Inhoud in vogelvlucht

Inhoud in vogelvlucht Over de auteurs .............................................................................................................. xv Dankwoord .................................................................................................................... xvi

Inleiding .............................................................................................. 1 Deel I: Ritme: de slag te pakken krijgen ................................................ 5 Hoofdstuk 1: Wat is muziektheorie eigenlijk? ......................................................................... 7 Hoofdstuk 2: Noten tellen ....................................................................................................... 13 Hoofdstuk 3: De nodige rust ................................................................................................... 25 Hoofdstuk 4: Maatsoorten ...................................................................................................... 33 Hoofdstuk 5: Naar een natuurlijk ritme ................................................................................. 47 Hoofdstuk 6: Tempo en dynamiek ......................................................................................... 53

Deel II: Melodie: fluitend verder studeren ............................................. 63 Hoofdstuk 7: De notenbalk ..................................................................................................... 65 Hoofdstuk 8: Toonvorming en klankkleur ............................................................................. 77 Hoofdstuk 9: Hele en halve tonen, kruizen en mollen ......................................................... 83

Deel III: Harmonie: bodybuilding ......................................................... 89 Hoofdstuk 10: Intervallen ........................................................................................................ 91 Hoofdstuk 11: Toonsoorten en de kwintencirkel ............................................................... 113 Hoofdstuk 12: Majeur- en mineurtoonladders ................................................................... 127 Hoofdstuk 13: Akkoorden bouwen ...................................................................................... 141 Hoofdstuk 14: Akkoordenschema’s ..................................................................................... 171 Hoofdstuk 15: De cadens ...................................................................................................... 185

Deel IV: Vorm: geef het een kop en een staart ..................................... 193 Hoofdstuk 16: De vormgevende elementen ........................................................................ 195 Hoofdstuk 17: Klassieke vormen .......................................................................................... 205 Hoofdstuk 18: Populaire vormen ......................................................................................... 215

Deel V: Het deel van de tientallen ..................................................... 223 Hoofdstuk 19: De zes meest gestelde vragen over muziektheorie .................................. 225 Hoofdstuk 20: Tien bruikbare en begrijpelijke bronnen ................................................... 229 Hoofdstuk 21: Negen muziektheoretici waar je iets van moet weten ............................. 235 Bijlage A: Het gebruik van de cd .......................................................................................... 243 Bijlage B: Akkoorddiagrammen ............................................................................................ 249 Bijlage C: Begrippenlijst ........................................................................................................ 287

Index ............................................................................................... 291

MuziektheorieVrDum-boek.indb v

12-11-2007 13:53:33

Inleiding W

elkom bij Muziektheorie voor Dummies!

Wat denk je bij het woord muziektheorie? Doemt er een beeld op van een muziekleraar die je vanachter de piano fronsend aankijkt? Of misschien een beeld van muziekstudenten die ijverig proberen het gefluit van een theremin op te schrijven? Als een van deze beelden in de buurt komt van wat volgens jouw muziektheorie is, dan is dit boek hopelijk een aangename verrassing. Veel autodidacte muzikanten raken door het idee van theorie ontmoedigd en beschouwen het zelfs een beetje als funest voor de spontaniteit. Immers, als je al gitaargrepen kunt lezen en toonladders kunt spelen, waarom zou je je dan nog door een berg theorie heen worstelen? Zelfs de meest elementaire basiscursus muziektheorie levert handvatten om je muzikale mogelijkheden en vaardigheden te vergroten. Met een behoorlijke vaardigheid in het noten lezen kun je klassieke pianomuziek spelen, terwijl wat basiskennis over hoe akkoorden elkaar elegant opvolgen je helpt bij het schrijven van je eigen muziek.

Over dit boek Muziektheorie voor Dummies is opgezet om je alles te leren wat nodig is om moeiteloos een ritme te tikken, partituren te lezen en te doorzien hoe een stuk muziek zich ontwikkelt, of je nu de muziek van iemand anders leest of zelf iets aan het schrijven bent. Elk hoofdstuk is zoveel mogelijk opzichzelfstaand, je hoeft niet alle voorafgaande hoofdstukken te hebben gelezen om het volgende te begrijpen. Het helpt natuurlijk wel, aangezien kennis van muziek is opgebouwd uit eenvoudige concepten die samen een complex bouwwerk vormen. Om de informatie te vinden die je zoekt, kun je de inhoudsopgave als uitgangspunt nemen, of bladeren door de index achterin dit boek.

Voor wie dit boek is bedoeld Dit boek is geschreven voor alle soorten muzikanten, van de absolute beginneling tot de klassieke muziekstudent die nooit heeft leren improvi-

MuziektheorieVrDum-boek.indb 1

12-11-2007 13:53:34

2

Muziektheorie voor Dummies ____________________________________ seren tot en met de doorgewinterde muzikant die weet hoe je een muziekstuk in elkaar zet maar zich nooit heeft druk gemaakt om muziek te leren lezen afgezien van wat gitaargrepen en lead sheets.

De absolute beginneling Wij hebben dit boek geschreven met de bedoeling om het een metgezel te laten zijn voor de beginnende muzikant vanaf de allereerste stappen op het gebied van noten lezen en tikken van ritmes tot en met de eerste echte pogingen om muziek te schrijven volgen de principes van de muziektheorie. Beginnende muzikanten kunnen het beste vooraan in dit boek beginnen, met deel I, en gewoon door blijven gaan. Het boek is opgezet volgens het leerplan muziektheorie zoals dat op Amerikaanse universiteiten wordt gegeven, maar je kunt hier je eigen studietempo bepalen.

De gesjeesde muziekstudent Dit boek is ook geschreven voor de muzikant die als kind les heeft gekregen op een instrument en nog wel kan noten lezen, maar nooit heeft kennisgemaakt met de principes van toonladders, improvisatie en het samenspelen met andere muzikanten. Er zijn een hoop van die mensen en dit boek is opgezet om je te helpen het plezier in muziek maken terug te vinden. Het laat zien hoe je buiten de beperking van het spelen van bladmuziek kunt treden en werkelijk beginnen te improviseren en zelfs je eigen muziek te schrijven.

De ervaren artiest Muziektheorie voor Dummies is ook bedoeld voor de doorgewinterde muzikant die allang kan musiceren maar er nooit aan toe gekomen is om bladmuziek te leren lezen verder dan een fakebook of lead sheet. Ook die zal willen beginnen in deel I, omdat het specifiek ingaat op de nootwaarden die gebruikt worden in bladmuziek. Als je al vertrouwd bent met het concept van achtste noten, kwartnoten enzovoort, dan kun je waarschijnlijk meteen met deel II beginnen. In dat deel zetten we de complete notenbalk uiteen, en de relatie tot het pianotoetsenbord en de gitaarhals, als comfortabel houvast.

Hoe dit boek is ingedeeld Muziektheorie voor Dummies is verdeeld in vijf delen. De eerste vier delen concentreren zich ieder op en bepaald aspect van muziek, en het vijfde deel, het deel van de tientallen, bevat informatie over aardige aspecten van muziektheorie die weinig of niets te maken hebben met het feitelijke muziek maken. Door deze indeling is het gemakkelijk om snel te vinden wat je wilt weten. Dit is tenslotte een naslagwerk, en niemand wil uren door pagina’s bladeren om die ene vuistregel te vinden.


12-11-2007 13:53:35

____________________________________________________ Inleiding

3

Deel I: Ritme: de slag te pakken krijgen Zonder ritme zou muziek één lange ononderbroken strakke toon zijn, en dat is nogal lastig om op te dansen. Ritme is de meest fundamentele component van welke muziek dan ook, en het al of niet maat kunnen houden kan een muzikant maken of breken. In dit deel gaan we in op de verschillende waarden van noten en rusten die worden gebruikt in geschreven muziek, en meer geavanceerde onderwerpen als maatsoorten en het gebruik van syncopen.

Deel II: Melodie: fluitend verder studeren Melodie is de rode draad die door een muziekstuk geweven is en in je hoofd blijft zitten, lang nadat het stuk is geëindigd. Het is het essentiële muzikale thema dat door een muziekstuk, of deel ervan loopt en het geheel samenbindt. In dit deel behandelen we het elementaire noten lezen en enkele ezelsbruggetjes om de volgorde van de noten op de notenbalk te onthouden. Met voorbeelden voor piano en gitaar.

Deel III: Harmonie: bodybuilding Harmonie is dat deel van een muziekstuk dat de melodie opvult. Harmonie kan de eenvoud van ‘Altijd is Kortjakje ziek’ omtoveren in een orkeststuk. In dit deel komen aan de orde: intervallen, majeur- en mineurtoonladders, de opbouw van akkoorden, en hoe gebruik je de o zo belangrijke kwintencirkel. We hebben het ook over basisakkoordenschema’s en muzikale cadensen. Er zijn tal van muziekvoorbeelden in dit deel die je kunt horen op de cd bij dit boek, uitgevoerd zowel op piano als op gitaar.

Deel IV: Vorm: geef het een kop en een staart In dit deel laten we zien hoe je al het voorgaande kunt gebruiken om zelf echte muziek te schrijven. De structuur van verschillende soorten klassieke muziek, inclusief vormen als de fuga en de sonate, worden ontleed en besproken, evenals populaire vormen als een blues van 12 maten, of een blues ballad van 32 maten, en enkele rock- en popschema’s.

Deel V: Het deel van de tientallen In dit deel van het boek laten we je kennismaken met een aantal andere dingen, die ook met muziektheorie te maken hebben. We beantwoorden een aantal veelvoorkomende vragen over muziektheorie. We profileren een aantal fascinerende muziektheoretici, zonder wie dit boek, of enig soortgelijk boek, niet mogelijk zou zijn. En we wijzen je de weg richting verdere verdieping van je muzikale kennis met een lijst van aanvullende muziektheorie- en muziekgeschiedenisboeken, en enkele internetbronnen.


12-11-2007 13:53:35

4

Muziektheorie voor Dummies ____________________________________

Pictogrammen in dit boek Pictogrammen zijn handige kleine afbeeldingen die bedoeld zijn om je te wijzen op belangrijke informatie. De volgende pictogrammen kun je in dit boek tegenkomen in de linker marge:

PA

Dit pictogram wijst je op goed advies en informatie die je helpt om sleutelbegrippen te doorgronden. SO

P!

Als we iets bespreken dat misschien moeilijk of verwarrend kan zijn, gebruiken we dit pictogram. H E I NF O

Dit pictogram markeert informatie die, laten we zeggen, nogal technisch van aard is. Je kunt het lezen als je wilt, maar ook eventueel overslaan. NG

RIJK

OP

B EL

A

T E C H NI

SC

Als we iets belangrijks vertellen of iets wat je naar ons gevoel goed in je oren moet knopen, slingeren we dit pictogram erin. DE

CD

Bij dit pictogram staat het nummer van een cd-track waarop je iets kunt beluisteren dat de maken heeft met hetgeen op die plek in het boek besproken wordt. We hopen dat je net zoveel plezier zult beleven aan het lezen van dit boek als wij hebben gehad bij het schrijven ervan. Ga lekker zitten, lees en begin je eigen muzikale avontuur!

Waar kun je nu het beste beginnen? Als je een beginnende muziekstudent bent, of je wilt een frisse start maken, ga dan verder en duik in deel I. Ben je al vertrouwd met de basisprincipes van ritme en wil je gewoon leren noten lezen, ga dan door naar deel II. Geoefende muzikanten die willen leren improviseren en componeren, vinden in deel III het belangrijkste over akkoordenschema’s, toonladders en cadensen. Deel IV behandelt verschillende muzikale vormen waarin je je eigen muzikale ideeën kunt gieten. Ten slotte, wees ontspannen en geniet ervan. Het beluisteren, spelen en schrijven van muziek zijn enkele van de prettigste ervaringen die je ooit zult hebben. Muziektheorie voor Dummies is dan misschien geschreven door leraren, maar we beloven je dat er geen op hun horloge wijzende tirannen aan je deur zullen komen om te controleren of je wel voldoende opschiet!


12-11-2007 13:53:35

Deel I

Ritme: de slag te pakken krijgen

‘Dit is een jazzmetronoom. Eigenlijk net als een gewone metronoom, maar hij neemt in ieder stuk steevast een solo van 32 maten.’


12-11-2007 13:53:35

In dit deel...

D

it deel laat je kennismaken met de ruggengraat van alle muziek: ritme. Hier zie je wat verschillende noten en rusten betekenen, hoe maatsoorten worden aangegeven en hoe je die moet tellen, en raak je vertrouwd met tempo en dynamiek. Als je nog niets van muziektheorie weet, begin dan hier.


12-11-2007 13:53:36

Hoofdstuk 1

Wat is muziektheorie eigenlijk? In dit hoofstuk: 䊳 De betekenis van muziektheorie 䊳 Een beetje muziekgeschiedenis 䊳 Enkele theoretici 䊳 Waarom de piano zo’n centrale rol speelt

E

en van de belangrijkste dingen om te onthouden is dat er eerst muziek was, en toen pas muziektheorie. Muziek bestond al duizenden jaren voordat er theorieën bedacht werden om uit te leggen wat mensen wilden uitdragen met hun getrommel. Dus denk niet dat je geen goede muzikant kunt worden als je geen muziektheorieles hebt gehad. Sterker nog, als je een goede muzikant bent, dan weet je al een hoop van muziektheorie, je weet alleen niet welke woorden en formules horen bij wat je doet. De principes en regeltjes die muziektheorie heten, zijn een soort grammatica voor de ‘taal’ muziek. Ook grammatica ontstond pas lang nadat mensen met elkaar hadden leren praten. Net zoals het door middel van geschreven taal mogelijk is om achteraf en op afstand conversaties en verhalen te ‘horen’, precies zoals de conversaties hebben plaatsgevonden of zoals de bedenker het verhaal bedoelde, maakt het notenschrift het mogelijk voor andere muzikanten om composities te lezen en na te spelen op exact de manier zoals de componist het bedoelde. Leren noten lezen is net zoiets als een vreemde taal leren, waarbij je uiteindelijk in staat bent om de muziek in je hoofd te ‘horen’ terwijl je bladmuziek leest. Er zijn een hoop mensen op de wereld die niet kunnen lezen of schrijven, maar die prima in staat zijn hun gedachten en gevoelens in woorden uit te drukken. Op dezelfde manier zijn er een heleboel intuïtieve, autodidacte muzikanten die nooit hebben leren noten lezen of schrijven, en die het hele idee van muziektheorie saai en overbodig vinden. Maar zoals je door te leren lezen toegang krijgt tot bibliotheken vol kennis over allerlei onderwerpen, zo kan muziektheorie je helpen om nieuwe technieken te leren, andere muziekstijlen te leren spelen, en je zelfvertrouwen te ontwikkelen, waardoor je nieuwe dingen durft uit te proberen.


12-11-2007 13:53:36

8

DEEL I: Ritme: de slag te pakken krijgen ___________________________

Hoe helpt muziektheorie mij vooruit Als je niet beter wist, zou je misschien denken dat muziek iets is dat gewoon begint met een willekeurige noot, verder gaat zoals het toevallig uitkomt, en een keer stopt als de uitvoerder bijvoorbeeld zin krijgt in een glaasje limonade. Hoewel het inderdaad zo is dat velen van ons wel eens aan de uitvoering van een dergelijk soort compositie hebben meegedaan, voor de meeste van dit soort optredens geldt toch dat ze uitermate verwarrend, irritant egotripperig, en een beetje nutteloos lijken. De enige mensen die spontaan een goeie jam opzetten zijn mensen die de muziek grondig genoeg kennen om akkoorden te stapelen en noten aaneen te rijgen op een manier die betekenis heeft voor de luisteraar. En omdat muziek nu eenmaal een vorm van communicatie is, is contact met het publiek van wezenlijk belang. Muziektheorie bestuderen is ook ongelooflijk inspirerend. Het geeft gewoon een onbeschrijflijke kick als je plotseling weet hoe je een blues van twaalf maten in elkaar moet steken en er een echt mooi nummer van weet te maken. Of als je een klassiek stuk bladmuziek voor je krijgt en merkt dat je uitkijkt naar het moment dat je het voor de eerste keer gaat doorspelen. Of de eerste keer dat je met je vrienden zit te jammen en je bent voldoende zelfverzekerd om een solo weg te geven. We zijn er eigenlijk op uit dat lezers dit boek uiteindelijk regelmatig aan de kant leggen omdat ze de kriebels niet kunnen weerstaan om een nieuwe muzikale truc uit te proberen.

De ouwe tang met de aanwijsstok Inderdaad, dit is het beeld dat veel van ons hebben als we aan muziekles terugdenken: een nijdige ouwe pianolerares die de maat tikt met een aanwijsstok, slechts een paar centimeter van je vingers vandaan. We beloven je, hier en nu, dat er geen oude dames met aanwijsstokken je huis zullen binnenkomen met de aanschaf van dit boek. Je kunt zo snel of zo langzaam als je zelf wilt door de hoofdstukken heen werken, zonder je zorgen te hoeven maken over je vingers. Hoe dan ook, onontkoombaar feit is dat je uit muziek haalt wat je er zelf in stopt. Als je klassieke muziek wilt kunnen spelen, moet je leren noten lezen terwijl je speelt, en allerlei maatsoorten kunnen tellen. Als je een rockgitarist wilt worden, is het belangrijk om te weten welke noten bij een bepaalde toonsoort horen. Muziek leren spelen vergt veel discipline, maar uiteindelijk is het resultaat het geploeter meer dan waard. Daarbij, muziek maken is vooral ook leuk, en goede muziek kunnen maken is ongelooflijk leuk. Iedereen houdt van rocksterren/jazzcoryfeeën/ Mozarts. En nu een beetje geschiedenis.


12-11-2007 13:53:36

_______________________ Hoofdstuk 1: Wat is muziektheorie eigenlijk?

9

De geboorte van de muziek en de theorie Wat we weten is dat tegen de tijd dat de antieke beschavingen ontstonden (zo’n 7000 jaar voor Christus), muziekinstrumenten al werden ontworpen volgens complexe principes, die tot op de dag van vandaag nog steeds worden toegepast. In de provincie Henan in China werden uit beenderen fluiten vervaardigd met vijf tot acht geboorde gaten, waarmee noten konden worden gespeeld uit zowel de vijftoons Xia Zhi-toonladder als de zeventoons Qing Shang-toonladder uit het antieke Chinese muzieksysteem. Er zijn fluiten gevonden uit deze periode die nog steeds bespeelbaar zijn, en waarvan geluidsopnames gemaakt zijn om het moderne publiek te laten horen hoe muziek duizenden jaren geleden kan hebben geklonken. Overal op de wereld hebben mensen muziek gemaakt. En niet alleen op beenderfluiten en lege schildpadschilden. Uit hiëroglyfen en grafornamenten is gebleken dat de Egyptenaren rond 3500 voor Christus de harp hebben uitgevonden, of in elk geval veel harpen gebruikten, evenals een dubbelriet schalmei, een lier, en hun eigen versie van de fluit. Hun overburen aan de andere kant van de Middellandse Zee, de bewoners van de Cycladen en de voorlopers van de Griekse cultuur, hadden rond 2500 voor Christus de lier overgenomen, terwijl in Denemarken de eerste trompet werd uitvonden. Ongeveer 1500 jaar voor Christus veranderden de Hittieten in Syrië het ontwerp van de traditionele luit/harp van de Egyptenaren, en vonden de eerste tweesnarige gitaar uit, met een lange hals die voorzien was van fretten, stemschroeven aan het einde van de hals, en een holle klankkast om het geluid van de getokkelde snaren te versterken. Gitaren zien er een stuk gelikter uit tegenwoordig, en hebben ook wat meer snaren, maar ze worden nog steeds volgens hetzelfde basisontwerp gebouwd als meer dan 3000 jaar geleden. Veel vragen over muziek uit de oudheid zijn nog onbeantwoord, niet in de laatste plaats de vraag waarom zoveel verschillende culturen volstrekt onafhankelijk van elkaar bij veelal dezelfde tonale kwaliteiten in hun muziek zijn uitgekomen. Veel theoretici trekken de conclusie dat bepaalde muzikale patronen gewoon goed klinken en andere niet. Muziektheorie zou je dan simpelweg een zoektocht kunnen noemen naar welke muziek goed klinkt en welke niet, en wat daarvan de oorzaken zijn. Met een beetje gezond verstand kun je je voorstellen dat als bijvoorbeeld een Neanderthaler een verbluffend klinkende fluit had gemaakt, of een lekker ritme trommelde op de bekende holle boomstam, een andere Neanderthaler hem vroeg: ‘Hoe flik je ‘m dat?’ En voilà! De geboorte van muziektheorie. Het doel van muziektheorie is zowel uitleggen waarom iets klinkt zoals het klinkt, alsook hoe dat geluid nog eens kan worden geproduceerd.


12-11-2007 13:53:36

10

DEEL I: Ritme: de slag te pakken krijgen ___________________________

De Oude Grieken: de eerste theoretici Velen beschouwen het oude Griekenland als de bakermat van de muziektheorie. Dat komt doordat de Grieken, in hun grootse traditie, scholen voor filosofie en wetenschappen oprichtten waarin ieder toen bekend aspect van muziek werd uitgekauwd. Zelfs Pythagoras (die van die driehoeken) bemoeide zich ermee en deelde het octaaf in twaalf gelijke intervallen, een systeem dat we vandaag de dag nog steeds gebruiken. Hij deed dat door middel van de allereerste kwintencirkel (zie de spiekbrief voor in dit boek), een hulpmiddel dat nog steeds door muzikanten van allerlei pluimage wordt gebruikt, op het religieuze af. Een andere beroemde Griekse wetenschapper en filosoof, Aristoteles, is verantwoordelijk voor vele boeken over muziektheorie. Hij bedacht een primitief muzieknotatiesysteem dat nog bijna duizend jaar na zijn dood in gebruik bleef in Griekenland en de daaropvolgende culturen. In feite was er door de Grieken zo veel muziektheoretisch veldwerk verricht, dat het tot aan de renaissance, bijna tweeduizend jaar later, niet nodig leek er iets aan te veranderen. Omringende volkeren, en ook de latere overheersers van de Griekse cultuur waren meer dan tevreden met de Griekse wiskunde, natuurkunde, filosofie, kunst, literatuur en muziek en integreerden die in hun eigen cultuur. Toch misten zij de unieke sociale structuur van de Griekse samenleving, waarin denkers de vrijheid kregen om zich uitsluitend met wetenschap bezig te houden, zodat er door de nieuwkomers nauwelijks nog iets aan deze ideeën werd toegevoegd. Bovendien, de oude mediterrane volkeren hadden meer dan genoeg andere dingen aan hun hoofd, zoals oorlogen, slavenopstanden, de dreiging van hordes barbaren, de vernietiging van Rome en de algemene benauwende sfeer waarvan de vroege middeleeuwen waren doordrongen.

Het toetsenbord en het notenschrift Voorafgaand aan de renaissance vond een aantal werkelijk vernieuwende veranderingen plaats in muziektechnologie. Snaarinstrumenten, houten blaasinstrumenten, hoorns en slagwerkinstrumenten bestonden al duizenden jaren, en hoewel ze qua ontwerp en manier van bespelen vele verbeteringen hadden ondergaan, waren het in essentie nog dezelfde instrumenten als die werden gebruikt in het oude Mesopotamië. Pas in de veertiende eeuw verscheen voor het eerst een totaal nieuwe manier om een instrument te bespelen: het toetsenbord. De eerste primitieve toetsenborden waren eigenlijk al in gebruik vanaf driehonderd jaar voor Christus, toen Ktesibios van Griekenland een ééntoons pijporgel uitvond. De Romeinen namen het ontwerp over en gebruikten het in hun arena’s. Het was absoluut het luidste instrument dat er bestond en het was uitermate geschikt om het begin en einde van


12-11-2007 13:53:37

Inhoud in vogelvlucht

Recommend Documents