Bron: Pater, B. de (red) (2009) West-Europa. Hoofdlijnen van geografie en ruimtelijke planning. Assen/Utrecht: Van Gorcum/Geoperspectief. Auteur: Jos Bierbooms
142
Het nieuwe centrum van Liverpool (Liverpool One) plus een deel van de oude havengebieden (Docks). Foto’s Stan Geertman. Kader 5.5 Muziek en voetbal vormen volkscultuur in Liverpool en Manchester Net als bijna alle traditionele industriesteden in Europa zijn Manchester en Liverpool de afgelopen decennia door diepe dalen gegaan. En nog steeds zijn er veel inspanningen nodig om de steden overeind te houden. Een deel van die inspanningen richt zich op toeristen. Om die aan te trekken, maakt de marketing gebruik van de lokale muziekgeschiedenis. Vooral Liverpool is wereldberoemd als hoofdstad van de popmuziek; ze staat in het Guinness Book of Records op de eerste plaats met 53 nummer 1-noteringen in Engeland. De stad heeft een eigen sound voortgebracht: de Merseybeat. De verklaring voor deze muzikale koppositie wordt gezocht in de locatie en ontwikkeling van Liverpool als havenstad. Hier vond een samensmelting plaats van Ierse en Welshe invloeden, niet alleen qua muziek maar ook qua muziekcultuur, met Amerikaanse soul, rock en blues. Liverpool stond al in de 19e eeuw bekend als “the Singing City”. Generaties Ierse (en Welshe) migranten brachten de overtuiging mee dat zingen bij het leven hoort als eten en slapen. Ze zorgden ervoor dat er een zeer levendige zangcultuur ontstond in pubs, theaters en op straat. In de twintigste eeuw versmolt deze volkszangcultuur met Amerikaanse invloeden die zeelieden meebrachten. Uit deze samensmelting ontstond uiteindelijk een zinderende muziekcultuur, waarvan The Beatles de belangrijkste representant waren. De Merseybeat (drum, guitaren, keyboard, goed in het gehoor liggend, apolitiek van karakter) kwam op aan het einde van de jaren vijftig en verdween rond 1970 als toonaangevende muziekstijl van het podium, maar heeft de stad nooit helemaal verlaten. Ook nu nog kent Liverpool een levendige muziekscene met veel optredens in kleine zaaltjes en pubs en ook nu is de muzikale hoofdstroom sterk geënt op de Merseybeat. Dankzij de Beatles trekt de stad muziektoeristen. Liverpool probeert dit te stimuleren door de historische plaatsen waar optredens plaatsvonden op te knappen. Zo is het wijkje rond Mathew Street, waar de Beatles optraden, een toeristische trekpleister geworden. Het muziektoerisme brengt ongeveer 20 miljoen pond per jaar in het laatje.
143
Gentrification in Ancoats, Manchester: in de oude fabriek komen appartementen; rechts rug-aanrugwoningen. Manchester kent een heel andere muziekcultuur. Het is de stad van de punk en de new wave beweging. Dit waren sterk antimaatschappelijke muzikale stromingen, die Manchester de bijnaam ‘Madchester’ bezorgden. De beweging ontstond eind jaren zeventig, ten tijde van de economische crisis die de stad teisterde. De stad kende een werkloosheid van meer dan 20 procent in 1986. Onder jongeren lag dit aandeel nog beduidend hoger. De leegstand, het sociaal-economische klimaat, plus de aanwezigheid van creatieve persoonlijkheden, zowel in de muzikale als in de organisatorische sfeer, zorgden ervoor dat ‘Madchester’ wereldfaam verwierf. De stad werd eind jaren tachtig, toen de punkbeweging was uitgeraasd, hoofdstad van het house circuit (met als legendarisch middelpunt de Hacienda club). In een stad met massale werkloosheid en veel leegstaande gebouwen was het klimaat voor deze soorten van muzikale en maatschappelijke protesten ideaal. In Manchester bestaat een licht anarchistische muziekindustrie, die ook nu nog aanwezig is in de vorm van de vele onafhankelijke productiebedrijfjes die de zogenaamde ‘Indie’ muziek produceren. De meeste van deze bedrijfjes liggen in het Northern Quarter, een gedeelte van de binnenstad waar gentrification (nog) afwezig is. Dit komt mede omdat gentrification zich slecht verdraagt met het gemeentelijk beleid vanaf de jaren negentig om de reputatie van de stad (en van het Northern Quarter in het bijzonder) als centrum van onafhankelijke muziekproductie en concerten te bevorderen. Liverpudlians
De muziek is niet alleen een bestanddeel van de reputatie die beide steden hebben opgebouwd in de buitenwereld, ze vormt en steunt ook het zelfbeeld. Liverpudlians, ook wel bekend als scousers, zijn trots op hun eigen cultuur, die voortkomt uit een mengeling van
144
Angelsaksische en Keltische invloeden. Die Keltische invoeden komen vooral van de Ierse inwoners van de stad. In 1841 waren 43 duizend inwoners van Liverpool (17% van de bevolking) van Ierse afkomst. Dat aantal nam na de Great Famine van 1848-49 (toen de aardappeloogst in Ierland mislukte en massaal honger werd geleden) nog sterk toe. Opvallend is dat er vrijwel evenveel katholieke als protestantse Ieren in Liverpool verblijven. De menging van Ierse, Welshe, Schotse culturele invloeden met de Engelse cultuur geven de Liverpudlians hun eigen dialect, het scouse en hun karakter. Ze staan bekend om hun hartelijkheid, humor, muzikaliteit, maar ook om hun radicalisme en agressiviteit. Die laatste twee eigenschappen worden toegeschreven aan de zeer onzekere sociaal-economische positie van de (haven)arbeiders in de 19de en 20ste eeuw, die vaak op contractbasis werkten en zich al vroeg organiseerden. De Liverpudlians staan bekend om hun neiging hun zaken zelf te (willen) regelen. Zo nemen zij een onafhankelijke positie ten opzichte van de landelijke bonden. Deze syndicalistische tendens leidde tot grote, wilde stakingen in de twintigste eeuw en zelfs tot een links-radicaal gemeentebestuur in de jaren tachtig, dat een verbeten strijd leverde met de nationale regering. De links-radicalen wilden door grote sociale projecten te financieren de armste inwoners van dienst zijn, terwijl de nationale overheid privatisering en terugdringen van overheidssteun voorstond. Het conflict leidde in 1986 bijna tot het faillissement van de stad. Deze cultuur van opstandigheid heeft geleid tot een negatief imago van Liverpool binnen Engeland. Was Liverpool in de jaren zestig voor de media nog de Beat-City, in de crisisjaren daarna werd gesproken van de Beaten City, terwijl in de jaren negentig het vermeende zelfbeklag van de Liverpudlians over de sociaal-economische situatie leidde tot Self-Pity City. In het buitenland overheerst echter het positieve beeld van Liverpool, gestoeld op de muzikale traditie en op de voetbalsuccessen. Mancunians
Ook Manchester kent een lange geschiedenis van strijd tegen gezag De spectaculaire bevolkingsgroei (van 70.000 zielen in 1801 tot 1,4 miljoen inwoners in 1900) en de beroerde omstandigheden van de arbeiders zorgden keer op keer voor aanvaringen met het gezag, temeer daar de bestuurlijke ontwikkeling en controle achterbleven bij de bevolkingsontwikkeling. Deze spectaculaire groei kwam tot stand door migratie van Engelsen, Ieren, Italianen en, eind 19de eeuw, Oost-Europese Joden. Evenals in Liverpool waren in Manchester de Ieren de belangrijkste groep migranten. Zij maakten in 1851 15 procent van de bevolking uit. De Ieren waren overwegend katholiek en woonden gesegregeerd van andere groepen in het noorden van de stad, met name in Ancoats. In de twintigste eeuw blijft Manchester een stad met scherpe tegenstellingen tussen arm en rijk en regelmatig conflicten tussen de arbeiders en het gezag, een strijd waar in feite ook punk en new wave deel van uitmaken. Een verschil met Liverpool is dat Manchester minder uitgesproken Iers-Keltische culturele trekjes heeft en meer grootstedelijk van karakter is. Het huidige imago van Manchester is veel minder sterk bepaald door haar conflictrijke verleden. Dit wordt wel toegeschreven aan de manier waarop Manchester zich manifesteert ten tijde van crises: waar bijvoorbeeld Liverpool in de jaren tachtig een links-radicaal bestuur kreeg dat lijnrecht tegenover de conservatieve regering Thatcher stond, ging in Manchester het stadsbestuur aan de slag om samen met de regering economische initiatieven te ontwikkelen. De Mancunians gaan prat op hun zelfstandigheid en hun handen-uit-de mouwen mentaliteit. Manchester beschouwt zich als de hoofdstad van het noorden van Engeland. Zij zijn trots op hun verleden als bakermat van de Industriële Revolutie en dragen het gevoel uit dat
145
Industrieel erfgoed in Manchester: oude spoorbruggen kruisen de kanalen die ooit werden gegraven om Manchester van steenkool te voorzien. In de zogeheten longboats werd steenkool vervoerd. Manchester in alles voorop loopt: ‘Mancunians said today what England would say tomorrow.’ Het is de can-do mentaliteit die de boventoon voert. Die typische eigenschappen kwamen sterk naar voren nadat een IRA-bom in 1996 het centrum voor een deel had vernietigd. ‘They went for the heart of Manchester but missed the soul’, zo vertolkte Evening News de gevoelens van de burgers. De gebeurtenis werd aangegrepen om het stadscentrum grondig te herstructureren. Alle actoren (stadsbestuur, ondernemers, burgers) werkten eendrachtig samen om ‘hun’ stad nieuw leven in te blazen. Het was het begin van een nieuw elan en een hernieuwd zelfbewustzijn in Manchester. Niet alleen werd een winkelcentrum geopend op de plaats van de ontploffing, de hele binnenstad werd gerevitaliseerd. Het leidde verder tot de realisering van andere projecten in een setting van publiek-private samenwerking, zoals de herontwikkeling van de oude haven (Salfort Quays), talrijke heritage sites en een museum voor stedelijke ontwikkeling, URBIS genaamd. Naast ondernemerschap staat tolerantie hoog in het vaandel. Het is dé ontmoetingsplaats voor gothics en dé gay-hoofdstad van Engeland. Voetbal
De inwoners van de twee steden delen een passie voor sport. Voetbal is niet alleen een bron van inkomsten en volksvermaak, het hoort tot de groepscultuur. Er is geen pub zonder een aantal plasma tv-schermen, waar sport (en dan vooral voetbal) wordt gekeken. Mannen, vrouwen en kinderen dragen hun liefde voor de club uit door hun vrije tijd in clubtenue door te brengen. Voetbal is een bijna religieuze belevenis, met bijbehorende symboliek. Zo raken vrijwel alle Liverpool-supporters het monument bij het stadion aan dat is opgericht naar aanleiding van de Hillsborough tragedie in 1989, toen 96 supporters omkwamen bij een
146
wedstrijd in de halve finale van de FA Cup. In Manchester hangt een klok aan het stadion die de tijd aangeeft van het vliegtuigongeluk dat in 1958 het leven kostte aan vrijwel de voltallige selectie en in het museum van de club is er een hele vleugel aan gewijd. Sport is troostend in de moeilijke jaren zeventig en tachtig geweest, een bindende factor in twee steden waar de sociale cohesie door suburbanisatie en gentrification onder druk kwam te staan. De positieve effecten van voetbal op de twee steden is van grote betekenis, niet alleen omdat het beide steden een wereldwijde bekendheid bezorgt (zo heeft Manchester United de grootste fanclub ter wereld), maar ook omdat het een stimulans is voor de lokale economie. Beide clubs trekken voetbaltoeristen aan. Een zoekactie op internet met ‘voetbalreizen Manchester’ levert meer dan twintig reisbureaus op, die daar werk van maken. Hotels en restaurants zijn door de hele stad drukker bezet bij thuiswedstrijden dan op andere dagen. Als gezegd: tegenwoordig zijn sport en muziek ijzersterke instrumenten in de citymarketing en in de bevordering van het toerisme. Het nieuwe elan bleek uit de toewijzing van de titel cultuurhoofdstad van Europa in 2008 aan Liverpool, en de kandidaatstelling van Manchester voor de Olympische Spelen in 2012. Weliswaar gingen die Spelen naar Londen, maar de kandidaatstelling op zich was al een blijk van geloof in de toekomst. Bronnen: Belchem (2006), Boland (2008), Gratton e.a. (2005), Van der Heiden & Terhorst (2007), Mace e.a. (2007), Peck & Ward (2002), Williams (1996) en The English Indices of Deprivation 2004 van de Office of the Deputy Prime Minister. Jos Bierbooms
