i e t t o t overname bereid en moet e r een andere, zoals zal b l i j k e n onbegaanbare weg bewandeld worden. Het bestuursbesluit t o t overdracht van het gebouw wordt teruggenomen. De e e r s t e aflevering van "Oud-Gorcum Variat1 vers c h i j n t , voor de 168 leden. 1958: Naast ttOud-Gorcum Varia1? verschijnen regelmatig b u l l e t i n s . De vereniging t e l t 211 leden! de cont r i b u t i e wordt verhoogd van f . 2,5O t o t f.5,- per jaar. Een pakhuis van Teunis van Andel mag g r a t i s a l s depot voor het museum i n gebruik genomen worden. Op het plan van i r . T. van Hoogevest wordt subsidie b i j de Rijksdienst voor de Monwnentenzorg aangevraagd. Lezingen worden gehouden door H.F. van Peer, H. van Hoogdalem, m s . J. van Gulik, M.W.Schakel en G. van Andel. 1960: De vereniging t e l t 257 leden, d i e veel belangstelJing hebben lroor de l e z i n ~ @ n , E eexcursie n naar Dordrecht gaat evenwel n i e t d d ~ w r egens gebrek aan belangstelling. 1961: De verkeersbrug over de Merwede wordt i n gebruikg e s t e l d met de v i e r i n g van brugfeesten. Over de vorige v i j f jaren beloopt het museumbezoek gemiddeld 1650 personen per jaar. 1962: Op l7 november wordt herdacht dat v i j f t i g jaar eerder het museum werd geopend. Het i s een feestdag met een expositie i n het museum over Gorcum en de Prentkunst en een ontvangst t en stadhuize, waar H. van Hoogdalem de gouden en M. de Jongh de z i l veren stadsmedaille ontvangen.De Koninklijke Harmonie "De Bazuintt brengt een serenade, Sint Nicol a a s complimenteert de vereniging en l a s t but not l e a s t worden i n de sedert 1961 i n gebruik zijnde Nieuwe Doelen H. van Hoogdalem, H.F. van Peer,M. de Jongh en d r s . W.A. van der Donk benoemd t o t ereleden. Er i s een jubileumfonds gesticht. 1964: De vereniging t e l t nu 307 1eden.H.F. van Peer 15
t r e e d t af a l s s e c r e t a r i s en wordt ~gd. door J.G.Pot. Ten zoveelsten male ;et r a c h t het museum aan de gemeente over t e dr+ gen wegens n i e t t e dragen f i n a n c i ë l e l a s t e n . Het antwoord van de gemeente bestaat u i t verl
O p 18 juli 1970 w e r d d e h e e r D r s . W . X . v a n d e r Donk w e g e n s z i j n v e r d i e n sten voor d e bestudering van de # e schiedenis van Gorinchem onder schei d e n m e t d e g o u d e n e r e p e n n i n g \'nn (it. stad.
-
( f o t o: Gemeentelijke Arciefdienst ~orinchem)
hoging van de subsidie. Het bestuur heeft zorg
over de groeiende verzameling van M.de Jongh.
Lezingen worden gehouden door H.F. van Peer,
mr.A.Telders, M.W.Schakel en A.I.J.M.Schel1art.
De uitgave van "Oud-Gorcwn Varia" moet worden
gestaakt.
1965: Voorzitter G. van Andel overlijdt, door ieder
die hem kende diep betreurd. H.F. van Peer wordt
voorzitter. Door omstandigheden worden er min-
der bijeenkomsten gehouden.
1966-1974: In deze periode overlijdt in 1970 de zeer gewaardeerde H. van Hoogdalem, erelid, enige tijd secretaris, enige tijd penningmeester en van 1931 tot zijn dood conservator van het museum, wegens zijn verdiensten begiftigd met de zilveren museum medaille( circa 1958) Gedurende deze acht jaren, tijdens welke de voorzitter H.F. van Peer door ziekte langdurig wordt uitgeschakeld, worden zes bestuursvergaderingen, geen algemene vergaderingen en gemiddeld drie lezingen per jaar gehouden. Het museum moet enige tijd gesloten worden. Het ledental zakt van ongeveer 300 naar 252. 1974: Enkele nieuwe bestuursleden treden aan, in het bij-
zonder A.J.Busch, archivaris van Gorinchem, die
secretaris wordt en C. de Ruiter, thans voorzit-
ter van de beheerscommissie van het museum. On-
dergetekende wordt voorzitter en volgt H.F. van
Peer op.Regelmaat wordt door het bestuur gebracht
in lezingen en excursies; herziening van de sta;-
tuten wordt voorgenomen. Het museum blijft het
grote zorgenkind.
1975: Op 3 juni wordt in verband met de toestand van het museum een buitengewone ledenvergadering belegd. Zowel het bestuur als de inmiddels door de gemeente in leven geroepen Culturele Raad bij monde van C. de Ruiter en H.C.Kruijt, leden van de sektie historie van die raad en bestuursleden van de vereniging, wordt er op aangedrongen het bestuur machtiging te verlenen onderhandelingen met de gemeente te openen om tot overdracht van "Dit is in Bethlehem" en- zo mogelijk tot langdu-
.
r i g bruikleen van de verzameling t e geraken. De vergadering loopt s t r o e f ; de gemeente wordt n i e t vertrouwd en volmacht wordt n i e t v e r s t r e k t . 1976: Besloten wordt W.G. de Bie, a r c h i t e c t B.N.A. t e Gorinchem, t e verzoeken een hoe dan ook u i t t e voeren r e s t a u r a t i e p l a n t e v e r v a a r - ' zoor het museumgebouw. 18
De S t i c h t i n g StadshePst e l Gorinchem wordt o p g e r i c k t , Gesteund door een belangrijke donatie gaat deze zich met succes toeleggen op de rest a u r a t i e van daartoe i n aanmerking komende oudere panden ( meest woonhuizen ) d i e mede het aanzien van de s t a d bepalen. 1977: De door W.Dekker, n o t a r i s en bestuurslid ontworpen s t a t u t e n worden vastgesteld. De doels t e l l i n g e n z i j n aangepast en luiden, kort samengevat: het wekken van belangstelling voor en het bevorderen van de s t u d i e van de geschiedenis van Gorinchem door ondermeer het organiseren van b i j eenkomsten en excursies, zomede het (doen) uitgeven van geschriften, het verzamelen van voorwerpen en g e s c h r i f t en, betreffende de geschiedenis van Gorinchem en het i n stand houden van een MUsewn. 1978: H.F. van Peer, e r e l i d , eens s e c r e t a r i s en eens v o o r z i t t e r , o v e r l i j d t en wordt herdacht. Z i jn l a a t s t e l e z i n g voor de ~erenigingr~~Gorcumse namen en bijnamen" h i e l d hï j kort tevoren. De e e r s t e uitgave van Merewade, onder welkenaam monografieën over a l l e r l e i f a c e t t e n van Gorcums verleden worden gepubliceerd en verkocht-tegen een door v e l e r belangeloze medewerking zo l a a g mogelijke p r i j s - verschijnt:" Molens i n Gorinchem" door A.J.Busch. 1979: Andermaal wordt aan de leden de deplorabele toestand van het museum voorgelegd, waarna aan het bestuur de nodige machtigingen voor overdracht aan de gemeente worden verleend.De beheersvorm wordt met de gemeent e besproken, waarbi j v e e l steun wordt ondervonden van A.Schreuder,burgemeester en vice-voorzitter van de vereniging. Vooruitlopend op de overdracht van de eigendom ) begint aannemer H .A. aan de gemeent e (ad. f . l de Groot i n opdracht van de gemeente aan de v e p nieuwing van het dak, het meest urgente deel van de r e s t a u r a t i e . I n oktober wordt met gebruikmaking van de bouws t e i g e r ingebroken i n het museum en wordt a l het
,
,-
historisch belangrijke tin- en aardewerk gestolen.Een zwarte dag. In december wordt een commissie uit het bestuur gevormd om te bezien hoe het inmiddels al enige tijd gesloten museum weer tot leven kan worden gewekt. In nauwe samenwerking met de gemeente gaan mevrouw W.ICreukniet-den Hertog, secretaris, en de bestuursleden C. de Ruiter, H.c.bijt en A.J.Busch aan de slag. Hun werk zal leiden tot overdracht aan de gemeente van de eigendom van het museumgebouw en tot een bruikleenovereenkomst voor vijftig jaar van de verzameling. 1982: De officiêle overdracht van het huis "Dit is in Bethlehemttvindt plaat s. Aannemer Phielix voert de restauratiewerken uit. In maart wordt door de museumcommissie (voorloper van de beheerscommissie van het museum)uitvoerig verslag gedaan van haar werkzaamheden. Met enthousiaste medewerking van mevrouw M. Lestraden, provinciaal consulente en Rob fieszner, aangetrokken als conservator, is de commissie erin geslaagd in het gerestaureerde gebouw op moderne wijze de waardevolle verzameling onder te brengen. Op 18 september wordt het museum heropend door mr. M.vrolijk, commissaris der Koningin in Zuid-Holland. M. de Jongh stelt zijn verzameling ter beschikking aan de vereniging. 1983: Op 23 februari wordt de bruikleenovereenkomst door de gemeente Gorinchem en het bestuur van de vereniging ten stadhuize ondertekend. Op grond van daartoe genomen raadsbesluiten kan de beheerscom missie van het museum onder voorzitter C. de Ruiter fwiktioneren. M. de Jongh, erelid en verwoed verzamelaar, over-
lijdt en wordt herdacht.
1984: "Oud-Gorcum Variatfverschijnt na 18 jaar weer,
thans onder redaktie van B. van Beuzekom en drs.
H.M. den Uijl.
De vereniging bestaat 75 jaar en viert dit met een
en
tentoonsteliing van oude ansichtkaartenttGroet
uit GorinchemWin het museum, een receptie, een
feestavond in de Nieuwe Doelen, waaJ?voor mevrouw
20
W. Kreukniet-den Hertog bijzonder veel werk v e r r i c h t en de uitgave van het boek "Gorinchem van toen en thans" van de hand van A . J . ausch. Een door het bestuur ingesteld jubileumfonds wordt door leden en belangstellenden gevoed t o t b i j n a f . 7000,-. Het bedrag wordt besteed aan de r e s t a u r a t i e van enkele waardevolle,voorwerpen u i t de verzameling. Het beknopte overzicht i s t e n einde. Veel meer zou u i t e r a a r d vermeld kunnen worden. Wat e r desondanks wel u i t b l i j k t i s , dat ondanks het f e i t dat e r a l t i j d mennaar i k hoop -ook zulsen z i j n geweest, nog z i j n en l e n b l i j v e n , d i e de s t a d Gorinchem en haar h i s t o r i e een zeer w a r m h a r t toedragen, de vereniging h o o g t e en dieptepunt en kende. Ik heb de indruk dat de vereniging zich thans weer op een top bevindt, ontdaan a l s z i j i s van de d i r e k t e f i nanciële zorg voor het museum. Het z a l u i t e r a a r d i n z e t en kracht vereisen het huidige niveau t e handhaven. K i j kend naar de mensen, d i e zich sedert enige jaren inzett e n Ò f i n h e t bestuur van de vereniging Ò f . i n de beheerscommissie van het museum (òf z e l f s i n beide )kan de t o e komst met a l l e vertrouwen tegemoet worden gezien. Het bli.-jve de Historische Vereniging" Oud-Gorcum" zo
-
Voorzitter H.G. Joosten naast z i j n getekend p o r t r e t t i j d e n s de f eest el i j k e bijeenkomst i n de Nieuwe Doel e n op 12 september 1984.
TWEE GERESTAUREERDE OBJECTEN A . J . Busch, a r c h i v a r i s van Gorinchem DE GASTHUISGLAZEN Enige bestuursleden van het Burgerlijk Armbestuur onderwierpen het Zieken-Gasthuis aan de Haarstraat i n 1906 aan een grondige inspectie. B i j hun rondgang door het gebouw s t u i t t e n de heren van d i t college, dat tevens was belast met het bestuur van het Zieken-Gasrhuis, op o v e r b l i j f s e l e n van gebrandschilderde ramen, d i e eens het oude Gasthuis aan de Haarstraat hadden gesierd. D a t gebouw w a s i n 1866 afgebroken. Vervolgens verrees t e r p l a a t s e een nieuw ziekenhuis, waarvan de gevel thans deel uitmaakt van s e r v i c e f l a t "De Lindeborg". Volgens een opgave van 1866 t e l d e het Zieken-Gasthuis b i j de afbraak zeven gedateerde gedenkramen, voorzien van naam, f u n c t i e en wapen van de volgende personenr 1. Elsken Willems van Dusseldorp, moeder van het Gasthuis, 1629 2. Claera van Reede, moeder van het Gasthuis, 1629 3. Adryaentgen van Gesel, moeder van het Gasthuis, 1629 4. Thomas Manson, medicus en c h i r u r g i j n van het Gasthuis, 1629 5. Catharina Vervoorn, moeder van het Gasthuis, 1638 6. Engetien Aerts van Hoey, moeder van het Gasthuis, 1658 7. Adriaan van Dongen, vader en boekhouder van het Gasthuis, 1671 Vier ramen, waarvan een d r i e t a l was gewijd aan vroegere binnenmoeders van het Gasthuis, dateerden van 1629 en waren vermoedelijk afkomstig u i t de mangelkamer. De gebrandschilderde glazen kregen echter geen p l a a t s i n het nieuw gebouwde ziekenhuis. Ze verhuisden naar de zolder en geraakten i n vergetelheid, t o t d a t 40 jaar l a t e r de speurende blikken van bestuursleden werden getroffen door het gekleurde en wellicht erg s t o f f i g e glaswerk. Het toeval wilde, dat kort daarna mr.dr. J.C.van Overvoorde, de v o o r z i t t e r van de Provinciale Zuid-~ollandsche Archeologische Commissie, Gorinchem b e z o c h t . ~ i jd i e gelegenheid vestigde gemeentesecretaris W.Slootweg z i j n 22
aandacht op de merkwaardige vondst, gedaan op de zol-
der van het Zieken-Gasthuis. Mr.Overvoorde zag het belang van het gebrandschilderde glas en maakte daarvan melding in een brief aan burgemeester R.F.C. de Bruyn. Zo schreef hij ondermeer: "Twee hiervan zijn bijzonder merkwaardig en vrij goed geconserveerd en verdienen ten zeerste geheel in orde gemaakt te worden. Op mijn verzoek heeft de heer J.L. Schouten te Delft mij hiervoor prijsopgave verstrekt. Het vereischte bedrag een honderd gulden, zal waarschijnlijk voor het Gasthuis te bezwarend zijn, zoodat er gevaar dreigt dat dit af de ruitjes in den tegenwoordigen toestand laat, die tot ondergang moet voeren, Òf de fragmenten verkoopen. In beide gevallen zoude hiermede voor Uwe gemeente verloren gaan èn een zeer goed voorbeeld van 17deeeuwsche glasscAhilderkunst,waarschijnlijk van denzelfden meester of van dezelfde school als de bekende vensters van De Groot in het Weeshuis,èn een historisch stuk, dat speciaal in Gorinchem zelf dubhele waarde he~ft.... Gorinchem telt nog tal van historische stukken, die een kern kunnen vormen voor een klein historisch lokaal museum en ik twijfel niet of eenmaal zal dit tot stand komen. Het zoude dan zeer te betreuren vallen indien deze stukken, die in dit museum een belangrijke plaats zouden innemen, niet meer beschikbaar waren" Tot zover het citaat uit Overvoordets brief ,die door de burgemeester werd t er hand gesteld aan het Burgerlijk Armbestuur. Dit bestuurscollege, nu bekend met de achtergronden van de glazen, rekende het tot zijn plicht de suggestie van mr.0vervoorde t e volgen. In hoeverre de bekende amateur-historicus W.F.Emck hierin de hand heeft gehad, laat zich slechts raden. Emck was erel lijk secretaris-boekhouder van het Burgerlijk Armbestuur, zodat hij wellicht enige aandrang tot herstel heeft kunnen uitoefenen. Feit is, dat de bekende Delftse ingenieur Jan Schouten opdracht kreeg de aan Claera van Reede en Adryaentgen van Gesel gewijde ramen te restaurerentmaar niet dan nadat het Burgerlijk Armbestuur daarvoor e m subsidie van f. 50,- van de Provinciale Zuid-Hollandsche Archeologische Commissie had weten los te krijgen. Glazenier Schouten was een glasrestaurateur van naam.
,
,
.
Het gebrandschilderde raam van Adryaentgen van Gesel
uit 1629, vóór de restauratie in 1984. ( ~ o ot: Centraal Laboratorium voor onderzoek van voorwerpen van kunst en wet enschappen. ~rnst erdam)
Zijn grootste opdracht en eigenlijk zijn levenswerk
was de restauratie van de bekende Goudse g1a:zen in de
St.Janskerk van Gouda. Voor het aaneenhechten van de
glasscherven paste hij veel lood toe. Aan zijn werkwij-
ze kleeft wel een groot bezwaar: hij was te gemakkelijk
in het vervangen van authentiek glas door in zijn atelier
gemaakte delen.De beide gerestaureerde ramen keerden op
5 juli 1907 in het Zieken-Gasthuis temgeze kregen een
plaats voor de vensters tegenbver de trap op de eer-
ste étage.
De scherpzinnige Overvoorde, na archivaris van Dor-
drecht te zijn geweest was hij jarenlang archivaris
van Leiden en tevens directeur van museum De Lakenhal,
had een vooruitziende blik gahad. In 1912 werd inder-
daad in-'Gorinchem een museum van plaatselijke oudheden
geopend. Met een breed gebaar stelde het Burgerlijk
Armbestuur de overgebleven scherven van de 17de-eeuwse
gebrandschilderde glazen beschikbaar aan het museum.
Conservator C.Naumann wist uit de brokstukken nog een
zielig raamdeel te componeren, waarin de cartouche met
de naam van Catharina Vervoorn was verwerkt.
De beide historische ramen in het Zieken-Gasthuis had-
den erg te lijden van beschadigingen. In 1924 namen de
regenten het besluit de ramen voor verder verval te be-
hoeden door ze in bruikleen af te staan aan het museum,
dat daarmee een tweetal gedateerde gebrandschilderde
glazen uit 1629 aan de collectie kon toevoegen. Jaren-
lang waren ze te zien voor een der ramen van de eerste
Gtage aan de zijde van de Tinnegietersteeg.
Zoals Overvoorde reeds opmerkte, tonen de beide fraaie
glazen inderdaad overeenkomsten met de eveneens uit 1629
: het Burgerc
stammende glazen van liugo de Groot c.s. i kinderweeshuis, Molenstraat 15. Het was dan ook alles-
zins verantwoord de beide glazen in 1984 aan een nieu-
we restauratie te onderwerpen, welke kon worden bekostigd
uit het jubileumfonds van de 75-jarige Historische Vereni-
ging Oud-Gorcum. Nieuwe technieken stelden de restaura
teurs van atelier Bogtman in Haarlem in staat andere
hechtmiddelen voor de scherven te gebruiken, zodat veel
overbodig lood kon worden verwijderd en de fijne tekening
van de voorstelling op het glas fraaier uitkomt. We mo-
gen bijzonder blij zijn, dat dit oude gebrandschilderde
glas voor Gorinchem is behouden gebleven, want gehavend
glas verdwijnt o zo gemakkelijk bij het afval.De actie,
bijna 80 jaar geleden ondernomen door mr.Overvoorde,
heeft volledig succes gehad.
HET MONUMENT VAN WILHELMINA VAN PAFFENRODE-VAN ARKEL
Kort voor de afbraak werden in de oude St.-Maartens- of
Grote Kerk zeer oude muurschilderingen aangetroffen.In
a l l e r i j l werden ze gekopieerd door de kunstschilder E.E. de Boer. De conservator van het museum van oudheden t e Leiden, L.J.F. Janssen, wijdde daaraan een verhandeling, d i e h i j de foutieve t i t e l gaf: "De muurschilderijen der St.Janskerk t e Gorinchem" (~msterdam, 1858) De kerk was immers gewijd aan de H. Martinus en n i e t aan %.Jan. Op blz.61 en 62 van d i t werk s t a a t het volgende t e lezen: w I n het jaar 1835, alzoo b e s l u i t de H r . de Boer, i s de kapel afgebroken, d i e tusschen de contrefort en stond. Deze kapel bevatte de o v e r b l i j f s e l s van den l a a t s t e n t e l g der Arkels i n de vrouwelijke l i n i e ; z i j was de vrouw van Paffenrode, drossaard van Gorinchem en het land van Arkel. Deze tombe, een meesterstuk van beeldhouwkunst ( thans d e e r l i j k geschonden), s t e l t voor, eene i n marmer gebeeldhouwde vrouw, liggende op een paradebed, op een dekstuk van toetsteen. De katafalk i s i n een grootschen s t i j l bewerkt. Boven het geheel i s een s c h i l d met opschrift en twee uitmuntend gebeitelde beeldjes v o l gevoel en uitdrukking". De Boer was é'en der l a a t s t e n , d i e het beeld van de echtgenote van drossaard Jacob van Paffenrode- Wilhelmina van Arkel geheten- op z i j n p l a a t s i n de kerk heeft gezien. Jacob van Paffenrode was i~xei 1617 gehuwd met de dochter van z i j n amu-~svoorgangerRoelof van Arkel. Zijn echtgenote ontviel hem reeds op i a p r i l 1628;zij overleed i n het kraambed. Voor 24 pond kocht h i j vervolgens voor haar een graf i n de Grote Kerk en t o t haar nagedachtenis l i e t h i j een f r a a i beeld u i t marc mer houwen, dat een p l a a t s kreeg i n een uitgebouwde kapel van het gotische kerkgebouw. I n de i n 1850 gebouwde kerk was geen p l a a t s voor derg e l i j k e monumenten. De kerkvoogden vertrouwden de grafmonumenten t o e d d m ~ oeder aarde, zoals b l i j k t u i t een aantekening van 29 januari 1851 i n het notulenboek: " W i jders wordt a l h i e r aangeteekend, dat de geschondene beelden der weggeruimde tombes van de heeren ï a n Arkel en van Paffenrode z i j n geborgen i n den grond aan de zuidwestzi jde der kerk i n het vak naast het o y - l , o m zoo eenmaal noodig en gewenscht- nader aldaar t e kunnen worden opgedolven er1 *
.
Het beeld van Wilhelmina van Paffenrode zoals het bij de opgraving in 1925 te voorschijn kwam. De beeldhouwwerken bleven onder de kerkvloer, totdat de restanken van de tombe der Arkels bij toeval aan het licht kwamen tijdens werkzaamheden in 1916. De kerkelijke autoriteiten toonden toen meer respect voor het verleden en gaven de uit Naamse steen gehouwen beelden een plaats in het kerkgebouw, waar ze zich nog altijd bevinden. Vervolgens stootten werklieden in 1925 bij de aanleg van de centrale verwarming in de kerk op het ondergrondse beeld van Wilhelmina van Arkel. In het verslag van de Provinciale Zuid-Hollandsche Archeologische C o m missie staat daaromtrent vermeld: "In de Ned.Hervormde ~erk,-St. ~anskerk( weer foutief BJ-, is bij gelegenheid van het aanbrengen eener centrale verwarmingsinstallatie, een belangrijke opgraving g e daan, waarbij eerst een klein beeldje gevonden werd,
Swaarschijnlijk behoorende tot een grafmonument,
waarvan de vroegere aanwezigheid bekend was. Een
gedeelte van de catafalk en meerdere stukken van
dat monument kwamen dan ook voor den dag, alsmede
een groot witmarmeren beeld, dat in gedeelten op
verschillende plaatsen werd opgedolven. Dit beeld
stelt voor Wilhelmina van Arkel, een der laatste
telgen der van Arkels in de vrouwelijke linie: de
vrouw van Jacob van Paffenrode, drossaard van Gorcum van 1617 tot 1652. Met opgetrokken knieën is deze vrouwenfiguur gelegen op een paradebed, terwijl het hoofd rust op een kussen, versierd met een kwast. Rondom het hoofd is een doek geplooid en een ruime mantel is over de armen geslagen. Men meent dat dit beeld op een toetsteen gelegen moet hebben, maar deze is niet gevonden. Na deze eerste vondst werden op initiatief en onder leiding van het bestuur der Vereeniging Oud-Gorcum de verdere nasporingen en opgravingen gedaan: waarschijnlijk zal een en ander een plaats krijgen in het Museum Bethlehem dier Vereeniging" Inderdaad verhuisde het deerlijk verminkte en sterk vervuilde grafbeeld naar het museum aan de Gasthuisstraat, waar het een rustplaats kreeg op een gemetseld podium in het achterste vertrek van de begane grond. Daar verbleef het tot de aanvang van de renovatiewerkzaamheden van het museum. In Utrecht reinigde beeldhouwer P. Reinhard het beeld grondig en onderwierp het aan een restauratie.Daardoor herkreeg het interessante beeld zijn fraaie uiterlijk, zoals het er zo'n drie en een halve eeuw geleden moet hebben ui igezien. Na terugkeer in het museum zal ieder het resultaat vzn de ingrijpende opknapbeurt kunnen bewonderen.
.
SCHIPPER-PREDIKANT CORNELIS CORSTENSZ
Ongeletterde of geleerde ? Bert Stamkot
INLEIDING Soms kan het voorkomen, dat historische figuren in de geschiedschrijving volkomen verschillend beoordeeld worden. Meestal betreft dat dan personen, die in een tijd van scherpe polarisatie hun rol te spelen hadden en van wie wij- door de gekleurde beschrijvingen- een verknipt beeld krijgen. De meest simpele houding, die wij tegenover deze bronnen kunnen aannemen is ons vast te leggen aan kén bepaalde weergave van gebeurtenissen of k-trakterschetsen en al het andere rigoreus neer te sabelen als zijnde geschiedvervalsing( voorwaar de meest ernstige beschuldiging die in de geschiedschrijving mogelijk is ) De verleiding kan aanwezig zijn om ons ook achter een eenzijdig beeld van de zestiende-eeuwse Gorcumse schipper en predikant Cornelis Corstensz te scharen. Van deze man, die een rol speelde in de godsdienstige twisten van 1566 en 1572, zeggen met name de katholieke schrijvers, dat Cornelis een onwetende dronkelap l1 en l1 volkomen ongelekterd l1 was, terwij1 protestante bronnen hem een voor zijn tijd l? deftig en taalkundig Godgeleerde 'l noemen. Moeten we nu primitief reageren en schuimbekkend van geschiedvervalsing spreken of traceren, waarom en hoe de aangehaalde karakteristieken van Corstenz tot stand zijn gekomen om vervolgens wellicht 93 ezil minder gemakkelijke middenweg uit te komen ? Laten we ons niet krampachtigopstellen en de laatstgenoemde mogelijkheid uitwerken en tegelijk daarbij trachten ons een beeld van de persoon en het werk van Cornelis Corstensz te vormen. ACHTERGROND Wij weten weinig over de vroegste achtergronden van onze hoofdpersoon. Geboren te Gorinchem, dat staat vast, maar wanneer ? Laten wij het er op houden, dat Cornelis uiterlijk rond het jaar 1540 het levenslicht aanschouwde.
.
29
wellicht als zoon van Anna, in 91562 de buiten de Ar-kelpoort wonende weduwe Corstensz. Immers ruim een kwart eeuw later is hij een (zelfstandig ?) schipper, die op een cruciaal moment zich als voorganger van de in het nauw gebrachte Gorcumse calvinistische gemeen-
~ogenbergh( detail) omstreeks 1580. (foto: Gemeentelijke Archiefdienst ~orinchem) Wij mogen aannemen, dat hij in die jaren althans op
enige volwassen rijpheid en levenservaring kon bogen. Cornelis Corstensz had in ieder geval een broer, Albert genaamd en evenals Cornelis schipper van beroep.Van hem weet Estius te vermelden, dat hij " reeds van kindsgebeente af met het kettersche zuurdeeg aangestoken was En hoewel Estius de beschrijver was van de vervolging en vernietiging van de Gorcumse Martelaren (1572 ) en zich als katholiek nauw met hen verbonden voelde, ver-
loor hij minder dan sommige latere katholieke schrij-
vers een zekere kritische en wetenschappelijke afstand
uit het oog. Zijn mededeling met betrekking tot de jeugd
van Albert kan geacht worden ook voor Cornelis van toe-
passing te zijn geweest. Zij sluit ook aan, bij de voor-
geschiedenis van de Reformatie te Gorinchem, toen de
stad regelmatig te maken kreeg met lutheranisme en weder-
".
doperi j ; n i e t i n de l a a t s t e p l a a t s een gevolg van cantacten d i e van elders ( schippers ? ) gelegd werden. CORNELIS KOMT I N BEELD Het i s met betrekking t o t het rumoerige jaar ?566,dat we Cornelis Corstensz i n de bronnen gewaar worden. I n genoemd jaar ontstond e r t e Gorinchem een actieve en goed georganiseerde c a l v i n i s t i s c h e gemeente, d i e zich e e r s t moest behelpen met hagepreken i n het open veld, maar a l spoedig onder dreiging van de Beeldenstormeen eigen kerk b e p l e i t t e .
-
De Beeldenstorm. Gravure van Frans Hogenbergh. (foto: S t i c h t i n g Atlas van Stolk, Rotterdam ) Toesteeming t o t de bouw van een houten kerk, het Geuzenhuis, weru i n oktober verleend door stadhouder W i l lem van Oranje. Lang kon de jonge groepering echter n i e t van haar kerk genieten, want weldra w a s de landvoogdes Margaretha van Parma de toestand weer de baas.
De katholieke orde zou weer Hersteld worden, waartoe de komst van veldheer Alva werd aangezegd; i n het vroege voorjaar van 1567 moest het Geuzenhuis a l weer verkocht worden. Vele gereformeerden zochten een veil i g heenkomen, de l a a t s t e volgelingen konden veertien dagen na de s l u i t i n g van hun kerk nog één keer een kort sermoen bijwonen op een hopwerf buiten de Arkelpoort. Het was h i e r en onder moeilijke omstandigheden, dat schipper Cornelis Corstensz voorging, een preek h i e l d en " Duytsche " ( ~ e d e r l a n d s t a l i ~ epsalmen ) liet zingen. Was de restant-gemeenfre gedwongen- i n verband met het vertrek van de "echteWpredikantenHermes en Van Gelder- haar h e i l t e zoeken t o t de schipper, d i e i n het bezit was van een " goede bespraaktheid "of wierp Cornelis zich zelf a l s voorganger op? Hij woonde i n i e d e r geval de hagepreken van 1566 b i j , waarvoor h i j l a t e r veroordeeld zou worden, en stond i n contact met de predikanten. Zal h i j b i j d i e gelegenheden z i j n t w e e de roeping hebben ontdekt? De Lange noemt hem $'en van de eersten van het s l a g theologiserende schippers, dat nog eeuwenlang langs de Hollandse stromen v a a r t , en i n de kleine godsdienstige geschiedenis van ons land zo'n grote r o l heeft gespeeld", een typische autodidact dus. M a a r het bepalen van z i j n keuze i s zeker ook een gevolg van de omstandigheden na z i j n optreden buiten de Arkelpoort. Cornelis s l o o t zich aan b i j de stroom vluchtelingen, voordat de Bloedraad van Alva hem w i s t t e pakken. Wel werd h i j op 1 september 1568 b i j verstek veroordeeld t o t verbanning en werden a l z i j n goederen verbeurdverklaard, vreemd genoeg werd hem a l l e e n het bijwonen van de nieuwe predikatiën " t e n l a s t e gelegd, t e r w i j l het doodvonnis van Schepenen van Gorinchem jegens Barent Rutgersz ( uitgesproken op de dag ervóbr )toch melding maakte van de door hem gehouden preek. Me dunkt, dat preken i n de ogen van de Bloedraad een zwaarder v e r g r i j p was dan het l u i s t e r e n naar een preek. Maar b i j afwezigheid van de llzondaars" z a l het spekken van de aangetast e s t a a t s r u i f met de opbrengst van verbeurdverklaarde goederen belangrijker geweest z i j n , dan het zorgvuldig hanteren van a l het belastende materiaal, wat b i j meer dan 10.000 gedagvaarden op zich a l geen sinecure was. 32
DE VEROORDEELDE OORDEELT De Gorcumse c a l v i n i s t e n kenden twee toevluchtsoorden: Het land van Kleef en de s t a d Wezel, waarheen grosso modo de p o l i t i e k meer gematigden vluchtten( zoals burgemeester Adriaan Dirksz van den Heuvel ) en de Oostf r i e s e s t a d Emden, dat a l s u i t v a l s b a s i s voor m i l i t a n t e r Gorcwnse ballingen zou gaan fungeren. Emden werd de thuishaven voor de watergeuzen, waaronder de Gorcumers Wensel Berchmans of Zwartje, Jan Andriesz Steenoven, Albert Danckertsz, Albrecht Benningerhof en Gerrit Sebastiaansz, maar wellicht ook voor schipper Corn e l i s Corstensz, want van 4 t o t en .met 13 oktober 1571 ontmoeten wij de Gorcwnse prediker weer op de Nederlands e Synode, d i e toen t e Emden werd gehouden. Gezien de s i t u a t i e i n de Nederlanden, zullen zich daar vooral calv i n i s t i s c h e predikanten u i t de diverse a s i e l p l a a t s e n verzameld hebben.Voor ons interessant i s , dat Cornelis- h i e r Christiani i n p l a a t s van Corstensz- op de l i j s t van ondertekenaars vermeld s t a a t i n z i j n hoedanigheid van" fut u r u s minister", a l s toekomstig dominee. Daaruit moge blijken, dat h i j i n 1571 opgeleid werd voor predikant. en een voor dat ambt passende gelatiniseerde achternaam had en dzt voor iemand, d i e volgens Esti-ds w geen woord L a t i j n " verstond). De volgende p l a a t s waar wij Cornelis ontmoeten i s Den B r i e l . Meteen nadat de watergeuzen deze Hollandse s t a d hadden ingenomen op l a p r i l 1572, z a l h i j - waarschijnl i j k i n gezelschap van de hem bekende Gorcumers- ook h i e r z i j n neergestreken. De jarenlange ballingschap en omzwervingen hadden de geuzeri ve~niwd. Dronkenschap en papenhaat voerden de boventoon. Maar de geuzen hadden i n Den B r i e l ook een goede b a s i s gevonden om hun- eveneens aanwezige- militair-strategische kwaliteiten van daaruit t e etaleren. Vele steden gingen over en verliet e n of werden gedwongen het Spaanse kamp t e verlaten. Ook Dordrecht en vandaar stroomopwaarts Gorinchem. Met een vloot van 13 schepen en 150 koppen onder bevel van k a p i t e i n Marinus Brand, werd d i s t a d u p 26 juni ingenomen. De Gorcumse pastoors vluchtten naar het kast e e l De Blauwe Toren, samen met de minderbroeders en andere katholieken. De volgende nacht v i e l d i t bolwerk.
De geestelijken werden de gevangenen van de geuzen..
Alleen pastoor Lenaerk Vechel werd op 2 juli vrijgelaten
om een preek te houden. Tevergeefs hoopten de geuzen,
dat hij het katholicisme bij deze gelegenheid zou af-
zweren. Daarna kreeg hij toestemming om zijn zieke
moeder in Den Bosch te bezoeken.
Lenaert Vechel ( ca. 1530-1572) ,pastoor van de St. Maart enskerk t e Gorinchem. Anoniem paneel( 16e eeuw) (foto:Iconografisch Bureau,Den ~ a a ~ )
Ver zou hij echter niet komen, want opgewonden geuzen haalden hem in Woudrichem in en sleurden hemverdacht van verraad- terug naar Gorcum. Aan de Gorcumse wal wordt Lenaert vastgegrepen door Albert Corstensz onder het schreeuwen van" Hier verrader, nu kun je boeten voor je mooie plannen om ons aan de Spanjaarden uit te leveren Lenaert had zich weer te voe$en bij het gezelschap gevangenen, dat op 5 juli werd ingescheept richting Brielle en twee dagen later aldaar arriveerde.In de stadsgevangenis hadden de geestelijken veel van de folteringen en ontberingen
".
t e l i j d e n . Daarover i s t e r e c h t i n de loop der t i j d e n een omvangrijke hoeveelheid l i t e r a t u u r verschenen, het meest beschreven onderwerp u i t de Gorcumse h i s t o r i e . Maar onze aandacht dient u i t t e gaan naar het gebeurde op 8 j u l i .
,
578) admiWillem van der Marck, heer van ~ u m (el 542-1 ~ r a a l der watergeuzen. Miniatuur i n handschrift van past o o r Diederik van Catwijk. 35
• urn&^
Op l a s t van bevelhebber werd een t r i b u n a a l gevormd, dat op v o o r s t e l van pastoor Lenaert een godsdienstgesprek werd. Lenaert Vechel l i e t zich d a a r b i j a s s i s t e r e n door de overste van het minderbroederklooster aan de Arkelstraat, Nicolaas Pieck. Beide mannen hadden een gedegen theologische opleiding genoten b i j i n q u i s i t e u r Ruard Tapper aan de univ e r s i t e i t van Leuven. Tegenover hen t r o f f e n z i j de c a l v i n i s t i s c h e predikant en Andries Cornelis z ( ~ re lil e ) en Cornelis Corstensz~(~orinchem) De e e r t i j d s veroordeelden kregen nu de gelegenheid zelf t e oordelen. Wilden beide predikanten de r o l van aanklagers spelen? Volgens De Lange keken de predikanten benauwd en beseft e n z i j heel wel, dat z i j op a l l e punten de minderen waren van hun kat ho l i e k e tegenstanders, maar konden z i j zich i n tegenwoordigheid van Lwney en diens luitenant s n i e t t erugtrekken. De angst leek gerechtvaardigd, want Andries " a l s zijnde i e t s i n de Latijnsche t a a l bedreven en wien men b e t e r voor zulk soort van redekavelingen berekend oordeelde lt werd toch klem gepraat. D i t ontlokte de schout de spotter.de 0pmerking~~We1,And r i e s , waarom antwoordt ge n i e t op de vragen ?", waarop Andries Cornelisz n i e t s b e t e r s w i s t , dan t e wij zen op de door de ondervraagden aangevoerde "drogredenentt. Hierin kreeg h i j de omstanders mee. De enige bijdrage van Cornelis Corstensz t o t het gesprek zou de eentonige k r e e t " Hangt hen maar op. Hangt hen m a a r op" z i j n geweest. Meerbergen k l e u r t d i e uitspraak nog scherper: hangt ze op. Z i j t w i j f e "Aan de galg, de papisten l e n aan den heiligen bijbel". Is h i e r weloverwogen aan het woord een voorzichtig c a l v i n i s t i s c h r e c h t e r ? Neen, veeleer een onzeker iemand d i e zich overschreeuwt en nog v o l i s van de v i j f jaar ballingschap en het onrecht hem aangedaan en -wellicht n i e t i n de l a a t s t e plaats- de f r u s t r a t i e van een schipper, d i e de scholing en kansen miste, welke de (overigens soms ook van eenvoudige afkomst z i jnde)pastoors wel deelachtig waren geworden. I n de katholieke l i t e r a t u u r wordt voorts met enige graagte gewezen op het drankgebruik van Cornelis. E s t i u s noemde hem een "befaamde drinker I', Meerbergen
.
....
36
een " onwetende dronkelap " ' e n De Lange t e n s l o t t e houdt het op een " zwaar drinker 'l. Maar d i t was geuzengedrag en men kan zich afvragen i n hoeverre drankmisbruik ook op Cornelis automatisch van toepass i n g geacht kan worden of dat het de rechtspraak ( waarvan de u i t s l a g toch e i g e n l i j k a l b i j voorbaat vast stond ) wezenlijk beinvlo edde Zijn hiermee verzacht ende omstandigheden aangevoerd; de conclusie i s toch gewettigd, Cornelis van medewerking aan de veroordeling t o t de dood van de Gorcwnse ( en andere ) Martelaren t e betichten, oakal b l i j f t Lwney i n deze de hoofdverantwoordelijke. Het i s gerechtvaardigd, dat z i j d i e zich met de Martel a r e n verbonden voelden, zich verontwaardigd toonden over het gebeurde en daaraan u i t i n g gaven i n gedreven beschrijvingen. De mensheid diende ook van d i t grote onrecht kennis t e nemen. Begrijpelijk, maar n i e t geheel t e r e c h t , mag d a a r b i j een man a l s Cornelis Corstensz n i e t zwart e r gemaakt worden dan h i j was. Men dient z i j n voorgeschiedenis mee t e wegen terwijl kwalificaties a l s dronkeman en ongeletterde n i e t t e r zake doen of z e l f s onjuist zijn.
.
,
T OCH GELETTERD I n de jaren na 1572 raalrte vrijwel geheel Holland onder het nieuwe bewind. De katholieken diebleven werden i n de u i t oefening van hun godsdienst belemmerd .De c a l v i n i s t en zullen het i n deze periode echter drukker hebben gehad met het opzetten van hun kerkelijke organisatie en het invoeren van hun eredienst. Cornelis Corstensz speelde i n deze belangrijke t i j d een r o l . I n de a c t a van de Provinciaal Dordtse synode ( 1528 juni 1574)wordt h i j "eert ijdt s Dienaer van Vlaardinghen" genoemd, maar eveneens'' dienaer des Woordt Godes voorenen t i j t t o t Schiedamvt. Dan v a l t ook het b e s l u i t , "datmen Corneliwn Christiani... seijnden s a l om de kercke van Delfshaven t e bedienen". W e zien dus, dat Cornelis i n het gebied b l i j f t hangen, dat h i j a l kende u i t 1566 en 1572, het gebied van de Maasmond dus. Het b e s l u i t van de Synode om Cornelis naar Delfshaven t e zenden i s blijkbaar n i e t terstond uitgevoerd. Dat zal ook n i e t meteen gekund hebben i n verband met het tekort aan predikant en.
Gravure u i t "Kabinet van Nederlandsche ûutheden en Gezicht en lt door Abraham Rademaker ( ~ m serdam, t 1725) Delfshaven zat echter om een herder t e springen en wilde zich blijkbaar n i e t nog eens twee jaar zonder een offic i e e l aangestelde predikant behelpen. Vandaar, dat op 9 september Dirk Jansz, Adriaan Klaasz en Klaas Meusz naar de c l a s s i c a l e vergadering van Schieland, waaronder Delfshaven r e s s o r t eerde, t e Schiedam togen om "Cornelis Christiaansz t o t hunnen Predikant, op zekere conditiëntt t e verzoeken. Deze vraag werd p o s i t i e f beantwoord. Waarschijnl i j k i s h i j d r i e zondagen l a t e r op 29 september, i n z i j n dienst bevestigd. Het was d i e dag, zo sprak ds.Bussingh waarin de oogen twee eeuwen l a t e r t o t z i j n gemeente, uwer Vaderen hunnen eersten wettig beroepenen en b e v e s t i p den kerkleeraar i n d i t Godshuis hebben mogen zien, en met hunne ooren mogen hooren het woord des geenen d i e @er hen was, zeggende d i t i s de weg, wandelt i n denzelventt. Direct na z i j n komst beijverde Cornelis zich met het op poten zetten van de organisatie van de gemeente.Door de geregelde verkiezing van ouderlingen en diakenen werd een
kerkeraad opgericht, vastgexegd in het eerste Consistorieboek. Daarin staan ook de nieuwe lidmaten aangetekend: 65 in het eerste jaar van Cornelisl bediening, later van jaar tot jaar tcenemend. Het mocht Cornelis Christiani gebeuren" de kudde Gods van dag tot dag te zien vermenigvuldigen. Veele die gelyk dwalende Schapen dusver jammerlyk omdoolden, en onder de verderflyke leiding van blinde Herders het waare zielen-voedzel misten, wierden nu tot den eenigen Herder en ûpziender der zielen bekeert; en vonden hier de Evangelieweide geopent, waarin zy, onder het gemoedlyk bestuur van hunnen heilzoekenden Herder en Leeraar, als uitgehongerde Schapen, tot volle verzadiging grazen mogten" Het Heilig Avondmaal kon in verband met ziekte van Cornelis niet op 21 november 1574 gehouden worden, maar moest worden uitgesteld tot "de vyfde dag van Wiedemaand( juni ) des Jaars 1575". Was de gemeentelijke organisatie belangrijk, hetzelfde gold voor de contacten met andere gemeenten via classes en synoden. We hebben al kunnen constateren, dat Christiani met de hogere organisatie-niveaus bekend was.Hij was aanwezig op de Synode te Emden ( 1571 ) .Op de Provinciale Synode te Dordrecht (juni 1574 )werd zijn naam genoemd voor de vacature Delfshaven,een brief naar deze Synode inzake de afvaardiging van gedeputeerden uit de classis Delft werd mede door hem ondertekend. Zijn benoeming kwam uiteindelijk van de classis Schieland. Van 30 mei 1578 dateert zijn "credentzbrief" namens de classes Delft en Rotterdam tot het samenroepen van een Nationale Synode( Dordrecht, 3-18 juni 1578 ) Namens de classis Schieland schreef Cornelis een bezwaarschrift jegens Ian L'amoot- die zonder toestemming van IJsselmonde naar Kortrijk was gegaan- aan de Nationale Synode te Middelburg (30 mei-21 juni 1581 ) .Tenslotte dient nog vermeld te worden, dat Cornelis bevriend was met Petrus Bertius sr.,predikant te IJsselmonde, later te Rotterdam, en blijkbaar bewonderd werd door zijn collega en oorspronkelijke stadgenoot Willem Vinck Dircxz. 1nTe zien dus, getuige de diverse brieven, dat Cornelis wel degelijk kon schrijven en voorts, dat hij een goed organisator was op plaatselijk niveau shaven) en functioneerde in de bpbouw van de kerkelijke structuren. 39
,
.
.
e elf
U i t de handelingen van de Kbrkeraad b l i j k t , dat haar d i e Gods Woord n a a r s t i g onderleden mannen waren zochten, en zich gedurig oefenden i n de overlegging der verborgenheid des Geloofs, en dus bekwaam, om anderen met s o o r t g e l i j k e redenen u i t den Woorde Gods t e stichten". Om zich daarin t e sterken besloten z i j op 12 juni 1575 " dat men a l l e Zondagen een vermaninge u i t den Catechismus doen z a l , i n de Vergadering der Cons i s t o r i e " . Waarschijnlijk z a l Cornelis Corstensz op deze bijeenkomsten het materiaal verzameld en de methode ontwikkeld hebben, d i e de b a s i s werd voor z i jnt'Wtleghinge des Catechismi der Gereformeerde Christelicke kercke i n Neerduytslandt" kortweg u i t l e g van de Heidelbergse Catechismus. De uitgave van d i t werk werd verzorgd door z i j n "landtsmanvt (ook t e Gorinchem geboren) en collega Willem Vinck Dircxz, predikant t e Noordeloos van 15811585, en gedrukt b i j Henrick Haestens t e Leiden i n 1598. Het boek omvat- zoals gebruikelijk b i j Heidelbergse C a techismi- 52 zondagen, met de bedoeling dat i n de loop van het jaar iedere zondag een afdeling aan de orde komt i n de leerdienst op zondagmiddag en cp c a t e c h i s a t i e . Volgens Bussingh l e v e r t de "Uitleg" het bewijs "dat onze Cornelis C h r i s t i a n i onder de d e f t i g e , taalkundige Godgeleerden van dien tyt een p l a a t s bekleedde". Maar d i t i s overdreven, om n i e t t e zeggen net zo opgeklopt a l s de opmerking van sommige katholieke h i s t o r i c i inzake Cornel i s ' ongeletterdheid. Want i n de i n l e i d i n g van het boek noemt Willem Vinck Dircxz weliswaar de Uitleg "seer nut voor a l l e Menschen t o t Salicheyt harer zielen" en een "seer schoon werk", maar gaat h i j eveneens zeer uitgebreid i n op het niveau van het geschrevene. Willem i s e r tegen, dat sommigen het werk van Cornelis t e r z i j d e zouden leggen, omdat Corstenszl' juyst n i e t met alsulcken S t i j l en s c h r i j f t / a l s wel de gheleerde doentf.Hi j vermaant daarbi j dat "Hij i s welgheleert/die i n Godt gel e e r t is", t e r w i j l Cornelis ook é'en van de eersten was, d i e de Catechismus verklaarde. Men mag Corstensz ook n i e t laken omdat hijWgheenTalen met a l l e n dan haer moederli jcke t a l e en wet en" ( a l l e e n z i j n moers t a a l spreekt dus), want volgens Willem l a a t Bod "oock door den mont der kinderen z i j n volck roepen". Neen, de grootste aanbeveling voor de Uitleg i s n i e t , dat
,
,
40
het boek in gheleertheyt mehschelijcker consten
ofte Regulen niet al te seer gheoeffent" is, maar
juist omdat het in betrekkelijk eenvoudige woorden
en met kennis van de Bijbel velen van dienst kan zijnj niet in de laatste plaats ( Willem' s voornaamste motief)om de ketterijen niet verder te laten toenemen, sterker nog, opdat ze" beter ghedemt ende onderghedruckt worden". Cornelis Corstensz heeft deze Uitleg met Willemts inleiding echter nooit kunnen aanschouwen. Het boek verscheen in 1598. Cornelis was al zestien jaar eerder, in juli 1582, te Delfshaven overleden en in zijn ambt opgevolgd door Pieter Cornelisz: Wel blijft zijn Wtlegghinge het belangrijkste wat hij heeft nagelaten.verder herinnert nog altijd een geschilderd bord, wazrop de naamlijst van predikanten, aan hem.Dit bord is te vinden in de Oude Kerk van Delfshaven, achter de preekstoe1,"maar zo hoog en op za'n onbereikbare plaats,dat het fotograferen eenvoudig onuitvoerbaar is zonder gebruik van geavanceerde technische hulpmiddelen".Tenslotte leeft de naam Cornelis Corstensz nog altijd voort onder zijn nazaten, waaruit moge blijken, dat hij gehuwd was.
.
EPILOOG
Als wij aan de hand van de ons ter beschikking staande bronnen( en na deze critisch beschouwd te hebben ) een balans opmaken over de wandel en handel van Cornelis Corstensz, dan moet vooraf nog eens duidelijk gesteld worden, dat hij leefde in een zeer bewogen tijd, waarin deze Nederlandse streken de omvorming van katholieke naar calvinistische heerschappij, van Spaans gezag naar zelfstandigheid meemaakten. Bij dat proces vielen over en weer slachtoffers en begon de Tachtigjarige oorlog. Cornelis maakte deze omvormingen van nabij en heftig mee:de hagepreken van 1566, de vervolgingen door de Bloedraad daarna, de verbanning en omgang met de w% tergeuzen en de vestiging van de nieuwe orde in Den Briel en omgeving( 1572 ) ; daarnaast de opbouw en vestiging van een calvinistische kerkorganisatie. Eigenschappen die hem geschikt maakten voor zijn
,
41
licpepr partr Kitkb
Titelpagina van de Wtlegghinge.
Het werk berust in de Universiteitsbibliotheek van
Amsterdam. ( n.. 970 H 2 )
l a t e r e ambt van dominee waren een goede welbespraalctheid en de kunde om de t a a l van het volk t e spreken. Daarnaast bezat h i j het vermogen en de i n s p i r a t i e om z i j n oude beroep a l s schipper t e v e r l a t e n en zich zelf met behulp van anderen theologisch t e scholen. Tenslotte beschikte h i j over o r g a n i s a t i e t a l e n t e n en de gave om contacten t e leggen. De opbouw van de gemeente Delfshaven en de- na z i j n dood verschenen U i t l e g van de Heidelbergse Catechismus z i j n daarvan de best e voorbeelden. Zijn keerzijde i s zwart gekleurd. Ook a l z i j n e r verzachtende omstandigheden, medewerking aan de veroord e l i n g t o t de Marteldood van de Gorcumse g e e s t e l i j k e n z a l hem nagedragen b l i j v e n worden. Deze twee kenmerkende kanten aan ~ c h i ~ ~ e r / ~ r e d i k a n t Cornelis Corstensz werden echter t o t dusver n i e t of nauwelijks met elkaar verbonden i n de geschiedschrijving, waardoor Òf een ( soms overdreven ) p o s i t i e f , Òf een(soms overdreven ) negatief beeld kan ontstaan. Hopelijk biedt d i t û p s t c l oen helderder en v e e l z i j diger k i j k op een toch boeiend Gorcumer. Geraadpleegde l i t e r a t u u r -A.J. van der Aa, Biographisch Woordenboek der lueder1anden.Derde deel. Haarlem, 1858. -Bas van Beuzekom, Van Watergeus t o t Schorpioen. ( Merewade 2 ) Gorinchem, 1979. -Biographisch Woordenboek van Protestantsche Godgeleerden i n Nederland. Tweede deel.1~-Gravenhage, 1903-1 949 -Piet e r 5 o r
,
-Bernardus van Meer, De Syhode te Emden 1571.
'+Gravenhage, 1892.
-J. Meerbergen, De H.H. Martelaren van Gorcum.
~ongerloo,1928
-J.C.A. de Mey, De Watergeuzen en de Nederlanden,
1568-1572. ~mst erdam/~onden, 1972.
-F.L.Rutgers, Acta van de Nederlandsche Synoden der
zestiende eeuw. Utrecht, 1889.
-Be& Stamkot, Geschiedenis van de stad Gorinchem.
st ere wade 5 ). Gorinchem, 1982.
-Wtlegghinge des Catechismi der Gereformeerde
Christelicke kercke in Neerduytslandt , Eertijts
beschreven door den E. Cornelis Corstens, in zij-
nen tijt Dienaer des Woorts tot Delfs-haven.
Leiden, 1598.
Aanvullingen:
In het voorwoord van de "Wtlegghinge", geschreven door
domine Willen Vinck Dircxz, wordt gespreken van "mijn
lantsman (als mede met my van Gorinchem in Hollandt
gheboren)".
In het Quohier van den loden penning van 1562 (ARA, 's-Gravenhage, archief Staten van Holland vóór 1572, inv.nr. 1262 ) is op f7Ov sprake van een weduwe Anna Corsten, die in een eigen schamel huisje woonde, dat 3 Carolusguldens waard was en niet voor aanslag in aanmerking kwam. Het huisje stond Aenden Parrick (Arkelsedijk ter hoogte van de tegenwoordige Concordiaweg ).wellicht is zij de moeder van Cornelis en Albert en preekte Cornelis daarom buiten de Arkelpoort in d e de mogelijk voor hem vertrouwde omgeving ?
HET GORCUMSE MUNTHüIS GEZIEN IN KET LICHT VAN
,S RIJKSMUNT UTRECHT
Samenvatting door Bas van Beuzekom, van de lezing, gehouden op 21 november 1984 in Dienstencentrum "De Bogerd" door de heer A.A.J.Scheffers, conservator van y s Rijksmunt
.
Ieder gewest had sinds de Unie van Utrecht (1579)zijn eigen munt slag, waarbij tevens eenheid van munt werd voorgeschreven. Daarvóór kende ieder gewest zijn eigen munten. Ook enkele steden hadden het voorrecht weten te verwerven eigen munten te slaan. Dit betrof in hoofdzaak steden in het oosten van het land zoals Nijmegen, Zwolle en Kampen. Na de ontworsteling aan het Spaanse juk brachten ook enkele steden in de westelijke provincies hun oude, uit de Middeleeuwen daterende muntrechten weer tot leven. Onder deze steden neemt Gorinchem een belangrijke plaats in. De stad Gorinchem, die zelf als bezitter van de heerlijkheid Arkel het muntrecht pretendeerde, heeft gedurende de jaren 1583-1591 zowel op eigen naam gemunt als gelegenheid gegeven tot de uitoefening van de muntslag door derden. Zo ontstond onder bescherming van de magistraat een bloeiend bedrijf,dat munten van allerlei aard en vaak van wat minder gehalte leverde. Aan de hand van de afbeelding op de volgende pagina liet de inleider zien hoe munten destijds vervaardigd werden ondermeer met behulp van boven- en onderste* pels. Een aantal Gorcumse muntstempels is gelukkig bewaard gebleven.Tijdens de pauze konden de aanwezigen er een blik op slaan.
,
HET GORCUMSE MUNTHUIS
De eerste Gorcumse munten werden in 1583 vervaardigd in
een muntwerkplaats gelegen aan de Timmerwerf.
Vanaf 1584 vinden we het munthuis aan de Haarstraat.
Aanvankelijk werden vrijwel geen munten voor de stad
Gorinchem geslagen, maar voor ballingen die door de
.oorlog met Spanje n i e t i n 8 t a a t waren op eigen grondgebied de muntslag u i t t e oefenen.
Muntwerkplaat s omstreeks 1500 Aanmuntingen geschieden, grotendeels door hetzelfde personeel, voor: -Don Antonio (1531-1 59 1) Portugees kroonpret endent.: 1583-1591. -Maria van Brimeu, prinses vanchimay a l s gravin v .Megen: 1584-1587. -De S t a t e n der Groninger Ommelanden: 1584-1 585 -De s t a d Gorinchem, a l s heer van Arkel: 1583-1591 Er ontstond a l keel vlug n a i j v e r b i j de S t a t e n van Holland; mali ontkende weliswaar n i e t het muntrecht van de Gorcumse c l i ë n t e n , maar vond het n i e t geoorloofd dat d i t muntrecht binnen hun gebied werd uitgeoefend t e n
,
,
.nadele van de eigen munt te Dordrecht. Daarnaast
vormde de steeds slechter wordende kwaliteit een
bedreiging voor het geldwezen in het algemeen.Geen
van de munten vermeldde, dat zij te Gorcwn geslagen was.
MUNTMEESTERS
Hendrik van Velthuysen was de eerste; in 1576 was hij
al muntmeester te Batenburg geweest, in 1579 werd hij
door de Staten van de Ommelanden voor vier jaar aan-
gesteld tot muntmeester te Appingedam. Door he& verc
raad van Rennenberg kwam aan die muntslag al in 1580
een einde. Van Velthuysen overleed in 1584 en werd o p
gevolgd door zijn weduwe Anna van Wissel. Het geknoei
nam nu zo sterk toe, dat zij al spoedig vervangen werd
door Adriaan van Meerlant, die meer bevoegdheden kreeg
dan zijn voorgangers en beter bekend stond dan deze.
Tijdens zijn periode als muntmeester werden hier ter
stede voor het eerst munten geslagen voor de gravin van
Megen en voor de Staten van de Groninger Ommelanden.
De Gorcwnse magistraat stelde nu ook muntgezellen aan,
waaronder weer de eigenlijke munters stonden.
Ommelander zilveren daalder, vóór en keerzijde.
rnTSOORTEDJ
Don Antonio: Rozenobels ( gouden rmnten van Britse 00% sprong),testons. Ommelanden : Daalders, valse rozenobels en dukaten. Gr.v. Megen: Rijksdaalders, nobels, kruisdaalders en plakken( zilveren stuivers). Gorinchem : Rozenobels ( met wapen van Arkel) ,koperen duiten( 1590, echter niet met jaartal).
De inleider verlevendigde zljn betoog met allerlei
details. In het kader van dit verslag is het niet
mogelijk daar nadere bijzonderheden over te verschaffen.
Er zijn ook stempels bewaard gebleven, gebruikt voor
de vervaardiging van Overijselse rijksdaalders en
Brunswijkse lichttalers, zonder dat de munten ooit
zelf zijn aangetroffen.
VERZJCT TEGEN DE GORCUMSE MUNTSLAG
Behalve voor genoemde ballingen werden er door het
Gorcumse muntpersoneel oog vele nabootsingen- lees
vervalsingen- van diverse buitenlandse munten gesla,
gen.
Hoewel de Staten van Holland zich van de aanvang in
1583 fel verzet hadden tegen de Gorcumse muntslag,
duurde het toch geruime tijd voordat men kans zag er
iets tegen te doen. Bij plakkaat van 4 augustus 1586
werden de Gorcumse munten uitgesloten als wettig be-
taalmiddel, maar men stoorde er zich niet of nauwelijks
aan;in 1590 verschenen zelfs duiten met de aanduiding
"GORC IN HOLL", dus voor het eerst met de stadsnaam
erop.
Tenslotte besloot de Gorcumse stadsregering op 20 fe-
bruari 1591- na jarenlange verwikkelingen- de munt te
sluiten.
Wie meer over de muntslag te Gorinchem wil weten kan
daarvoor onderstaande literatuur raadplegen(keuze) : -R. Chalon, Don Antonio, roi de Portugal, son histoire et son monnaies. RBN 4.6 (1868)27-59. -H.O.van Feith, Het muntregt der Ommelanden. Bijdrage tot de geschiedenis der Vaderlandsche munten.Gronin-
gen, 1857.
-H. Enno van Gelder, De muntslag te Gorinchem.De Geu-
zenpenning 21 (1971)51-55 e er drukt in JMg 67(1980)221-
227.
-H. Enno van Gelder, Het Groningse muntwezen,1560-1649.
JMp 420955 )95-98-
-L.M. Rollin Coucperque, La monnaie de roi Antoine de Portugal B Gorinchem. Amsterdam, 1903. -A. Schulman, Heeft Leicester rozenobels te Gorinchem gemunt ?. JMP (1930) 84-86.
48
+A. Schulman, Een contramerk(klop)van Riga op een ozenobel door de stad Gorinchem geslagen met tiel en wapen van den heer van Arkel. JMP 17(1930) 1-83 -m. Schulman, De muntstempels der Munt te Gorinchem aanwezig in het Museum Oud-Gorcum. JMP 4(1917)41-73. -M. Schulman, De Muntstempels der Munt te Gorinchem. JMP 5(1918) 78-81. -M. Schulman, De munten van de Ommelanden, 1579-1591. JMP 2(1915)129-181. -M. Schulman, De Brunswijkse daalder te Gorinchem geslagen. JMP 7(1920)26-28. -M.Schulman, Zeldzame Nederlandsche munten,II:Twee onbeschreven gouden munten voor Marie van Brimeu, princes van Chimay, gravin van Megen, door haar muntmeester Johan van Everdingen te Gorinchem geslagen(15851587) JMP 26(1939)77-82
afkortingen:
JMP
Jaarboek van het Koninklijk Nederlands Genootschap voor Munt- en Penningkunde.Amsterdam, 1914-heden.
RBN Revue Belge de Numismatiwe/ Revue Numismatique Belge. Brussel.
"DIT IS I N BETHLEHEM
"
VARIA
C. de Ruiter, v o o r z i t t e r beheerscommissie museum " D i t i s i n Bethleheml'
De expositie " Groeten u i t Gorinchem" ( gehouden van 25 augustus t / m 11 november 1984 )droeg voor de leden van "Oud-Gorcwn" een bijzonder karakt e r , omdat deze t entoons t e l l i n g werd georganiseerd t e r gelegenheid van het 75j a r i g bestaan van onze vereniging. De t e n t o o n s t e l l i n g omvatte n i e t minder dan 948 per s t r a a t gerargschikte oude prentbriefkaarten, waarvan e r hierboven één i s afgedrukt. De ansichten waren afkomstig u i t de g r o o t s t e verzameling i n Gorinchem op d i t gebied, n l . d i e van H. P h i e l i x Jr. d i e i n t o t a a l meer dan 3000 oude prentb r i e f k a a t e n van Gorinchem b e z i t . De expositie t r o k 1063 bezoekers. A l s b l i j k van waardeling voor z i j n spontane medewerking aan de expositie v Groeten u i t Gorinchem", ontving de heer P h i e l i x namens "Oud-Gorcum" u i t handen van s e c r e t a , r i s mevr. W.Kreukniet -den Hertog het mooiste w d t een
.rasverzamelaar maar kan krijgen: een oude prentbriefkaart d i e nog aan z i j n c o l l e c t i e ontbrak ( z i e f o t o hierboven)
.
Op 1 december 1984 werd door burgemeester L. Vleggeert de expositie "In Bethlehems s t a l " geopend. Deze tent o o n s t e l l i n g , d i e wonderwel a a n s l u i t op de naam van het museum, i s de meest succesvolle sinds de heropening van " D i t i s i n Bethlehem" i n september 1982. Alle records werden gebroken op 2e kerstdag, toen 449 toegangskaartjes over de b a l i e gingen. "In Bethlehems s t a l n duurde t / m 13 januari en omvatte een schitterende c o l l e c t i e kerstgroepen, tegeltableaus, doopschelpen, prenten, gravures, s c h i l d e r i j e n en andere oude voorwerpen d i e betrekking hebben op het geboorteverhaal van Christus, verzameld door de Amsterdamse kunst.schilder/ p o r t r e t t i s t Clemens Merkelbach van Enkhuizen. 51
Op de foto hieronder zien we rechts de heer Merkelbach
en links de heer H.C. h i j t , lid van de beheerscommissie
en onvermoeibaar organisator van de tentoonstellingen in
"Dit is in Bethlehem". De foto werd gemaakt tijdens de
opening.
Het bezoek aan de expositie "In Bethlehems stal" werd
zeer gestimuleerd door de overweldigende publiciteit, die de tentoonstelling ten deel viel in kranten, weekbladen, tijdschriften, maar ook op radio en T.V. Op de foto op de volgende pagina is verslaggeefster Margot Hopmans in het museum aan het werk voor een r e portage in het KRO-programma w Sporen in het achterland", die op 25 december op Hilversum I1 werd uitgezonden.
KF'OSITIEAGENDA VOOR KET EERSTE HALFJAAR 1985
5 januari t/m 17 maart: LACHEN MAG NOG STEEDS (150 Europese cartoons) _
3 maart
t/m 26 mei
: ANTIEKE POPPEN EN POP-
PrnHuIZrn
15 juni
t/m 25 aug. : 100 JAAR SPOOR(t .g.v.het 100-jarig bestaan van de lijn Dordrecht-Geldermalsen.
Tijdens de vergadering van de beheerscommissie vari
het museum op 18 september 1984 nam secretaris mr.
W.L.J.Voogt afscheid wegens het aanvaarden van een
fulltime baan aan de Universiteit van Utrecht.De be-
heerscommissie, en daarmee tevens ltûud-Gorcumtl,
is de
heer Voog-t veel dank verschuldigd, daar hij zich van
meet af aan voor het "museum-nieuwe stijlnheeft inge-
zet en zich daarbij een uitstekend bestuurder en secre.
taris toonde.1nmiddels is in de vacature voorzien door
mevr.H.J.Looyen, die namens de Culturele Raad in de ver-
gadering van december 1984 door de gemeenteraad met al-
gemene stemmen is benoemd.
Op de afscheidsfoto van links naar rechts:C.A.Vogel (lid) mevr .A.BO~(medewerkster Bureau Welzijn van de gemeente) . W. Kreukniet-den ~ertog(2e voorzitter) ,R. Kresaner(beheerder/conservator) W.L. J.Voogt ( de scheidende secretaris ) C .de ~uiter(voorzitter), H.C.hi jt (2e secretaris) en A. J. Busch( adviseur). Afwezig waren op dat moment de leden N.Mooiman-Slob en
M. Salet en adviseur M. Lestraden.
,
,
,
Sinds okt ober 1984 s t a a t de g e v e l van " D i t i s i n Bethleheml' i n de s t e i g e r s .Het beeldhouwwerk was e r n l . zo s l e c h t aan t o e , dat r e s t a u r a t i e dringend noodzakel i j k bleek t e z i j n . De gemeent eraad heeft voor d i t karwei ca. f . 50.000,- uitgetrokken. Het werk wordt uitgevoerd door de AmersfooTtse beeldhouwer A.M.Mooy (op de f o t o hiernaast dnik bez i g met de r e s t a u r a t i e ) d i e o. a . heeft gewerkt aan de Sint Jan i n Den Bosch, het oude stadhuis i n Deventer en het p a l e i s Het Loo i n Apeldoorn.De restaurat i e d i e vermoedelijk i n f e b r u a r i 1985 gereed z a l z i j n , wordt begeleid door de Rijksdienst voor de Mon.wentenzorg i n Zeist. Tijdens de restauratiewerkzaamhed.en b l i j f t het museum gewoon toegankelijk
Zonder de inzet van vele enthousiaste v r i j w i l l i g e mede werK ( s t ) e r s zou het museum n i e t kunnen funktioneren als t hanis het geval is. "Oud-Gorcum" i s dan ook dankbaar voor het vele werk dat belangeloos door hen wordt verricht.De C,& u op de volgende pagina, i s genomen door beheerder/conv a t o r R. Kreszner op 28 augustus 1984 t i j d e n s een gel i g e b i j eenkomst met a l l e medewerkers.
Van links naar rechts:
J. Phielix-Kerkhof, A.J.Nijdam-van Hof, M.P.Doeser,
W.KreUkniet-den Hertog, E.N.de Graaff-Verdegaa1,A.W.
Finkenflugel-Bungeners, R.S.Los-ûterdoom, M.Gelderblom-
Spijker, E.Blom-ûverbosch, A.C. van Ande1.de Bruijn,
H. Blom, M. Deijs-Ketting, J.H.Deijs, H.Finkenfluge1,
E.Willemstein-Hent enaar, A. W .A.van Ede-v.d.St el, L.F.
v.d. Pol, J.Vermeulen-Mol, C.A. Vogel, W.c.somherNelisse, J.J. de Kok, J.J.Hoftijzer-Wats, C.de Ruiter en W. Westerlaken. Op de bijeenkomst waren afwezig de medewerksters? A.Blaauw-v-d-Pijl, M.BloembergerirKeyser,P. HerrewijnRuiten, M.L. Kruijt, A. Lindeboom-Venhuizen, A.NeumanWennekes, M.Oosthoek-de Booij, C.A. de Vries-Adriaans en E.M.M. van Gulik-Peper.
OPENINGSTIJDEN
Dit is in Bethlehem ( tel. 32821 ) is geopend woensdag t/m zondag van 14.00 tot 17.O0 uur. Voor groepen vanaf tien personen is het- na afspraakmogelijk museum en expositie buiten de normale openingstijden te bezoeken. Bovendien geldt dan een reductie op de toegangsprijs. Al veel verenigingen, clubs, scholen e.d. hebben van deze mogelijkheid gebruik gemaakt. Zonodig wordt, zonder dat hiervoor kosten in rekening worden gebracht, een rondleid(st) er beschikbaar gesteld die deskundig tekst en uitleg kan verschaffen. TIP toegangsprijs bedraagt f. 2,- per persoon; tot 12 ar en vanaf 65 jaar f. 1,50 terwijl leden van .zevereniging en houders van een CJP of Museumkaart atis toegang hebben. gratis toegang voor de leden van "Oud-Gorcum" is
.erigensvan persoonlijke aard en gebonden aan de naam
e op de lidmaatschapskaart is vermeld.
,
t VERGEET m T MUSRTMFONDS NIET
De gemeente Gorinchem stelt jaarlijks een fiks bedrag beschikbaar om de exploitatiekosten van het museum te dekken. Geld voor noodzakelijke restauraties en nieuwe aankopen valt daar echter niet onder. Het door llûud-Gorcwnll in het leven geroepen fonds voor restauraties en aankopen kan daarom uw steun niet ontberen. Uw bijdrage is hartelijk welkom op rekening m. 44.79.73.37 1 bij de AMRû-bank t .n.v. "Fonds Restaur+
ties en Aankopen.
a
i
BRIEF TER GELEGENHEID VAN HES JUBILEUM Rotterdam, 22-8-1984 Geacht bestuur en leden van de Historische Vereniging Oud-Go rcum
,
Naar aanleiding van uw 75-jarig jubileum kom i k u van h a r t e f e l i c i t e r e n met deze mijlpaal. I k hoop dat e r nog v e l e mijlpalen mogen volgen. Graag had i k persoonlijk m'n f e l i c i t a t i e s willen overbrengen, maar 't warme weer en lichamelijke gesteldheid gaan n i e t samen en nopen mij t o t v e e l r u s t . A l s dochter van een e r e l i d had i k graag enige oude herinneringen opgehaald; dat w i l i k nu toch nog op papier do en. A l s kind werd i k a l vroeg een trouwe bezoeker van het museum en kende i k de rondleiding a l vlug u i t m'n hoofd. Klapstukken waren toen de klok d i e prompt een t i k kreeg, de Dalempoort en ' t roeibootje vond i k schitterend. De f a m i l i e Naumann heb i k goed gekend. Jammer dat u over d i e t i j d eens n i e t gesproken hebt met mevr.Schmid-Sterk, d i e behalve 'twoonhuis ook t museum schoonhield. * t Glom en blonk je tegen en volgens oud Hollands schoonheidsideaal w a s z e l f s t koper blinkend gepoetst. Verder de heer en mesTr.v. Kampen n i e t t e vergeten.Deze st+ t i g , d e f t i g e mensen pasten precies b i j het musern.Heel w a t kopjes thee en g l a a s j e s limonade werden me toebedeeld. t museum voor ' t ondergedoken koper I n de oorlog werd en andere oudheden een toevluchtsoord. De oude schuilp l a a t s werd weer een echte s c h u i l p l a a t s en men h i e l d e r wat mooie stukken aan over zoals een doofpot en twee speeldozen.We kregen daarna de e e r s t e tentoonstellingen en z e l f s met een spandoek over de s t r a a t naar de Gruyter. t s Avonds w a s i n de vacantisfeesten t museum open en met v e e l v r i j w i l l i g e r s werd de surveillance v e r r i c h t . Vergeet ook n i e t de S t a t entocht en waarbi j t museum a l s stempellokaal diende: gezellige dagen, maar erg lang,van ca.5 uur t o t 9 uur 1s avonds. Privérondleidingen mocht i k vaak geven, want Pa kon n i e t overal voor van 'kantoor weg.
'
58
f t Grootste vertrouwen genoot i k a l s de porcelein- ' k a s t moest worden schoongemaakt en dan de schoonmaakploeg i n f t voorjaar met de dames van ' t U.V.V. Vaak heb i k ~ o k de heer Bossong vervangen t i j d e n s vacantie of ziektedagen. Toen i k Gorcum v e r l i e t en op m'n v r i j e dagen t h u i s kwam, was een p r a a t j e met de heer Bossong e r zeker b i j . I k i n t e r e s s e e r me nog steeds voor 't wel en wee van Oud-Gorcum en f t museum. Helaas heb i k 't na de r e s t a u r a t i e nog n i e t gezien. De trappen z i j n voor mij een groot struikelblok. I k hoop dat u Zaterdag een f i j n e dag z u l t hebben en geef u a l l e n m'n h a r t e l i j k e groeten. o gacht end, .a van Hoog
Opname van de schouw op de begane grond i n het museum " D i t i s i n Bethlehem" v66r de r e s t a u r a t i e .
BEDANKBRIEF AAN DE LEDEN Zeer geacht e geefster/ gever, Nu de feestelijkheden t e r gelegenheid van het 75jarig bestaan van de Historische Vereniging "OudG o r c d achter de rug zijn, i s het ons een grote behoefte u allen t en zeerst e t e bedanken voor uw bijdrage i n het jubileurnfonds van onze vereniging. Zoals u wellicht reeds hebt vernomen, i s d i t fonds mede door uw gaven gegroeid t o t een bedrag van f . 6695,- en dus geworden t o t een fonds, waarmee wij niet alleen de door "Oud-Gorcwn" gestelde doelen ' ( t e weten de restauratie van twee ramen van het i n 1866 afgebroken Gasthuis en van een vlag u i t 1813) kunnen verwezenlijken, maar voorts zal kunnen d i s nen t o t verdere restauratie en / of aankoop van voor Gorcm belangrijke objecten. flûud-Gorcwn" i s u t e n zeerste dankbaar voor uw gaven. met de meeste hoogachting, H.G. Joosten, voorzitter W. Ii-reukniet- den Hertog, secretaris G. Nieuwenhuis, penningmeester. JUBILEUMUITGAVE
"
GORINCHEM VAN TOEN EN !THANS
"
E r z i j n nog exemplaren van het jubileumboek "Gorin-
chem van toen en thans" t e best ellen b i j het secre-
tariaat: Vlietlaan 14, 4205 AR Gorinchem, t e l . nr.
01830-22398.
Het boek, uitgegeven t e r gelegenheid van het 75-jarig
bestaan van "Oud-Gorcwn"geeft op de ene bladzijde een
s i t u a t i e i n Gorcum van 75 jaar geleden weer, t e r w i j l
u op de bladzijde ernaast dezelfde s i t u a t i e aantreft,
m a a r nu zoals z i j i n 1984 is.
Voor leden die buiten Gorcm wonen kan, na bestelling,
een exemplaar psr post worden toegezonden.
met vriendelijke groet, W. Ii-reukniet- den Hertog, secretaris.
Twee bladzijden uit w GORINCHEM VAN TOEN EN THANS" Stadsbeelden van l909 en 1984, samengesteld door '.Busch(~oto~shieronderi.p.v.naastelkaar) n
I... was Gorinchem een garnizoensplaats. De Willemskaztxne, de Smakheulkazerne en de Citadelkazerne stonden diclnt bij elkaar. De oudste was de hier afgebeelde Willem:skazerne, daterend uit 1826. Op de appGlplaats staan mil:itairen aangetreden. ~
m Thalis... biedt het Kazerneplein een geheel ander beeld. Het garnizoen vertrok in 1967 en twee jaar later wachtte de Willemskazerne de slopershamer.De militaire comma:ndo's en de geluiden van exercerende soldaten zijn verst' omd. Het grote plein doet dienst als parkeerterrein or auto's.
61
>
NIEUWE LEDEN IN 1984
De heer en mevr. F. van Acquoy-Zaanen, G.J. Addens,
boekh. Van Baalen,G.B.Bastmeijer,A.W. Blaauw-v.d.Pijk,
E.Bokma,H. Bras-de Jong, E.Broekhoven-v. Veen, W. Bronk-
horst, G. Bruinsma, E.W. Bueninck, L. Cohen- Bult,P.A.
Dieleman, H.A. Doeser- Kools, J.G. Dorrepaal, W. v. Dorst,
M. v. Dijk, C.C.M. v. Eeden- Schepers,W.G.J. v.Genderen,
C. v. d. Giessen, mevr. Graafland, G.C. Groenenberg, J.
de Grunt, A.M. Gijsen- Mik, R.J.A. Hartman, C. Hereijgens,
D.G. Heskamp- Verbeek, J.J. Hoftijzer- Wats, de heer en
mevr.Hols-Spits, drs. M. de Hoog, E. Hoogendijk-de Gier,
dr. W.A.R. Huijbers, J.W. Imhoff-v.d. Heul, H.J. Iddekin-
ge, R. de Jong, H.A. Kassies, J.J. Kasander- Veen, F.V.
Keekem, R.W. v.d. Kop, R. Kreszner, F. v. Linstee, J.M.
v.d. Maale, P. de Man, J. Marcelis, C.F. v. Mill, P. Mo-
lenaar- v. Driel, A,J. Monster, H.J. v. Mourik, H. J. Nau-
tal H. de Noo, A.C.G.J. v. Oort, F.J. v. Oosterhout, Open-
bare Bibliotheek, J. Overgauw, dr. J.H. Pannekoek, S.J.
Pel- de Haan, H. Phielix, W. v.d. Poel, G. v. Raaij,B.J.
M.C. v.d. Reek, M. de Ridder- Mik, C. Rietveld, J.A. Ro-
mijn, D. Schaap, J. Sornmer, C.L. Sterk-Overgauw, N.J.To1,
C. den Toom, C. v. Tricht, J. Veldhuizen, N. Verbeek,
M.A. Vervoorn-van Heukelwn, A. Visch-v. Wingerden, L. Vleggeert, C.W. van der Vos, Th. de Vries, J.J. Waltheer, P.H.Wats, J. Werkman, T. Werkman, J. Wieland, J. van t Wout, W.J.C. van -E Wout, M.B. Zantvoort,*J.Zoulfoukaridis.
Gaarne verzoek ik u, ter voorkoming van de hoge incassokosten, de door u verschuldigde contributie voor het jaar 1985 (minimumcontributie f. 20,- per jaar) over te maken op de bankrekening van de Historische Vereniging "OudGorcwn" bij de AMRO-bank te Gorinchem, nr.47.22.64.761 (postgironummer van de bank: 2900).
N.B. Per l maart a.s. zal de vereniging eveneens beschikken over een postgironummer. Dit luidt: 5593243 (t .n.v. penningmeester vOud.-Gorcwn" te ~orinchem) De contributie zal dan, indien gewenst, per acceptgiro geind worden.
.
.
G Nieuwenhuis, penningmeester 62
net bestuur was op 1 januari 1984 als volgt samengesteld: : ir. H.G. Joosten voorzitter : W. Kreukniet- den Hertog secretaris penningmeester : G. Nieuwenhuis leden : B. van Beuzekom, A.J. Busch, W. Dekker, M.Gelderblom- Spijker, H.C. h i j t , H. A. de Kok, C. de Ruiter, drs. H.M. den Uijl en M.C.W. Veen. Aftredend waren: ir. H.G. Joosten, H.A. de Kok, H.C. Kruijt en drs. H.M. den Uijl. Allen werden herkozen. Het jaarprogramma zag er als volgt uit:
februari
: Algemene ledenvergadering in dien-
stencentrum "De Bogerd" .Na de pauze vertoonde de heer J.C. van Cleef dia's over Gorcum en de ramen van de voormalige R.K. Kerk in de Haarstraat. 15 februari
maart
19 april
-19 mei
: Lezing met dia?s door prof .dr.L.P.
Louwe Kooijmans over" De eerste Hollanders en archeologische vondsten uit het stenen tijdperk in de Alblasserwaardv. : Lezing met dia's over "De geschiedenis van de bedijkingen in de A1blasserwaard" door S.van Harten, dijkgraaf : Lezing met dia' s over "Amersfoort, de stad en het museumw door drs. B.G. J.Elias, directeur van het museum "Flehite" : Excursie naar Arnersfoort.'~ Morgens rondleiding door de stad, verzorgd door twee gastvrouwen van de V.V.V. Na de middag rondleiding door het
.
.
mei
juni 25 augustus
12 september
museum "Flehite". Aantal deelnemers : 47. : Een brief naar a l l e leden,synipathisanten en het bedrijfsleven om een bijdrage t e vragen voor een waardige herdenking van het 75- jarig bestaan van de vereniging. Voorgesteld werd om u i t de opbm-ngst twee objecten u i t de c o l l e c t i e van "Oud-Gorcum" t e re+ taureren nl. de l7e eeuwse ramen u i t het Gasthuis en een f r a a i e vlag u i t de Franse t i j d . : I n a l l e p l a a t s e l i j k e kranten vescheen een axtikel over het jubileum van wOud-Gorcum" op 20 augustus. : Receptie i n de Nieuwe Doelen t.g.v. het 75-jarig bestaan der vereniging. Aansluitend was e r gelegenheid de j u i s t geopende t entoonst e1ling"Groet e n u i t Gorinchem" i n het museum t e bezichtigen.Deze expositie werd georganiseerd door de beheerscommissie van het museum t.g.v. het jubileum van nOud-Gorcum". De receptie werd door 81 personen bezocht. : Feestelijke avond i n de foyer van de Nieuwe Doelen. Lezing door voorzitt e r H.G.Joosten overn 75 jaar OudGorcum" .Na de pauze: optreden van de cabaretgroep "Aauwe Gurken" met sketches over Gorcum onder de t i t e l : "Samen Honderd" Tot s l o t . bood de voorzitter de eerc s t e exemplaren van de jubileumuitgave ,"Gorinchem van t oen en thans", aan. Deze eer v i e l t e beurt aan de auteur, A.J. Busch; de uitgever, J.J.W.Snep en de fotograaf, F.Kehrer. Ledenprijs f . 15,-;voor niet-leden f . 25,-. Aanwezig 156 personen.
.
64
en
15 september: r rader ie i n de b i n n e n s t a van Gorinchem, waaraan ook door "Oud-Gorcwn" werd deelgenomen. De kraam voor het museum werd wisselend door bestuursleden verzorgd.Vee1 boekjes werden verkocht en 14 nieuwe leden meldden zich
aan.
18 oktober
1 november
: Lezing met d i a t s door de heer A.I. J.M. Schellart over "Paleizen en kast elen van de Oranjet s i n Nederland :' : Lezing met d i a ' s door de heer A.A. J. Scheffers, conservator van s Rijksmunt over "Het Gorcwnse munthuis gezien i n het l i c h t van * s Rijksmunt Utrecht".
Op 18 januari verscheen het e e r s t e nummer van "OudGorcum Varia1', gevolgd door het tweede nummer i n auustus, enkele weken voor de v i e r i n g van het jubileum. n het afgelopen jaar werd zes maal door het bestuur
ergaderd; het dagelijks bestuur vergaderde v i e r maal. Namens llOud-Gorcwnllhadden z i t t i n g i n de beheerscomissie van het museum: C. de Ruiter, v o o r z i t t e r W. Kreukniet-den Hertog, vice-voorzitter H.C. b i j t , plv. s e c r e t a r i s .
Gorinchem, december 1984
W. Kreukniet-den Hertog
AGENDA ALGEMENE LEDENVERGADERING
18 februari 1985
1. Opening door de voorzitter
2. Vaststellen van de notulen van de algemene ver-
gadering van 2 februari 1984
3. Verslag van de secretaris( zie elders in dit nummer van "Oud-Gorcum Variat1)
4. Financieel overzicht door de penningmeester
5. Verslag over de financiën van het jubileumfonds
door de pennimeester
6. Vaststellen van de rekening over 1984 en de be-
groting over 1985
7. Financieel overzicht fonds voor aankopen en restau-
ratie
8. Verslag kascommissie
9. Verkiezing kascommissie 10. Bestuursverkiezing.
Aftredend zijn: ir. H.G. Joosten, voorzitter
G. Nieuwenhuis, penningmeester
M. Gelderblom- Spijker
W. Deldcer
H.C. M i j t
M.C.W. Veen.
Voorstel nieuwe bestuursleden:
H.C.P. Bloembergen als vocrtitter
L. Vleggeert als vice-voorzitter
H. Blom als penningmeester
C.A. de Vries-Adriaans als lid.
11. Museum
12. Verslag werkzaamheden sektie historie van de Cul-
turele Raad
13. Wat verder ter tafel komt
14. Rondvraag
15. Sluiting.
W. Kreukniet-den Hertog, secr.
Oproep aan genealogen.
.....................
De werkgroep "Genealogie" van de historische ver-
eniging "Binnenwaard" zoekt contact met leden van
historische verenigingen, die genealogisch onder-
zoek doen of dat willen gaan doen.
Binnen onze werkgroep zijn al hele takken van fa-
milies aan elkaar doorgegeven, met elkaar verge-
leken en aangevuld met, al dan niet toevallig, ge-
vonden bijzonderheden. Met uitwisseling van gege-
vens is veel nodeloos gezoek te voorkomen.
Wij zoeken niet alleen personen, die interesse
hebben voor uitwisseling van gegevens, maar tevens
personen, die bereid zijn gezamenlijk te bezien op
welke wijze verzamelde gegevens kunnen worden opge-
slagen; zo mogelijk in een "Streekarchief".
ia deze publicatie in de bladen van de vereni-
ingen, die deelnemen aan het regionaal overleg van
istorische verenigingen in de Alblasserwaard en de
~jfheerenlanden,willen wij graag het volgende van
weten:
1. Doet u familie-onderzoek?
2. Heeft u gegevens om ter beschikking te stellen?
3. Naar welke personen of families zoekt u nog, of
gaat uw interesse uit?
4. Heeft u informatiebronnen of kunt u anderen ver-
wijzen? (b.v. de H.V. Alblasserdam heeft de trouw-
boeken van vóór 1700 betreffende de ~lblasserwaard).
5. Sent u bereid om mee te werken aan een opzet Voor
het centraal opslaan van gegevens?
?
antwoorden op bovenstaande vragen kunt u zenden - Rouwert Boer,
Kerkweg 6, 2974 LH Brandwijk.
m: Mw. C.E. Tukker
Telefonisch kunt u met vragen of suggesties terecht bij : Bep Tukker Rouwert Boer, 01844 - 1448, of bij Aantje de Wit - de Groot, 01831 - 2091-
-
67
- Van de redaktie
Pag. 3
- Agenda komende &tiviteiten - 75 Jaar Oud-Gorcm door H.G. Joosten, voorzitter - Twee gerestaureerde objecten door P.J. Busch, archivaris van Gorinchem
- Schipper-predikant Cornelis Corstensz door Be& Stamkot - Het Gorcwnse munthuis gezien in het -
-
licht van 's Rijksmunt Utrecht Samenvatting door Bas van Beuzekom van lezing gehouden door A.A.J. Scheffers, conservator van * s Rijksmunt
Dit is in Bethlehem" Varia door C. de Ruiter, voorzitter beheerscommissie museum " Dit is in Bethlehem Brief van mevrouw Van Hoogdalem v
- Bedasikbrief aan de leden Verkoop jubileumuitgave - Gorinohem van toen en thzns - Nieuwe leden in 1984
" Pag. 58 pag. 60
Mededeling van de penningmeester
- Jaarverslag 1984 - Agenda algemene ledenvergadering - Oproep aan genealogen - Inhoudsopgave
page 63 pag. 66 Pag. 67 pag. 68
Lay-out en typewerk: Bas van Beuzekom
Druk: ~dministratiefCentrum, Schelluinsevliet 17-19,
Gobrinchem.
