De Nijlvaraan (Varanus niloticus) Chris van Kalkcn Hanoidrecf 5 3564 H X Utrecht
VERS PREIDI NGSGE BIED De Nijlvaraan (Varanus niloticus) komt in het grootste deel van Afrika voor, behal ve in de Sahara e n her westelij ke dee l van Namibie en Zuid-Afrika. Ook in het gebied bove n de Sahara langs de Middell andse Zee is deze varaanni e t te vinde n. In he r verspre idingsgebied kome n nog dri e a nde re soorte n varane n voor, te weten: Woestijnvaraan (Varalltts griseus) , Steppenvaraan (Varantts exant!tematicus ) e n de Witkeelvaraan ( VarctJttts albigtt!aris ). BESCHRJJV ING De grondkle ur is donkergroen, donke rgrijs, donke rbruin of zwart. Her patroon op de rug wordt gevonnd door gele of vuilw itte stipj es e n/o f rozette n d ie meestal in overdwars verlope nde bande n gera ngsc hikt zijn. Tussen deze bande n kunn e n vee l w ille ke urig verspre ide gele of w itte stipjes voorkome n maar d it is ni et altijd he r geval. He r aantal bande n dat door de rozette n gevormd wo rdt is variabe l. Ove r de hele rug kun ne n dit er s lec hts drie zijn maar o ok wei t waa u· of meer. He t patroon zet zic h op dezelfde wij ze voort op de staan , met
Jongc Varan11s nilmic11s onw111s. Lacerta 55(2) • 1996
dit versch il, dar de rozette n of stippen tot ec hte ba nden same ngesmo lte n kunne n zijn . De teke ning o p de kop is gevle kt of gebandeerd. Op de nek zijn altijd d ri e tot vijf rij en rozette n of banden te vinde n. Deze rij e n aan weerszijde n van de ne k vloeie n boveno p de ne k same n e n vorme n zo ee n hoetijze rvormi ge band. Vanaf het oog loopt e r ee n do nkere stree p naa r ach te re n, omzoo md door twee Iichte stre pe n. Jo nge exe mpla ren zijn vaak zwart me t geel. Naarmate de dieren ouder worde n, word! de tekening minder spectacu lair. De buik is vuil w it. MORFOLOGIE V nilotictts is qua lic haa msbouw d uidelijk te o nde rsche ide n va n de a nde re so01·ten varane n in hetze lfde gebied. V griseus, V excmthematictts e n V albigularis zij n vee l robuuster van bou w dan V niloticus. Dit is onder andere een gevolg van het feit dat de Nijlvaraan war meer in e n b ij he t wate r leeft e n ook regelma ti g in bomen klimt. De a nde re Afrikaanse varane n zijn ze lde n in he t water o f in bome n te v inden. Zoals b ij veel semi-aquatische varane n is ook b ij
Foto: C. va n Kalkcn
83
V. niloticus de staart zijdelings afgeplat en veel Ianger dan de romp. Een van de opvallendste en vee) beschreven eigenschappen van de Nijlvaraan is dat de schedel vooral bij de mannelijke dieren in de loop van het Ieven aanzienlijk van model verandert. Bij pas geboren dieren is deze lang en slank, bij de volwassen dieren echter is de vorm plomp en enigszins doosvormig. Het deel van de schedel waarin zich de neusgaten bevinden is dan sterk naar boven uitgegroeid. V. niloticus wordt vaak verward met Varanus salvator, dit is volstrekt onnodig want er is een duidelijk verschil tussen de twee soorten. Bij V. niloticus bevinden de kleine ronde neusgaten zich nagenoeg halverwege de ogen en de neuspunt, bij V. salvator bevinden de neusgaten zich veel dichter bij de neuspunt dan bij de ogen. V. niloticus kan een maximale lengte van 2, I m bereiken. Het is mogelijk dat de dieren nog Ianger kunnen worden, er zijn aanwijzingen dat 2,5 m zelfs mogelijk is. Onlangs is er een Nijlvaraan van I, 99 m gestorven in het Port Elizabeth Snake Park in Zuid-Afrika (HAAGNER et al, 1993).
TAXONOMIE Zoals gezegd is V. niloticus niet aileen van V. sa/vator maar ook van aile andere varanen te onderscheiden door de vorm en plaatsing van het neusgat. Ondanks de sterke gelijkenis met V. salvator of \taranus bengalensis is V. niloticus meer verwant aan de varanen van de exanthematicus-groep (V. exanthematicus en V. albigularis). Buiten de nominaatvorm, V. niloticus niloticus wordt er nog een ondersoort erkend, namelijk Varanus niloticus ornatus. V. 11. ornatus zou zich van de nominaatvorm onderscheiden door een opvallender tekening, drie tot vijf dwarsbanden op de rug en twaalf op de staart (MERTENS, 84
1942). Er zijn argumenten om V. n. ornatus niet als aparte ondersoort te benoemen. Er komen namelijk ook 'gewone' Nijlvaranen met vijf dwarsbanden op de rug voor op verschillende lokaties binnen het verspreidingsgebied van V. n. ornatus. Ook zijn er exemplaren van V. n. ornatus met zes dwarsbanden op de rug. In Liberia, Togo en andere delen van Afrika komen de twee ondersoorten gezamenlijk voor en er doen zich regelmatig kruisingen voor tussen beide varianten. GEDRAG Over het algemeen bestaat de indruk dat de Nijlvaraan moeilijk tam te rnaken is. Dit berust voor een groot deel inderdaad op waarheid. Maar met de juiste benadering worden de dieren in de loop van de tijd rustiger. Omdat deze varaan sterk is en meestal goed eet, is het mogelijk veel tijd aan het dier te besteden en het regelmatig vrij in huis rond te Iaten lopen zonder dat het dier hiervan schade ondervindt. Bij met name varanen zoals Varanus prasinus en Varanus beccarii is dit absoluut niet mogelijk omdat deze dieren vrij schuw zijn. Er is een zekere variatie in felheid tussen de afzonderlijke dieren. Sommige dieren worden nooit tam, andere vrij snel. Een beet van een Nijlvaraan is zeer pijnlijk, zoals ik zelf een keer heb mogen meemaken. Iedere poging om het 40 em lange diertje mijn vinger te doen loslaten, had een nog steviger dichtklemmen van het bekje als gevolg. Nadat ik het dier in het terrarium had teruggezet liet het los om te vluchten. In het terrarium zuilen Nijlvaranen de grootste activiteit vertonen rond het middaguur als ze opgewarmd zijn. Het verdient de voorkeur niet meer dan een dier per terrarium te plaatsen, want mannetjes zullen meestal gaan vechten met ernstige wonden als gevolg. Lacerta 55(2) • 1996
\larm111.v 11. niloticus rustend op eer, hoop bl ada fval bij hct Baringomccr (Kcnia). Foto: 1-1. Houtman
Tijde ns paarpoginge n kunnen mannetjes de vrou wtjes ook beschadige n als het versc hi l in leng te te g root is. Voortplanting in het terrarium komt tot mt toe zelden voor. YO EDSEL In de natuur eten vooral de jonge exe mplaren veel insecten en kle ine slakken. Vo lwassen di eren hebben van aile soarten varane n misschien wei de mees te soorte n prooid ieren op her menu. Dit bestaat o.a. uit: v is, slakken, eieren, aas, krabbetjes, voge ls, zoogdieren, insecten, spinnen, reptiele n en kikkers ( WRIGHT,
1993).
Ook de door mij gehouden V. niloticus omatus accepteren vrij wel aile aangeboden soorten voed sel. De meest voorko mende problemen die ontstaan door voed ing, zijn rachitis verkeerde (Engelse ziekre) en overvoeding. Voora l heel jonge tot halfwas dieren kunnen als gevolg van een vitamine D 3 e n/o f UV-tekort last krij gen van rachiLacerta 55(2) • llJ96
tis. Door gebrek aan genoemde vilamine en aan UV- Iicht o ntstaat een afwijkende botontwikkeling. Deze is vaak te herkennen door het stram worden van eerst de achterpo te n, gevolgd door de voorpote n. De gewrichte n worden dik e n de onderkaa k w ijkt naar de zijkanten uit waardoor de bek breder gaat lijken. De gevolgen van rachitis zulle n in ernsti ge gevalle n ni et verd w ijne n, dus voorko me n is beter dan genezen. D it voorkomen is mogelij k door een vo iled ig dieet te voeren met d e nodige vitamines (b. v. katte nvoer) en de di eren regelmati g te best ra len met UV- Iicht. Vol wassen dieren die weinig lichaamsbeweging hebbe n kunnen al sne l dik worden, een dieet is in d it geval de oplossing. VOORTPLANTING Op ee n leeftij d va n zo · n drie jaar worden de dieren geslachtsrijp. De mannetjes zijn dan o ngeveer I ~~ 1.2 m lang e n d e vrouwtjes 0 ,9 a I , I m . De paringstijd S5
varieert binnen het grote verspreidingsgebied. Op en rond de evenaar is het waarschijnlijk dat de dieren zich het hele jaar door voort kunnen planten. In Zuid-Afrika daarentegen is er een duidelijke paringstijd die rond juni en juli ligt. Na een draagtijd van ongeveer een tot twee maanden worden de eieren gelegd, als het mogelijk is in een termietenheuvel, holle boom of een rivierbank. De Nijlvaraan legt uitzonderlijk veel eieren, tussen de 20 en 65. Er bestaat echter twijfel over de grootte van het legsel van de Nijlvaraan omdat bekend is dat meerdere vrouwtjes hun eieren in een nest kunnen deponeren. Het is daarom goed mogelijk dat ruim 100 eieren in een nest gevonden worden. Na een incubatietijd van 130 tot 210 dagen komen ze uit. In de natuur is de incubatietijd waarschijnlijk erg variabel en veel Ianger dan de genoemde 130 dagen. Worden de eieren in het begin van de ZuidAfrikaanse winter gelegd, dan zullen ze pas na 5 tot 7 maanden uitkomen zodat de jongen in de zomer worden geboren (BOURQUIN, 1991 ). Op de evenaar is de incubatietijd waarschijnlijk het kortst (rond de 130 dagen). De pasgeborenen zijn 25 a 30 em lang en wegen tussen de 23 en 33 g (BOYCOTT & MORGAN, 1987). De jongen groeien erg snel, na een jaar bereiken de dieren een lengte van ongeveer 60 em, na twee jaar ruim l meter. Op driejarige leeftijd is het gemiddelde mannelijke dier ruim I ,5 meter en het gemiddelde vrouwelijke dier rond de 1,3 meter. Het percentage eieren gelegd in termietenheuvels is in de natuur erg hoog, vaak boven de 90%. Ondanks dat de Nijlvaraan veel gehouden wordt, is er nog geen publicatie geweest over een echte nakweek met deze soort.
86
HABITAT V. niloticus is altijd in de buurt van zoet water te vinden, ook in drogere gebieden (BUFFRENIL, 1992), als er maar permanent water in de buurt is. In een bedreigende situatie zal deze varaan altijd zijn toevlucht in het water proberen te zoe ken. TERRARIUM Nijlvaranen hebben als ze volwassen zijn een ruim terrarium nodi g. Voor een volwassen dier is toch zeker een terrarium van minimaal 3x I x2 m (lxbxh) nodig. Bij een terrarium van deze afmetingen is het zelfs nog nodig het dier regelmatig los in een kamer te Iaten rondlopen. Zoals aile varanen stelt de Nijlvaraan het ook erg op prijs als er goede schuilmogelijkheden aanwezig zijn. De schuilplaats kan gemaakt worden van b. v. een kartonnen doos of omgekeerde plastic bak. Een grote waterbak is niet essentieel maar als de mogelijkheid er is om een grote bak te plaatsen, doe dit dan. In de natuur maakt deze varaan gebruik van het water door er in te vluchten, wellicht geeft de waterbak het dier een veilig gevoel. Een Nijlvaraan kan Ianger dan twintig minuten onder water blijven. De dagtemperatuur in het terrarium moet tussen de 25°C en 35°C liggen en de nachttemperatuur tussen de 20°C en 26°C. V. niloticus ornatus is meer een bosbewoner dan V. niloticus niloticus, het terrarium voor dit dier mag dan ook ruimschoots van planten voorzien zijn. Er moet echter rekening gehouden worden met het feit dat planten meestal een kort Ieven beschoren is in een varanenterrarium. Vooral jonge dieren stellen een dichte terrariumbeplanting erg op prijs, dit voorkomt stress bij de kwetsbare diertjes.
Lacerta 55(2) • 1996
PROBLEMEN Het is raadzaam direct na aankoop van een varaan het dier te behandelen tegen wormen en flagellaten. Door stress als gevolg van het vangen, transporteren en uiteindelijk bij de nieuwe eigenaar gehuisvest worden, zullen veel dieren een lagere weerstand hebben. Als gevolg hiervan kunnen parasitaire en andere infecties snel om zich heen grijpen met vaak de dood als gevolg. Door middel van een ontlastingsonderzoek kan bepaald worden of een dier gelnfecteerd is met wormen en/of flagellaten. De bij varanen meest voorkomende wormen zijn de Nematoden, hier behoren de veel voorkomende spoelwormen ook toe. Deze worden bestreden met fenbendazol (Panacur), 50-100 mg/kg oraal, na twee weken herhalen of met levamisolfosfaat (Ripercol), 10 mg/kg .intra-peritoneaal, na twee weken herhalen. Tegen tlagellaten kan het dier behandeld worden met metronidazol (Flagyl), 125-250 mg/kg oraal, na twee weken herhalen. Doe dit altijd in overleg met een dierenarts. Teken die bij de dieren meestal in de oren, oksels en bij de cloaca zitten kunnen met de hand verwijderd worden en de plaats eventueel ingesmeerd met chloorhexidinezalf (b. v. Nolvasan). Soms komen mijten voor, de makkelijkste manier om deze te bestrijden is een Vaponastrip naast het terrarium te plaatsen. De Yaponastrip mag en hoeft niet lang aanwezig te zijn omdat ze lang werkzaam blijft. Laat een Vaponastrip zeker niet te lang in of in de buurt van het terrarium staan, want de stoffen hierin zijn nogal giftig en kunnen pro-
Laccna 55(2) • 1996
blemen veroorzaken (BRONSGEEST, 1995). Ga niet met antibiotica aan de gang als u niet weet welke bacterie u bestrijdt. Het normaal aanwezige evenwicht tussen de verschillende soorten bacterien zal hierdoor verschuiven. Het is dan mogelijk dat onschadelijke bacterien bestreden worden met als gevolg dat de ziekteverwekkende bacterien de overhand krijgen en de situatie aileen maar slechter wordt. VARANUS NILOTICUS A general description is given of the natural distribution, colour pattern and morphology of V. niloticus ni/oticus and V. niloticus omalrls. In addition comments are made over behaviour, diet and reproduction. Animals in the wild and captivity are compared. The most common problems encountered in captive management, internal and external parasites, arc also discussed . LITERATUUR BOURQUIN, 0., 1991. Life history notes; Varanidae, Varanus niloticus, water monitor, reproduction. J. herp. Assoc. Africa 39: 21. BRONSGEEST, H., 1995. Dichloorvos: een ongevaarlijk bestrijdingsmiddel'? Lacena 54: 2931. BOYCOTT, R.C. & D.R. MORGAN, 1987. Production and growth data of some South-African lizards. J. herp. Assoc. Africa 35: 16-17. BUFFRENIL, V. DE, 1992. La peche et )'exploitation du varan du Nil (\immus niloticus niloticus) dans Ia region du Lac Tchad. Bull. Soc. herp. France 62: 47-56. HAAGNER, G.V., R.J. HALL & W.R. BRANCH, 1993. VaranU.\' niloticus ni/oticus, water monitor. Size. J. herp. Assoc. Africa 42: 38. MERTENS, R., 1942. Die Familie der Warane, III, Taxonomic. Abh. Senckenb. naturf. Ges. 466: 318-330. WRIGHT, K., 1993. Nile monitors. Rept. & Amph. Mag. Sept/Oct: 36-44.
87
