Dierenland
Uilenman, mensenman
Johan de Jong met een kerkuil.
Wie Johan de Jong zegt, zegt waarschijnlijk in dezelfde zin kerkuil.
Als geen ander heeft de Fries deze uil bestudeerd. Maar door hem de ‘kerkuilenman’ te noemen, doe je hem schromelijk te kort. Deze Noorderlander is zoveel meer. Bij De Jong brandt hetzelfde vuur als bij de beroemde natuurvorser Jac. P. Thijsse. Productie: Aaldrik Pot, fotografie: Andries de la Lande Cremer
Honderden, wellicht duizenden pubers
cadeau. ‘Ik wilde een opvolger die met de kinderen
hebben de inmiddels 71-jarige Johan de Jong uit het
naar buiten ging.’
Friese Ureterp als leraar biologie voor de klas gehad.
Zelf maakte hij altijd van de grootste nood een deugd.
Een docent met hart voor zijn vak, die altijd door gaat.
‘Ik werd eens gevraagd om op het vliegveld nesten van
Voor wie niets te gek is. Maar ook eentje, die boven alles
weidevogels te markeren omdat er snel moest worden
met zijn leerlingen de natuur in trok, onderzoekjes liet
gemaaid. Maar dat lukte niet in mijn eentje. Daarom liet
doen, vertrouwd maakte met een wereld die zoveel
ik de conciërge op het bord schrijven dat de eerste drie
groter is. Toen De Jong op 65-jarige leeftijd voor de
klassen die ochtend naar het vliegveld moesten komen.
eerste keer stopte met lesgeven wilde hij geen afscheids-
Door een foutje kwamen die drie klassen tegelijkertijd.
SEP TEMBER/OKTOBER 2012 Noorderland
Dierenland Toen heb ik die negentig leerlingen maar hand in hand
maar ook weemoedigs in zijn ogen. Hij is ervan over-
in een lang lint over het vliegveld laten lopen. Heel
tuigd dat door deze aanpak mensen anders in de wereld
voorzichtig natuurlijk, maar we hadden wel binnen een
staan. Dichter bij hun leefomgeving en met meer oog
uur honderd nesten van alle weidevogels gemarkeerd.
voor andere belangen. Vanuit die gedachte is De Jong
Dit tot groot plezier van de leerlingen en verdriet van
nu ook al veertig jaar bezig met het onderzoeken en
de conrector. Die kwam op gegeven moment zelfs kijken
beschermen van de kerkuil. In de laatste fase van zijn
wat ik aan het doen was, want op school stonden twee
studie biologie had hij al een baan op het Drachtster
collega’s voor een lege klas. Vanuit de auto wenkte de
Lyceum, maar hij moest nog wel afstuderen. ‘Ik zocht
conrector dat ik de leerlingen moest terugsturen,
dus een studieobject dat ik ’s nachts kon bestuderen’,
maar dat kon natuurlijk niet.’
zegt hij lachend. ‘Overdag was ik immers aan het les geven.’
Rariteitenkabinet
En zo zat de aanstormende bioloog uren, nachten,
Op school had hij een rariteitenkabinet waar bijzondere
weken op een wankele constructie in de nok van een
natuurvondsten in werden bewaard. ‘Alles kon toen.
oude boerenschuur om kerkuilen te observeren. Op drie
Ook op zaterdag en zondag werkten we gewoon door,
meter afstand van het nest, probeerde hij te achterhalen
want onderzoek kent geen weekend’, vertelt De Jong.
welke en hoeveel prooien werden aangevoerd. ‘Het was
‘Niet alle leerlingen waren overigens in eerste instantie
kunst- en vliegwerk. Ik kon natuurlijk bijna niets zien
enthousiast over dat natuuronderzoek. Maar ze moch-
in het donker, dus telkens als het mannetje of vrouwtje
ten van mij bijvoorbeeld ook thuis hun eigen hond die
met een prooi aankwam, moest ik naar het nest
op het punt van bevallen stond, observeren. Als ze maar
klauteren, de prooi van het jong afpakken en bepalen
nauwkeurig opschreven wat ze zagen. Op een gegeven
om welke soort het ging. Daarna bood ik de prooi weer
moment werd ik door de ouders van die kinderen
aan het jong dat het overigens zonder aarzelen
gebeld met de mededeling dat ze niet meer aan het
verorberde.’
andere huiswerk toe kwamen.’ Missie geslaagd.
Zo zat hij daar uren in zijn eentje, van kwart over tien
De Jong vertelt de anekdotes met iets ondeugends,
’s avonds tot half vijf in de ochtend. ‘In die tijd was er
Foto boven: een speciale kerkuilenkast in de hanenbalken. Hiernaast een uilenbord. Rechts: Het is niet altijd eenvoudig om de nestkast te bereiken.
Noorderland SEP TEMBER/OKTOBER 2012
Meer informatie Meer weten over kerkuilen? Een nestkast plaatsen? Weten of uw schuur of woon omgeving wel geschikt is? Alle informatie is te vinden op de website van de Stichting Kerkuilen Werkgroep Nederland, www.kerkuil.com
Johan de Jong controleert de vleugels van deze jonge kerkuil op onder meer groeiafwijkingen.
SEP TEMBER/OKTOBER 2012 Noorderland
nauwelijks iets bekend over de leefwijze van uilen. Ik was gefascineerd door de vraag hoe uilen ‘s nachts leven en hoe ze hun prooien vinden. Het was niet het meest simpele onderzoek. Gelukkig kreeg ik in het derde onderzoeksjaar studenten toegewezen. Dat scheelde een hoop.’
Samen Waar andere onderzoekers hun hele leven de eenzelvigheid verkiezen, is De Jong juist iemand van het delen en samen doen. Hij weet mensen, en dat is in de natuurbusiness geen sinecure, te verbinden. Hij richtte in 1985 Johan de Jong voorziet
de Kerkuilenwerkgroep Nederland op en stak veel tijd
een jonge kerkuil van
in het werven en opleiden van gelijkgestemde zielen.
een ring met daarin
En bovenal, hij bedacht een beschermingsprogramma
een uniek nummer. Dit ringen levert bijvoorbeeld een schat aan gegevens op over verplaatsings afstanden.
– want in die tijd ging het niet best met de kerkuil. ‘Er waren in heel Nederland slechts honderd broed paren en het leek erop dat het aantal steeds verder afnam. In Noord-Nederland broedden toen maar vijfentwintig paartjes. Er waren steeds minder geschikte nestplaatsen beschikbaar. Daarom zijn we begonnen met het ophangen van nestkasten.’ Inmiddels hangen er in heel Nederland ruim 15.000 van deze kasten in schuren en andere gebouwen. Bij het controleren van die nestkasten worden vaak hals brekende toeren uitgehaald: lopen op verrotte hanenbalken, ladders die houtje-touwtje aan elkaar geknoopt worden. De inspanningen hadden echter succes, want in de afgelopen decennia groeide de populatie tot ruim drieduizend in muizenrijke jaren. ‘Ja, het aanbod van muizen is een cruciale factor. In muizenarme jaren loopt de teller terug naar zo’n 1600 paartjes. Maar met deze cijfers is de populatie helemaal hersteld.’
Amerikaanse prijs De Jong zegt het alsof het de gewoonste zaak van de wereld is, maar eigenlijk is het een prestatie van wereldformaat. Dat vonden ze in de Verenigde Staten ook en daarom beloonden ze De Jong met een prijs. Die kreeg hij voor zijn bijdrage aan het wetenschappelijk onderzoek, maar vooral ook voor zijn inzet om mensen te betrekken bij de bescherming van de kerkuil en bij de natuur in het algemeen. De Jong heeft de afgelopen jaren naar schatting tienduizend jonge kerkuilen gemeten, gewogen en van een ring voorzien. Dat heeft niet alleen een schat aan gegevens opgeleverd, bij de ringsessies nodigt hij ook steevast gasten uit. De eigenaren van de schuur, boeren en bovenal kinderen. ‘Het lijkt gek, maar kinderen mogen een jonge uil ook vast houden. Het is voor de uil misschien even vervelend, maar als mens vergeet je dat nooit meer. En dat betaalt zich later terug’, zegt De Jong stellig. Daarmee zijn we terug bij zijn andere passie: educatie.
Noorderland SEP TEMBER/OKTOBER 2012
Dierenland Nadat hij in 2001 afscheid had genomen van het onder-
Het zou beter zijn om de hectometer gegevens bijvoor-
wijs, maakte hij in 2003 een kortstondige rentree.
beeld op de weg te schrijven.’
Toen hij 69 was, werd hij nog een keer gebeld of hij
En of dit allemaal nog niet genoeg is, heeft de Ureterper
iemand tijdelijk wilde vervangen. De Jong pakte de
ook nog een eigen radioprogramma bij Omrop Fryslân.
draad moeiteloos weer op, maar merkte dat leerlingen
Elke zaterdagmorgen neemt hij de luisteraars mee in de
niet gewend waren aan zijn aanpak. Naar buiten?
wereld van de Friese natuur. En daar gaat het niet alleen
‘Daar wisten ze niet mee om te gaan’, vertelt De Jong.
over kerkuilen. ‘Ik vertel welke bijzondere waarnemin-
Maar hij veranderde zijn werkwijze niet en trok ze mee
gen er zijn gedaan, laat geluiden horen en vertel welke
de natuur in. Nu is het mooi geweest. Als ze hem nog
excursies er zijn. Ik verveel me niet zo snel’, zegt
een keer vragen, zal hij bedanken.
De Jong lachend.
Verkeersslachtoffers
En dan ineens doet De Jong een schokkende onthul-
Met die tomeloze energie ringt hij ook dit jaar weer
ling. Zijn favoriete vogel blijkt niet de kerkuil, maar de
tientallen jonge kerkuilen. Hij heeft net een nieuwe
laplanduil. Deze grote jongen komt onder meer voor
handleiding over bescherming en onderzoek van de
in Finland, een land waar hij graag naar toe gaat op
kerkuil klaar. Ook probeert hij Rijkswaterstaat te over-
vakantie. En omdat De Jong niet alleen in Friesland
tuigen dat ze andere informatievoorziening langs de
wereldberoemd is, nemen zijn buitenlandse collega’s
weg moeten gebruiken. ‘Kerkuilen jagen graag vanaf de
hem graag mee op sleeptouw.
paaltjes langs de weg omdat de bermen erg muizenrijk
De Jong wil me tot slot nog iets bijzonders laten zien.
zijn. Als er elders geen of niet genoeg muizen zijn,
Een dwerguil, de allerkleinste Europese uil. Op zijn
zijn ze er juist in de bermen nog wel. Maar zo dicht
werkkamer staat een opgezet exemplaar. Ooit ergens
langs drukke wegen jagen is ook gevaarlijk. Ik heb al
in Friesland tegen een raam gevlogen. Op weg naar de
996 verkeerslachtoffers geregistreerd die in de afgelopen
werkkamer komen we langs een prachtige tekening van
tien jaar als jong in Friesland zijn geringd. Vaak worden
een laplanduil die wordt belaagd door een taigagaai.
de kerkuilen die op de paaltjes zitten door de lucht-
De Jong kijkt er even naar en ik bemerk een lichte
Links: bij de kerkuil
stroom van bijvoorbeeld een vrachtwagen meegesleurd.
siddering. Het vuur laait in alle hevigheid op… ●
zit het ene oor hoger dan het andere oor. Hierdoor kan hij op gehoor exact bepalen waar een prooi zich bevindt. Onder: aan de buitenste vleugelpen heeft de kerkuil ragfijne haartjes die hem in staat stelt geruisloos te vliegen.
SEP TEMBER/OKTOBER 2012 Noorderland
Dierenland
Links: een jonge kerkuil van de
De kerkuil
donkere vorm, Tyto alba guttata.
De Tyto alba, de Tjerkûle, de Katûle, de kerkuil heeft veel
dan het rechter oor. Door deze bijzondere constructie
Rechts: deze alerte
gezichten en bovenal veel namen. Die laatste naam heeft
kan hij aan de hand van binnenkomende geluiden exact
kerkuil is een
hij te danken aan het blazende geluid dat hij maakt in de
bepalen waar zijn prooi zich bevindt.
zogenaamde lichte
buurt van zijn nestplaats. In Nederland komen eigenlijk
Zelf kan een kerkuil zich nagenoeg geluidloos voort
vorm (Tyto alba alba).
twee kerkuilen voor: de lichte vorm (Tyto alba alba) en
bewegen. Inclusief verenpak weegt hij slechts 300 tot
een donkere vorm (Tyto alba guttata). De kerkuil is een
400 gram, terwijl hij toch bijna een spanwijdte van een
spookachtige verschijning en vroeger was men dan ook
meter heeft. De buitenste slagpennen zijn bedekt met
bang voor het prachtige dier.
een rijtje donsfijne ‘haren’, waardoor hij zijn prooi in
De kerkuil is ongeveer zo groot als een houtduif, alleen
stilte kan verrassen. Zijn scherpe klauwen doen de rest.
slanker en zijn houding is veel meer rechtop. Ze komen
De kerkuil kan per jaar meerdere nesten hebben.
vooral voor in het agrarische landschap en broeden
Ze kunnen in muizenrijke jaren zelfs in september nog
graag in schuren. Vroeger deden ze dat ergens achter
een tweede of derde broedpoging wagen. Per nest
het uilenbord in een ‘vergeten’ hoekje. Tegenwoordig
leggen ze tussen de twee en twaalf eieren. Om de twee
broeden ze meestal in speciaal gemaakt kasten.
dagen wordt er een ei gelegd. Omdat ze wel meteen op
Een kerkuil jaagt vooral op muizen. Ondanks dat uilen
het eerste ei beginnen te broeden, ziet een nest jonge
in de schemer veel beter kunnen zien dan wij mensen,
kerkuilen een beetje uit als De Daltons, van klein naar
sporen ze hun prooien vooral op met hun oren. Die zit
groot. Daarbij is, anders dan bij de ‘prooien’ van
ten aan de zijkant van de kop, het linker oor wat hoger
Lucky Luke, niet de kleinste de baas.
Noorderland SEP TEMBER/OKTOBER 2012
