Risk factors for motor neuron diseases genes, environment and lifestyle
Nadia Sutedja
Nadia BW.indd 1
07-04-10 12:21
Thesis Utrecht University, The Netherlands ISBN:
978-90-393-5335-6
Copyright: © 2010 by Nadia Sutedja. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, without the written permission of the author or, when appropriate, from the publishers of the publications. Copyright of published manuscripts and manuscripts accepted for publication have been transferred to the respective journals Cover painting:
Hadi Sutedja, Rotterdam
Cover layout: Henk Keizer, Rotterdam;
Optima Grafische Communicatie, Rotterdam
Chapter dividers drawings and design:
Hadi Sutedja, Rotterdam
Layout:
Optima Grafische Communicatie, Rotterdam
Printed by:
Optima Grafische Communicatie, Rotterdam
Financial support for the publication of this thesis is gratefully acknowledged and was provided by Stichting het Remmert Adriaan Laan Fonds, J.E. Jurriaanse Stichting, Sanofi-Aventis, Van Leersum Fonds (KNAW), Baxter, Biogen Idec, Boehringer Ingelheim, Eli Lilly Nederland BV, Genzyme, Lundbeck B.V., UCB Pharma B.V.
Nadia BW.indd 2
07-04-10 12:21
Risk factors for motor neuron diseases genes, environment and lifestyle
Risicofactoren van ziekten van de motorische zenuwcel genen, omgeving en levensstijl (met een samenvatting in het Nederlands)
Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit Utrecht op gezag van de rector magnificus, prof.dr. J.C. Stoof, ingevolge het besluit van het college voor promoties in het openbaar te verdedigen op woensdag 26 mei 2010 des middags te 4.15 uur door Nadia Alpha Sutedja geboren op 25 augustus 1978 te Utrecht
Nadia BW.indd 3
07-04-10 12:21
Promotoren:
Prof. dr. L.H. van den Berg
Prof. dr. J.H.J. Wokke
Co-promotoren:
Dr. J.H. Veldink
Dr. K. Fischer
Funding of the studies in this thesis was kindly provided by a grant from the Prinses Beatrix Fonds, as well as J.R. van Dijk and the Adessium Foundation.
Nadia BW.indd 4
07-04-10 12:21
Contents
Nadia BW.indd 5
Chapter 1
General introduction and aims of the thesis
9
PA R T I
Genetic factors
Chapter 2
The association between H63D mutations in HFE and amyotrophic lateral sclerosis in a Dutch population
27
Chapter 3
Lack of association between VEGF polymorphisms and ALS in a Dutch population
37
Chapter 4
Increased frequency of HLA-DRB1*15 in patients with multifocal motor neuropathy
45
PA R T I I
Environmental and lifestyle factors
Chapter 5
What we truly know about occupation as a risk factor for ALS: a critical and systematic review
59
Chapter 6
Lifetime occupation, education, smoking and risk of ALS
89
Chapter 7
Exposure to chemicals and metals and risk of amyotrophic lateral sclerosis: a systematic review
101
Chapter 8
Beneficial vascular risk profile is associated with susceptibility for ALS
131
Chapter 9
Association of IgM monoclonal gammopathy with the full spectrum of motor neuron diseases: a case-control study
143
Chapter 10
General discussion
155
Summary
171
Samenvatting
179
Publications
187
Dankwoord
191
About the author
199
07-04-10 12:21
Nadia BW.indd 6
07-04-10 12:21
The miracle is not to fly in the air, or to walk on the water: but to walk on the earth. - Chinese proverb
Voor mijn ouders
Nadia BW.indd 7
07-04-10 12:21
Nadia BW.indd 8
07-04-10 12:21
het gebruik van de patiëntenpopulatie; als kamergenoot, voor het verzorgen van de nodige akoestische prikkels met geimproviseerde boxen; Sonja de Jong, als PAN-onderzoeker, bedankt voor de wisselwerking bij het risicofactoren onderzoek; als sfeermaker, voor je creatieve ideeën en vrolijkheid alom; Dr. Jikke-Mien Niermeijer, fijn om als onervareling van een (heel hippe!) “oude rot in het vak” mee te krijgen wat ook mij te wachten zou staan; bedankt voor het goede voorbeeld. Dirk Straver, bedankt voor je rustgevende invloed en de fijne reflecterende besprekingen; jammer dat je zo kort kamergenoot was, al ben je wat betreft huisvesting erop vooruitgegaan. Jan Stork, bedankt voor je intelligente opinies en je advies over juridische zaken; goed dat je de USMLE step I gehaald hebt, zelfs zonder studiemaatje. Nora Visser, een “nieuwe” enthousiaste collega in een nieuwe ruimere NMZ-kamer; bedankt voor je interesse tijdens de laatste loodjes. Mark Huisman, ooit student, maar je praktische aanpak, vrolijke instelling, creativiteit en leiderschapskwaliteiten hebben je neurologische carrière snel de lucht ingeschoten; bedankt voor de goede samenwerking en voor je hulp bij technische zaken. Wat leuk dat we ook kamergenoot werden! Alle arts-assistenten dank ik voor de collegialiteit, prettige samenwerking zowel in het zie-
Dankwoord
kenhuis als daarbuiten en de goede sfeer die de productiviteit van onderzoek doen heeft
196
gestimuleerd. Tom, of ik nou problemen had met mijn computer of met de bureaucratie, een praktische briefing of evidence-based college wilde, of gewoon een slachtoffer zocht voor het kopen van een kado, je was er! Ook bedankt voor het aanleggen van essentiële koelelementen en telefoonlijnen in onze onderzoekskamer. Dennis, thanks a lot, Bud! – voor de gezelligheid, al je goede adviezen over “de kliniek” en al het andere. Prof. Onno van Nieuwenhuizen, ik kan me geen betere voorzitter bedenken. Bedankt voor de steunende gesprekken en het vertrouwen. Dr. Bart van der Worp, bedankt voor de goede praktische tips, waardoor onderzoek beter met de kliniek verenigbaar werd. First guides to science and research. Dr. Hsiu-Ling Li, thank you for teaching me the fundamentals of cloning and other techniques in molecular biology, as well as how to think like a scientist. You are a role model for doing “good research” in basic science. I also admire your determination (working, maybe not 24/7, but at least 15/6). Dr. Eric Kandel, it has been an honor and privilege to do research in your lab. Thank you for your interest and providing me the opportunity. It was an enlightening experience which gave me the inspiration to continue doing research. Prof. Peter Burbach, bedankt voor de steun (financieel en moreel) bij bovengenoemd project en het vertrouwen in mij als onderzoeker. De afdeling KNF in het Antonius ziekenhuis (o.l.v. Dr. Eduard Boezeman, Dr. Selma Tromp, Dr. Oscar Vogels en Dr. Laurien Teunissen) wil ik bedanken voor de uiterst flexibele opstelling tijdens de afrondende fase van dit proefschrift en voor het zorgen van een zeer prettige,
Nadia BW.indd 196
07-04-10 12:23
Dankwoord
197
laagdrempelige en didactisch verantwoorde werksfeer met leermomenten alom! Laurien, ook bedankt voor de initiatieven bij het organiseren van een proefpromotie; Selma, ook bedankt voor het “proofreaden” (zelfs dát vind je leuk!) en leveren van kritisch en to-the-point commentaar alsmede de andere intiatieven. Vrienden, dank voor alle steun vanuit het “privé-leven”. Oude studiemaatjes, thans “hardloop”club : onze sportprestaties resulteerden niet verder dan de 5 km-loop, maar middernacht BBQs en quasi-onderbouwde theorieen “it’s raining outside” zorgden voor geestverruimende afleiding op zijn tijd. Khanh, dank voor je sterrenkwaliteit-kookservice, jarenlange chauffeursservice (en het geduldig ondergaan van meezingpogingen met de radio), spirituele one-liners en vooral je vriendschap. Helena, je bent een geweldige organisator en klinisch chemicus! Bedankt voor de “pittige” gesprekken en – evenals Sam – voor suggesties omtrent onderzoek en promoveren. Mijn familie, de arisan & “ooms en tantes”: het verleden achterlaten om een nieuw leven te beginnen is voor mij een voorbeeld voor ondernemendheid en doorzettingsvermogen. Samen met “de kinderen” hopen we jullie banden voort te zetten. “Ons ma”, “ons pa”, en young (U2!) familie Van de Langenberg: bedankt voor de rondleiding – zowel letterlijk als figuurlijk – over de wateren en diepe gronden van Oeteldonk. Ut zijn de daoge van m’n leven... Paranimfen. Lieve Lau, na de middelbare school zijn onze levens parallel blijven lopen. Beiden begonnen met geneeskunde in september 1997 (jij in Rotterdam, ik in Utrecht), beiden promoveren (en paranimf ) in mei 2010 (jij in Groningen, ik in Utrecht). Ook al zijn we het puber stadium voorbij, houden we nog steeds urenlange gesprekken waarbij we soms discussiëren over onderzoek, maar vooral over alle niet-relevante zaken eromheen. Bedankt dat je altijd tijd voor mij hebt. Lieve Suus, je bent een geweldige clinicus en ook jouw promotieonderzoek naar longkanker screening gaat ongetwijfeld een groot succes worden. Door je warme persoonlijkheid en team spirit was het altijd gezellig met jou tijdens de studie, op feesten, op vakantie, hoe moe we ook waren (zie ook Boston-I en II, copyright P.K. Lam). Omdat we elkaar zo goed begrijpen, is het ontzettend fijn om de “promotiestress” met jou te kunnen delen. Lieve ouders, bedankt voor jullie warme zorgzaamheid en dat jullie alles voor mij doen. Ma, bedankt voor de altijd klaarstaande verse risolles en het bijbrengen van je theorieën over eerlijkheid, integriteit en discipline (ook al begrijp je nog steeds niet waarom ik alles uitstel). Pa, vanuit de kansarme jungle in Indonesië zonder water en elektriciteit heb jij “against all odds” een Harvard-degree gehaald – volledig op eigen kracht. Als ik deze “role model” maar deels kan evenaren, mag ik al trots zijn.
Nadia BW.indd 197
07-04-10 12:23
Lieve Bram, als parachute-springende motorrijder (“gevaarlijk!”) en relaxte Carnaval vierende Brabander (“denkt niet na!”), dacht ik in het begin dat we niet veel gemeen zouden hebben; maar niemand begrijpt me zo goed als jij! Bedankt voor je praktische oplossingen als ik weer ergens een “principe”-kwestie van wil maken; bedankt voor je analytische visie op van alles.
Dankwoord
Bedankt vooral dat je me altijd blij maakt.
198
Nadia BW.indd 198
07-04-10 12:23
ABOUT THE AUTHOR
Nadia BW.indd 199
07-04-10 12:23
Nadia BW.indd 200
07-04-10 12:23
About the author
201
About the author Nadia Sutedja was born on August 25, 1978 in Utrecht. In 1986, her family moved to Brookline, Massachusetts, a suburb of Boston. At Heath Elementary School, she continued primary education and participated in extracurricular opportunities. In 1989, her family moved to Duivendrecht, the Netherlands, where she finished the last year of elementary school. In 1996, she graduated (cum laude) from secondary school at the Erasmiaans Gymnasium in Rotterdam. In 1997, she completed the Freshman year of college (cum laude) at the University of Texas at Austin, majoring in Molecular Biology. In 1997, she started medical school at the University of Utrecht. She obtained the “Propaedeuse” degree (cum laude) in 1998. During her medical studies, she was teaching assistant of several medical courses (cell biology, histology, anatomy and biostatistics). In 2001, as part of her medical training, she performed research at the laboratory of Nobel Laureate Eric Kandel (Columbia University, New York). Her scientific project involving glutamate receptors in Aplysia during de novo synapse formation (supervisors: Dr. Hsiu-Ling Li, Dr. Eric Kandel) resulted in a publication in the scientific journal Neuron. After acquiring the “Doctoraal” degree in 2002 (cum laude), she commenced with clinical rotations. An international clinical rotation in Otolaryngology was performed at the Massachusetts Eye and Ear Infirmary, Harvard Medical School in Boston (supervisor: Dr. Joseph Nadol, Jr.). After graduating from medical school in 2004, she was invited to participate in a PhD project on risk factors for amyotrophic lateral sclerosis and other motor neuron diseases which led to this thesis (supervisors: Prof. dr. L.H. van den Berg, Prof. dr. J.H.J. Wokke, Dr. J.H. Veldink, Dr. K. Fischer); this research was combined with clinical work as part of the Neurology residency training (supervisors: Prof. dr. J. van Gijn, Prof. dr. J.H.J. Wokke, Prof. dr. L.J. Kappelle), Department of Neurology, University Medical Center Utrecht. Currently, she is receiving training at the Department of Clinical Neurophysiology at the Antonius Hospital in Nieuwegein (supervisors: Dr. E.J.F.H. Boezeman, Dr. S.C. Tromp). She intends to finalize her specialization in Neurology in 2013.
Nadia BW.indd 201
07-04-10 12:23
What the caterpillar calls the end, the rest of the world calls a butterfly. - Lao Tzu
Nadia BW.indd 202
07-04-10 12:23
