Gepubliceerd in Schrift 259 (jaargang 44/1, februari 2012), 7-11
Na de dood © Klaas Spronk Wat wacht een sterveling na zijn of haar dood? Die vraag zal men zich in Bijbelse tijden ook hebben gesteld. Men zal het ook met het geloof in de God van Israël hebben verbonden. Hij wordt immers bezongen als de god die leven geeft en macht heeft over de dood. ‘JHWH doet sterven en doet leven, zendt naar het dodenrijk en leidt eruit omhoog’, zo zingt Hanna vol ontzag na de Godgegeven geboorte van haar zoon Samuël (1 Sam. 2:6). God woont in de hemel, maar zijn invloed reikt tot in het dodenrijk: ‘Hoe zou ik aan uw aandacht ontsnappen, hoe aan uw blikken ontkomen? Klom ik op naar de hemel – u tref ik daar aan, lag ik neer in het dodenrijk – u bent daar’(Ps. 139:7-8). Over hoe dat dodenrijk er precies uitziet en wat de sterveling daar te wachten staat, geeft de Bijbel echter weinig informatie. Dat geldt zowel voor het Oude als voor het Nieuwe Testament. Paulus Dat we in het Nieuwe Testament weinig lezen over het leven na de dood is opmerkelijk te noemen. Daarin staat immers de opstanding van Jezus uit de dood centraal. En de kern van het christelijk geloof is volgens Paulus (in 1 Kor. 15) dat wie gelooft in Jezus in zijn opstanding deelt. Maar over hoe dat in zijn werk gaat, is het Nieuwe Testament niet duidelijk en in bepaalde opzichten zelfs tegenstrijdig. Paulus schrijft erover in zijn brieven aan de gemeente te Thessaloniki. Dat doet hij naar aanleiding van vragen die blijkbaar opgekomen waren nadat sommige gemeenteleden overleden waren. Blijkbaar leefde men in de verwachting dat zij de wederkomst van Jezus nog zouden meemaken. Nu die wederkomst langer op zich laat wachten, wil men graag weten wat er met de gestorven gelovigen gebeurt. Paulus geeft een antwoord dat in de eerste plaats bedoeld is om de mensen gerust te stellen. Ze hoeven niet in te zitten over hun overleden broeders en zusters. Paulus komt met een duidelijk verhaal over wat er gebeuren zal bij Jezus’ wederkomst. Naar zijn zeggen kan hij dat baseren op ‘een woord van de Heer’ zelf: ‘wij, die in leven blijven tot de komst van de Heer, zullen de doden in geen geval voorgaan. Wanneer het signaal gegeven wordt, de aartsengel zijn stem verheft en de bazuin van God weerklinkt, zal de Heer zelf uit de hemel neerdalen. Dan zullen eerst de doden die Christus toebehoren opstaan, en daarna zullen wij, die nog in leven zijn, samen met hen op de wolken worden weggevoerd en gaan we in de lucht de Heer tegemoet. Dan zullen we altijd bij hem zijn’ (1 Thess. 4: 15-17). Dat is een opmerkelijk gedetailleerde voorspelling. Paulus zegt daarbij echter niets over wat er met de overledenen gebeurt in de tussentijd, in de periode tussen hun overlijden en hun opwekking. Lucas Lucas heeft daar kennelijk wel over nagedacht. In zijn evangelie vinden we twee passages die iets zeggen over de toestand direct na de dood. In beide gevallen gaat het om teksten waarvan we geen parallellen in de andere evangeliën vinden. Het is dus typisch voor Lucas. Om te beginnen is er de gelijkenis van de rijke man en de arme Lazarus (Luc. 16:19-31). Jezus vertelt van beiden wat hun wacht na hun dood. Lazarus komt, in tegenstelling tot wat hij bij zijn leven heeft moeten meemaken, goed terecht: ‘hij werd door de engelen weggedragen om aan Abrahams hart te rusten’. De rijke daarentegen blijkt in de hel te zijn beland: hij ‘lijdt pijn in de vlammen’. Het geeft aan dat er direct na
de dood al een oordeel heeft plaats gevonden waarbij het onrecht dat er bij hun leven was is recht gezet. Nu kan men tegenwerpen dat Jezus (of Lucas die hier Jezus’ boodschap weergeeft) slechts in een gelijkenis spreekt en dat het in de eerste plaats gaat om de problematiek van de rijkdom aan de orde te stellen. In hetzelfde evangelie van Lucas vinden we echter ook een (eveneens alleen in dit evangelie te vinden) belofte van Jezus aan één van de misdadigers die samen met hem gekruisigd wordt: ‘Ik verzeker je: nog vandaag zul je met mij in het paradijs zijn’ (Luc. 23:43). Dat geeft aan dat Jezus (Lucas) dus echt verwachtte dat men direct na de dood zijn door God bepaalde bestemming zou bereiken: hemel of hel, bij God/Jezus of ver van hem verwijderd. Hemelse zaligheid in het Oude Testament In het Oude Testament treffen we een soortgelijke dubbele voorstelling van zaken aan als het gaat om het leven na de dood. Het meest uitgesproken is deze in het visioen dat beschreven wordt in Daniël 12:1-3. Dat is een tekst uit de tweede eeuw v.Chr. Aan de Joden, die in de tijd te lijden hadden onder wrede vervolgingen door de Seleucidische vorst Antiochus IV Epiphanes, wordt hier verteld dat de martelaren voor het geloof niet tevergeefs gestorven zijn. Ook zullen hun beulen hun verdiende straf uiteindelijk niet ontlopen. Aan het eind der tijden zullen ze allemaal worden opgewekt uit de dood en zal er een rechtvaardig oordeel worden geveld. Daarbij zullen de boosdoeners voorgoed worden verdelgd en zullen de rechtvaardigen deel krijgen aan een hemelse zaligheid. Het idee dat een gelovige na de dood naar de hemel gaat, kom je verder in het Oude Testament niet tegen. Wel zijn er de verhalen van Henoch en van Elia. Van hen wordt verteld dat zij niet als gewone stervelingen zijn dood gegaan. Over Henoch lezen we in Genesis 5: 24 dat hij ‘wandelde met God’ en dat hij op een relatief jonge leeftijd niet meer onder de mensen was, omdat God hem had ‘opgenomen’. Iets dergelijks, maar dan heel wat spectaculairder, wordt verteld over Elia in 2 Koningen 2: met een vurige wagen, getrokken door vurige paarden, wordt hij opgenomen in de hemel. In beide gevallen gebeurde dat dus direct in aansluiting op hun aardse leven en niet, zoals in Daniël 2, aan het eind der tijden. De sjeool Nu geldt het levenseinde van Henoch en van Elia als uitzonderlijk. Hoe zat het met de gewone gelovigen? Er is in het Oude Testament regelmatig sprake van het dodenrijk; in het Hebreeuws: sheol. In de Statenvertaling (ook in de herziene versie) wordt dat vaak vertaald met ´hel´. Dat suggereert dat het de plaats is waar de veroordeelden terecht komen. De gedachte dat het om een huiveringwekkend oord gaat wordt gevoed door een aantal teksten die heel negatief spreken over de sheol. Vaak gaat het daarbij om hartstochtelijke gebeden tot God om redding. Deze achtergrond zal mede bepalend zijn geweest voor het geschetste beeld van het dodenrijk. Het gaat er in de eerste plaats om dat de bidder in leven wil blijven. De vraag om redding uit het dodenrijk is een manier van spreken: ik wil niet dood! Ernstige ziekte wordt omschreven als je bevinden in de macht van de dood: ‘banden van het dodenrijk hadden mij omgeven, valstrikken van de dood lagen op mijn weg’ (Ps. 18:6). En genezing als redding uit het dodenrijk: ‘Gij deed mij opkomen uit het dodenrijk, Gij hebt mij leven gegeven, zodat ik niet in de groeve nederdaalde’ (Ps. 30:4). Dat alles zegt meer over de wens om in leven te blijven dan over het dodenrijk. Iets dergelijks kan men ook zeggen over de geheel andere manier waarop het dodenrijk in het boek Job ter sprake komt. Daarin geeft Job op een gegeven moment aan dat hij verlangt naar het dodenrijk: In het dodenrijk worden de goddelozen stil, zij die uitgeput zijn, vinden daar hun rust. Gevangenen worden niet meer opgejaagd, de stem van de drijver horen ze niet meer.
Daar zijn hoog en laag verzameld en is de slaaf vrij van zijn meester. (Job 3:17-19) Dit zegt in de eerste plaats iets over hoe moeilijk hij het heeft in dit leven. Hij is doodmoe van de worsteling met de vragen waarop hij geen overtuigend antwoord krijgt. Zijn leven is zo zwaar dat hij de voorkeur geeft aan de dood. Daarbij is het dodenrijk dan niet zoiets als een hel, maar meer de plaats waar alles definitief ophoudt: Zoals wolken verwaaien en verdwijnen, zo daalt de mens voorgoed af in het dodenrijk. Naar zijn huis keert hij niet terug en zijn woonplaats zal hem niet meer kennen. (Job 7:9-10) ... het land van donkerheid en diepe duisternis, het land van het donkerste duister, van de diepzwarte chaos, van het nachtzwarte licht. (Job 10:21-22) Het is duidelijk niet iets om naar uit te zien. Het is tekenend voor iemands wanhoop als hij daarnaar verlangt. Aan de andere kant weigert Job zich neer te leggen bij de situatie. Hij moet en zal een verklaring krijgen voor de vraag naar de oorzaak van het kwaad dat goede mensen treft. Ook daarin gaat hij tot het uiterste. We vinden dat in Job 19:23-24. Job spreekt de wens uit dat zijn vraag niet verstomt: O, mochten mijn woorden worden opgeschreven, vastgelegd in een inscriptie, met een ijzeren stift gegrift, met lood gevuld, voor altijd in de rotsen uitgehouwen! Daarna volgt een vers dat veel discussie heeft opgeroepen. Volgens sommige uitleggers verwijst het naar de hoop op een oordeel na de dood. Anderen lezen hierin juist de gedachte dat er ooit nog een antwoord in dit leven zal volgen. Zeker is dat Job hoopt dat hij ooit nog zelf een antwoord van God zal krijgen. Volgens de laatste hoofdstukken van het boek Job krijgt hij nog bij zijn leven een reactie van God en wordt hij ook nog bij zijn leven gecompenseerd voor hetgeen hij heeft moeten doorstaan. Daarmee is het dodenrijk weer buiten beeld geraakt. De dood is geen probleem meer, nu het leven hem weer toelacht. De dood is acceptabel geworden na een voltooid leven. Zo eindigt nu het boek: ‘toen stierf Job, oud en verzadigd van het leven’ (42:17). Wat er na zijn dood gebeurt, is voor de Bijbelschrijver niet interessant. Dat onderstreept nog eens hoezeer het spreken over het leven na de dood in de Bijbel verweven is met het leven voorafgaand aan de dood. Uit de hemel gevallen Een van de weinige teksten die meer informatie geeft over wat de mens na de dood te wachten staat is Jesaja 14. Ook deze tekst is sterk gekleurd door zijn context en geeft daarom ook een gekleurd beeld van het leven na de dood. Het gaat hier om een ironisch bedoeld klaaglied over de koning van Babel. In de vorm waarin men doorgaans de heroïsche dood van helden bezingt wordt hier de dood van een niet nader genoemde koning aan de orde gesteld. ‘Hoe zijn zij gevallen’, treurde David bij de dood van Saul en Jonathan (2 Sam. 1). Dezelfde aanhef klinkt in het lied in Jesaja 14, maar al snel wordt duidelijk dat niet de treurnis overheerst maar juist de blijdschap. Iedereen, zelfs de ceders van de Libanon, is blij met de dood van deze koning. Zijn dood wordt dan ook niet beschreven als roemrijk of tragisch. Het is veeleer een smadelijke afgang en precies het tegenovergestelde van wat die koning voor zichzelf bedacht had. Hij had de arrogantie te denken dat hij zich kon meten met de
goden en dat de hemel zijn thuis was. In het lied is er sprake van dat hij dacht hij ten hemel zou stijgen, zoals hij zich ook al tijdens zijn leven als een god had laten vereren. Bij zijn dood wordt nu echter goed duidelijk wat hij nu eigenlijk voorstelt: hij is niet meer dan een gewone sterveling. Na zijn dood is hij niet als de sterren aan de hemel, maar wordt hij bedekt door maden. De andere doden drukken hem met de neus op de feiten: Nu ben jij even zwak als wij, je bent echt een van ons. Je pracht en praal, en de klank van je harpen, ze worden dit dodenrijk binnengebracht. Wormen zijn je bed, maden je deken.” O morgenster, zoon van de dageraad, hoe diep ben je uit de hemel gevallen. Overwinnaar van alle volken, hoe smadelijk lig je daar geveld. Je zei bij jezelf: Ik stijg op naar de hemel, boven Gods sterren plaats ik mijn troon. Ik zetel op de toppen van de Safon, de berg waar de goden bijeenkomen. Ik stijg op tot boven de wolken, ik evenaar de Allerhoogste. Nee! Je daalt af in het dodenrijk, in de allerdiepste put. (Jes. 14:10-15) Het dodenrijk lijkt hier dus weer meer op een soort hel, maar het is ook de gelijkmaker waarvan sprake is in Job. Binnen de context van Jesaja 14 zegt het echter vooral iets over de hoogmoed die ten val komt. Men kan er geen algemene regel aan ontlenen over wat de gewone sterveling te wachten staat na zijn/haar dood. Conclusie Hoe zag de verwachting van de gemiddelde Israëliet voor het leven na de dood er nu uit? Tot dusver is uit de teksten vooral gebleken dat deze teksten meer over het leven dan over de dood zeggen. We hebben ook geconstateerd dat vanaf de tweede eeuw v.Chr. ook de apocalyptiek met zijn verwachting voor het eind der tijden een rol ging spelen. Maar ook bij het geloof in een opstanding der doden aan het eind der tijden blijft nog de vraag wat er gebeurde met de doden in de tijd tussen sterven en opstanding. We mogen ervan uitgaan dat de Israëlieten in deze kinderen van hun tijd waren en dat ze bepaalde opvattingen deelden met de omringende volken. In dit geval zou dan de vraag zijn kunnen zijn: zaten ze dichter bij wat de Egyptenaren dachten of bij de Mesopotamische denkbeelden? Hun opvattingen over het leven na de dood verschillen nogal. Bij de Egyptenaren leefde sterk de gedachte dat het mogelijk was om na de dood deel te krijgen aan het goddelijke leven, zij het door de verbinding met de zonnegod Re, zij het door de verbinding met de god van het dodenrijk Osiris. In Mesopotamië had men veeleer het idee dat de scheiding tussen goden en mensen ook na de dood onoverbrugbaar was. Tekenend daarvoor is het Gilgamesh epos dat vertelt van de vergeefse zoektocht naar de onsterfelijkheid. Voor elk mens wacht het dodenrijk. Dat is niet een hel, maar evenmin een plek om verlangend naar uit te zien. In ieder geval moest je hopen dat je goede begrafenis kreeg en dat je daarbij voldoende meekreeg aan eten en drinken om het een beetje dragelijk te laten zijn in het dodenrijk. Vermoedelijk zal men in Israël er soortgelijke ideeën op hebben nagehouden. Een fatsoenlijke begrafenis en familie die met woord en daad je nagedachtenis bewaarde zijn dan van groot belang. En nog belangrijker voor het accepteren van de dood is het leven dat eraan voorafging. Qohelet houdt het zijn lezers ook voor. Aan de dood valt niets te doen. Concentreer je daarom liever op je
leven en geniet van de mogelijkheden die je krijgt zolang het nog kan. Soms zijn die mogelijkheden echter wel erg beperkt en dat heeft dan ook weer consequenties op hoe men tegen de dood en het leven na de dood aankijkt. In Psalm 73 klaagt Asaf dat het leven niet eerlijk is: slechte mensen hebben het goed en goede mensen hebben het slecht. Het kan toch waar zijn dat dit de laatste waarheid is? Hij stelt zijn hoop er op dat God het recht zal laten zegevieren en als het niet in dit leven gebeurt dan maar daarna. Daarbij gebruikt hij woorden die doen denken aan wat er met Henoch en Elia gebeurde, toen zij werden ‘opgenomen’ door God: Nochtans zal ik bestendig bij U zijn, Gij hebt mijn rechterhand gevat; Gij zult mij leiden door uw raad, en daarna mij in heerlijkheid opnemen. (Ps. 73:24-25) Over de manier waarop dit zal gebeuren en over wat de gelovige dan wacht, daarover laat Asaf dan weer niet uit. Bij alle verschillen die we inmiddels hebben kunnen constateren blijft dat dan toch de boodschap van de Bijbel: over het leven na de dood kun je maar beter niet te veel zeggen. Of, zoals Harry Mulisch het formuleerde: ‘Wie over de dood wil spreken, moet niets zeggen: dan spreekt hij de waarheid’ (Paralipomena Orphica, Amsterdam 1970, p. 75); of Jeroen Brouwers: ‘Daar glijd ik heen over de Styx. Ik zeg maar zo, ik zeg maar niks’ (Verhalen en levensberichten, Amsterdam 1983, p. 169).
