FONS ET ORIGO IURIS VERSIO BELGICA EEN HISTORISCHE INLEIDING TOT HET VERMOGENSRECHT
Jan Hallebeek Tammo Wallinga
VU University Press, Amsterdam
INHOUD Woord vooraf Uit het Woord Vooraf bij de eerste druk Gebruikte afkortingen
xv xvii xx
Deel I Schets van het Romeinse vermogensrecht Hoofdstuk I Het Corpus Iuris Civilis Een wettekst uit de oudheid 'herontdekt' Geen moderne systematiek Voorgeschiedenis - Wettenrecht en praetorisch recht - Het recht van de staat Rome, van de natuur en van de volkeren - Het Eeuwig Edict - Bestuurshervormingen Justinianus en zijn tijd Het streven naar een samenvattende wetgeving Justinianus en zijn wetgevingsproject Interpolaties en interpolatiekritiek De onderdelen van het Corpus iuris civilis - De Digesten of Pandekten - De Instituten - De Codex Justinianus - De Novellen Het lezen en begrijpen van casuïstische Digestenteksten - Wat zijn de relevante feiten van de casus? - Wat is de rechtsvraag, ofwel: wie wil wat van wie? - Wat is de oplossing die de tekst geeft? - Welke juridische criteria worden in de tekst toegepast? Verdere lotgevallen van het Corpus iuris civilis
1 2 7 8 9 9 10 10 11 12 13 17 17 19 19 20 21 21 22 22 23 24
Hoofdstuk II De procesrechtrechtelijke context Materieel recht en formeel recht Procesrecht in het Corpus iuris Voorgeschiedenis Het cognitieproces
25 26 27 27
Sporen van het formulaproces in het Corpus iuris De rechter in eerste aanleg Eiser en verweerder De actie Categorieën acties - Acties 'gericht op een persoon' en acties 'gericht op een zaak' - Civielrechtelijke en praetorische acties - Acties beheerst door goede trouw en acties van strikt recht - Petitoire en possessoire acties - Actiones directae en actiones utiles; actiones in factum De dagvaarding Het eerste deel van het proces Het verweer De vastlegging van het geschil Het middendeel van het proces De bewijslastverdeling De bewijsmiddelen - Verklaringen van partijen en partijeed - Schriftelijk bewijs - Getuigenbewijs Het vonnis - De vordering tot teruggave van een zaak - De vordering tot eigendomsoverdracht - De vordering tot overdracht van het bezit of tot verschaffing van het genot van een zaak - De vordering tot het verrichten van een handeling Hoger beroep Executie Hoofdstuk III De rechtssubjecten en de beginselen van het erfrecht Inleiding Het rechtssubject De status libertatis; Slaaf of vrij De status familiae; Eigenstandig of gezagsonderworpen Rechtsbevoegheid, handelingsbekwaamheid en delictsbekwaamheid - Rechtsbevoegdheid - Handelingsbekwaamheid; Acties van toegevoegde hoedanigheid - Delictsbekwaamheid; Noxale acties Het Romeinse erfrecht: erfopvolging bij testament en bij versterf Erfopvolging bij testament Erfopvolging bij versterf Legaten VI
28 30 30 31 32 33 34 34 36 37 38 39 40 42 42 44 45 45 46 46 47 48 49 50 50 51 52
53 53 55 57 57 58 58 63 64 65 66 66
Hoofdstuk IV De beginselen van het vermogensrecht en de eigendom Vermogensrecht Vermogensbestanddelen of goederen Stoffelijke en onstoffelijke goederen Roerende en onroerende goederen Rechthebbende en vermogensbestanddeel: subjectief recht en actio Handhaving van vermogensrechten Actiones in personam en actiones in rem Absolute en relatieve rechten Rechthebbende en bezitter Overdracht van vermogensrechten De zakenrechtelijke vorderingen Zaaksgevolg, voorrangsrecht en prioriteitsregel Eigendom, bezit en houderschap Het Romeinse eigendomsrecht Bezit en houderschap Eigendom en bezit Possessoire bescherming Verkrijging en verlies van bezit Gevolgen die het recht aan bezit verbindt
69 70 71 72 73 74 75 76 77 79 80 82 83 84 86 88 89 92 95
Hoofdstuk V Eigendomsverkrijging; andere zakelijke rechten Eigendomsverkrijging algemeen 99 De natuurlijke wijzen van eigendomsverkrijging 101 Eigendomsovergang door traditio: overdracht 103 - Een leveringshandeling 103 - Beschikkingsbevoegdheid 105 - Een geschikte titel 106 - Prijsbetaling bij koop 110 Levering door een beschikkingsonbevoegde; De actio Publiciana 110 Eigendomsovergang door usucapio 113 - Wat kwalificeert bezit tot verjaringsbezit? 115 - Wanneer leidt verjaringsbezit tot usucapio? 118 Bevrijding van aanspraken van derden 119 Bevrijding van aanspraken van anderen ook zonder geschikte titel? 122 Rechtsmiddelen ter bescherming van eigendom en eigendom in wording 123 Andere zakelijke rechten 124 Vruchtgebruik 125 Gebruik en bewoning 128 Erfdienstbaarheid 129 - Totstandkoming 131 - Tenietgaan 132 vii
- Rechtsmiddelen Erfpacht Pignus en hypotheca - Totstandkoming - Executoriale verkoop - Tenietgaan - Rechtsmiddelen - Relatief werkend pandrecht Hoofdstuk VI De beginselen van het verbintenissenrecht en de delicten De Romeinse verbintenis De bronnen van verbintenis Natuurlijke verbintenis Tenietgaan van verbintenissen - Betaling - Kwijtschelding - Schuldvernieuwing Verbintenissen uit delict De Romeinse delictsacties; gemeenschappelijke kenmerken - Gericht op boete - Passief onovererfelijk - Onbeperkte cumulatie tegen mededaders - Noxale aansprakelijkheid Verschillen tussen de Romeinse delicten en de hedendagse onrechtmatige daad - Verschillende specifieke delicten tegenover één algemene onrechtmatige daad - Bij delicten wordt boete gevorderd, bij onrechtmatige daad schadevergoeding De voornaamste Romeinse delicten en quasi-delicten Zaaksbeschadiging: de lex Aquilia - De interpretatie van 'doden'(caput I), 'vernielen' en 'zoveel de zaak waard zal zijn in de dichtsbijzijnde dertig dagen' (caput III) - De vereisten voor aansprakelijkheid wegens zaaksbeschadiging - Wie kan de actio legis Aquiliae instellen? - Berekening van de boete Diefstal - De diefstalactie; berekening van de boete - Wie kan de diefstalactie instellen? Mishandeling en belediging van vrije personen Quasi-delicten en schade door dieren - Aansprakelijkheid van de herbergier, stalhouder en schipper
viii
132 133 135 136 138 139 140 141
143 144 145 146 147 148 148 149 150 150 151 152 153 153 154 154 155 156 157 159 163 163 165 166 167 168 171 171
- Aansprakelijkheid van de bewoners van bovenetages - Aansprakelijkheid van de rechter - Aansprakelijkheid voor schade door dieren Hoofdstuk VII Het contractenrecht Inleiding: geen algemene contractenleer Afspraken naar Romeins recht: conventio, contractus en pactum Een gesloten contractensysteem: verband tussen inhoud en vorm Een gesloten contractensysteem: beperkte partij autonomie Openingen in het gesloten contractensysteem - De stipulatie als'lege huls' - Nevenbedingen bij contracten - Alle wederkerige afspraken die geen benoemd contract zijn, zijn innominaatcontract Contracten: het vereiste van de wilsovereenstemming tussen partijen Gebrek aan consensus (dwaling bij koop) De Romeinse contracten naar hun wijze van totstandkoming - Reële contracten - Het contract door formele bewoordingen - Het contract door schriftelijke formaliteiten - De consensuele contracten Onbeschermde afspraken Nietigheid en ontkrachting van contracten - Nietige contracten - Ontkrachting op grond van bedreiging of bedrog - Ontkrachting op grond van wettelijke bepalingen of onzedelijke oorzaak - Het inroepen van nietigheid door bepaalde personen Contract en derde - Verkrijging van rechten door een vertegenwoordiger? - Stipulatie ten behoeve van een derde onwerkzaam, tenzij de stipulator financieel belang heeft of een boetebeding wordt toegevoegd - Geen derdenbeding; uitzonderingen waarin de derde een vorderingsrecht heeft Het nakomen van de verbintenis uit contract Specieszaken en genuszaken Het niet-nakomen van de prestatie die nog mogelijk is Het niet-nakomen van de prestatie die onmogelijk is geworden; Wel of niet toerekenbaar? Niet toerekenbaar tekortkomen in de nakoming bij onmogelijk worden van de prestatie - Natuurrampen en grote calamiteiten
172 173 174
175 176 179 179 180 180 180 182 183 183 184 185 187 188 188 189 190 191 191 192 193 193 194 195 196 198 198 200 200 201 202 IX
- Toeval Toerekenbaar tekortkomen in de nakoming bij onmogelijk worden van de prestatie: factoren die de aansprakelijkheidsgraad bepalen - De standaardaansprakelijkheid bij de verschillende contracten - Het belang van partijen in concreto bij het contract dat zij sluiten - Andere bijzonderheden die van invloed zijn op de aansprakelijkheid - Nadere regeringen omtrent aansprakelijkheid in nevenbedingen Toerekenbaar tekortkomen in de nakoming bij onmogelijk worden van de prestatie: de aansprakelijkheidsgraden - Bewust handelen - Boos opzet - Grote onzorgvuldigheid - Zorgvuldigheid - Zorgvuldigheid zoals men die in acht neemt voor eigen zaken - De meest nauwgezette zorgvuldigheid - Gebrek aan vakbekwaamheid - Bewaking Gevolgen van het al dan niet toerekenen van het tekortkomen in de nakoming Risico in technische zin Verzuim Ontbinding van contracten
202
215 216 217 218
Hoofdstuk VIII Contracten en quasi-contracten Inleiding De reële contracten Verbruikleen Bruikleen Bewaarneming Stipulatie Koop - Totstandkoming - Het object van de koopovereenkomst - Verplichtingen van koper en verkoper - Risico Huur, arbeidsovereenkomst en aannemingscontract Huur en pacht Arbeidsovereenkomst Aannemingscontract Vennootschap Lastgeving Schenking Zaakwaarneming
221 221 222 224 226 228 231 232 233 234 240 240 241 245 246 248 249 251 252
202 203 204 205 206 207 209 210 210 210 211 212 212 213
Onverschuldigde betaling Ongerechtvaardigde verrijking
254 258
Deel II Capita selecta uit het Nachleben van het Romeinse vermogensrecht Hoofdstuk IX Het Corpus iuris als grondslag voor het privaatrecht in continentaal Europa Het ontstaan van een Europese rechtswetenschap 263 Het Corpus iuris civilis in zijn Middeleeuwse vorm 264 De glossatoren 267 Canoniek recht als juridische discipline naast het Romeinse recht 270 Interpretatie van het Corpus iuris 272 De Glosse van Accursius 276 De commentatoren en de eerste aanzet tot receptie 278 Receptie van gemeen recht in continentaal Europa 279 De school van Salamanca 281 Het juridisch humanisme 282 Het natuurrecht en Hugo de Groot 283 Het Rooms-Hollands recht 284 - Verspreiding door de VOC 285 - Zuidelijk Afrika 287 - Sri Lanka 288 De Franse rechtswetenschap 289 De 'Historische School' in Duitsland 290 Codificeren als historisch fenomeen 291 De codificatie van het burgerlijk recht in Frankrijk 292 De codificatie van het burgerlijk recht in Nederland 293 Hercodificatie in de twintigste eeuw 294 De ontwikkeling van het burgerlijk recht in België sinds 1804 295 De belangrijkste rechtstradities in het moderne Europa 297 - Anglo-Amerikaans recht 297 - lus commune 298 - Codificaties 299 Naar een Europees Burgerlijk Wetboek? 299 Hoofdstuk X Naar consensualistische en traditionalistische stelsels van overdracht Consensualisme en traditionalisme 303 Abstracte en causale stelsels van overdracht 303 De Romeinse iusta causa en het huidige titelvereiste 304 Romeins recht 305 Overdracht bij de glossatoren: traditionalisme of consensualisme? 306 xi
De glossatoren; de leer van de titulus dominii transferendi - De antinomie tussen D. 12,1,18pr en D. 41,1,36 geharmoniseerd - Eigendomsoverdracht bij onverschuldigde betaling De commentatoren Overdracht van vorderingen volgens de Middeleeuwse rechtsleer Het juridisch humanisme Hugo de Groot Rooms-Hollands recht Overdracht van vorderingen in de vroeg-moderne tijd De codificaties - Frankrijk - Duitsland - Nederland Harmonisering van het Europese goederenrecht
310 311 313 314 315 316 316 318 318 319 319 321 324 327
Hoofdstuk XI Naar de onrechtmatige daad Inleiding De regeling van de Romeinse delicten: verbrokkeld en lacuneus Ontwikkelingen in de rechtswetenschap en praktijk vanaf de Middeleeuwen Geen boete (straf) maar schadevergoeding Veroordeling tot daadwerkelijke schade en niet tot gefixeerde bedragen Actie uit onrechtmatige daad passief overerfelijk Aansprakelijkheid voor schuld; schuld bij de canonisten Voorzien in de lacunes - Vermogensschade bij overlijden - Zuivere vermogensschade - Morele schade (smartengeld) De actio legis Aquiliae gerecipieerd? Risicoaansprakelijkheid Codificaties - frankrijk (en België) - Duitsland - Nederland Harmonisering van het aansprakelijkheidsrecht in Europa
333 336 339 340 340 345 346 348 352 354 354 355 355 357 359 363
Hoofdstuk XII Naar een open contractenstelsel en een algemene contractenleer Inleiding De voorgeschiedenis: de wording van het Romeinse contractensysteem - Het begin van het Romeinse contractenrecht - Klassiek en Justiniaans recht - Naar één criterium voor aansprakelijkheid: culpa
365 366 366 369 370
xii
329 331
- Naar de goede trouw als algemene maatstaf in het contractenrecht - Naar vormvrijheid - Gebondenheid aan de benoemde contracten in het Corpus iuris De totstandkoming van contracten vanaf de Middeleeuwen - Ontwikkelingen in het Middeleeuwse Romeinse recht - Canoniek recht: pacta sunt servanda - Castilië: de Romeinse formaliteiten ingevoerd en weer opzij gezet - Rooms-Hollands recht en usus modernus: afspraken zijn afdwingbaar - Hugo de Groot: consensualisme wint het van formalisme - Directe vertegenwoordiging Partijautonomie vanaf de Middeleeuwen - Partijautonomie naar Romeins recht - De leer van de causa of oorzaak - Het derdenbeding De ontwikkeling van een algemene contractenleer vanaf de Middeleeuwen - De wilsgebreken: bedreiging, bedrog en dwaling - De leer van de gerechte prijs - De stilzwijgende clausule van de gelijkblijvende omstandigheden - De goede trouw - Aansprakelijkheid - Berekening van schadevergoeding De totstandkoming van contracten en partijautonomie in de codificaties - Frankrijk (en België) - Duitsland - Nederland Harmonisering van het Europese contractenrecht
402 403 408 409 411 412 413 421 422 423 424 426
Tijdtabel van het Romeinse recht in de oudheid
429
Tijdtabel van het geleerde recht en de receptie van Romeins recht
431
Aanbevolen literatuur voor verdere studie
433
Register
437
370 371 371 373 374 375 379 382 383 386 394 395 396 399
xin
