K F==NKRANNVE??DPF==NKRRANVE?DDPF F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==N F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKR A = V = N F K R D A = V E = N F= K AN E? P = KR N ?DPF N R NV A = V = N F K R D A = V E = N F= K AN E? P = KR N ?DPF N R NVE?D A = V = N F K R D A = V E = F= NK AN E? P = KR N ?DPF N R NVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP A = V = N F K R D A = V E = N F= K AN E? P = KR N ?DPF N R NVE?DP A = V = N F K R D A = V E = F= NK AN E? P = KR N ?DPF N R NVE?DP A = V = N F K R D A = V E F= NK AN E? P = KR N ?DPF =N R NVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP A = V = N F K R D A = V E = N F= K AN E? P = KR N ?DPF N R NVE?DP A = V = N F K R D A = V E = N F= K AN E? P = KR N ?DPF N R NVE?DP A = V = N F K R D A = V E = F= NK AN E? P = KR N ?DPF N R NVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP A = V = N F K R D A = V E = N F= K AN E? P = KR N ?DPF N R NVE?DP A = V = N F K R D A = V E = N F= K AN E? P = KR N ?DPF N R NVE?DP A = V = N F K R D A = V E = F= NK AN E? P = KR N ?DPF N R NVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP A = V = N F K R D A = V E = N F= K AN E? P = KR N ?DPF N R NVE?DP A = V = N F K R D A = V E = F= NK AN E? P = KR N ?DPF N R NVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP =N R V D F= NK A VE P == K AN E? P KRAN E?DPF==N RANV ?D F= NKRANVE?DP ANVE? PF =NKR NVE?DPF==N RA VE DP VE DP == K AN E? PF =NKR NV ?D ? F N R V D = KA E P
voorwoord Synergie door samenwerking
4/5
de vloer De Vloer geeft dansers de ruimte
6/7
theaterkick Theaterkick stimuleert jongeren om naar het theater te gaan
8/9
jeugdtheaterschool Gemotiveerde en gedisciplineerde jongeren spelen Metamorfosen
10/11
meerjarige dirigenten opleiding MDO geeft amateurdirigenten steuntje in de rug
12/13
bright spark Bright Spark: koppeling bedrijf met vormgevers succesvol
14/15
harmoniefestival Harmonie orkesten treffen elkaar op jaarlijks festival
16/17
kunstbende Kunstbende biedt jongeren een podium
18/19
interne cultuur coördinator ICC’ers stimuleren cultuureducatie in het onderwijs
20/21
himmelskoft Himmelskoft: een frisse wind door het Friese theaterland
22/23
vaarweg lemmer-delfzijl 84 biografen beschouwen vaarweg Lemmer-Delfzijl
24/25
Voorwoord
synergie door samenwerking Het thema van deze publicatie is samenwerking. We hebben daarvoor gekozen omdat Keunstwurk samenwerking met andere partijen erg belangrijk vindt. Wat wij doen, doen we voor al die mensen die actief zijn in en betrokken bij de professionele kunst, de amateurkunst en cultuureducatie in de provincie Fryslân. Uit de vele projecten waar Keunstwurk zich jaarlijks mee bezighoudt, is een aantal geselecteerd. De verhalen van de mensen van de organisaties waar Keunstwurk mee samenwerkt, vindt u hier. Er gebeurt in Fryslân heel veel op lokaal niveau, maar als je er zelf middenin zit, valt het niet altijd mee om zicht te krijgen op wat er verderop gebeurt.
4/5
Keunstwurk is een provinciale organisatie die zich inzet voor de kunsten in Fryslân. Het werkterrein is breed: professionele kunst, amateurkunst en cultuureducatie. Keunstwurk is actief in beeldende kunst, vormgeving, dans, muziek, (jeugd)theater en multidiscipli naire projecten als festivals en evenementen. Keunstwurk werkt samen met een groot aantal partners in Fryslân, zoals culturele instellingen, het onderwijs, professionele kunstenaars en amateur verenigingen, gemeenten, bedrijven en de provincie.
Keunstwurk werkt bovenlokaal en is op de hoogte van de activiteiten in de gehele provincie. Wij signaleren ontwikkelingen en maken bij wijze van spreken een verbinding tussen wat er in Dokkum en in Lemmer gebeurt. Initiatieven die anders misschien zouden blijven liggen, krijgen zo de kans om aangepakt en uitgevoerd te worden. Niet alleen geeft deze samenwerking synergie aan de betrokken partijen, het heeft ook een economisch effect. Het is soms efficiënter om met een aantal partijen een project te realiseren dan om dat ieder afzonderlijk te doen. De functie van Keunstwurk is steeds meer die van een makelaar: inventariseren en samenbrengen wat er al is, en zorgen voor aanvullingen, zodat één en één drie wordt. Ook als het gaat om het overbrengen van informatie zijn wij intermediair. Wij koppelen vraag en antwoord aan elkaar en stimuleren deskundigheid, kennis en kwaliteit. Keunstwurk draagt op die manier bij aan een levendig kunstklimaat in Fryslân. Renée Waale, directeur
de vloer geeft dansers de ruimte
Voor het project De Vloer werkt Keunstwurk samen met de centra voor de kunsten in Fryslân en hun dansgroepen en dansdocenten. De Vloer biedt amateurdansers de gelegenheid een dansproductie in een theaterzaal voor het voetlicht te brengen. Keunstwurk coördineert het project en organiseert het dansoptreden.
Vanaf een beeldscherm spreken moeders tot hun volwassen dochters op het podium. Ze geven een handtas aan, die vervolgens op de dansvloer terugkomt. ‘Moedervlekken’ heet de voorstelling die dansers van 3dee onder leiding van dansdocente Ingrid Stoepker maakten.
Een aantal jaren geleden werd door Keunstwurk en de gezamenlijke centra voor de kunsten (cvk): De Meldij, Drachten; A7, Heerenveen; CvK, Sneek; en Parnas, Leeuwarden, subsidie aangevraagd om een danswerkplaats te ontwikkelen. Hier kunnen amateurdansers onder leiding van professionele coaches hun eigen ideeën vorm geven en dansproducties maken. Het resultaat was het project De Vloer: een aantal dansvoorstellingen in 2004, die op tournee gingen door de hele provincie. Stoepker: ,,Dat is ontzettend leuk. Dan blijft het niet bij één keer optreden, maar kun je de voorstelling vaker dansen.” Het jaar daarop lieten alle dansgroepen van de cvk’s in Theater Romein
in Leeuwarden hun kunnen zien. Ook dit jaar is gekozen voor deze vorm. ,,Wij maken elk jaar wel een productie”, zegt de dansdocente. ,,Een presentatie in het centrum voor de kunsten betekent vaak dat je maar een deel van wat je hebt gedaan kunt presenteren. Er zijn dan te veel groepen om het hele stuk te laten zien, dus je krijgt maar een paar minuten de tijd. Vaak is er ook geen goede dansvloer, en moet je je behelpen met een geïmproviseerd, meestal te klein, podium. Met De Vloer wordt de gelegenheid geboden om op een goed podium in een échte theaterzaal voor meer mensen op te treden. Omdat er op de dag dansgroepen zijn van
6/7
verscheidene cvk’s, treed je niet alleen voor je eigen achterban op, maar voor een groter publiek.” Voor alle dansdocenten is het anders, maar Stoepker werkt vanuit een concept. ,,Ik vertel het idee aan het eind van het seizoen daarvoor, zodat de dansers er zelf ook vast over na kunnen denken, en ze weten wat er van ze wordt verwacht. Dit jaar is het thema ‘van kind tot volwassen vrouw’. Vervolgens gaan we associëren en werkwoorden bedenken – werkwoorden betekenen actie – en vanuit de beweging die volgt komt de muziek erbij. Uiteindelijk valt alles samen.” Stoepker is enthousiast over het project De Vloer. ,,Ik ben blij dat Keunstwurk dit
organiseert. Als danser en dansmaker in een theater staan is helemaal geweldig. Je treft al je collega’s uit de provincie en je ziet allemaal verschillende dansproducties. Het is heel inspirerend om elkaar te zien werken. Mensen denken vaak dat er in de danswereld veel concurrentiestrijd is, maar dat is hier helemaal niet het geval. Iedereen heeft juist bijzonder veel respect voor elkaar.” De culturele achtergrond van de dansgroepen verschilt, ze komen uit alle delen van de provincie. Stoepker: ,,Dat zie je in de optredens terug: het zijn allemaal verschillende dansen in heel diverse stijlen. Dat maakt het juist zo leuk.”
theaterkick stimuleert jongeren om naar het theater te gaan
Theaterkick is een samenwerkingsproject van Keunstwurk met een aantal culturele centra, scholen voor voortgezet onderwijs en verenigingen voor amateurkunst. Doel is het theaterbezoek van jong publiek in de eigen omgeving te bevorderen. Keunstwurk heeft in het project een stimulerende en coördinerende rol.
Hoe krijg je jongeren het theater in? Dat is de vraag die een aantal culturele centra zich samen met Keunstwerk stelt. Er worden scholen voor voortgezet onderwijs bij betrokken, Keunstwurk regelt subsidie uit het landelijke ‘Fonds voor Podium programmering en Marketing’ voor de eerste drie jaar, en Theaterkick is een feit.
Kor Konstapel, directeur van De Skâns in Gorredijk, en Harm van Zuiden, CKV-docent aan de Christelijke Scholengemeenschap in Balk, zijn vanaf het begin betrokken bij Theaterkick. Konstapel: ,,Als culturele centra hadden we al geregeld overleg, om onze onderhandelingspositie ten aanzien van artiesten te versterken. En allemaal liepen we tegen hetzelfde probleem aan: de jeugd komt niet naar het theater.” Samen met Keunstwurk wordt Theaterkick bedacht. Er komt een koppeling met de scholen voor voortgezet onderwijs (met het vak CKV), de culturele centra, en de plaatselijke verenigingen op het gebied van (pop)muziek, dans, toneel en improvisatietheater. In 2003 zijn Balk,
Gorredijk, Kollum en Workum bij het project betrokken; de laatste moet helaas afhaken omdat er binnen de grenzen van de gemeente geen school voor voortgezet onderwijs is. Inmiddels doen ook Bolsward, Heerenveen, Joure en Weststellingwerf mee. De coördinatie van het project is in handen van Keunstwurk. Van Zuiden: ,,It begûn allegear as eksperimint, mar mei troch de royale subsydzje koene we echt wat delsette en hiene we in prima start. It is in prachtich projekt wurden, wêrby’t ferskillende belangen by elkoar komme. En de jeugd is entûsjast. Ik lit se oan de ein fan it jier altyd in ferslach meitsje fan de CKV-aktiviteiten, en dêr komt njoggen fan de tsien kear út dat se
8/9
Theaterkick it aardichst fûnen.” Door de CKV-docenten wordt de schooljeugd voorbereid op de dag: er wordt over gesproken en ze kunnen zich inschrijven voor workshops, die op de Theaterkickdag gegeven worden. Op school of in het culturele centrum zijn er korte presentaties van het geleerde, en op de dag zelf is er ’s avonds de hoofdact. Van Zuiden: ,,Yn it begjin wie it tige spannend oft wy de bern meikrije soene. Mar se fine it geweldich.” Na Theaterkick signaleert Konstapel meer jongeren bij voorstellingen. ,,Dat loopt niet in de honderden”, relativeert hij, ,,maar het werkt als een olievlek. Iemand wil ergens naar toe en vraagt een ander om mee te gaan.” Na de eerste drie gesubsidieerde jaren
vroeg Metsje Gerlsma van Keunstwurk of er een vervolg moest komen. ,,Daar hebben we wel over nagedacht - de eerste jaren had het ons weinig geld gekost maar dat zou nu veranderen - maar we besloten unaniem dat het door moest gaan. We zijn tenslotte met elkaar verantwoordelijk voor het culturele klimaat in Fryslân.” Het project wordt inmiddels breed gedragen door de culturele centra, de scholen en Keunstwurk. Konstapel noemt de samenwerking met Keunstwurk ‘formidabel’, wat uitbundig wordt beaamd door Van Zuiden. ,,Metsje hat in noas foar foarstellingen dy’t de jongerein oansprekke, en ek de rest fan de organisaasje is út de keunst.”
gemotiveerde en gedisciplineerde jongeren spelen metamorfosen
De Jeugdtheaterschool in Leeuwarden is onderdeel van Keunstwurk. Op de Jeugdtheaterschool krijgen jongeren vanaf 12 jaar lessen en workshops in acteren, stem- en bewegingstraining. Het geleerde brengen ze in de praktijk door het spelen in voorstellingen. Die producties worden uitgebracht door ‘n Meeuw.
Met veel vaart en enthousiasme brengen spelers van JTS/’n Meeuw in 2006 ‘De Snatervogel heeft hoogtevrees’. Een bruisende voorstelling naar de verhalen uit Metamorfosen van Ovidius, die leefde rond het begin van de jaartelling en honderden mythologische vertellingen optekende. Carlo Scheldwacht geeft al een jaar of vier les aan de opleiding Docent Drama van de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden (NHL), als artistiek en zakelijk leider van JTS/’n Meeuw Hilde Mulder hem vraagt om eens iets te doen met de jongeren van de Jeugdtheaterschool. Carlo: ,,Ik twijfelde, omdat mijn ervaringen met jeugdtheaterscholen elders in het land niet echt positief waren. Het was een soort verlengstuk van school, waar de - jongere - kinderen me meester wilden noemen. Ik had daar niks mee.” Een drie dagen durend jongerenfestival met workshops lijkt hem kort genoeg om toch eens iets te doen. ,,Ik werkte met vertellen en spelen naar aanleiding van plaatjes.
De jongeren waren erg enthousiast en er kwamen verrassend leuke dingen uit. Toen was ik overtuigd en was de stap naar een theaterproductie snel gezet.” Naast leerlingen van de Jeugdtheaterschool worden ook anderen uitgenodigd auditie te doen. Acht jongeren moeten er komen, het worden er maar liefst twaalf. Carlo: ,,Er waren gewoon te veel leuke spelers!” Het maakt Carlo niet uit of hij met professionals werkt of met amateurs. ,,Bij beiden zie je dat ze gemakkelijk voor veiligheid kiezen. Ik wil kijken voorbij het eerste spelaanbod, naar de laag die daaronder zit, de kwetsbaarheid. Dat is niet alleen voor de speler zelf interessanter, maar ook voor de kijker, het spel wordt er
10/11
gelaagder, spannender door.” Hij noemt het klimaat van de JTS/’n Meeuw erg goed. ,,Er is ondersteuning, maar er is ook genoeg vrijheid om je eigen plan te trekken. En de jongeren waren van het begin af aan al erg verantwoordelijk en gedisciplineerd, maar in de loop van het proces is de beheersing van de voorstelling nog meer gegroeid.” In de zomervakantie van 2006 wordt begonnen met repeteren. ,,De helft van de repetitietijd is gaan zitten in speloefeningen. Heel fysieke trainingen, waar de jongeren leren op elkaar te reageren, elkaar te spiegelen, elkaars gewicht te dragen en elkaar op te vangen. Daarna zijn ze opener en meer gericht op elkaar, waardoor het spel veel dynamischer wordt.” En dynamisch is het.
Met overgave en vaart spelen de jongeren de sterren van de hemel. Het decor van afhangende touwen, die opgetrokken kunnen worden waardoor een soort circusidee ontstaat, biedt veel spelmogelijkheden. De rekwisieten zijn eenvoudig maar doeltreffend, en de kostuums zijn het bekijken meer dan waard. Als op 8 december 2006 in Stadsschouwburg De Harmonie de première van het stuk plaatsvindt, zijn er omgerekend veertig volle repetitiedagen geweest. De voorstelling wordt twintig keer gespeeld door het hele land. De laatste acht opvoeringen zijn op Oerol in 2007. ’n Meeuw staat er naast grote namen van nationale en internationale allure, en daar past het prima tussen!
mdo geeft amateurdirigenten steuntje in de rug
Keunstwurk organiseert het voortraject voor de landelijke Meerjarige Dirigenten Opleiding (MDO), voor amateurzangers die koordirigent willen worden. het voortraject en de MDO worden onder auspiciën van Kunstfactor/Unisono uitgevoerd.
Voor een koor valt het soms niet mee om een dirigent te vinden. Het gebeurt dan ook geregeld dat iemand vanuit het koor met een beetje gevoel voor dirigeren, er voor gaat staan. En vervolgens de smaak te pakken krijgt. Om beter beslagen ten ijs te komen, kan de ‘amateurdirigent’ het voortraject en vervolgens de Meerjarige Dirigenten Opleiding (MDO) volgen, et voilà, korenland is een dirigent mét diploma rijker! ,,Er wordt ontzettend veel gezongen in Nederland”, zegt Fokko Oldenhuis. Als interim-coördinator dirigenteneducatie bij Kunstfactor/Unisono, is hij verantwoordelijk voor de inhoudelijke kant van de cursussen. ,,Je zou het misschien niet denken, maar er zijn meer mensen die in een koor zingen dan mensen die voetballen. En er zijn onnoemelijk veel verschillende koren. De kunst is om koren en dirigenten bij elkaar te brengen, en van die laatsten zijn er altijd te weinig.” Om tegemoet te komen aan de vraag naar opgeleide dirigenten, worden er in het hele land cursussen gegeven. Kunst & Cultuur Overijssel (KCO) in Zwolle organiseert de
tweejarige MDO voor de vier noordelijke provincies. Het voortraject voor Groningen, Friesland en Drenthe wordt gedaan door Keunstwurk, in de persoon van junior projectleider Cornelis Langhout, en vindt plaats in het Centrum voor de Kunsten A7 in Heerenveen. Samen met een aantal aangetrokken docenten heeft Langhout het voortraject ontwikkeld. Er is een oriëntatiecursus, een basiscursus I en II, en er is een cursus voorbereiding MDO. Vervolgens kan men deelnemen aan de MDO. Oldenhuis: ,,Afhankelijk van het niveau en op advies van de regionale projectleiding, kun je ergens instappen in de cursus.” Aan de opleiding is een diploma verbonden.
12/13
Kunstfactor/Unisono formuleert de eindtermen voor zowel het voortraject als de MDO. ,,Voor de MDO moet je wel wat in huis hebben, het is een pittige opleiding”, zegt Oldenhuis, ,,Maar de theoretische eisen zijn prima te halen. Juist de praktische kant is lastig: hoe bereid je de repetitie voor, welk repertoire kies je en hoe stel je een programma samen. We adviseren cursisten om zelf een koor te zoeken, want je moet veel ‘kilometers maken’, veel oefenen in de praktijk. Maar over het algemeen is het zo dat deelnemers – al dan niet uit nood geboren – al voor een koor staan. Ze zongen zelf in dat koor of zijn via via benaderd om te dirigeren.”
De cursussen worden afhankelijk van de aanmeldingen op diverse plaatsen in het land gegeven. ,,We zouden het toejuichen als er zoveel animo was, dat overal MDO’s zouden kunnen bestaan. De praktijk leert echter dat er wel heel veel belangstelling is voor de kortere cursussen, maar dat slechts een deel van die mensen doorgaat tot en met de MDO. Door veel voorbereidende cursussen aan te bieden krijgen veel belangstellenden de gelegenheid zich in meerdere of mindere mate te scholen. En hoe meer mensen er deelnemen aan het voortraject, hoe groter de kans is dat er genoeg mensen zijn voor een MDO, en hoe meer gediplomeerde dirigenten er uiteindelijk zullen zijn.”
bright spark: koppeling bedrijf met vormgevers succesvol
Bright Spark is een voorbeeld project op het gebied van vormgeving van Keunstwurk. Met deze voorbeeldprojecten wil Keunstwurk een impuls geven aan vormgeving in Fryslân, en de relatie tussen opdrachtgevers en ontwerpers bevorderen. Keunstwurk bracht een aantal vormgevers in contact met Bright Spark en Syntens. De vormgevers werden gevraagd om producten van het bedrijf te bekijken en adviezen te geven over de vormgeving.
Een goed technisch product maken is één, maar je wilt ook dat het mensen aanspreekt. Een goede marketingstrategie - een mooie vormgeving en een leuk logo - helpt om een product beter in de markt te zetten.
Maurice Tax, directeur-eigenaar van het jonge, technisch innovatieve bedrijf Bright Spark, komt uit de wereld van de luchtmacht - ,,Ik had aardig wat strepen” - maar wilde altijd al graag ondernemer worden. ,,Wat ik wil is frustraties van mensen wegnemen door het aanbieden van oplossingen voor hun probleem.” Met het oprichten van het bedrijf Bright Spark, werd zijn wens werkelijkheid. Een vriend van Tax zat in Zuid-Afrika en werd geconfronteerd met het feit dat er niet genoeg schoon drinkwater voor handen was. ,,Wij zochten naar een oplossing en ontwikkelden een stick die water desinfecteert door middel van elektrolyse. Nodig daarvoor zijn slechts water, elektriciteit - een sigarettenaansteker in
een auto is voldoende -, en een beetje zout.” Het resultaat is dat op een eenvoudige manier water drinkbaar kan worden gemaakt. Het bedrijf levert de innovatieve waterzuivering inmiddels wereldwijd. ,,Ons bedrijf is goed in het ontwikkelen van functionele producten, maar meestal ziet het er niet uit”, zegt Tax. ,,Dus toen Roelof Koster, projectleider bij Keunstwurk, me benaderde met de vraag of ik wilde meewerken aan dit project, was ik direct enthousiast. En dat ben ik tot het eind toe gebleven, sterker nog, ik werk nog steeds samen met de betrokkenen van dit project. De voorstellen die door de vormgevers – Lucien Tinga, Judith de Vet, Bianca Waamelink en Jeroen Deen - onder
14/15
leiding van de ervaren vormgever en mentor Maarten van Lelyveld, zijn gedaan, worden allemaal verder uitgewerkt. Syntens, een initiatief van het ministerie van economische zaken, heeft een adviserende rol.” Tax: ,,Ik was erg benieuwd hoe anderen naar mijn producten kijken. Ik werk met techneuten, en die zeggen: het werkt toch? Nu moest ik ineens vragen beantwoorden als: waarom heeft het deze vorm, waarom is dat een vierkant knopje, en waarom staat er start bij die schakelaar, terwijl je het apparaat daarmee ook kunt uitschakelen? Dat vraagt om een andere manier van denken, niet alleen van de kant van het bedrijf, maar ook van de vormgevers. Want die komen bijvoorbeeld
ineens voor de vraag te staan hoe je een bepaald apparaat in productie kunt nemen. Waar moet je rekening mee houden als er 20.000 exemplaren van gemaakt moeten worden?” Voor alle partijen was het een boeiend en leerzaam proces. Er kwamen een aantal zeer werkbare voorstellen uit en de vormgevers zijn na de afronding van het project nog steeds betrokken bij het bedrijf. Tax: ,,Ik heb veel nieuwe inzichten gekregen over mijn producten, waar ik weer mee verder kan en ik raad ieder bedrijf aan om te overwegen eens bij Keunstwurk aan te kloppen voor een geschikte vormgever. Het levert je enorm veel op.”
harmonieorkesten treffen elkaar op jaarlijks festival
Al een aantal jaren organiseert Keunstwurk met andere betrokkenen uit de muziekwereld het Harmoniefestival. Het evenement biedt een podium aan alle harmonieorkesten in de provincie. Het festival biedt de gelegenheid met elkaar te zoeken naar nieuwe wegen en uitdagingen om de HaFaBra (Harmonie, Fanfare, Brassband) ook in de toekomst aantrekkelijk te houden. Keunstwurk faciliteert het project.
Twaalf harmonieorkesten treffen elkaar op 20 mei 2006 in De Rinkelbom in Heerenveen. Uit alle hoeken van de provincie komen ze naar het jaarlijkse Harmoniefestival, niet zozeer om een prijs te winnen, maar meer om van elkaar te leren en inspiratie op te doen.
Tot een aantal jaren geleden organiseerde Advendo uit Franeker jaarlijks het Harmoniefestival, maar de belangstelling werd zo groot, dat Keunstwurk een paar jaar geleden het stokje overnam. Even ter herinnering. In een harmonieorkest zit veel hout: hobo, fagot, eventueel een strijkbas en natuurlijk de klarinet. Bij een fanfareorkest zie je voornamelijk koperen blaasinstrumenten als bugel en saxofoon. En in een brassband vind je vrijwel alleen koperen blaasinstrumenten en slagwerk. Dat laatste zit overigens in de andere twee ook. De voorzitter van harmonieorkest Euphonia uit Wommels, Anne Jan de Vries, weet te melden dat het nogal lastig is om een harmonieorkest
zuiver te krijgen. ,,Jo moatte der allegear hurd foar wurkje en de dirigint moat witte wat er docht. Hy moat feeling ha mei houten blaasinstruminten. Gelokkich ha wy in hiele bêste dirigent: Arnoud Oosterbaan. Dy hat goeie ideeën, en hy sit op ien line mei it bestjoer en de ferieniging.” Het jaarlijkse Harmoniefestival zorgt ervoor dat de orkesten ergens naar toe kunnen werken, en door naar elkaar te luisteren doe je goede ideeën op. De Vries: ,,Jo binne allegear dwaande mei muzyk en men is wol benijd nei mekoar. Sa’n dei fergruttet dyn muzikale foarstellingsfermogen, muzyk meitsje is foar 80% nei mekoar lústerje.” Euphonia wint
16/17
de publieksprijs op het Harmoniefestival en krijgt een gastdirectie aangeboden door Keunstwurk. De projectleider Jan Holtrop benadert hiervoor Jacob de Haan. ,,Ik fyn dat it net tefolle om winnen gean moat, mar de repetysjejûn mei Jacob de Haan wie in opstekker. Doe’t hy by ús kaam, hie hy nije stikken by him dy’t wy spylje moasten. Dan begjinst blanko, krijst in bledsje foar de noas en oan de ein fan de jûn moat der in leuk stikje muzyk útkomme. It wie in nijsgjirrige, learsume jûn.” Met elkaar muziek maken vindt De Vries het mooiste wat er is. ,,Muzyk is foar in grut part gefoel. Kinst alles even ferjitte. De muzikanten
komme út alle lagen fan de befolking en jo prate op sa’n jûn mei elkoar oer muzyk, mar ek oer allegear oare saken.” Het leuke van meedoen aan het Harmoniefestival vindt De Vries dat je een doel hebt. En je speelt voor kritisch publiek, dus je wilt wel goed voor de dag komen. Een aantal zaken is daarvoor belangrijk. ,,Jo moatte in goed gefoel by de klup ha, alle noazen moatte deselde kant op en op it momint fan it optreden moat it allegear by elkoar komme. Dan moat de flow der wêze.”
kunstbende biedt jongeren een podium
Voor de landelijke Kunstbende organiseert Keunstwurk jaarlijks de voorronde in Fryslân. Door middel van diverse activiteiten, onder andere op scholen, promoot Keunstwurk het project. Kunstbende biedt jongeren tussen de 13 en 18 jaar een podium, zij strijden in acht categorieën om de eerste plaats.
Het is de dag van de voorrondes van Kunstbende en honderden jongeren bevolken De Lawei in Drachten. In de gang oefent een groepje meisjes snel nog een paar danspasjes, ergens in een hoekje staat iemand een tekst te declameren, achter een deur klinken jankende gitaren, en op het podium is een stel bezig met de laatste voorbereidingen voor een act. Kunstbende is een landelijke wedstrijd voor jong, creatief talent. In iedere provincie wordt een voorronde gehouden, en de winnaars nemen het tegen elkaar op in een landelijk treffen. Keunstwurk organiseert de Friese voorronde, die wordt gepresenteerd door rapper Remon de Jong. Remon: ,,Ik ha sels in pear kear meidien, en trije jier ferlyn frege projektlieder Jenny Nijkamp fan Keunstwurk oft ik Kunstbende presintearje woe. Ik hie doe al de nedige erfaring by Omrop Fryslân opdien, mar ek by de lanlike stjoerders SBS6 mei 6Pack en by Veronica mei Gotcha. Ik fyn it hartstikke leuk om mei jongeren te wurkjen en ik mei graach presintearje. As rapper bist ek altyd dwaande mei teksten. En ik fyn it ouwehoeren tusken de nûmers yn like leuk as
it rappen sels.” Hij hoeft er dan ook niet lang over na te denken en zegt zijn medewerking toe. Iedereen tussen de 13 en 18 jaar met een wild, leuk, bijzonder idee kan meedoen aan Kunstbende, maar omdat het een wedstrijd is, zijn er verschillende categorieën: dans, muziek, taal, film, expo, theater, web-/ gamedesign, en alles mag. Remon: ,,De measte oanmeldings binne toch wol foar dûns, muzyk en teater.” Dat jongeren een podium wordt geboden, juicht Remon van harte toe. ,,Sommigen lykje der wol foar geboaren. Dan binne se earst tige senuweftich, it is allegear nij foar har, mar as se dan op it poadium steane, binne se
18/19
hartstikke goed!” Zelf herinnert Remon zich nog goed hoeveel indruk het toentertijd op hem maakte. ,,Ik fûn it in geweldige erfaring. Sa’n grut poadium yn in echt teater, mei alles derop en deroan, oant en mei profesjoneel ljocht en lûd. Dat woe ik wol faker.” De jury van Kunstbende bestaat uit professionals uit de diverse categorieën. Voor dans zijn er een klassieke danser, een streetdancer en een dansdocente. Voor de muziek kan er iemand van een band in de jury zitten, iemand uit de pop- en mediawereld en misschien een programmeur. De winnaars van de voorrondes gaan naar de landelijke finale en de nummers twee en drie krijgen prijzen. Diegenen die de landelijke
Kunstbende winnen, worden begeleid door bekende coaches en doen mee aan allerlei soorten festivals. Van de winnaars van de voorronde in Drachten presteren twee het in seizoen 2006/2007 om ook landelijk op de eerste plaats terecht te komen. In de categorie muziek is dat de Friese hiphopformatie V.U.D.U., en Sythe Veenje wint in de categorie Web & Gamedesign met zijn interactieve website Liefdesdip.nl. Remon de Jong is best een beetje trots op het resultaat. ,,Ik fyn it in hiele prestaasje. It seit toch wat oer de kwaliteit fan de dielnimmers.”
icc’ers stimuleren cultuureducatie in het onderwijs
Keunstwurk verzorgt samen met de educatieve dienstverlener Cedin cursussen voor Interne Cultuur Coördinator (ICC). Met deze opleiding kunnen scholen in het primair onderwijs hun cultuureducatie professionaliseren. De cursus is een aanvulling op het project Prikcult van Keunstwurk.
Leren schilderen met een heuse beeldend kunstenaar of samen naar een museum. De meester die zijn gitaar meeneemt naar school en met de kinderen liedjes zingt, waardoor het aanleren van nieuwe woordjes als vanzelf gaat. De juf die zo boeiend kan vertellen, waardoor geschiedenis ineens wél leuk is. Basisscholen besteden steeds meer aandacht aan cultuureducatie. De overheid geeft subsidie voor cultuureducatie op scholen. Voorwaarde is dat de leerkrachten zich professionaliseren. Daarvoor zijn landelijk cursussen ontwikkeld die opleiden tot Interne Cultuur Coördinator. Bert Klaver van Cedin is samen met Lummie Fokkema van Keunstwurk projectleider van de cursus ICC. Klaver: ,,De kracht van het project is de prettige samenwerking tussen Cedin en Keunstwurk. Wij scheppen gezamenlijk de voorwaarden waaronder de cursus kan plaatsvinden. We bouwen de infrastructuur waarop samenwerking kan ontstaan.” De landelijke cursussen waren nogal breedvoerig en vroegen een grote
tijdsinvestering: negen dagdelen. Klaver: ,,Daarom hebben Lummie en ik een kortere cursus ontwikkeld. Die beslaat vier dagdelen en wordt met een landelijk ICCcertificaat gehonoreerd. Daarnaast verlaat de leerkracht de cursus met een schoolplan voor cultuureducatie.” In samenspraak met het team zorgt de gecertificeerde leerkracht op school voor de cultuureducatie. Op de cursus wordt gewerkt aan het verwerven van inzicht en vaardigheden om keuzes te maken bij de ontwikkeling van cultuureducatie op school, en het verwerven van vaardigheden om deze keuzes te vertalen in een schoolplan voor cultuureducatie.
20/21
De eerste cursus was in 2006 en er zijn inmiddels vijftig gecertificeerde leerkrachten in Fryslân. Tot nu toe is het geld voor cultuur dat de scholen krijgen ‘geoormerkt’. Binnenkort ontvangen ze één bedrag, lumpsum, voor alles: de formatie, personeels- en arbeidsmarktbeleid en materiaal. Dat geld mogen ze naar eigen inzicht besteden. Klaver: ,,Daarom is het zo belangrijk dat de cultuureducatie nú prominent op de agenda wordt gezet. De basis is dan gelegd, verwacht wordt dat scholen met een schoolplan voor cultuureducatie er aandacht aan zullen blijven geven.”
In het begin deed 40% van de scholen in Fryslân mee, inmiddels is dat 80%. Een uitstekende score, ervan uitgaande dat de provincie streeft naar 75% deelname. ,,We zijn dik tevreden”, zegt Klaver.,,Op de scholen waar gecertificeerde mensen aanwezig zijn, is men gerichter, bewuster bezig met cultuureducatie. Dat is een goede ontwikkeling, want het is enorm belangrijk. Ik denk, ja, weet wel zeker, dat waar ‘de verbeelding aan de macht’ is, de kinderen beter leren en presteren.”
himmelskoft: een frisse wind door het friese theaterland
Met Himmelskoftwil Keunstwurk de samenwerking tussen en met amateurverenigingen in een regio stimuleren en versterken. In 2006 is ook de gemeente Lemsterland een betrokken partij. De rol van Keunstwurk is het initiëren en faciliteren van het project.
In Himmelskoft werken de gemeente Lemsterland, de toneelverenigingen in die regio en frats, onderdeel van Keunstwurk, samen om het amateurtoneel in Lemmer en omgeving een impuls te geven. Het eindresultaat is de opvoering van het toneelstuk ‘De Griene Man’ in sport- en cultureel centrum De Hege Fonnen in oktober 2006. ‘Tige slagge’, noemt wethouder en portefeuillehouder cultuur Jelle Wesselius het project.
In 2000 peilt frats de gemeente Lemsterland of zij ook voelt voor een Himmelskoft. Himmelskoft staat voor opruimen, schoon maken, een frisse wind erdoorheen. Wesselius: ,,Doe wie der net genôch animo foar, mar it bleau wol hingjen.” Toneelvereniging Op Nij Feriene uit Bantega pakt het eind 2005 weer op. Deze vereniging groeit met achttien jeugdleden en twintig seniorleden uit haar jasje en kan lang niet alle spelers een plek geven in de producties. De vereniging heeft al vele jaren een goed contact met Keunstwurk, en benadert Luuk Eisema en Hans Brans van frats om eens van gedachten te wisselen over de mogelijkheden. Daaruit ontstaat het idee om een Himmelskoft te organiseren. Er wordt een projectleider aangesteld, en
de gemeente wordt gevraagd om financiële en praktische ondersteuning. Die honoreert dat. ,,It wie in prachtige kâns foar ús as gemeente”, aldus Wesselius. ,,We koene wol wat aksje brûke op it mêd fan toaniel. Bûten dat hiene we de iepening fan De Hege Fonnen yn it foarútsjoch, en wat soe der moaier wêze dan in ploech op de planken te sjen út de eigen mienskip.” Het is volgens Wesselius een goede zaak dat er met De Hege Fonnen een podium in Lemmer is gekomen. ,,It is fansels gjin Harmonie of Lawei, mar wol hiel gesellich, lytsskalich en ticht by de minsken.” Alle vijf toneelverenigingen uit de gemeente worden benaderd, en allemaal willen ze van de partij zijn. Na theaterdagen met workshops in januari en maart 2006 kan
22/23
men zich opgeven om mee te doen aan de theaterproductie, onder regie van Luuk Eisema. Door Eelco Venema (acteur bij Tryater) wordt, met ondersteuning van dramaturg Hans Brans, een stuk geschreven over de historische Griene of Wildeman en recente Lemster gebeurtenissen. Wesselius: ,,Foar eltsenien dy’t woe, wie der wol wat te dwaan. Nêst spilers wiene der ek minsken dwaande mei dekor, ljocht en lûd, klean en grime. En der wie in rezjy-assistinte.” En al deze mensen, zo is de gedachte, nemen hun ervaring mee, zodat het zich kan verspreiden door heel de gemeente Lemsterland. ,,It wie in ferfrissend projekt”, zegt de wethouder. Het effect van Himmelskoft is dat de mensen bij de toneelverenigingen zo
enthousiast geworden zijn, dat ze nu veel meer openstaan voor samenwerking en ook ontvankelijker zijn voor andersoortig toneel. De verenigingen kunnen spelers die niet in de productie meespelen, nu toch iets leuks aanbieden, bijvoorbeeld een toneelcursus, theatersport of improvisatietoneel. Daarnaast was het de bedoeling om toneel in Lemmer meer op de kaart te zetten. ,,En ek dat is slagge.” Als uiteindelijk alles bij elkaar komt, tijdens de opvoering op 17 en 18 november 2006 in De Hege Fonnen, is dat volgens Jelle Wesselius een geweldig moment. ,,In stik oer Lemmer, mei spilers en meiwurkers út de gemeente Lemsterlân foar eigen publyk. Tichter by de minsken kinst it net krije.”
84 biografen beschouwen vaarweg LemmerDelfzijl
In opdracht van Rijkswaterstaat en de provincies Groningen en Fryslân, maken twaalf kunstenaarsduo’s werk voor langs de vaarweg Lemmer-Delfzijl. Keunstwurk is adviseur bij de realisatie van de werken in Fryslân en krijgt opdracht om een dertiende overkoepelend project te organiseren. Het wordt een biografie van de vaarweg Lemmer-Delfzijl door vormgever Vanessa van Dam en kunstenaar/publicist Sjaak Langenberg. Keunstwurk faciliteert en ondersteunt.
Zoveel mensen zag je op één dag niet eerder aan de oevers van de vaarweg tussen Lemmer en Delfzijl. Bij een sluis staat iemand met de sluiswachter te praten. Ergens anders zit iemand op een bankje voor zich uit te staren, en op weer een andere plek maakt iemand driftig aantekeningen in een schrift. Maar liefst 84 auteurs brengen een dag door langs de 118 km lange vaarweg. Hoe kun je recht doen aan de hele vaarweg, vroegen Langenberg en Van Dam zich af. Je kunt er op zo veel verschillende manieren tegenaan kijken. Je kunt inzoomen op een bloempje, of je kunt kijken naar een schip dat in de verte komt aanvaren. De vaarweg is ook onderdeel van een groter geheel, hoe betrek je dat er in. Langenberg: ,,Vanuit de onmogelijkheid om alles te omvatten ontstond het idee om veel verschillende mensen met heel verschillende achtergronden te benaderen: een bioloog, iemand die de vaarweg uit zijn jeugd kent, iemand die er totaal onbekend mee is. Iedereen was enthousiast”, zegt Langenberg. Maar liefst 84 mensen doen mee, waaronder veel bekende schrijvers en kenners van de regio.
Het is een momentopname, dus is het be langrijk dat het evenement op één dag plaatsvindt. De afstand tussen de woonplaats van Langenberg (Den Bosch) en Van Dam (Amsterdam) en de vaarweg, maakt het in praktisch opzicht soms knap lastig werken. Langenberg: ,,Keunstwurk heeft ons geweldig geholpen. Huub Mous en Margaretha Cats onderzochten de locaties - sommige plekken konden echt niet - voerden gesprekken met eigenaren van land en met andere betrokkenen, en zorgden voor lunchpakketten en de mogelijkheid van toiletgebruik, want sommigen zaten echt in the middle of nowhere. Het was allemaal heel goed geregeld. Langenberg lacht. ,,Er waren zelfs rayonhoofden aangesteld voor de diverse locaties.”
24/25
Het was spannend of het zou werken. Langenberg: ,,Je bent afhankelijk van het materiaal dat anderen aanleveren. Het zijn prachtige, heel diverse verhalen. In het boek is de route van de vaarweg als lijn aangehouden. Grappig om te zien dat dezelfde boot een aantal keren langskomt. Mooi ook dat een saaie plek ineens kleur krijgt doordat een schrijver in gesprek raakt met een voorbijganger.” Langzaamaan wordt de vaarweg met woorden gevormd. Op de omslag van het boek is dat letterlijk terug te zien. Van Dam: ,,Van de voorkant doorlopend naar de achterkant van het boek staan de namen van alle auteurs gepositioneerd, daar waar ze daadwerkelijk
langs de vaarweg zaten.” De binnenkant van het boek ziet eruit als een roman. Daar is bewust voor gekozen. ,,We wilden per se geen fotoboek maken”, zegt de vormgever. ,,We wilden juist de nadruk leggen op de verhalen achter de vaarweg. Het heet niet voor niks biografie!” De kunstenaar en de vormgever zijn unaniem als het gaat over het resultaat: voor beiden is het meer geworden dan ze hadden kunnen dromen. ,,Eens in de zoveel tijd doe je een project dat meer oplevert dan je ooit had verwacht”, zegt Langenberg. Van Dam vult aan: ,,Mede door de fantastische ondersteuning van Keunstwurk is het een bijzonder geslaagd project geworden.”
Postbus 1288 8900 CG Leeuwarden T (058) 2343434 F (058) 2343499 E
[email protected] Bezoekadres: Wissesdwinger 1 8911 ER Leeuwarden www.keunstwurk.nl
colofon Teksten: Zegge & Schrijve, Gerry Hijlkema Vormgeving: BW H ontwerpers Druk: Rekladruk Fotografie: Hanneke Luit m.u.v. pag. 13; Jaap van der Klomp en pag. 25; foto Jikkie Cats en bewerking Hanneke Luit
K F==NKRANNVE??DPF==NKRRANVE?DDPF F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==N F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKR A = V = N F K R D A = V E = N F= K AN E? P = KR N ?DPF N R NV A = V = N F K R D A = V E = N F= K AN E? P = KR N ?DPF N R NVE?D A = V = N F K R D A = V E = F= NK AN E? P = KR N ?DPF N R NVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP A = V = N F K R D A = V E = N F= K AN E? P = KR N ?DPF N R NVE?DP A = V = N F K R D A = V E = F= NK AN E? P = KR N ?DPF N R NVE?DP A = V = N F K R D A = V E F= NK AN E? P = KR N ?DPF =N R NVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP A = V = N F K R D A = V E = N F= K AN E? P = KR N ?DPF N R NVE?DP A = V = N F K R D A = V E = N F= K AN E? P = KR N ?DPF N R NVE?DP A = V = N F K R D A = V E = F= NK AN E? P = KR N ?DPF N R NVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP A = V = N F K R D A = V E = N F= K AN E? P = KR N ?DPF N R NVE?DP A = V = N F K R D A = V E = N F= K AN E? P = KR N ?DPF N R NVE?DP A = V = N F K R D A = V E = F= NK AN E? P = KR N ?DPF N R NVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP A = V = N F K R D A = V E = N F= K AN E? P = KR N ?DPF N R NVE?DP A = V = N F K R D A = V E = F= NK AN E? P = KR N ?DPF N R NVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP F==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DPF==NKRANVE?DP =N R V D F= NK A VE P == K AN E? P KRAN E?DPF==N RANV ?D F= NKRANVE?DP ANVE? PF =NKR NVE?DPF==N RA VE DP VE DP == K AN E? PF =NKR NV ?D ? F N R V D = KA E P
