Eötvös Loránd Tudományegyetem Bölcsészettudományi Kar
DOKTORI DISSZERTÁCIÓ
LINTNER ANITA
Fejezetek a kétnyelvűségről a két háború közti Csehszlovákiában (különös tekintettel Somorja nyelvi helyzetére)
Nyelvtudományi Doktori Iskola Magyar nyelvészet doktori program A bizottság tagjai: A bizottság elnöke: Dr. Hajdú Mihály DSc., professor emeritus Hivatalosan felkért bírálók: Dr. Zelliger Erzsébet CSc. Dr. Vörös Ottó CSc. A bizottság titkára: Dr. Menyhárt József PhD. A bizottság további tagjai: Dr. Sándor Anna PhD., egyetemi tanár Dr. Bokor József, Dr. Bodó Csanád (póttagok) Témavezető: Dr. Kiss Jenő MHAS., egyetemi tanár
Budapest 2008
TARTALOM
Előszó 1. A kutatás tárgya, jellege, főbb területei
6
2. A doktori disszertáció szerkezete
7
I. fejezet Magyarok a két háború közötti Csehszlovákiában 1. A Cseh Köztársaság rövid története 1918–1938 között
10
2. A szlovákiai magyarság korabeli helyzete
16
3. A két világháború közötti Csehszlovákia közigazgatási rendszere
23
4. A nyelvhasználat törvényi szabályozása
25
4.1. Nyelvhasználat a településeken
29
4.2. A nagyzsupák, tartományok és járások nyelvhasználata
30
5. Somorja a két világháború között
31
II. fejezet Kétnyelvűség a Felvidéken 1. A kétnyelvűség fogalma és definíciói
35
2. Kétnyelvűség a trianoni döntés idején a Felvidéken
36
3. A mai szlovákiai magyar kétnyelvűség jellemzői
37
4. A kódváltás
37
5. Kétnyelvűség az írott nyelvben
40
III. fejezet: Kódváltások a két háború közti csehszlovákiai magyar napisajtó nyelvében 1. Bevezetés
42
2. A korabeli magyar nyelvű napilapok felépítése, színvonala, politikai beállítottsága 43 3. Módszertani kérdések
47
4. Köznévi kódváltások
48
4.1. Azonosítás és hitelesítés
48
4.2. A stílushatás
50
4.2.1. Idézetszerű kódváltások
50
4.2.2. Az újságírók által beépített kódváltások
54
4.3 Kölcsönszavak
58
4.4. Kétnyelvűség és nyelvköziség
61
4.5. Összegző megjegyzések
67
5. Tulajdonnévi kódváltások 5.1. Földrajzi nevek (módszertani kérdések)
68 69
5.1.1. Országok, országrészek nevei
70
5.1.2. Hegy-és víznevek
72
5.1.3. Megyék, járások nevei
73
5.1.4. Helységnevek
74
5.1.4.1. Az idő szerepe
76
5.1.4.2. A politikai beállítottság szerepe
79
5.1.4.3. Műfajok
81
5.1.4.4. A jogi státus
83
5.1.4.5. A település nagysága, ismertsége, nemzetiségi összetétele
85
5.1.4.6. A nyelvi kontextus
86
5.1.4.7. A nyelvi jelleg
87
5.1.4.8. Az azonosítás fontossága gyakorlati szempontból
88
5.1.4.9. „Ad hoc” kódváltások
89
5.1.5. A helyragozás kérdése
90
5.1.6. Utcanevek
93
5.1.7. Helyesírási és nyelvhelyességi hibák
95
5.1.8. Összefoglaló megjegyzések
97
5.2. Cseh településnevek 5.2.1. Összegző megjegyzések 5.3. Intézménynevek
98 102 103
5.3.1. Állami intézmények nevei
104
5.3.2. Pénzintézetek nevei
106
5.3.3. Gazdasági intézetek nevei
107
5.3.4. Oktatási, kulturális és kisebbségi intézetek nevei
108
5.3.5. Az intézménynevek helyesírása
108
5.3.6. A kódváltásokat befolyásoló tényezők
109
5.3.7. Összegző megjegyzések
110
5.4. Személynevek 6. A két háború közti napisajtó és a mai Új Szó napilap nyelvének összehasonlítása 6.1. Összegző megjegyzések 7. A regionális sajtó (Somorja és vidéke)
111 112 117 118
7.1. Kétnyelvűség a Somorja és vidéke című hetilapban
120
7.2. A hipotézisek értékelése
126
7.3. Összegző megjegyzések
127
IV. fejezet Kétnyelvűség az iskolai tankönyvekben 1. A két háború közti kisebbségi magyar tankönyvek, módszertani kérdések
129
2. Köznévi kódváltások a két világháború közti tankönyvekben
131
3. Tulajdonnévi kódváltások
134
4. Kölcsönszavak
139
5. A hipotézisek értékelése
139
6. Összegző megjegyzések
141
V. fejezet A Somorjai jegyzői és járási hivatali iratai 1. Somorja jegyzői és járási hivatala a két világháború között
142
2. Módszertani kérdések
145
3. A dokumentumok felosztása nyelvük, illetve a kétnyelvűség típusa alapján
149
3.1. Teljesen egynyelvű dokumentumok
149
3.2. Egynyelvűség vendégnyelvi betéttel
150
3.2.1. Magyar bázisnyelv vendégnyelvi betéttel
150
3.2.2. Szlovák bázisnyelv magyar vendégnyelvi betéttel
153
3.2.3. Bázisváltás
153
3.3. Kétnyelvűség
154
3.3.1. Hasábos kétnyelvűség
155
3.3.2. Párhuzamosan futó kétnyelvűség
156
3.3.3. Egymás utáni kétnyelvűség
156
4. Kétnyelvűség a dokumentumok tartalma alapján
156
4.1. Teljes megfelelés
157
4.2. Részleges megfelelés
158
4.2.1. Implicitáció
158
4.2.2. Explicitáció
160
4.3. Szimbolikus kétnyelvűség
160
4.4. Kiegészítő kétnyelvűség
162
5. Kétnyelvűség a dokumentumok formai jegye alapján
162
5.1. Kézzel írt iratok
163
5.2. Írógéppel írt iratok
164
5.3. Űrlapok
164
6. Kétnyelvűség a dokumentumok szerzőjének és címzettjének alá- és fölérendeltségi viszonya alapján
165
6.1. Alárendelt fél értekezése fölérendelttel
165
6.1.1. Ügyfelek értekezése hatóságokkal
165
6.1.2. Alacsonyabb szintű hatóságok értekezése felettes hatóságokkal
167
6.2. Fölérendelt fél értekezése alárendelttel
168
6.2.1. Hatóságok értekezése ügyfelekkel
168
6.2.2. Felettes hatóságok értekezése alacsonyabb szintűekkel
168
6.3. Alá- és fölérendeltségi szempontból irreleváns felek kommunikációja 7. Kétnyelvűség a dokumentumok témája alapján
169 169
7.1. Községi és járási belső iratok
169
7.2. Pénzügyek, a községi és lakossági vagyonnal kapcsolatos iratok
171
7.3. Jog és biztonság
171
7.4. Közegészségügy és szociális ellátások
172
7.5. Oktatás, egyházak
172
8. A hipotézisek értékelése
173
9. Összefoglaló megjegyzések
176
VI. fejezet A Somorján működő egyházak, hivatalok, intézmények, társaságok iratai 1. Az egyház nyelve 1.1. A Somorjai Református Lelkészi Hivatal
178 178
1.1.1. Magyar nyelvű iratok
179
1.1.2. Szlovák nyelvű iratok
181
1.1.3. Kétnyelvű iratok
181
1.1.4. Időbeli változások
182
1.2. Az Egyházgellei Római Katolikus Egyházi Hivatal 1.2.1. Kétnyelvűség az Egyházgellei Római Katolikus Egyházi Hivatal irataiban 1.3. Összegző megjegyzések 2. Egyéb hivatalok, vállalatok, egyesületek
183 184 186 186
2.1. Állami hivatalok
187
2.2. Gazdasági és pénzügyi vállalatok
189
2.2.1. Somorjai Hitelintézet Rt.
189
2.2.2. Somorja-Úszor Helyi Érdekű Vasút Rt.
190
2.2.3. Somorjai Hengermalom és Villamosmű Rt.
192
2.3. Gazdasági szövetségek, társulások
193
2.4. Kulturális és művelődési egyesületek
195
2.5. Összefoglaló megjegyzések
197
Összegzés
198
Hivatkozott és felhasznált szakirodalom
205
Függelék
211