d e r s o p M a l t a n o g o p o n t z e t g e h o o p t ,m a a r t o e n d e b e l o o f d e h u l p s t e e d s u i t b l e e f ,s t e l d e n z e e r z i c h o p i n , h e t v u i l e w e r k h e l e m a a lz e l f t e m o e t e n , ant de ontzettingstroepen o p k n a p p e nE . n d a t h e b b e nz e i n f e i t e o o k g e d a a n w hoefdenniets anders meer te doen dan na 66n hevig gevechtde toch al v e r . z w a k t e n g e d e m o r a l i s e e r dTeu r k e nd e f i n i t i e fo p d e v l u c h tt e j a g e n .S u l t a n t a s v e r s l a g e nd, e J o h a n n i e t e rhsa d d e nM a l t aw e t e n t e S o l e y m a n sk r i j g s m a c hw behouden. , erd G r o o t m e e s t eJr e a nd e l a V a l e t t e ,d i e h e t b e l e g n o g d r i e j a a r o v e r l e e f d ew a l b r 3z 1 n l e v e ne e n l e g e n d a r i s c hfei g u u r i n E u r o p a .H e t s p r a k v a n z e l fd a t n a a r h e m d e n i e u w es t a d w e r d g e n o e m dd i e d e r i d d e r sd a d e l r l ki n ' l 5 6 6 o p S c i b e r r a s b e g o n n e nt e b o u w e n ,e e n s t a d v e e l g r o t e r e n s t e r k e r d a n B i r g u e n n o g v e e l b e t e r d a n d i t i n s t a a t e e n n i e u w b e l e g t e d o o r s t a a n .M a a r d a t n i e u w e b e l e g i s n i e t g e k o m e n ,w a n t d a a r v o o rh a d d e nd e T u r k e n d e s c h r i k g o e d t e p a k k - e ng e k r e g e n .I n d i e t y d o n t s t o n d e e n G r i e k s e b a l l a d e d i e i n d e h e l e M i d d e l l a n d sZee e g e z o n g e nw e r d e n w a a r y a ne n k e l er e g e l sl u i d d e n : , , M a l t av a n g o u d , M a l t a v a n z i l v e r , M a l t a v a n k o s t b a a rm e t a a l , W e z u l l e nj e n i e t n e m e n , Z e l f s a l w a s j e z o z a c h ta l s e e n p o m p o e n , Z e l f s a l w a s j e a l l e e nm a a rb e s c h e r m d o o r e e n u i e s c h i l . " E e n g e w e l d i gs p a n n e n dm o d e r nb o e k o v e r d i t b e l e g m e t v e e l m e e r d e t a i l sd a n h i e r k o n d e nw o r d e n g e g e v e ne n g e b a s e e r do p d e h i s t o r i s c h eb r o n n e ni s h e t w e r k v a n E r n l e B r a d f o r d ,T h e g r e a t S i e g e , M a l t a 1 5 6 5 ; P e n g u i nB o o k 2 1 0 6 , 1964.
EMPOFI'ON EMPORIAE AMPUR'AS door J. J. WITKAM lid afdeling Leiden I k i l o m e t e rvsa n d e F r a n s eg r e n s , p e n i g et i e n t a l l e n I n h e t n o o r d e nv a n S p a n j e o l i g t h e t d o r p j e S a n M a r t i n d e A m p u r i a s .D e g e s c h i e d e n i vs a n d i t d o r p j e g a a t t e r u g t o t o m s t r e e k s7 O Ov o o r C h r . A c h t e r e e n v o l g e nhs e b b e n e r d e K e l t e n , d e l b e r i d r s ,d e G r i e k e n ,d e R o m e i n e ne n d e W e s t - G o t e ne e n n e d e r z e t t i n g gebouwd. H e t b e l a n g v a n d i t n u o g e n s c h i j n l i j kz o o n b e l a n g r i j k ep l a a t s j ev o o r o n z e w e s t e r s e b e s c h a v i n gi s r e u s a c h t i gg r o o t . R e e d s d e G r i e k e n b e s c h o u w d e n h u n E m p o r i o na l s h e t c e n t r u mv a n h u n h a n d e le n c u l t e r e l ei n v l o e di n S p a n j e . w e r d E m p o r i a eg e b r u i k ta l s m i l i t a i r eb a s i so m v a n d a a r u i t Door de Romeinen S p a n . l ev e r d e r b i n n e n t e d r i n g e n .S c i p i o , d e o v e r w i n n a a ri n d e T w e e d e P u 85
ry"'t$ .4*fue+t;r;;
Poort in de muur om de Romeinsesfad, fevens het begin van de mei zuilen omgeven hoofdstraat,dle de stad dwars door midden sneed.
nischeoorlog,ontsclellt3 ,Un troepen,tgen hry., ats opvotgervan zun gesneuverde vaderen oom,l,:,, het ofiperbever ; (Liviusxxvt, 191.Hierwerd een van de ^sp;"1;'";ii"['x"i genomen. eerstecr.,riri"riiriu-k;;'k;;'""n spanje gebouwd. Al met ar kan Ampuiiuru"r"r.,ol*dworden'al. iu'""iuinoingvan het spanjeuit de oudheide; dal v;;;;; tevensarsde toegangspoorr van de Griekseen Romeinseo"s.tuuins r"ir.p;.-c";;;";d""ijJ," u"r*"n, tijdensvele oorrogen,. economische ciisesen de grotevorksverhuizing breef dezestad,als haast "_liSoverge,bleven beschaafde, tot de invallenvan de 9: Arabierenbestaan. Via Emporion'deden hun intredein West-Euroqiyg6, de Sa;;;;e het arfabeten het muntsterser a'rcheotogie i, A;p;l;; van groot belangdoor de coincidentie van Grieksen -onderworpen inheems aardewerk, waardoordit laatsteaaneennauwkeurige cfrronotogL over de stichtinqvan Emforio"i"-*Ei"ij'lekena, k;;;;;"; zoaisoverigens over aile Griekse kotonieiin span.ilun
zria-iiu"X.ur.. nl "r"d;"ffir'il -;oik;;;;" westeruke Middellandse-Zeekusren jr" ontour.i aoo. l,6"J"n""rdu; o" oridnt, d i e o p z o e k w a r e n n a a r k o s . t b a r em e t ; r e . , zoarekoper en tin. Voordat de P h o e n i c i 6 r se n d e G r i e k e n h i e r k * ; ; ; ; ; ; ars s e e r d e n ,w a r e n e r a l a n d e r ez e e v a a r d e r sq e w e eeset r s t e nd e z e k u s t e n k o r o n i b l l . l k e n sE g y p t i s c h ev o n d _ stenbii Fuente Aramo^in
Zuid-spanje,-ii"i"a"t"l""'.ii" ,ii"iJ'p"r,oo"uun Toet-Ank-Amon (t 1400uoo.,cii.i.ir!)I'i"ng"uorge vanandere opgravingen (oa' te Maraga)'is het nu oo* zetei,'oaiomstre"t s de achtste eeuwvoor 80
C h r i s t u s z e e v a a r d e r sm e t h a n d e l s w a a u r i t E u b o i a ,R h o d o se n K r e t a a a n d e S p a a n s ek u s t e nz u n g e w e e s t . D e s t i c h t i n gv a n E m p o r i o ni s t e d a n k e n a a n d e G r i e k e n v a n P h o c a e a ,e e n G r i e k s e k o l o n i e i n K l e i n - A z i d .D e e n i g e r i v a l e n ,v a n w i e z i j i e t s t e d u c h t e n h a d d e n ,w a r e n d e P h o e n i c i 6 r su i t T y r u s , d i e o . a . C a r t h a g og e s t i c h th e b b e n . T i j n d e n sd e s t i c h t i n gv a n E m p o r i o nw a r e n d e v o o r n a a m s t eG r i e k s eh a n d e l s p l a a t s e ne n b a s e s M a s s i l i a ( h e t t e g e n w o o r d i g eM a r s e i l l e )e n A l a l i a ( o p d e z u i d p u n tv a n C o r s i c a ) .D e z e z i j n o n g e v e e r6 0 0 v o o r C h r . g e s t i c h t . D a a r d e C a r t h a g e r sZ u i d - S p a n j ee n d e S t r a a tv a n G i b r a l t a ra l m i n o f m e e r i n h u n b e z i t h a d d e n ,w e r d e nd e G r i e k e ng e d w o n g e nh u n k o l o n i s a t i et e b e p e r k e n t o t N o o r d - S p a n j ee n Z u i d - F r a n k r i l kl.n 5 7 5 w e r d d e p o s i t i e v a n d e G r i e k s e k o l o n i e s n o g m e e r i n g e v a a r g e b r a c h t ,o m d a t i n d a t j a a r d e b e v o l k i n gv a n C a r t h a g oz r c h s t e r k u i t b r e i d d en a d a t d e m o e d e r s t a dd o o r N e b u c a d n e z avre r m a c h td i c h t e rb i j d e o v e r d e n v e r n i e t i g dw a s . H i e r d o o rw a s d e P h o e n i c i s c h e G r i e k s e h a n d e l s p o s t e nd, i e t e g e n o v e r C a r t h a g o t o c h a l i n d e m i n d e r h e i d waren. Toen echter Cyrus omstreeks540 Phocaeaveroverde en verwoestte, b a s i sv a n P h o c a e a , t r o k k e nd e m e e s t ei n w o n e r sn a a r d e d e s t i j d sb e l a n g r i j k s t e A l a l i a o p C o r s i c a .Z o k w a m e nb e i d e r i v a l e nd u s d i c h t e r b i j e l k a a rt e w o n e n , z o w e lw a t b e t r e f td e m o e d e r s t e d e an l s d e k o l o n i d nw , a t o n v e r m u d e l i jok p r u z i e en oorlog uit moestlopen. H o e w e l d e G r i e k e n v o l g e n s H e r o d o t u s( 1 , 1 6 6 ) d e v e r e n i g d ev l o t e n v a n d e C a r t h a g e r se n d e E t r u s k e nv e r s l o e g e ni n d e z e e s t r a a tt u s s e n C o r s i c a e n S a r d i n i 6 ,v e r l i e t e nz e t o c h n a e n i g e t U d A l a l i a ; h i e r d o o rv e r l o r e nz e h e t v e r kn hun b i n d i n g s p u nttu s s e n h u n k o l o n i e si n N o o r d - S p a n j ee n Z u i d - F r a n k r r j e k o l o n i e si n Z u i d - l t a l i e . D e G r i e k s en a a m E m p o r i o n( N e d . : s t a p e l p l a a t sz) e g t g e n o e go v e r h e t w e z e n v a n d e s t a d .I n d e R o m e i n s et r l d z 1 n n o g m e e rv a n d i t s o o r t h a n d e l s p o s t egne b o u w d m e t d e z e l f d en a a m ,E m p o r i o n E , m p o r i u mo f E m p o r i a e (. b U d e D o n a u m o n d i n g i,n M a c e d o n i eo, p S i c i l i €e n i n C a m p a n i dv; g l . o o k V i t r u v i u sV , 1 2 , 1 e n L i v i u sX X l , 5 7 ) . D o o r o p g r a v i n g e nv a n e e n G r i e k s e n e c r o p o l i so p e e n r o t s d i c h t b r - 1 de kust, g e n a a m d , , E lP o r t i c h o l " i, s g e b l e k e n d , a t d e G r i e k e na l o m s t r e e k s5 5 0 I n E m p o r i o ng e v e s t i g dw a r e n . H e t i s w a a r s c h r y n l gzko a l s i e d e r eG r i e k s ek o l o n i e g e s t i c h ta a n e e n b a a i m e t n a t u u r l i j k eb e s c h e r m i n gi ,n c a s u d e R i o T e r , w a a r v a n d e l o o p d e s t i j d s n o o r d e l i j k e rw a s d a n n u . ( v o o r h e t s t i c h t e nv a n e e n G r i e k s ek o l o n i ev g l . o o k T h u c y d i d e sl , 2 4 ) . A l g a u w w a r e n d e G r i e k e n u i t h u n e e r s t e n e d e r z e t t i n g( d e z g n . P a l a i a p o l i s ) g e g r o e i de n s t i c h t t e nz e e n i g e h o n d e r d e nm e t e r sz u i d w a a r t sa, a n d e o v e r k a n t v a n d e h a v e n e e n n i e u w e ,g r o t e r e ,s t a d , d e z g n . N e a p o l i s .N a 5 4 0 ( v e r w o e s t i n g v a n P h o c a e a )e n 5 3 5 ( s l a g b i j A l a l i a )z a l E m p o r i o nd o o r e e n r e u s a c h t i g e t o e l o o pv a n v i u c h t e l i n g ef nl i n k g e g r o e i dz i j n . U i t d i e t i j d m o e t o o k h e t o n t s t a a nv a n d e N e a p o l i ss t a m m e nO . p d e p l a a t sv a n d e N e a p o l i se n o o k n o g d a a r b u i t e ns t o n d r e e d s e e n K e l t i s c h - l b e r i s c hnee d e r z e t t i n g ,I n d i c a g e n a a m d ,d i e l a t e r v o l l e d i g i s o p g e g a a ni n h e t R o m e i n s eE m ponae. V o l g e n s L i v i u s ( X X X l V ,3 w a s d e v e r s t a n d h o u d i ntgu s s e n d e G r i e k e ne n R o m e i n e ne n e r z i j d se n d e K e l t e n a n d e r z i j d sn i e t a l t e b e s t . B e i d e b e v o l k i n g s g r o e p e n l e e f d e ns t r i k t g e s c h e i d e ne n i n v o o r t d u r e n d ew a a k z a a m h e i jde g e n s e l k a a r .N a d e o v e r w i n n i n gv a n C a e s a r o p P o m p e i u sw e r d d e S p a a n s es t a d , v o o r z o v e r d i e n o g a l s e e n l o s o n d e r d e evl a n E m p o r i a eb e s t o n d o , mgeschapen i n e e n v o l l e d i gb e s c h a a f d eR o m e i n s es t a d . T o e n m o e t h e t o o k m e t E m p o r i o n a l s o n a f h a n k e l i j k es t a d s t a a tg e d a a n g e w e e s t z i j n , i s d e n a a m v e r a n d e r di n E m p o r i a ee n i s d e s t a d m e t h a a r o m l i g g e n d eg e b i e d t o e g e v o e g da a n h e t 87
R o m e i n s eR r . . 1okv. e r d e r e g e r i n gv a n E m p o r r o nw e t e n w e i n h e t q e h e e l niets. we kunnen stechts gissen-,dai oe regering o"rlliJe i! ;";;"".; ars in de z u s t e r s t e d evna n E m p t r i o n ,n l . e e n o l i g a " r c h i e ( V. g l . h i e r o v e ro o k s t r a b o r V , l 5 ; c a p .1 7 9e n V a l e r i u sM a x i m u sl l , 6 - 7 ) . D e u i t e i n d e l i j k ev e r w o e s t i n gv a n E m p o r i a e ,d a t a r v e e r t e r i j d e n had gehad t u d e n sd e g r o t e v o l k s v e r h u i z i nvga n d e w e s t - G o t u n ,r o " t i u o , i . " i " Arabische i n v a s i ep l a a t s g e h a d h e b b e n .N a d e v a l v a n i r e t A o m e i n s t n i j t wero atteen n o g m a a r d e R o m e i n s es t a d b e w o o n d :d e p a l a i a p o l i se n d e l i e a p o l i s waren toen al verlaten. s e d e r t h e t b e g i n v a n d e o p g r a v i n g e n( r 9 0 g ) i s e r e e n m u s e u m waar men a r g r e t s e rvsa n d e v o o r n a a m s t e v o n d s t e n r, e c o n s t r u c t i eesn m a q u e t t e st e n s t e l t .D e m e e s t ee n d e m e e s tf r a a i ev o n d s t e nz i j n i n h e t a r c h e o l ' o o i " c r , t o o n museum v a n B a r c e l o n at e b e z i c h t i g e n l:b e r i s c h - G r i e k sK, e t t i s c h ,c r l e t J , " l i e l l e n i s t i s c h e n R o m e i n sa a r d e w e r k e , e n w i t m a r m e r e nA s k l e p i o s n e e i d"," n - r u r , - n " r e n K o p c h r i s t e l i j k e b a s i l i e k ,z i j n i n h e t s t a d s b e e l db e w a a r d g e b l e v e n d e Griekse "rrruu"t
yil
spankast vaneenkataputt.
J" ops"gruu"n
A s k tl:,1:?9I"_:n,d:,!."1"n e p i o s t e m p eJl ,u p i t e rs e r a p i s - t e m p e a l , m p h i t h e a t e rp,a l a e s t r ae n ' d " ei r r o u g _ h a v e n m u u rd, e c y c l o p e n m u r evna n d e N e a p o l i se n d e v l e r k a n t ew a c h t t o r e n . Boven links: Emporiae,zoals tot nu toe is btootgelegd. I
San Martin de Ampurias,de vroegere Palalapolis.
ll
Het terrein van de vroegere haven, tegenwoordig door aanslibbingen ak. kerland.
lll
Grieks-Romeins kademuur. De {eapo/is. De Romelnsestad Emporiae.
1
De plaats,waar het plaatsetijk museum De vestingkerk van SanMartin, waarnaast gegraven wordt. De twee Romeinse villu's, waarin prachtige mozaieken en fragmenten van fresco's zijn ontclekt.
,
De Palaestra.
5
Het Amphitheater.
6
Op deze plaats wordt sinds enke/e jaren de Romeinse stad systematisch opgegraven. Benedenlinks: Emporionen omgeving (tekeningFroukje Boorsma)
Literatuur: Prof. Dr. Martin Almagro -
E l A n f i t e a t r oy l a P a l a e s t r ad e A m p u r i a s ,i n h e t t t l d s c h r i f t, , A m p u r i a s " X , Vll - XVlll, pp 1-26. id. A m p u r i a s ,H i s t o r i ad e l a C i u d a d y G u i a d e l a s e x c a v a c i o n e sB, a r c e l o n a1 9 5 9 ; h i e r v a nb e s t a a n o o k E n g e l s e ,F r a n s ee n D u i t s e e d i t i e s . id L a N e c r o p o l i sd e A m p u r i a s ,v o l l l , B a r c e l o n a 'l 9 5 5 , l a m i n a s1 . e n 5 . P r o f . D r . E d u a r d oR i p o l l - I n a u g u r a c i o nd e l m u s e o m o n o g r a f i c od e A m p u r i a s , i n h e t t U d s c h r i f t, , A m p u r i a s " X , Xll-XXlll, p. 382. - N o c i o n s d ' A r q u e o l o g i as a g r a d ac a t a l a n a v, o l l , J. Gudiol pp. 50-27. V e r d e r n o g v e l e a n d e r e k l e i n e r ea r t i k e l e nv a n p r o f e s s o rA l m a g r o ,d e l e i d e r v a n d e o p g r a v i n g e ns i n d s 1 9 3 9 ,d i r e c t e u rv a n h e t p l a a t s e l l . .m l ku s L u mv a n A m p u r i a s ,h e t A r c h e o l o g i s c hM u s e u mv a n B a r c e l o n ae n d a t v a n C u e n c ae n r e v e n s h o o g l e r a a ri n d e a r c h e o l o g i ea a n d e u n i v e r s i t e ivt a n M a d r i de n l e i d e rv a n v e l e o p g r a v i n g e ni n S p a n j e .
De goudschat uan Beilen PTof. A, N. ZADOKS JOSEPHUS JITTA
D e n a - o o r l o g s ej a r e n z i l n r i j k g e w e e s ta a n a r c h e o l o g i s c hveo n d s t e n .D i t w a s n i e t a l l e e n t e d a n k e n a a n s y s t e m a t i s c h eo p g r a v i n g e ne n l j v e r i g s p e u r w e r k , m a a r o o k w e l e e n s a a n h e t h e t b l o t e t o e v a l .v a n z u l k e t o e v a l s v o n d s t eins d i e v a n d e g o u d s c h a vt a n B e i l e nw e l h e t m e e s ts p e c t a c u l a i*r) . B i j d e b o u w v a n d e A m b a c h t s s c h o ot e l B e i l e n( D r . ) w e r d e no p 3 1 m a a r t 1 9 5 5 v i j f g o u d e n a r a l s r i n g eene, n g o u d e na r m b a n de n v i e r R o m e i n s eg o u d e nm u n t e n g e v o n d e nZ . .o r g v u l d i ga f s c h a v e ne n d o o r z o e k e nv a n d e g r o n d d o o r h e t i j l i n g s g e w a a r s c h u w d eB i o l o g i s c hA r c h a e o l o g i s c hi n s t i t u u tv a n d e R i j k s u n i v e r s i t e i t t e G r o n i n g e nb r a c h t n o c h a c h t t i e na n d e r e m u n t e na a n h e t l i c h t . D e z e b l e k e n a l l e u i t d e p e r i o d e 3 6 4 - 3 9 5 t e s t a m m e n .D e j o n g s t e ,v a n k e i z e r H o n o r i u s , w a r e n g e h e e lg a a f e n o n g e b r u i k t D . a a r d o o rw a s d e d a t e r i n gg e g e v e ne n w e l i n d e a l l e r l a a t s t jea r e n v 6 o r 4 0 0 .B o v e n d i e nb l e e k h i e r u i td i r e c tc o n t a c tm e t h e t R o m e i n s er i j k . I n d e r d a a dw e t e n w r . 1d, a t i n d e t w e e d e h e l f t v a n d e 4 e e e u w k e i z e rV a l e n t i n i a n ues n z r . 1onp v o l g e r sm a a t r e g e i e n a m e no m d e r i j k s g r e n si n h e t n o o r d e n t e b e v e s t i g e n :6 6 n v a n d e t e b a a t g e n o m e nm i d d e l e nw a s d e b a r b a a r s es t a m h o o f d e nm e t g o u d v o o r z i c h t e w i n n e n .W i j w e t e n o o k , d a t d e z e p o g i n g e nh e b b e ng e f a a l de n d e i n v a l l e nd e r b a r b a r e nn i e t t e s t u i t e nw a r e n ; d e B e i l e r e i g e n a a rh e e f t d a n o o k n i e t d e k a n s g e k r e g e no m z i j n v e r b o r g e n s c h a tw e e r o p t e g r a v e n . D e g o u d s c h a tw a s g e v o n d e ni n a a n g e v o e r d eg r o n d e n d a t b r a c h t a l d a d e l r l k p r o b l e m e nm e e ,n . l . d e w e r k e l i j k eh e r k o m s te n h e t e i g e n d o m s r e c hItn. f o r m a t i e t e r p l a a t s ee n o n d e r z o e kv a n d e s a m e n s t e l l i n vga n d e g r o n d w e z e n t e n s l o t t e d e p l a a t sv a n h e r k o m s tn a u w k e u r i ga a n ,o p h e t D o m o - t e r r e i n t e n n o o r o e nv a n 89
/:
O R G A A N V A N D E N E D E R L A N D S EJ E U G D B O N D T E R B E S T U D E R I N G VAN DE GESCHIEDENIS S E P T E M B E RT / M D E C E M B E R1 9 6 5 6E JAARGANG No. 4-5