december 2015

Regio’s in 2016

ING Economisch Bureau / december 2015

De regionale economie 3

Gelderland 29

Zeeland 56

Veluwe

Zeeuwse Eilanden

Groningen 9

Achterhoek

Zeeuws-Vlaanderen

Oost-Groningen

Arnhem-Nijmegen

Delfzijl en omgeving

Rivierenland

Overig Groningen

West-Brabant Utrecht 35

Friesland 14

Ik vertrouw erop dat deze informatie u helpt om het ondernemen makkelijker te maken en inzicht geeft in de kansen die zich in 2016 voordoen. Ik wens u een mooi, ondernemend en succesvol 2016.

Midden-Brabant Noordoost-Brabant

Noord-Friesland Succesvolle ondernemers kijken vooruit en monitoren hun omgeving. Zo ontdekt u als ondernemer welke ontwikkelingen zich afspelen die voor uw bedrijf van belang kunnen zijn. Op basis van kennis, ervaring, historische cijfers en actuele trends geven de ING-economen in deze publicatie hun visie op de te verwachten economische prestaties in uw regio voor het komend jaar.

Noord-Brabant 60

Flevoland 37

Zuidoost-Brabant

Noord-Holland 39

Limburg 66

Kop van Noord-Holland

Noord-Limburg

Drenthe 19

Alkmaar en omgeving

Midden-Limburg

Noord-Drenthe

IJmond

Zuid-Limburg

Zuidoost-Drenthe

Agglomeratie Haarlem

Zuidwest-Drenthe

Zaanstreek

Contactpersonen 71

Groot-Amsterdam

Disclaimer 73

Zuidwest-Friesland Zuidoost-Friesland

Overijssel 24

Het Gooi en Vechtstreek

Noord-Overijssel Zuidwest-Overijssel

Zuid-Holland 48

Twente

Agglomeratie Leiden en Bollenstreek Agglomeratie 's-Gravenhage Delft en Westland

Annerie Vreugdenhil Directeur Zakelijk ING Nederland

Oost-Zuid-Holland Groot-Rijnmond Zuidoost-Zuid-Holland

ING Economisch Bureau

2

Regio’s in 2016 / december 2015

De regionale economie

Regio’s in 2016

Regionale groei hoger, werkloosheid licht lager  In 2016 is er sprake van een gelijkblijvende









of licht aantrekkende economische groei en een langzaam dalende werkloosheid in vrijwel alle provincies. De Randstad provincies kennen naar verwachting de hoogste economische groei met groeipercentages van ongeveer 3%. In 2016 zijn er naar schatting ruim 580.000 mensen werkloos. De vier Randstad provincies nemen de helft voor hun rekening. De werkloosheid is in 2016 veruit het hoogst in Flevoland (8,4%) en het laagst in Zeeland (4,9%). Per provincie varieert zowel de hoogte als de ontwikkeling van de jongeren– en ouderenwerkloosheid sterk. De aanpak hiervan verdient dan ook een regionale benadering.

Economisch herstel zet door in 2016 De Nederlandse economie volgt in 2016 min of meer hetzelfde groeipad als in 2015. Vooral omdat de daling van de gasproductie in mindere mate haar stempel zal drukken op de groeicijfers komt de groei in 2016 wel hoger uit: 2,5% versus 2,0%. De binnenlandse vraag draagt verhoudingsgewijs meer bij aan de groei dan de export. Nederlandse consumenten hebben meer bestedingsruimte dankzij banengroei, belastingverlaging en een sterkere huizenmarkt. Bedrijven krijgen als gevolg van toenemende afzet te maken met hogere productieniveaus en een hogere winstgevendheid, waardoor de investeringen blijven stijgen. De buitenlandse afzet blijft profiteren van de goedkopere euro. Grootste onzekerheid schuilt in de voorziene opleving van de wereldhandel. Als het herstel in de opkomende markten uitblijft, dan is dat een nadeel voor exporteurs. Door de recente afkoeling van opkomende economieën blijft de groei van de Nederlandse industrie gematigd. Deze sector groeit evenals de agrarische sector met 1%. De overige commerciële sectoren zullen minstens 2% groeien, met de zakelijke dienstverlening en bouw (beiden +4%) als grootste aanjagers. De publieke sector en de zorg dragen ook in 2016 nog niet of nauwelijks bij aan de landelijke en regionale economische groei.

Alle veertig regio’s in 2016 in de plus De economische groei komt - in tegenstelling tot in 2015 – in alle veertig onderscheiden regio’s positief uit. De provincies met de hoogste economische groei zijn de vier Randstad provincies: Noord-Holland en Utrecht met elk 3,1% groei en Flevoland en Zuid-Holland met beiden 2,8%. Noord-Brabant volgt op de voet met een economische


4

groei van 2,6%. De groei in de overige provincies komt naar verwachting onder het landelijke gemiddelde uit. De noordelijke provincies sluiten de rij. Hekkensluiter Groningen (+1,4%) herstelt zich echter van twee jaren van forse krimp, het gevolg van het terugschroeven van de gasproductie. Exclusief de sector delfstoffenwinning was er ook in Groningen overigens in 2014 en 2015 economische groei. Of de regionale economieën na een aantal magere jaren nu weer enkele vette jaren tegemoet kunnen zien, is onduidelijk. Daarvoor zijn er te veel onzekerheden in de wereld-, nationale en regionale economie. Er zijn sowieso grote verschillen in vitaliteit tussen regio’s. De sectorstructuur verschilt in sterke mate en verandert maar mondjesmaat. In steeds meer regio’s is sprake van bevolkingskrimp, terwijl andere regio’s en zeker grote steden profiteren van bevolkingsaanwas. Ook het start-up klimaat en de ondernemersdynamiek verschilt van regio tot regio. Door deze factoren zijn sommige regio’s beter bestand tegen teruglopende investeringen, consumptie en overheidsbezuinigingen dan andere. Dit blijkt ook uit de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt. In regio’s als Noord-Holland en Gelderland is deze sneller hersteld dan eerder verwacht, in andere regio’s valt de banengroei juist tegen.

Top 3 provincies naar economische groei 2015

2016

Utrecht

3,1%

Noord-Holland

3,1%

Noord-Holland

3,0%

Utrecht

3,1%

Flevoland

3,0%

Flevoland

2,8%

Bron: ING Economisch Bureau


Regio’s in 2016

Hoogste economische groei in de Randstad Randstad provincies ook sterkste groeiers in 2016 Er is weinig verschil tussen de raming van de groei in de verschillende provincies in 2015 en 2016. Dit komt omdat ook de verwachte groei in de verschillende sectoren weinig verandert. Zakelijke dienstverlening, bouw en horeca groeien naar verwachting iets minder hard, de overheid gaat van een stabilisatie naar 1% groei en de zorg van een minimale krimp naar stagnatie. De sterkste groeiers (Utrecht, Noord-Holland, Flevoland en Zuid-Holland) en de achter-

Economische groei provincies 2015

2016

Groningen

-6,1%

1,4%

Friesland

0,9%

1,8%

Drenthe

0,8%

1,7%

Overijssel

2,3%

2,1%

Flevoland

3,0%

2,8%

Gelderland

2,4%

2,3%

Utrecht

3,1%

3,1%

Noord-Holland

3,0%

3,1%

Zuid-Holland

2,7%

2,8%

Zeeland

1,6%

1,9%

Noord-Brabant

2,6%

2,6%

Limburg

1,7%

1,8%

Nederland

2,0%

2,5%


blijvers (Groningen, Friesland en Drenthe) zijn dan ook dezelfde als in 2015. Bij de noordelijke provincies zitten echter ook de grootste mutaties. In Groningen kan de economische groei na twee forse krimpjaren (samen 15% vanwege de bijna halvering van de gasproductie) in 2016 waarschijnlijk weer herstellen. De delfstoffenwinning is ook bovengemiddeld vertegenwoordigd in Friesland en Drenthe. In deze provincies blijft de groei daardoor beneden de 1% in 2015 en verdubbelt deze in 2016. Ook de top 3 regio’s met de hoogste groei in 2016 is dezelfde als in 2015. Voor Groot-Amsterdam, Delft en Westland en Utrecht wordt bovendien het gelijke groeipercentage van ruim 3% voorzien. Er zijn enkele regio’s waar de groei wel flink aantrekt. In West-Brabant gaat deze van 2,1% naar 3,1% en in Zeeuws-Vlaanderen en Noord-Drenthe verdubbelt deze naar 1,7%. Overig Groningen, NoordFriesland en Zuidoost-Drenthe gaan van krimp naar groei.

Regio’s met de hoogste en de laagste economische groei 2016

2015

Regionale groei in de 40 regio´s in 2015 en 2016 2015

2016

2015

2016

3,0%

3,0%

Oost-Groningen

1,3%

1,4%



0,5%

0,9%

Zaanstreek

2,9%

2,7%

Overig Groningen

-7,2% 1,7%

Groot-Amsterdam

3,6%

3,6%

Noord-Friesland

-0,2% 1,6%

3,0%

2,9%

Zuidwest-Friesland

2,3%

2,0%

2,3%

2,6%

Zuidoost-Friesland

2,2%

2,0%

2,8%

3,0%

Noord-Drenthe

0,7%

1,7%

Delft en Westland

3,2%

3,2%

Zuidoost-Drenthe

-0,2% 1,5%

Oost-Zuid-Holland

2,9%

2,7%

Zuidwest-Drenthe

2,2%

2,0%

Groot-Rijnmond

2,7%

2,8%

Noord-Overijssel

2,5%

2,3%

Zuidoost-ZuidHolland

2,7%

2,5%

Zuidwest-Overijssel

2,2%

2,1%

Zeeuws-

0,8%

1,7%

Twente

2,1%

1,9%

Zeeuwse Eilanden

2,0%

1,9%

Veluwe

2,5%

2,5%

West-Brabant

2,1%

3,1%

Gooi en Vechtstreek Leiden en Bollenstreek Agglomeratie 'sGravenhage

1

Groot-Amsterdam

3,6%

Groot-Amsterdam

3,6%

Achterhoek

2,0%

1,7%

Midden-Brabant

2,5%

2,5%

2

Delft en Westland

3,2%

Delft en Westland

3,2%

Arnhem-Nijmegen

2,4%

2,4%

NoordoostBrabant

2,5%

2,3%

3

Utrecht

3,1%

Utrecht

3,1%

Rivierenland

2,9%

2,6%

Zuidoost-Brabant

3,0%

2,6%

Utrecht

3,1%

3,1%

Noord-Limburg

2,1%

2,0%

2,0%

2,1%

Midden-Limburg

2,2%

1,9%

2,3%

2,3%

Zuid-Limburg

1,4%

1,7%

2,3%

2,2%

Flevoland

3,0%

2,8%

38

Zuidoost-Drenthe

-0,2%

Zuidoost-Drenthe

1,5%

39

Noord-Friesland

-0,2%

Oost-Groningen

1,4%

40

Overig Groningen

-7,2%


0,9%

Kop van NoordHolland Alkmaar en omgeving IJmond



5


Regio’s in 2016

Werkloosheid langzaam omlaag in alle regio’s Regionale werkloosheid mondjesmaat omlaag De werkloosheid daalt trager dan de economie zich herstelt. De gemiddelde werkloosheid bedraagt in 2016 waarschijnlijk 6,5%, een lichte daling ten opzichte van het percentage in 2015 (6,9%). Na de piek in februari 2014 (7,9%) daalde de werkloosheid tot 6,8% in juli. Sindsdien is het werkloosheidspercentage gelijk gebleven. Het aantal banen groeide - in navolging van de BBP-groei (zie figuur) - van het tweede kwartaal 2014 tot en met het derde kwartaal van 2015 met circa 150.000. Hiermee is het banenverlies uit de periode 2011-2013 goedgemaakt. Hoewel waarschijnlijk in het vierde kwartaal de tien miljoenste baan is ontstaan, blijft de groei van nieuwe werkgelegenheid in 2016 beperkt. Bovendien blijft de beroepsbevolking toenemen, omdat er steeds meer nieuwe toetreders zijn.

Groei aantal banen blijft nog achter in 2016

% groei jaar-op-jaar

De beroepsbevolking neemt in 2016 naar verwachting toe met 50.000 mensen (tot ruim 9 miljoen) en de werkloze beroepsbevolking daalt met 30.000 mensen (tot 587.000). Dit leidt tot een werkloosheidspercentage van 6,5. De verschillen in niveaus zijn aanzienlijk (zie kaartje).

7,7%

Nog niet in alle sectoren banen erbij

Banengroei

2005

2007

2009

Arbeidsvolume Bron: CBS


7,3%

Nieuwe banen werden in 2015 vooral gecreëerd in de zakelijke dienstverlening en handel, horeca & vervoer. Ook in het onderwijs, de agrarische sector, de ICT en de sector cultuur, recreatie en overige diensten is het aantal banen gegroeid, maar in mindere mate. De reorganisaties in de zorg, financiële dienstverlening en bij de overheid laten hun sporen na. De industrie kent een stagnerend aantal banen. In de bouw daalde het aantal vaste banen in het derde kwartaal van 2015 nog steeds. De groei van uitzendbanen in de bouw zorgt echter voor compensatie.

6,7%

5,9%

5,5%

2011

2013

2015

Volume BBP

Zakelijke dienstverlening

+88.000

Zorg

-28.000

Handel, horeca & vervoer

+43.000

Bouw

-11.000

Onderwijs

+16.000

Financiële dienstverlening

- 6.000

Agrarische sector

+ 8.000

Openbaar bestuur, overheidsdiensten

- 5.000

ICT

+ 6.000

Industrie

gelijk

Cultuur, recreatie, overige diensten

+ 5.000

Verhuur en handel onroerend goed

gelijk

Bron: CBS; * derde kwartaal 2015 t.o.v. derde kwartaal 2014

6

6,1%

7,6%

6,1%

4,9%

Banenkrimp

8,4% 6,6%

Sectoren met banengroei versus banenkrimp in 2015*

5 4 3 2 1 0 -1 -2 -3 -4 -5 2003

Verwachte werkloosheidspercentages 2016 lopen per provincie sterk uiteen

6,3%

Laagste werkloosheid Beneden gemiddelde werkloosheid Gemiddelde werkloosheid Bovengemiddelde werkloosheid Hoogste werkloosheid

Bron: raming ING Economisch Bureau; * Nederlands gemiddelde 6,5%


Regio’s in 2016

Beperkte banengroei, nog ruime arbeidsmarkt Banengroei zet door, groei beroepsbevolking ook Gezien de gunstige groeivooruitzichten voor de meeste sectoren is de verwachting dat de banengroei zich in 2016 uitbreidt naar meer sectoren. De banenkrimp zal naar verwachting minder hoog zijn in zorg en bouw en bij de overheid, terwijl beperkte banengroei in industrie en onroerend goed mogelijk lijkt. In totaal blijft de banengroei nog achter bij de economische groei. Anderzijds melden zich ook in 2016 meer mensen op de arbeidsmarkt, bijvoorbeeld na zelf gekozen afwezigheid of na een langere studieduur, maar ook omdat de pensioenleeftijd verder oploopt.

Arbeidsparticipatie en banenontwikkeling verschillen per regio In welke mate dit gebeurt, verschilt per regio. De bruto en netto arbeidsparticipatie per regio varieert onder meer door een andere demografische samenstelling en een verschil in opleidingsniveau. In combinatie met verschillen in banenontwikkeling per regio leidt dit tot de geschetste spreiding in de werkloosheidspercentages. Het CBS heeft onlangs vastgesteld dat in de zes perifere krimpregio’s 1 het aantal banen in de periode 2008-2014 in de meeste sectoren sterker is gedaald dan gemiddeld.

Spanning op arbeidsmarkt neemt langzaam weer toe Een andere ontwikkeling die per regio verschilt, is de spanning op de arbeidsmarkt. Sinds 2014 is er sprake van een iets minder ruime arbeidsmarkt. In het derde kwartaal van 2015 is de spanning iets afgenomen, van 0,70 naar 0,64 2 (zie figuur), maar hier lijkt sprake van een seizoeneffect. De spanning op de arbeidsmarkt loopt zeker in sommige beroepsgroepen op. De arbeidsmarkt is zeer krap voor ICT’ers, verzekeringsagenten, elektronicamonteurs, organisatiedeskundigen, economen, docenten landbouw en techniek en economisch-administratieve vakken. De aansluiting op de arbeidsmarkt lijkt te verslechteren, waardoor vacatures moeilijker kunnen worden vervuld en mensen moelijker een baan kunnen krijgen. In Drenthe is de arbeidsmarkt het ruimst (indicator 0,24) en in Zeeland het minst ruim (0,92).

Delfzijl e.o., Oost-Groningen, Zeeuws-Vlaanderen, Zuidoost-Drenthe, ZuidLimburg , Achterhoek;


Verwachte spreiding van de 587.000 werklozen in 2016

23.000 24.000 17.000 89.000

18.000

38.000 Spanning arbeidsmarkt loopt licht op

145.000

Spanningsindicator van het UWV2 1,0

10.000

40.000

65.000

82.000

0,8

Zelfs in de zorg, die landelijk een banengroei kende in deze periode, daalde het aantal banen in de krimpregio’s. Daarnaast speelt de sterke regionale verankering van de tijdens de crisis hard geraakte industrie een rol in de hogere banenkrimp. Ten slotte is het aantal banen ten opzichte van de beroepsbevolking in deze regio’s lager: in Delfzijl en omgeving, Oost-Groningen en Zuidoost-Drenthe zijn er 46 banen per honderd 15– tot 75-jarigen, in Groot-Amsterdam 86. 1

Helft werkloze beroepsbevolking in de Randstad

36.000

0,6 0,4 0,2 0,0 2011

2012

2013

2014

2015

2

arbeidsmarkt volgens UWV zeer ruim bij waarde 0,0 tot 0,5, ruim bij 0,5-1,0, gemiddeld bij 1,0-1,5, krap bij 1,5-2,0 en zeer krap bij meer dan 2,0.

7


Regio’s in 2016

Jeugd– en ouderenwerkloosheid per regio Verschillen werkloosheid in Randstad groot Van het totale aantal werklozen nemen de vier Randstedelijke provincies de helft voor hun rekening. De werkloosheidspercentages verschillen echter flink. In 2016 is in Flevoland de werkloosheid het hoogst (8,4%) van alle provincies. Ook in Zuid-Holland is de werkloosheid (7,6%) bovengemiddeld hoog. In Utrecht (5,5%) en Noord-Holland (5,9%) is de werkloosheid juist lager dan gemiddeld.

Zeeland positieve uitschieter, ook relatief lage werkloosheid in Noord-Brabant en Gelderland Bij de overige provincies laten Gelderland en Noord-Brabant ook lager dan gemiddelde werkloosheidspercentages zien. Overijssel, Drenthe en Limburg presteren rond het nationale percentage (6,5%). Groningen en Friesland noteren naast een relatief lage economische groei een relatief hoge werkloosheid. Zeeland is de positieve uitschieter (4,9%).

Jongeren– versus ouderenwerkloosheid Recent is de werkloosheid onder zowel jongeren als ouderen (45+) gestegen. Het UWV meldde onlangs dat het aantal WW-uitkeringen dat verstrekt is aan 55-plussers in vijf jaar tijd is verdubbeld. Per regio zijn er verschillen in de omvang van de werkloosheid en de tendens in de ontwikkeling. Op basis van CBS gegevens over de stand en ontwikkeling van zowel de jeugd– en ouderenwerkloosheid als de WW-uitkeringen per leeftijdsgroep1 is een ranglijst samengesteld van hoe de provincies er voor staan.

1

Stand werkloosheid in 2014 en ontwikkeling ten opzichte van 2008 en ontwikkeling WW-uitkeringen in derde kwartaal 2015 ten opzichte van die in zowel derde kwartaal 2014 als derde kwartaal 2008


Zeeland en Limburg scoren goed met zowel jongeren– als ouderenwerkloosheid De provincie Zeeland heeft niet alleen de laagste werkloosheid, ook op het gebied van zowel jongeren– als ouderenwerkloosheid doet de provincie het goed. De landelijke werkloosheid onder 15- tot 25-jarigen in 2014 was 12,7%, in Zeeland 10,4%. Onder 45– tot 75-jarigen was landelijk 6,6% werkloos, in Zeeland 4,6%. De toename ten opzichte van 2008 was ook het kleinst. Bij de jeugdwerkloosheid was de toename na Limburg en Gelderland het geringst. Er is ook een minpuntje in Zeeland, want het aantal WWuitkeringen van ouderen steeg het afgelopen jaar in

Ranglijst provincies die er het best voorstaan op het gebied van jeugd- en ouderenwerkloosheid Jeugdwerkloosheid

Ouderenwerkloosheid

1

Zeeland

1

Zeeland

2

Gelderland

2

Noord-Holland

3

Limburg

3

Limburg

4

Noord-Brabant

4

Utrecht

5

Utrecht

5

Overijssel

6

Noord-Holland

6

Drenthe

7

Groningen

7

Groningen

8

Friesland

8

Gelderland

9

Overijssel

9

Noord-Brabant

10

Drenthe

10 Zuid-Holland

11

Flevoland

11 Friesland

12

Zuid-Holland

12 Flevoland

Zeeland snel (16%). Ook de Limburgse arbeidsmarkt staat er voor jongeren en ouderen relatief goed voor. De provincie laat de laagste toename zien in het aantal WWuitkeringen de afgelopen zeven jaar. Noord-Holland en Utrecht presteren ook bovengemiddeld. Noord-Holland heeft de laagste toename van WWuitkeringen in het afgelopen jaar (5%). Utrecht had in 2014 de één na laagste werkloosheid onder 45– tot 75-jarigen en de twee na laagste onder 15– tot 25-jarigen, maar de ontwikkelingen sindsdien stemmen minder optimistisch.

Flevoland en Zuid-Holland staan er slechter voor Flevoland en Zuid-Holland hebben niet alleen de hoogste overall werkloosheidspercentages, de ontwikkeling op het gebied van zowel jongeren– als ouderenwerkloosheid stemt ook somber. Flevoland heeft de hoogste jongerenwerkloosheid (17,7%) en ouderenwerkloosheid (7,6%) en kende ook de hoogste toename sinds 2008. Positief is dat in het afgelopen jaar het aantal WW-uitkeringen daalde. In ZuidHolland is de ontwikkeling van het aantal WW-uitkeringen het ongunstigst van alle provincies. In het noorden presteert Groningen beter dan Friesland en Drenthe, vooral dankzij een betere ontwikkeling van de jeugdwerkloosheid. Drenthe heeft juist stappen te zetten op het gebied van jeugdwerkloosheid, Friesland op het terrein van ouderenwerkloosheid. Ook Gelderland en NoordBrabant scoren redelijk op het gebied van de jeugdwerkloosheid, Overijssel juist op ouderenwerkloosheid. Conclusie is dat per provincie zowel de hoogte als de ontwikkeling van de jongeren– en ouderenwerkloosheid sterk verschilt. De aanpak hiervan verdient dan ook een regionale benadering.

Bron: ING Economisch Bureau op basis van gegevens CBS

8


Groningen

Oost-Groningen Delfzijl en omgeving Overig Groningen

Groningen

Volatiele maar vitale economie  De Groningse economie groeit in 2016 met

1,4%, na twee jaren van forse krimp. De goed vertegenwoordigde ICT-sector en de bouw zijn de belangrijkste groeipijlers .  De halvering van de gaswinning in de periode 2013-2016 heeft een forse impact op de Groningse economie. Voor 2016 wordt uitgegaan van een vergelijkbare gasproductie als in 2015.  Het nadelige verschil met de werkloosheid in Nederland is sinds 2014 licht toegenomen. De Groningse werkloosheid komt in 2016 naar verwachting uit op een niveau van 7,7%, versus 6,5% in Nederland.

Daling gasproductie sterk bepalend voor groei De ontwikkeling van de Groningse economie wordt sterker dan ooit bepaald door de gaswinning, ondanks het feit dat het aandeel in de economie is gedaald (44% in 2013, 35% in 2015). In 2014 kromp de Groningse economie met 8% door een lagere productie vanwege een warme winter en lagere prijzen. De vermindering van de gaswinning leidt in 2015 tot een verdere daling van de economie met 6%. De opgelegde beperking tot 27 miljard m3 in 2016 - de helft van de productie in 2013 - zal in mindere mate van invloed zijn op de regionale groei. De verwachting is dat de gaswinning in 2015 onder het productieplafond van 30 miljard m3 kan uitkomen. In 2015 is Groningen de enige provinciale economie die krimpt (-6%). Zonder de gaswinning is het beeld anders en blijkt de economie niet alleen volatiel, maar ook vitaal. De groei bedraagt dan 2,0%. Een sterk ICT-cluster in de stad Groningen zorgt voor groeistimulansen. De bouwsector is landelijk de snelst groeiende sector, maar kan in het aardbevingsgebied de komende jaren extra groeien vanwege herstelwerkzaamheden. Voor 2016 wordt een groei verwacht van 1,4% en exclusief delfstoffenwinning van 1,6%. De stagnatie in de zorg en matige groei in de landbouw, energie, chemie en overheid - allen oververtegenwoordigd in Groningen - drukken de groei.

Ramingen economie Groningen 2015

2016

Economische groei

-6,1%

1,4%

Werkloosheid

8,1%

7,7%

Economische groei Groningen 6% 4% 2% 0% -2% -4% -6% -8%

-10% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Groningen Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Banengroei versnelt De vitaliteit van Groningen blijkt ook uit de banenontwikkeling. Tussen 2010 en 2014 daalde het aantal banen volgens het CBS met 10.000, maar in 2014 nam het aantal banen toe met 730. In 2015 en 2016 zal deze banengroei versnellen, maar vooral dankzij de stad Groningen. De arbeidsmarktontwikkeling verschilt namelijk sterk tussen stad en ommelanden. Oost-Groningen en Delfzijl hebben te maken met een dalende beroepsbevolking, een lagere arbeidsparticipatie, een sterkere banenkrimp en een achterblijvende startersdynamiek. In de stad Groningen is het beeld omgekeerd. De stad fungeert als een magneet voor studenten, werknemers en bedrijven. De werkloosheid daalt in Groningen naar 7,7% in 2016.



10


Oost-Groningen

Stabiele maar lage groei en hoge werkloosheid  De economie van Oost-Groningen groeit in

2015 naar verwachting met 1,3% en in 2016 met 1,4%.  Landbouw, industrie, bouw en de publieke sector en zorg zijn in deze regio overtegenwoordigd. In 2016 is van deze sectoren alleen voor de overheid de groeiverwachting iets hoger. De economische groei stagneert hierdoor.  De werkloosheid is bovengemiddeld hoog in Oost-Groningen en zal door het geringe banenscheppend vermogen van de regio nauwelijks afnemen. Ook in 2016 zal de werkloosheid naar verwachting circa 8% blijven.

Bouw belangrijkste impuls voor regionale economie De economie van Oost-Groningen draagt 0,5% bij aan het landelijke BBP en heeft een omvang van € 2,7 miljard. Overheid, onderwijs en zorg zijn prominent aanwezig in deze regio. Dit zijn sectoren, waar ook in 2016 weinig groeiimpulsen van uitgaan. Ook landbouw en industrietakken zoals de papier– en grafische industrie en de hout– en bouwmaterialenindustrie zijn goed vertegenwoordigd. Vooral deze aan de bouw gerelateerde industrie presteert in 2015 goed, maar zal in 2016 naar verwachting minder hard groeien. De bouwnijverheid zal daardoor de belangrijkste groeipijler zijn in 2016, mede dankzij opdrachten uit het aardbevingsgebied.

Economische groei Oost-Groningen 10% 8% 6% 4% 2%

0% -2% -4% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Oost-Groningen Nederland

Werkloosheid handhaaft zich op 8% De werkloosheid was in 2014 in deze regio met 8,1% hoger dan landelijk. Alleen de gemeente Vlagtwedde scoort conform het landelijke gemiddelde (7,4%). In Oldambt (8,7%) is de werkloosheid het hoogst. Omdat er in deze regio relatief weinig banen bijkomen en het arbeidsaanbod in geringe mate zal afnemen, zal de werkloosheid in deze regio nauwelijks dalen. Bovendien sluit het arbeidsaanbod niet goed aan bij de vraag van

Bron: CBS, ING Economisch Bureau

groeiende organisaties in de stad Groningen. Hierdoor zal de werkloosheid in 2016 naar verwachting circa 8% blijven en ook de komende jaren bovengemiddeld hoog blijven. Kansen liggen vooral in Nedersaksen, aan de andere kant van de Duitse grens. Grensoverschrijdend werken vindt nu nog nauwelijks plaats.

Economische positie Oost-Groningen 2016 Ten opzichte van provincie

Ten opzichte van Nederland

Economische groei

Gelijk

Lager

Werkloosheid

Hoger

Hoger



11



Economisch groeivermogen 2016 laag  De economie van Delfzijl en omgeving is de

kleinste en minst groeiende van het land. In 2015 is de groei 0,5%, in 2016 0,9%.  De in deze regio sterk vertegenwoordigde chemische industrie krimpt in 2015 en de groei in 2016 is marginaal. Dit drukt de economische groei in deze kleine economie in sterke mate.  De werkloosheid is bovengemiddeld hoog in deze regio en zal door het geringe banenscheppend vermogen van de regio nauwelijks afnemen.

Kleinste en minst groeiende regio van het land Delfzijl en omgeving is qua economische waarde (€ 1,2 miljard; aandeel 0,2% in het BBP) de kleinste regio van het land. Ook zijn de groeicijfers van deze regio het laagst van het land. Wel komt de regio met een geraamde 0,5% groei in 2015 en 0,9% in 2016 na zeven jaren van krimp weer uit de rode cijfers. Industrie en transport maken bijna de helft uit van de regionale economie. Vooral de chemische, elektrotechnische en machine-industrie zijn in deze regio veel sterker aanwezig dan gemiddeld in ons land. In 2016 valt door tegenvallende exportvooruitzichten in deze sectoren echter weinig groei te verwachten. Ook transport- en opslagbedrijven zijn bovengemiddeld aanwezig en landelijk gezien groeisectoren, maar presteren minder goed in deze regio, omdat ze afhankelijk zijn van de minder presterende industrie. De krimpende bevolking drukt via de consumptie de economische groei. De bevolkingsomvang valt de komende jaren terug: van 48.000 nu naar 41.000 in 2040.

Extra bouwactiviteiten stimulans economie Zakelijke en financiële dienstverlening zijn juist in veel mindere mate aanwezig, terwijl deze wel hogere toegevoegde waarde genereren dan andere sectoren. Het nieuwe windmolenpark in Delfzijl, belangrijkste energiebron voor en

Economische positie Delfzijl en omgeving in 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Lager

Lager

Werkloosheid

Hoger

Hoger

Economische groei Delfzijl en omgeving 10% 5% 0% -5% -10% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Delfzijl en omgeving Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

gefinancierd door Google, dat haar nieuwe datacentrum in de naburige Eemshaven vestigt, is een impuls voor de regio. Daarnaast kan de (herstel)bouw een opleving tegemoet zien vanwege de fondsen voor het opknappen van huizen die te lijden hebben gehad van de aardbevingen.

Werkloosheid blijft bovengemiddeld hoog De werkloosheid was in 2014 in deze regio met 8,4% hoger dan landelijk (7,4%). In Delfzijl (9,1%) is deze relatief hoog, in Loppersum (6,7%) laag. In de regio komen er relatief weinig banen bij en slinkt het arbeidsaanbod nauwelijks. Mensen moeten langer doorwerken en soms terugkeren op de arbeidsmarkt. De werkloosheid zal dan ook weinig dalen en ook de komende jaren bovengemiddeld hoog blijven.



12


Overig Groningen

Groeipotentie nog niet optimaal benut  Overig Groningen kampt met een forse te-

ruggang van de omvang van de economie als gevolg van de lagere gaswinning (-10% in 2014 en –7% in 2015).  In 2016 wordt groeiherstel verwacht (+1,7%). Uitgangspunt hierbij is een gelijkblijvende gasproductie. Aanjagers van de groei zijn de bouwsector en het ICT-cluster, sterk vertegenwoordigd in de stad Groningen.  De werkloosheid in deze regio daalt licht naar circa 7,5% in 2016. Dit is conform de nationale ontwikkeling, maar boven het landelijke gemiddelde van 6,5%.

Bouw en ICT jagen groei 2016 aan De verwachting is dat in 2016 niet veel minder gas zal worden gewonnen dan in 2015 en dat de forse krimpcijfers voor de regionale economie van 2014 en 2015 kunnen uitblijven. De opgelegde beperking van de jaarlijkse gasproductie tot 27 miljard m3 in 2016 betekent een neerwaarts risico voor de huidige groeiraming van 1,7% voor dat jaar. De nationaal sterkste groeisector is de bouw en die kan in deze regio de komende jaren extra groei realiseren. Ook heeft de stad Groningen heeft een goed start-up klimaat en een sterk ICT- cluster van jonge bedrijven. Zo komen er zeven van de bedrijven uit de nationale Technology-Fast50 uit deze regio en heeft de provincie de op één na beste digitale infrastructuur, met het in ontwikkeling zijnde 5G-netwerk en het Google datacenter in Eemshaven als extra troeven. Het potentieel wordt echter nog niet optimaal benut. Zo is er een achterblijvend aantal spin-offs in vergelijking met bijvoorbeeld de TU Twente.

Nieuwe exportproducten en –markten gewenst De exportgerichtheid van Groningen vraagt om diversificatie. Groningen neemt de 8e plaats in op de ranglijst van exportwaarde per provincie, maar zonder gasexport is dit de 11e plaats. De export daalde in de periode 2012-2014

Economische positie Overig Groningen in 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Hoger

Lager

Werkloosheid

Gelijk

Hoger

Economische groei Overig Groningen 10% 5% 0%

-5% -10% -15% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Overig Groningen Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

bovendien met 20% tot € 8,3 miljard. Met een lager productieplafond zullen deze inkomsten verder terugzakken. Andere sectoren zoals machines en food zullen meer nadruk moeten krijgen, evenals andere afzetmarkten. Zo blijft de exportgroei naar China vanuit Groningen achter.

Werkloosheid langzaam omlaag naar 7,5% in 2016 De werkloosheid in deze regio loopt sterk uiteen. In 2014 was deze in de stad Groningen en Hoogezand-Sappemeer 10%, maar in de andere gemeenten 6-7%. De arbeidsmarkt zal zich in de stad Groningen beter ontwikkelen dan elders dankzij een hoger banenscheppend vermogen. Anderzijds is er een relatief omvangrijke jonge beroepsbevolking, die de werkloosheid op een hoger peil dan nationaal houdt.



13


Friesland

Noord-Friesland Zuidwest-Friesland Zuidoost-Friesland

Friesland

Friesland bouwt en melkt zich uit de crisis  Met een economische groei van 1,8% in

2016 blijft de Friese economie achter bij die van Nederland. Het groeipercentage verdubbelt wel ten opzichte van 2015.  De nauwelijks groeiende publieke sector en de krimpende zorgsector zijn oververtegenwoordigd in Friesland en drukken het groeipercentage. De sterk groeiende bouw en het agrocluster vormen in 2016 de belangrijkste groeimotoren.  De gemiddelde werkloosheid daalt evenals landelijk in 2016 marginaal. Met een gemiddelde van 7,3% is de werkloosheid iets hoger dan die in Nederland (6,5%).

Economische boost van bouw, zuivel exportmotor De Friese economie heeft een omvang van bijna € 16,5 miljard. Het groeipatroon volgt die van de Nederlandse conjunctuur, maar op een iets lager niveau. In 2015 bedraagt de groei waarschijnlijk net iets onder de 1%. Voor 2016 wordt een verdubbeling van het groeitempo tot bijna 2% verwacht. De sectorstructuur wordt gekenmerkt door een relatief sterk vertegenwoordigde agrifood sector. Producten van de Friese zuivelindustrie zijn vooral populair in China. Volgens het CBS is de totale Friese export gestegen met 32% tot € 5 miljard in de periode 2008-2014. Dit is de grootste stijging van alle provincies en is deels te danken aan melkpoederproducten. De totale Friese export naar China vervijfvoudigde. De uitvoergroei heeft geleid tot een investeringsimpuls in zuivelfabrieken, die nog niet voorbij is. Ook de export van machines en vervoermaterieel uit Friesland is echter sterk gestegen. Behalve door melk wordt de Friese groei gevoed door de bouwsector. Deze sector is bovenmatig aanwezig en maakt dankzij groeipercentages van 6% in 2015 en 4% in 2016 een periode van sterk herstel door. Dat de regionale groei achterblijft bij de landelijke groei komt vooral door de sterk aanwezige publieke en zorgsector. De zorgsector groeit niet en vanuit de overheid is de groei-impuls minimaal.

Ramingen economie Friesland 2015

2016

Economische groei

0,9%

1,8%

Werkloosheid

7,5%

7,3%

Economische groei Friesland 4% 3%

2% 1% 0%

-1% -2% -3% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Friesland Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Geringe banengroei in Friesland In Friesland is het aantal werknemersbanen tussen 2010 en 2014 gedaald met 17.000. Ook in 2014 was er - als enige provincie - nog sprake van een daling van het aantal banen. Pas in 2016 wordt banengroei verwacht, maar deze zal beperkt blijven. De investeringen in de zuivel verwerkende industrie zetten door en leveren een beperkt aantal banen op. Zowel de groothandel als detailhandel gaan een goed 2016 tegemoet, maar ook hier zal door digitalisering de banengroei tegenvallen. In de zorg en de financiële dienstverlening zal het banenverlies doorzetten. Doordat het aanbod van de beroepsbevolking groot blijft en de banengroei beperkt is, zal de werkloosheid in 2016 minimaal dalen en met 7,3% boven het landelijke gemiddelde (6,5%) blijven.



15


Noord-Friesland

Economie uit dal, werkloosheid blijft hoog  Na vier jaren krimp ligt voor Noord-Friesland

in 2016 een economische groei van 1,6% in het verschiet. Groeipijlers zijn de bouw en de exportgerichte agrifood.  De drie W’s (wei, watertechnologie en waddenrecreatie) zijn de sectoren met de beste groeivooruitzichten voor de lange termijn.  De werkloosheid blijft relatief hoog omdat er nog steeds banen verdwijnen in de sterk aanwezige sectoren zorg en financiële dienstverlening.

Bouw en food stimuleren Noord-Friese economie De Noord-Friese economie heeft een omvang van € 8,7 miljard en is daarmee groter dan die van Zuidoost– en Zuidwest-Friesland. In 2016 kan de regionale economie na vier jaren achteruitgang weer groeien (+1,6%). In 2015 is de economie naar verwachting met –0,2% gekrompen. Zo’n 40% van de economie wordt bepaald door de sectoren openbaar bestuur & overheidsdiensten, onderwijs, zorg en financiële dienstverlening, sterk geconcentreerd in Leeuwarden. Dit zijn precies de sectoren die het de voorbije jaren flink te verduren hebben gekregen. In de afgelopen twee jaar kwam daar de forse krimp in de delfstoffenwinning bovenop, een sector die in Noord-Friesland zo’n 10% aan het regionaal product bijdraagt. In 2016 valt dit negatieve effect weg en komen de groeiende bouw– en agrofoodsector weer bovendrijven. De bouwt groeit sterk vanwege het aantrekkende van de woningmarkt, de agrifood vanwege de uitvoer van vooral zuivelproducten.

Kansen met wei, water en wadden Het lange termijn groeiperspectief ligt vooral in de melkveehouderij, de akkerbouw en de food industrie. De wereldwijde vraag naar zuivelproducten met een hoge toegevoegde waarde zoals melkpoeder en wei blijft groeien en (Noord-)

Economische positie Noord-Friesland in 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Lager

Lager

Werkloosheid

Hoger

Hoger

Economische groei Noord-Friesland 4% 3%

2% 1% 0% -1% -2% -3% -4% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Noord-Friesland Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Friesland kan qua kwantiteit en kwaliteit in die buitenlandse vraag voorzien, mede dankzij de Dairy Campus in Leeuwarden. Ook waddenrecreatie en watertechnologie zijn kansrijke sectoren. De WaterCampus is voor ons land de bindende factor voor R&D en ondernemerschap op de internationale groeimarkt voor watertechnologie.

Werkloosheid hoog in Noord-Friesland In 2014 varieerde de werkloosheid van 4,9% op Schiermonnikoog tot 9,8% in Leeuwarden. De werkloosheid in deze regio is hoger dan landelijk en ook iets hoger dan in de gehele provincie. Dit zal in 2016 ten gevolge van de saneringen in vooral de zorgen financiële sector zo blijven. De verwachting is dat de werkloosheid circa 7,5% bedraagt.



16


Zuidwest-Friesland

Impulsen uit binnen– èn buitenland  Dankzij de sterke groei van de bouwsector

en de opleving van de detailhandel groeit de regionale economie naar verwachting met 2,0% in 2016.  Ook agrifood en industrie groeien gestaag verder. Het beeld voor de arbeidsmarkt toont veel overeenkomsten met dat van Nederland. Voor 2016 wordt een werkloosheid van 6,5% voorzien.  Zuidwest-Friesland levert een fundamentele bijdrage aan “Nederland uitvoerland”.

Bouw en retail extra boost voor stabiele economie De economie van Zuidwest-Friesland wordt gekenmerkt door een geringe omvang (€ 2,1 mrd) en een sterke agrarische, industriële en bouwsector. De metaal-, elektrotechnische- & machine-industrie, hout- & bouwmaterialenindustrie, maar vooral de voedingsindustrie, zijn allemaal prominent vertegenwoordigd in de sectorstructuur. De voortgaande groei in agrifood en industrie - grotendeels gevoed door de buitenlandse vraag - bieden het fundament voor de economische groei, waarop in 2015 en 2016 de opleving van de consumentgerichte sectoren detailhandel en de bouw voor extra impulsen zorgen. De verwachte groei in 2015 is met 2,3% zelfs iets hoger dan landelijk. In 2016 zakt het groeitempo iets af tot 2,0%, vooral omdat de groei van de bouw afzwakt. De uitschieter in de groei in 2014 (zie figuur) is het gevolg van een gemeentelijke herindeling , waardoor de regio 29.000 inwoners en de bijbehorende economische activiteiten rijker werd.

Relatief lage en dalende werkloosheid De werkloosheidsontwikkeling ontwikkelt zich conform het landelijke patroon. De werkloosheid bedroeg in 2014 7,3%, zal in 2015 naar verwachting geleidelijk dalen naar 6,9% en in 2016 uitkomen op circa 6,5%. Ook de arbeidsparticipatie

Economische positie Zuidwest-Friesland in 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Hoger

Lager

Werkloosheid

Lager

Gelijk

Economische groei Zuidwest-Friesland 20% 15% 10% 5% 0% -5% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Zuidwest-Friesland Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

is in deze regio gelijk aan die in Nederland. De werkloosheid is duidelijk lager dan in de twee andere Friese regio’s.

Zuidwest-Friese melkkoeien voeden China Er is geen regio in Nederland, waar de topsector agrifood zo dominant aanwezig is. Het aandeel in de sectorstructuur is boven de 10%. De fusiegemeente Súdwest-Fryslân telt zo’n 500 melkveebedrijven, veruit het grootste aantal van ons land. Vooral dankzij de melkproducten afkomstig uit deze regio kon de Friese exportwaarde in de periode 2008-2014 een groei realiseren van 32%, de hoogste van alle provincies. De totale Friese export naar China vervijfvoudigde zelfs dankzij de vraagexplosie aldaar naar melkpoeder uit ons land.



17


Zuidoost-Friesland

Food en maakindustrie stimuleren groei  De economische groei in Zuidoost-Friesland

bedraagt in 2015 en 2016 ongeveer 2%, vooral door de sterk aanwezige bouw.  Met het zuivelcluster in Heerenveen en het Innovatiecluster in Drachten heeft de regio twee groeitroeven in handen.  De banengroei blijft achter bij de groei van de regionale economie, waardoor de werkloosheid boven het provinciale en landelijke gemiddelde blijft.

Evenwichtige economie met twee groeimagneten De sectorstructuur van Zuidoost-Friesland is vrij evenwichtig samengesteld. De ontwikkeling van de economie loopt dan ook redelijk in lijn met die van Nederland, met groeicijfers van rond de 2% in zowel 2015 als 2016. De negatieve uitschieter in 2014 was het gevolg van een gemeentelijke herindeling (ten gunste van Zuidwest-Friesland). ICT, overheid en financiële dienstverlening zijn ondervertegenwoordigd. De bouw en de zorg zijn juist in sterke mate aanwezig in deze regio. Opvallend is ook dat de specialistische zakelijke dienstverlening (ingenieursbureaus, accountants e.d.) sterker dan elders in het noorden aanwezig is en zelfs een groter aandeel in de sectorstructuur heeft dan nationaal. De agrifoodsector springt in deze regio het meest in het oog. Het aandeel in de sectorstructuur is 6% en daarmee kleiner dan in Zuidwest-Friesland, maar in absolute zin is deze sector groter. Pootaardappelbedrijf HZPC en Douwe Egberts in Joure zijn grote regionale bedrijven en door een reeks van investeringen in de zuivelindustrie heeft Heerenveen zich ontpopt als melkmagneet. Op het terrein van de high-tech maakindustrie geldt hetzelfde voor de gemeente Smallingerland, dat zich manifesteert net het Innovatiecluster Drachten. De elektrotechnische- & machine-industrie in deze regio is nog omvangrijker dan de voedingsindustrie.

Economische positie Zuidoost-Friesland in 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Hoger

Lager

Werkloosheid

Gelijk

Hoger

Economische groei Zuidoost-Friesland 8% 6% 4% 2% 0% -2% -4% -6% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Zuidoost-Friesland Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Het sterk gerobotiseerde Philips Consumer Lifestyle is het grootste bedrijf, met diverse andere jonge en innovatieve bedrijven daarnaast.

Banengroei blijft achter bij productiegroei De productiegroei is mede dankzij de opbloeiende industrie in Smallingerland en Heerenveen op orde, maar de banengroei blijft achter. FrieslandCampina investeert niet alleen, het let ook op de (arbeids)kosten en datzelfde geldt voor Philips. De werkloosheid in Smallingerland (8,8% in 2014) en Heerenveen (8,4%) is bovengemiddeld en zal dat ook in 2016 blijven. Voor geheel Zuidoost-Friesland wordt een werkloosheid verwacht van circa 7,5%.



18


Drenthe

Noord-Drenthe Zuidoost-Drenthe Zuidwest-Drenthe

Drenthe

Economisch herstel en sterkere groeibasis  Na drie jaren van minimale groei kan de

Drentse economie in 2016 een grotere stap vooruit zetten en 1,7% groeien. De ondervertegenwoordigde groeisector zakelijke dienstverlening drukt de groeicijfers.  De hogere economische groei wordt vooral gevoed door de bouwsector. De publieke sector zorgt ook voor een kleine stimulans van de economische groei. De rol van de industrie als groeimotor valt echter juist iets terug.  De werkloosheidsontwikkeling in Drenthe volgt het landelijke licht dalende beeld. Met een verwacht percentage van 6,7 in 2016 is de werkloosheid iets hoger dan nationaal.

Werken aan diversificatie en exportgerichtheid De Drentse economie is met een omvang van € 12 miljard de kleinste van de drie noordelijke provincies. De economie beweegt zich behoudens een positieve uitschieter in 2013 redelijk conform de landelijke groei. De economische groei versnelt in 2016 en bedraagt naar verwachting 1,7%. Deze stijging komt deels voor rekening van de publieke sector, die voorzichtig wat meer ruimte krijgt. Ook de bouwsector, die in Drenthe goed vertegenwoordigd is, groeit in 2016 stevig door. Daarnaast zijn industrie en landbouw sterk geworteld in deze provincie, maar die laten een vrij vlakke groei van 1% voorzien. De bijdrage van ICT en specialistische zakelijke dienstverlening - groeisectoren bij uitstek blijft vooralsnog ondergeschikt. De arbeidsmarktstatistieken geven echter signalen af dat er banengroei is in deze sectoren. In Drenthe is de industrie redelijk goed vertegenwoordigd, maar aanverwante sectoren als groothandel en vervoer en opslag niet. Bovendien ontbreekt het Drentse economie aan exportgerichtheid. Drenthe scoort met een exportwaarde van € 3,6 miljard het laagst van alle provincies. Bovendien is deze waarde in de periode 2008-2014 met 8% afgenomen. Bij de belangrijkste producten in het exportpakket, chemische producten en machines & vervoermaterieel, was er wel enige groei. In 2008 was voeding

Ramingen economie Drenthe 2015

2016

Economische groei

0,8%

1,7%

Werkloosheid

7,2%

6,7%

Economische groei Drenthe 3% 2% 1% 0% -1% -2% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Drenthe Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

& levende dieren de belangrijkste exportcategorie. Hier daalde de omzet met twee derde.

Relatief gunstig beeld arbeidsmarkt In Drenthe is het aantal werknemersbanen tussen 2010 en 2014 gedaald met 1.500. Alleen al in 2014 was er echter alweer sprake van een banengroei van 1.700. Deze banengroei zat voornamelijk in de zakelijke dienstverlening, een sector die nog ondervertegenwoordigd is in Drenthe. In Drenthe is het werkloosheidspercentage lager dan in de andere noordelijke provincies. Door een minder sterk stijgende beroepsbevolking dan in andere provincies ontwikkelt de werkloosheid zich dan ook relatief gunstig. De verwachting is dat de werkloosheid in 2016 daalt naar 6,7%.



20


Noord-Drenthe

Meer reuring nodig in rustige regio  De groei van de regionale economie blijft in

2016 met naar verwachting +1,6% aan de lage kant, maar verdubbelt wel ten opzichte van 2015 (+0,7%).  De geraamde ontwikkeling van de publieke en zorgsector drukt een groot stempel op de economie van Noord-Drenthe. In 2016 zijn de vooruitzichten voor deze sectoren beter dan in 2015.  Het werkloosheidspercentage in NoordDrenthe is lager dan nationaal en zal naar verwachting in 2016 verder dalen tot iets onder de 6,5%.

Publieke en zorgsector bepalend voor groei In Noord-Drenthe is het aandeel van de publieke en zorgsector ongeveer een derde, veel hoger dan nationaal. Doordat vanuit de sector openbaar bestuur en overheidsdiensten in de periode 2010-2015 een krimpsector is geweest en ook de zorg sinds 2015 stagneert, stond de groei van deze regionale economie onder druk. Voor 2015 is de verwachte groei met 0,7% mager. Omdat er in 2016 vanuit de consumentenbestedingen een hogere impuls komt, heeft dit een positief effect op het verwachte groeipercentage (+1,6%). Gunstig is ook dat de in deze regio goed vertegenwoordigde horeca zich goed ontwikkelt. De geplande Factory Outlet Centre bij het TT Circuit in Assen zal hierbij nieuwe economische impulsen geven, voor zowel retail als horeca. De verwachte stabilisatie van de delfstoffenwinning in 2016 drukt bovendien een minder negatief stempel drukt op de groeicijfers dan in 2015.

Vooruitzicht arbeidsmarkt gematigd positief De arbeidsmarkt van Noord-Drenthe staat er redelijk goed voor. In 2014 was het werkloosheidspercentage (6,8%) lager dan landelijk. Alleen provinciehoofdstad Assen kende een iets hogere werkloosheid (7,7%). Positief is dat de bruto

Economische positie Noord-Drenthe in 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Gelijk

Lager

Werkloosheid

Lager

Lager

Economische groei Noord-Drenthe 3% 2% 1% 0% -1% -2% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Noord-Drenthe Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

arbeidsparticipatie (72%) ook hoger is dan landelijk. Voor 2016 wordt een marginale daling van de werkloosheid verwacht tot net onder het nationale niveau van 6,5%. De banencreatie in een economie die gedomineerd wordt door de publieke en zorgsector is vooralsnog minimaal. Een hoopgevend signaal voor de regionale arbeidsmarkt is dat uiteindelijk besloten is dat de rechtbank in Assen niet hoeft te verhuizen. Jong ondernemersbloed en reuring in de regio zijn echter broodnodig. De Drentse beroepsbevolking is goed opgeleid, maar verhoudingsgewijs weinig ondernemend. Zo blijft het aantal starters achter. Toch kan Drenthe innovatief zijn, zoals Resato in Roden, fabrikant van hogedruksystemen en waterstraalmachines en winnaar van de Erasmus Innovation Award 2015 bewijst. Met Sensor City



21


Zuidoost-Drenthe

Gematigd herstel van groei en arbeidsmarkt  De economie van Zuidoost-Drenthe kent

naar verwachting in 2015 nog een minimale achteruitgang (-0,2%), maar herstelt in 2016 met een groei van 1,5%.  De werkloosheid blijft op een bovengemiddeld hoog niveau en daalt in 2016 maar mondjesmaat naar 7,5%.  De exportgerichtheid van de provincie is nog mager. Vooral voor deze regio zijn er kansen om deze positie te verbeteren.

Hogere economische groei, lagere werkloosheid De economie van Zuidoost-Drenthe heeft zich in 2015 teleurstellend ontwikkeld en maakte een terugval (-0,2%). Vooral de sectoren delfstoffenwinning en chemie drukten de resultaten. In 2016 krimpen deze sectoren niet meer en blijft de bouw in deze regio een groeimotor. Ondanks het herstel van sterk vertegenwoordigde sectoren als industrie, bouw en detailhandel herstelt de arbeidsmarkt nog niet. De werkloosheid in Zuidoost-Drenthe ligt boven het provinciale en nationale niveau. De verschillen binnen de regio zijn groot. Borger-Odoorn heeft een relatief lage werkloosheid en Coevorden een gemiddelde. Vooral in de grootste gemeente - Emmen- is de werkloosheid echter hoog (8,2% in 2014) en de arbeidsparticipatie laag. Een verhoudingsgewijs laag opgeleide beroepsbevolking remt het herstel op de arbeidsmarkt. Daarnaast blijft de banengroei achter, ook in 2016. Van een stijging van de beroepsbevolking is in Zuidoost-Drenthe nauwelijks sprake en het aantal werklozen neemt nog maar mondjesmaat af. Voor deze regio wordt voor 2016 een werkloosheid voorzien van circa 7,5%. Soms zijn er meevallers. Een jaar geleden werd bekend dat Philips Lightning in Emmen eind 2016 haar deuren sluit, maar met een deel van het personeel maakt een investeerder samen met de NOM een doorstart. Het betreft een

Economische positie Zuidoost-Drenthe in 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Lager

Lager

Werkloosheid

Hoger

Hoger

Economische groei Zuidoost-Drenthe 3% 2% 1% 0% -1% -2% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Zuidoost-Drenthe Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

smart factory van slimme lantaarnpalen. Bijkomende doelstelling is om van Emmen een hightech cluster te maken.

Kansen door maakindustrie ‘smart’ te maken en biobased business beter te benutten Hightech business is het doel waar Zuidoost-Drenthe zich gezien de sectorstructuur en de ligging inderdaad op moet richten. Dit in combinatie met een intensivering van de samenwerking tussen de agrarische sector en de chemie (’biobased economy’ met het samenwerkingsverband Green PAC) en een verdere exportgerichtheid van groothandel en logistiek. Drenthe is de provincie met de laagste exportwaarde (€ 3,6 miljard in 2014) en bovendien is deze met 8% gedaald sinds 2008.



22


Zuidwest-Drenthe

Bouw en industrie pijlers voor groei  Met een groeipercentage van 2% in 2016

presteert Zuidwest-Drenthe iets minder dan in 2015 en blijft de groei achter bij het nationale gemiddelde.  De groeipijlers van de regio zijn de bouw, de transportmiddelenindustrie en de agrifood. Vooral de eerste twee sectoren groeien dit en volgend jaar bovengemiddeld.  Ook de ontwikkeling op de arbeidsmarkt lijkt op die in Nederland als geheel. Voor 2016 wordt een daling van de werkloosheid naar ongeveer 6,5% verwacht.

Binnen– èn buitenlandse stimulans voor economie Het zuidwestelijk deel van Drenthe doet het economisch gezien beter dan Noord– en Zuidoost-Drenthe. De geraamde groeicijfers van 2,2% in 2015 en 2,0% liggen in de buurt van de Nederlandse gemiddelden. De groei-impulsen komen vooral van de regionaal belangrijke sectoren bouwnijverheid en de food– en transportmiddelenindustrie. Deze sectoren ontwikkelen zich in zowel 2015 als 2016 goed. Bouwbedrijven zijn goed voor een aandeel van 6,5% in de regionale economie (versus 4,5% landelijk). Dankzij het aantrekken van de woningmarkt is de bouw de grote stuwende kracht achter het economisch herstel. Daarnaast heeft Zuidwest-Drenthe binnen de provincie de meeste exportgerichte bedrijven in huis, met bedrijven als Fokker, DOC Kaas en FrieslandCampina.

Economische groei Zuidwest-Drenthe 6% 4%

2% 0% -2% -4%

2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Zuidwest-Drenthe Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Arbeidsmarkt De regio telt een werkloze beroepsbevolking van circa 5.000. In 2014 liepen de werkloosheidspercentages uiteen van 8,1% in Hoogeveen tot 5,9% in De Wolden. De arbeidsparticipatie blijft achter bij het landelijke niveau. Uitzondering is Meppel, dat met een arbeidsparticipatie van 72% zelfs het hoogste scoort van alle gemeentes in NoordNederland. De ontwikkeling van de werkloosheid is verge-

Economische positie Zuidwest-Drenthe in 2016 Ten opzichte van provincie

Ten opzichte

Economische groei

Hoger

Lager

Werkloosheid

Gelijk

Gelijk

lijkbaar met de nationale tendens. De verwachting is dat in 2016 de werkloosheid geleidelijk daalt naar 6,5%. De komende jaren kan de werkloosheid zich gunstiger ontwikkelen dan in Nederland. De beroepsbevolking stijgt niet meer, dus dat zal op den duur leiden tot wat meer spanning op de arbeidsmarkt. Een gunstig signaal voor de arbeidsmarkt is dat één van de grootste werkgevers van de regio, Fokker Hoogeveen, dankzij een recente JSF-order de komende jaren nog voldoende banen (nu 600) kan blijven bieden.



23


Overijssel

Noord-Overijssel Zuidwest-Overijssel Twente

Overijssel

Werkloosheid daalt maar langzaam  De werkloosheid in Overijssel daalt lang-

zaam tot 6,6% in 2016 en ligt daarmee op het landelijke niveau.  Ondanks een iets lagere economische groei in vergelijking met 2015 presteert de provincie Overijssel met een groei van 2,1% in 2016 behoorlijk. Twente doet het net iets minder dan Noord– en Zuidwest-Overijssel.  De sterk aanwezige bouwsector profiteert in 2016 niet langer van een sterke groei in renovatie en onderhoud. Daarnaast groeit de maakindustrie wat minder snel.

Lagere groei maakindustrie en bouw knabbelt aan Overijssels groeicijfer in 2016 De economie van Overijssel groeit in 2016 naar verwachting met 2,1%. Die groei is iets lager dan in 2015. Bovendien gaat de groei van iets boven- naar iets ondergemiddeld. Twente doet het net wat minder dan Noord– en ZuidwestOverijssel. De Overijsselse economie heeft in 2015 vooral geprofiteerd van het sterke herstel van de bouwsector, maar in 2016 is de groeibijdrage wat kleiner, nu de impuls van verbouw– en renovatiewerk wegvalt. De industrie blijft in 2016 opnieuw achter bij de totale economie. Zo blijft in de maakindustrie de groei bescheiden. Positief is het doorzettende herstel van de detailhandel (ondanks de hoge winkelleegstand in Overijssel) en de horeca. Het binnenlands toerisme wordt belangrijker voor de provincie. Twente, Salland en Vechtstreek hebben de afgelopen jaren marktaandeel gewonnen. De publieke sector levert in 2016 nauwelijks een impuls voor de provinciale economie, waarbij in de niet-ziekenhuiszorg sprake is van krimp.

Arbeidsmarkt verbetert langzaam Het gemiddelde werkloosheidpercentage ligt in 2016 in Overijssel naar verwachting met 6,6% op het landelijke gemiddelde. De werkloosheid daalt eveneens in lijn met de nationale ontwikkeling. Het herstel van de arbeidsmarkt

Ramingen economie Overijssel 2015

2016

Economische groei

2,3%

2,1%

Werkloosheid

6,9%

6,6%

Economische groei Overijssel 4% 3% 2% 1%

0% -1%

-2% -3%

-4% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Overijssel Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

verloopt nog altijd langzaam, omdat meer mensen zich op de arbeidsmarkt melden. Het aantal werkenden neemt in 2016 naar verwachting met gemiddeld 5.000 toe. Toch daalt het aantal Overijsselaars dat werkloos is maar met 1.000 vanwege de groeiende beroepsbevolking. Van krapte op de arbeidsmarkt is dan ook nog geen sprake. Desalniettemin laat het aantal openstaande vacatures een stijging zien. Vooral voor technische beroepen op alle niveaus, belangrijk voor bijvoorbeeld de provinciale maakindustrie, dreigen flinke tekorten te ontstaan. De komende jaren zal de mismatch in opleidingsniveau ook verder de kop opsteken met krapte voor hogeropgeleide functies en een ruim aanbod van lager gekwalificeerde oudere werkzoekenden.



25


Noord-Overijssel

Groei komt vooral uit dienstensector  De economie in Noord-Overijssel laat in

2016 naar verwachting een groei zien van 2,3%. Dit is binnen Overijssel de hoogste groei, maar de regio blijft enigszins achter bij de landelijke groei (2,5%).  Hoewel de maakindustrie nog altijd een drijvende kracht is binnen de regionale industrie, valt de groei in 2016 bescheidener uit. Ook de bouw groeit iets minder hard dan in 2015.  ICT en zakelijke dienstverlening zijn weliswaar ondervertegenwoordigd in de regio maar geven wel een sterke impuls aan de economie.  De werkloosheid daalt in 2016 naar een niveau ruim onder het nationale gemiddelde.

Zwolle profiteert van sterke groei diensten De economie in Noord-Overijssel laat in 2016 naar verwachting een groei zien van 2,3%. Noord-Overijssel kent daarmee van de drie Overijsselse regio’s het hoogste groeicijfer. Tegelijkertijd blijft dit getal iets achter bij de economische ontwikkeling in 2015 en het nationale gemiddelde (2,5%). De bouwsector behoort, ondanks een lager groeicijfer dan in 2015, tot de best presterende sectoren in 2016. Hoewel de maakindustrie met bijvoorbeeld het rubber– en kunststoffencluster nog altijd een drijvende kracht is binnen de regionale industrie, valt hier de groei in 2016 bescheidener uit. Met name Zwolle zal als economisch meest dynamische en krachtigste gemeente van Overijssel profiteren van de groei in ICT en zakelijke dienstverlening. Ook al zijn deze sectoren relatief ondervertegenwoordigd, zij vormen wel een zevende van de regionale economie. Vanuit de publieke sector, die in Noord-Overijssel meer dan een kwart van de economie beslaat, komt weinig groei.

Werkloosheid ruim onder landelijk niveau De werkloosheid komt in Noord-Overijssel in 2016 naar verwachting ruim onder de 6% uit. De regio heeft in tegenstelling tot veel andere regio’s minder te maken met de terugkeer op de arbeidsmarkt van ontmoedigd geraakte men-

Economische positie Noord-Overijssel 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Hoger

Lager

Werkloosheid

Lager

Lager

Economische groei Noord-Overijssel 5% 4%

3% 2% 1%

0% -1% -2%

-3% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Noord-Overijssel Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

sen. Tijdens de crisis bleef de arbeidsparticipatie hoog. Naar verwachting is de werkloosheid in 2015 al onder de 6% gedaald, door het ontstaan van banen in de bouw, de zakelijke diensten, detail– en groothandel en het onderwijs. Vaak gaat het om uitzendbanen, maar de stap van flexibel naar vast is waarschijnlijk pas in 2016. Noord-Overijssel heeft een relatief jonge bevolking, maar de jeugdwerkloosheid was er in 2014 al onder controle. Punt van zorg is de toename van het aantal WW-uitkeringen in oktober 2015 ten opzichte van een jaar eerder. Naar de toekomst toe ligt ook in Noord-Overijssel de uitdaging vraag en aanbod beter aan te laten sluiten. Initiatieven als het Techniekpact en het Servicepunt Techniek IJssel-Vechtstreek dragen daar aan bij.



26


Zuidwest-Overijssel

Groei geremd door sluiting chemiebedrijven  De sluitingen in de chemie laten hun sporen

na op de arbeidsmarkt en de economie van Zuidwest-Overijssel.  Sectoren als de zakelijke dienstverlening en de handel zijn veel groter dan de chemie en vangen met goede prestaties de klap voor de economie op.  De werkgelegenheid is flink geraakt met een verlies van ruim 300 banen. De werkloosheid loopt mede hierdoor maar mondjesmaat terug.

Andere sectoren vangen krimp chemie op In 2016 groeit de economie van Zuidwest-Overijssel naar verwachting met 2,1%, waarmee de groei achterblijft bij het landelijke gemiddelde. Deventer neemt in de regionale economie een centrale rol in. De chemie daar krijgt een tik door het (langzaam) stopzetten van de productie bij AkzoNobel en Avantor. Met de levensmiddelenindustrie heeft de regio een stabiele factor in huis en ook de rest van de industrie laat een kleine groei zien. De regionale economie blijft vooral dankzij zakelijke dienstverleners, zoals de ingenieursbranche, goed draaien. Ook uit de ICT komen groeiimpulsen en de horeca en detailhandel hebben door het grotere consumentvertrouwen goede perspectieven. Die stimulansen zijn vanuit de publieke sector, bijna een kwart van de economie, beperkt. Als meest agrarische regio van Overijssel zal Zuidwest-Overijssel wel kunnen profiteren van het Plattelandsontwikkelingsprogramma Overijssel (POP). Via dit programma is tot 2022 € 170 miljoen beschikbaar.

Banenverlies chemie raakt arbeidsmarkt De situatie op de arbeidsmarkt blijft een belangrijk aandachtspunt in Zuidwest-Overijssel. Het werkloosheidspercentage lag er de afgelopen jaren weliswaar lager dan het landelijke gemiddelde, maar de sluitingen van AkzoNobel

Economische positie Zuidwest-Overijssel 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Hoger

Lager

Werkloosheid

Gelijk

Gelijk

Economische groei Zuidwest-Overijssel 4% 2%

0% -2%

-4% -6% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Zuidwest-Overijssel Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

en Avantor zetten druk op de werkgelegenheid. Alleen al bij deze twee bedrijven gaan meer dan 300 banen verloren. De hoogwaardige banen in R&D blijven vooralsnog wel behouden. Buiten de chemie trekt de werkgelegenheid aan. Het gaat echter vooral om tijdelijke banen. Het aantal werkzoekenden neemt tegelijkertijd toe. In Raalte lag dit aantal in oktober 2015 bijna 30% hoger dan een jaar daarvoor, mede door toetreding van zowel schoolverlaters als ouderen. In 2016 zal de werkloosheid maar mondjesmaat dalen, waardoor het werkloosheidspercentage in de buurt van het nationale gemiddelde van 6,5% uitkomt.



27


Twente

Economische groei verslapt wat  Twente ziet in 2016 de economische voor-

uitgang verslappen tot een niveau van 1,9%. Die groei is daarmee duidelijk lager dan het landelijke gemiddelde (2,5%).  De binnenlandse sectoren, waaronder de dienstverlening, nemen de rol van groeimotor over van de op export gerichte industrie. De dienstverlening is echter minder vertegenwoordigd in Twente.  Het herstel van de arbeidsmarkt verloopt traag, waarbij het aantal 50+ werkzoekenden stijgt. De mismatch tussen vraag naar en aanbod van personeel ligt hier mede aan ten grondslag.

Groeimotor export in lager toerental Twente heeft veruit de grootste economie van Overijssel (aandeel van 53% in het BRP), maar kent in 2016 met 1,9% de laagste groei. De verschillen binnen de provincie blijven beperkt, hoewel de afstand tot het landelijke gemiddelde inmiddels 0,6%-punt bedraagt. Traditioneel leunt Twente sterk op de bouw en de industrie. Waar de bouw ook in 2016 harder groeit dan de Nederlandse economie, blijft de industrie en ook de maakindustrie daar juist bij achter. De export trekt niet langer de kar. Het zijn de voornamelijk op het binnenland gerichte, en in Twente iets minder aanwezige sectoren zoals de zakelijke diensten, ICT en detailhandel die harder groeien. In de digitale hoek zijn met internetwinkels als Azerty en softwarebedrijven als Ecare, dan ook snelgroeiende Twentse ondernemingen te vinden. Het klimaat voor technologische starters krijgt naast de economische meewind nog een duwtje in de rug door de vele investeringsfondsen die in Twente actief zijn. Zo investeerde Cottonwood, met het Europese hoofdkantoor op Kennispark Twente, in 2015 in start-up Eurekite.

Mismatch vertraagt herstel Twentse arbeidsmarkt De Twentse werkloosheid is nog altijd relatief hoog. Wel is net als landelijk sprake van een verdere afname in 2016. De

Economische positie Twente 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Lager

Lager

Werkloosheid

Hoger

Hoger

Economische groei Twente 4% 3% 2% 1% 0% -1%

-2% -3% -4% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Twente Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

gemiddelde werkloosheid kan dan voor het eerst sinds 2012 weer op of net onder de 7% uitkomen. Daarmee blijft de regio nog wel achter bij de rest van Overijssel (6,6%) en Nederland (6,5%). Vooral in de steden Almelo en Hengelo is de werkloosheid hoog. Het aantal werkzoekenden tussen de 50 en 65 jaar stijgt sneller dan de totale beroepsbevolking in Twente. Naast vergrijzing en toetreding tot de arbeidsmarkt speelt daarbij een rol dat nieuwe banen om andere kennis en vaardigheden vragen dan de banen die verdwenen zijn. Het aantal openstaande vacatures toont namelijk ook een opgaande lijn. Er is veel vraag naar technici en IT-ers, terwijl werklozen vooral werk zoeken als productiemedewerker, verzorgende en chauffeur. Omscholing kan de mismatch verminderen.



28


Gelderland

Veluwe Achterhoek Arnhem-Nijmegen Rivierenland

Gelderland

Gelderse groei blijft op hoog niveau  De Gelderse economie groeit in 2016 naar

verwachting met 2,3%. Die groei ligt in de buurt van het landelijke cijfer (2,5%).  Waar de Achterhoek met 1,7% als minst presterende Gelderse regio achterblijft, laat Rivierenland in 2016 met 2,6% de hoogste groei zien. Arnhem-Nijmegen (2,3%) en de Veluwe (2,5%) zitten daar vlak achter.  De bouw, groothandel en het transport zijn in 2016 de sterke sectoren voor de provincie, terwijl de zorg stagneert.  Het aantal werkende Gelderlanders komt in 2016 voor het eerst sinds 2013 weer op een miljoen, bij een verwachte werkloosheid van 6,1%.

Economische groei blijft op peil De economie van Gelderland groeit in 2016 naar verwachting met 2,3%. Daarmee blijft de groei in de buurt van die in 2015 en van de landelijke groei in 2016 (2,5%). Tussen de Gelderse regio’s bestaan vanzelfsprekend verschillen in het groeitempo. Rivierenland gaat met 2,6% op kop en is ook de enige regio die bovengemiddeld scoort. De Veluwe doet met 2,5% economische groei nauwelijks onder voor Rivierenland en wordt gevolgd door Arnhem-Nijmegen (2,3%). De Achterhoek sluit de rij met 1,7%. Hoewel de groei in de bouw terugvalt in 2016 is het samen met de groothandel en de transportsector een drijvende kracht achter de Gelderse groei. De (internationale) groothandel en het transport– en logistieke cluster profiteren namelijk van de verder groeiende internationale handel. Voor met name de horeca zal de Girostart door extra bezoek positief uitpakken. Tegendruk komt er vanuit de zorgsector, waar met name in de langdurige zorg sprake is van stagnatie vanwege bezuinigingen en stelselwijzigingen.

Aantal werkende Gelderlanders naar een miljoen In 2016 zijn door banengroei naar verwachting weer een miljoen Gelderlanders aan het werk. De werkzame beroepsbevolking was voor het laatst zo groot in 2013. Tegelijkertijd loopt de verwachte werkloosheid terug van 6,5% in 2015

Ramingen economie Gelderland 2015

2016

Economische groei

2,4%

2,3%

Werkloosheid

6,5%

6,1%

Economische groei Gelderland 4% 3%

2% 1% 0% -1%

-2% -3% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Gelderland Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

naar 6,1% in 2016. Het werkloosheidsniveau blijft daarmee onder het landelijke percentage liggen (6,5%). Er zijn in de periode tot 2014 vanwege de crisis in Gelderland veel banen verdwenen, met name in de industrie en de bouw. Vanaf 2015 komen er echter weer banen bij, in eerste instantie vooral met een flexibel karakter, via uitzendbureaus. Bovendien verdwijnen er in de zorg nog banen. De verwachting is echter dat in 2016 steeds meer banen gecreëerd worden met een vaster karakter. De werkloosheid daalt ondertussen maar langzaam, terwijl het aantal openstaande vacatures toeneemt. Er zijn namelijk wel beroepen waarvoor vacatures lastig zijn in te vullen. In ArnhemNijmegen en Food Valley is de arbeidsmarkt voor IT en medische beroepen bijvoorbeeld zeer krap.



30


Veluwe

Werkloosheid ver onder landelijke gemiddelde  De economie op de Veluwe blijft goed draai-

en. In 2016 ligt het groeitempo op hetzelfde niveau als in 2015 (2,5%), in lijn met het landelijke gemiddelde.  De zakelijke diensten en de bouw stuwen de groei, terwijl de omvangrijke publieke sector het nog steeds lastig heeft.  De werkloosheid loopt ondertussen terug, zowel in de steden als op het platteland. Hierdoor ligt het werkloosheidspercentage ver onder het landelijke gemiddelde.

Groei op hoog niveau De economie van de Veluwe groeit in 2016 naar verwachting in hetzelfde tempo als de totale Nederlandse economie. De groei van 2,5% is vergelijkbaar met het percentage in 2015, maar komt op een andere manier tot stand. Onderliggend binnen de sectoren zijn er tussen 2015 en 2016 namelijk wel verschillen. De groothandel, sterk aanwezig op de Veluwe, groeit in een met 2015 vergelijkbaar tempo. In de bouw ligt de groei wat lager, terwijl in de industrie een kleine groei wordt verwacht. De zakelijke dienstverlening levert in 2016 wel een flinke groeibijdrage. Vanuit de publieke sector, meer dan een kwart van de regionale economie, is die bijdrage beperkt. Binnen de zorg blijven de stelselwijzigingen en bezuinigingen hun stempel drukken, terwijl in het onderwijs en bij de overheden de groei klein is. Het hogere consumentenvertrouwen en de stijgende besteedbare inkomens zijn goed voor horeca en detailhandel. Vooral de hotelsector profiteert van extra toeristische en zakelijke overnachtingen nu het beter gaat met de economie.

Werkloosheid daalt richting 5% De werkloosheid op de Veluwe is relatief laag. Verschillen in werkloosheidspercentage zijn er vooral tussen de steden Apeldoorn, Ede, Harderwijk en Wageningen enerzijds en de

Economische positie Veluwe 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Hoger

Gelijk

Werkloosheid

Lager

Lager

Economische groei Veluwe 6%

4% 2% 0%

-2% -4% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Veluwe Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

minder verstedelijkte gebieden anderzijds. De Veluwe heeft een jonge bevolking en kent dus relatief veel toestroom naar de arbeidsmarkt. Dat die toestroom wordt opgenomen door banen, bewijst de iets lager dan gemiddelde stijging van het aantal werkzoekenden in 2015. Zo ook in Apeldoorn waar in oktober 2015 5,5% meer mensen op zoek waren naar een baan. Toch heeft ook de Veluwe last van een mismatch op de arbeidsmarkt. In de Food Valley lag het aantal openstaande vacatures in 2015 flink hoger dan een jaar eerder. Er wordt daar vaak gezocht naar systeemanalisten, maar ook vacatures voor verkopers blijken voor werkgevers lastig in te vullen. In 2016 daalt de werkloosheid verder tot iets boven de 5% (Nederland 6,5%).



31


Achterhoek

Vergrijzing remt groei en afname werkloosheid  Met een verwacht economisch groeicijfer

van 1,7% blijft de Achterhoek in 2016 achter bij het landelijke gemiddelde (2,5%).  De detailhandel en horeca groeien minder snel vanwege de bevolkingskrimp, terwijl in de bouw de groei kleiner is dan in 2015. De langdurige zorg krimpt opnieuw.  De arbeidsmarkt kampt ondertussen met de gevolgen van vergrijzing en het niet aansluiten van vraag en aanbod. Hierdoor neemt de werkloosheid in beperkte mate af.

Groei blijft achter De economische groei in de Achterhoek komt in 2016 lager uit dan in 2015. Met een verwacht groeicijfer van 1,7% blijft de regio bovendien achter bij het landelijke gemiddelde (2,5%). De Achterhoekse detailhandel en horeca ondervinden tegenwind vanwege de bevolkingskrimp. Dankzij toegenomen consumentenvertrouwen en een hoger besteedbaar inkomen is toch ruimte voor wat groei. In de bouw en maakindustrie wordt ook een toename van de productie verwacht, al is die groei bescheidener dan in 2015. Het zijn niet langer de exporterende, maar juist de op het binnenland gerichte sectoren die de boventoon voeren. De Achterhoek kon tot 2015 vanwege het sterke industriecluster voorop lopen bij het herstel van de economie. Nu is door de beperkte aanwezigheid van bijvoorbeeld de zakelijke dienstverlening een lagere positie op de groeiladder weggelegd. De zorgsector, goed voor een achtste van de regionale economie, kampt met hervormingen en bezuinigingen op zorg en wonen voor ouderen.

Vergrijzing remt herstel arbeidsmarkt Met een vergrijsde en krimpende (potentiёle) beroepsbevolking is de Achterhoek een regio waar de arbeidsmarkt een andere dynamiek kent dan landelijk. Zo liep in 2014 de

Economische positie Achterhoek 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Lager

Lager

Werkloosheid

Hoger

Gelijk

Economische groei Achterhoek 4%

3% 2% 1%

0% -1% -2%

-3% -4% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Achterhoek Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

werkloosheid sterk op, terwijl deze nationaal stabiliseerde. Het aantal werkzoekenden nam gedurende 2015 sneller toe dan voor heel Nederland. Dit is vooral het geval voor mensen ouder dan 50. Ondanks de verwachte ontwikkeling van de beroepsbevolking daalt het werkloosheidspercentage desalniettemin maar langzaam. In 2016 blijft de daling opnieuw beperkt. Wat niet helpt is dat de door werkgevers gevraagde opleiding en kwaliteiten onvoldoende aansluiten bij het aanbod van werknemers. Hierdoor worden de banen die ontstaan lang niet altijd ingevuld. Tussen oktober 2014 en 2015 steeg het aantal openstaande vacatures met 40% tot 2.100. Installateurs, lassers, bouwvakkers en monteurs zijn veelgevraagd, terwijl vooral productiemedewerkers, chauffeurs en verzorgenden zonder werk zitten.



32


Arnhem-Nijmegen

Economische groei blijft op hoog niveau  De economische groei komt in 2016 in Arn-

hem-Nijmegen naar verwachting uit op 2,4%, een fractie lager dan de nationale groei.  De zakelijke dienstverlening en de groothandel zorgen voor flinke groei. De zorgsector blijft wat achter, al groeit de ziekenhuiszorg wel door.  Het aantal nieuwe vacatures neemt toe en de toename van het aantal werkzoekenden blijft beperkt. In 2016 daalt het werkloosheidspercentage verder, al blijft het boven het landelijke niveau liggen.

Zakelijke diensten goed voor regionale groei Mede dankzij de flinke groei van de zakelijke dienstverlening en de groothandel weet de regio in 2016 de economische groei op peil te houden. Met 2,4% ligt die groei bovendien vlak in de buurt van het nationale niveau. De zakelijke dienstverlening, met bijvoorbeeld ingenieursbureaus en consultancybedrijven, vertegenwoordigt een zevende van de economie. Deze sector profiteert van de aantrekkende vraag naar advisering, nu bedrijven meer vooruit kijken en investeren. Tegendruk is er vanuit de zorg, waar vooral de langdurige zorg kampt met hervormingen en bezuinigen. De ziekenhuiszorg, die sterk is vertegenwoordigd in Arnhem en Nijmegen, blijft groeien. In de halfgeleidersector gaat het wat minder door een teruglopende vraag uit China. De lange termijnvooruitzichten zijn echter goed, getuige ook de investering die NXP doet om de capaciteit van de Nijmeegse chipfabriek uit te breiden. De detailhandel en horeca profiteren van het grotere consumentenvertrouwen en de groei van het aantal buitenlandse toeristen.

Veel nieuwe vacatures, werkloosheid daalt Mede vanwege de aanwezigheid van de twee grote steden in de regio kent Arnhem-Nijmegen een hogere werkloosheid dan landelijk. De werkloosheid lag in Arnhem in 2014

Economische positie Arnhem-Nijmegen 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Gelijk

Lager

Werkloosheid

Hoger

Hoger

Economische groei Arnhem-Nijmegen 4% 3% 2% 1% 0% -1% -2% -3% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Arnhem/Nijmegen Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

nog op 10%. In 2015 en 2016 daalt de werkloosheid in de regio. Toch blijft het aantal werklozen hoger liggen dan gemiddeld. De toename van het aantal werkloze werkzoekenden ligt dit jaar wel in lijn met de rest van Nederland, ondanks de toestroom naar de arbeidsmarkt. Er zijn in Arnhem-Nijmegen namelijk relatief veel twintigers, waaronder schoolverlaters. Eind 2015 zijn er ongeveer 45.000 mensen zonder baan op zoek naar werk. Het aantal vacatures dat maandelijks ontstaat, ligt wel op een hoog niveau. In oktober 2015 kwamen er zelfs ruim 5.900 vacatures bij. Niet al die vacatures worden ingevuld, met name voor systeemanalisten staan veel vacatures open. Het niet aansluiten van vraag en aanbod vertraagt de daling. Desalniettemin neemt de werkloosheid in 2016 af tot ongeveer 7%.



33


Rivierenland

Logistiek en zakelijke diensten groeimotoren  Met 2,6% groeit de economie van Rivieren-

land in 2016 bovengemiddeld. De voorsprong op de landelijke groei is wel bijna verdwenen.  De logistieke sector en de zakelijke dienstverlening zijn twee sectoren die voor flinke groei zorgen. Ook de bouw blijft goed draaien.  De werkloosheid loopt verder terug, met meer vacatures en een beter dan gemiddelde aansluiting tussen vraag en aanbod.

Sterke marktsector zegen voor regionale economie De sterke marktgedreven economie (de publieke sector is maar een zevende van de regionale economie) levert Rivierenland in 2016 opnieuw bovengemiddelde groei op. Met 2,6% is het verschil met de rest van Nederland inmiddels wel te verwaarlozen. Toch draait de economie goed. Rivierenland profiteert via de logistieke hotspot van de uitbestedingen door verladers en de groei in e-commerce. Voor 2016 wordt een toename in de volumes met 4% verwacht. De bouw en zakelijke dienstverlening presteren nog altijd goed. Uitzenders groeien snel, waarvan ook Adecco in Zaltbommel profiteert. In de voor Rivierenland belangrijke fruitsector zagen telers in 2015 de appelexport stijgen, terwijl die van peren fors terugviel, omdat al veel van de goede oogst in 2014 werd verkocht. In 2015 komt de oogst lager uit, waardoor in 2016 de (export)volumes iets lager zullen liggen. De groei in de industrie blijft ondertussen achter bij die van de rest van de economie. Binnen de publieke sector is het vooral de langdurige zorg, die vanwege stelselwijzigingen en bezuinigingen niet groeit.

Meer vacatures waardoor werkloosheid terugloopt Samen met de sterke economische groei verbetert ook de arbeidsmarkt van Rivierenland. De werkloosheid is laag en

Economische positie Rivierenland 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Hoger

Hoger

Werkloosheid

Lager

Lager

Economische groei Rivierenland 4% 3% 2% 1% 0% -1% -2% -3% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Zuidwest-Gelderland Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

het aantal werkzoekenden (door toetreding tot de arbeidsmarkt) laat in 2015 maar een beperkte stijging zien in verhouding tot de nationale ontwikkeling. Datzelfde geldt voor het aantal 50+-ers op zoek naar werk. Het werkloosheidspercentage daalt in 2016 tot onder de 6%, mede door een groeiende werkzame beroepsbevolking. Het aantal nieuwe vacatures stijgt weer in 2015 en deze lijn zet naar verwachting door. Tegelijkertijd blijven er wel meer vacatures openstaan, bijna 1.550 in oktober 2015. De stijging is echter kleiner dan in de Achterhoek of Food Valley, waar de aansluiting tussen vraag naar en aanbod van werk minder op orde lijkt dan in Rivierenland. Het vinden van technisch en industrieel personeel is voor werkgevers in de regio het lastigst.



34


Utrecht

Utrecht

Utrecht

Opnieuw aan kop met economische groei  De Utrechtse economie groeit in 2016 naar

verwachting met 3,1%. Daarmee behoort de provincie in 2016 opnieuw tot de top wat economische groei betreft.  Drijvende krachten achter de groei in 2016 zijn de Utrechtse ICT-sector en zakelijke dienstverlening, samen goed voor meer dan een kwart van de provinciale economie.  De werkloosheid neemt verder af tot 5,5%, waardoor sommige vacatures lastiger in te vullen zijn. De behoeften van werkgevers en de vaardigheden van werknemers liggen lang niet altijd in het verlengde van elkaar.

Utrecht opnieuw top in 2016 De Utrechtse economie groeit in 2016 met 3,1% flink, na in 2015 ook al een flink hogere groei dan landelijk te noteren. Daarmee is de provincie in 2016, samen met NoordHolland, opnieuw koploper wat economische groei betreft. De zakelijke dienstverlening en ook de ICT-sector (samen meer dan een kwart van de Utrechtse economie) zijn een drijvende kracht achter de snelle groei. Ingenieursbureaus, consultancybedrijven en uitzenders, sterk vertegenwoordigd in Utrecht, zijn enkele van de in 2016 goed presterende zakelijke dienstverleners. De snel groeiende Utrechtse digitale technologiesector kent alleen in de traditionele ITdienstverlening wat tegenwind. Software en digitale infrastructuurdiensten groeien nog altijd in rap tempo. Start-ups als Snappcar en Blendle vestigden zich in Utrecht, maar ook een grote internationale speler als het Duitse Wincor Nixdorf is er gehuisvest. De detailhandel en horeca profiteren van de hoger dan gemiddelde bevolkingsgroei en het verbeterde consumentenvertrouwen, Dit wordt mede gevoed door een zeker in de stad Utrecht op volle toeren draaiende woningmarkt.

Sterkere daling werkloosheid De gemiddelde werkloosheid in Utrecht daalt in 2016 naar verwachting van 6,0% naar 5,5%, ruim beneden het

Ramingen economie Utrecht 2015

2016

Economische groei

3,1%

3,1%

Werkloosheid

6,0%

5,5%

Economische groei Utrecht 4% 3% 2%

1% 0% -1%

-2% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Utrecht Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

nationale gemiddelde (6,5%). Die daling is bovendien groter dan landelijk, waardoor het aantal werklozen in 2016 met 6.000 afneemt. Keerzijde van de verbeterende arbeidsmarkt is dat het lastiger wordt vacatures in te vullen. In oktober 2015 stonden er ruim 8.700 vacatures open, waarvan 35% voor hoger opgeleide functies. Vanwege de centrale ligging trekken Utrechtse vacatures wel werkzoekenden uit grote delen van het land. Utrecht kent namelijk ruim een vijfde meer banen dan personen in de beroepsbevolking. Het bovengemiddeld aantal onvervulbare vacatures legt de mismatch op de arbeidsmarkt bloot. De kloof tussen de vraag naar hoogopgeleid personeel, bijvoorbeeld in de ICT, en het lager opgeleide aanbod is dè uitdaging voor de regionale arbeidsmarkt.



36


Flevoland

Flevoland

Flevoland

Keerpunt bereikt, maar nog een weg te gaan  De economie van Flevoland lijkt op te krab-

belen uit een moeilijke fase en groeit in 2015 met 3% en in 2016 fractioneel minder (2,8%).  De provincie heeft baat bij het herstel onder zakelijke dienstverleners, die met een concentratie in Almere fors oververtegenwoordigd zijn.  De werkloosheid blijft een dossier met zorgen voor Flevoland. Er is te weinig werkgelegenheid en een relatief groot deel van de bevolking staat langs de kant. De werkloosheid daalt in 2016 naar verwachting naar 8,4%, maar blijft daarmee het hoogst van Nederland.

Economie weet zich te herpakken Na een moeilijke fase is de economie van Flevoland wat groei betreft op de goede weg. Dit is vooral te danken aan de ommekeer in vertrouwen bij de consument, die in de woonregio Flevoland belangrijk is. De hypotheekschulden van particulieren zijn in Flevoland naar verhouding het hoogst en dit zorgde samen met de hoge werkloosheid voor een extra sterke rem op de uitgaven. De verbetering die zich op de woningmarkt aftekent, zorgt ervoor dat consumenten de touwtjes enigszins laten vieren, al is de werkloosheid nog een drukkende factor. Daarnaast speelt mee dat de groothandel en de zakelijke dienstverleners de vraag naar opdrachten zien toenemen. Het economisch zwaartepunt Almere kent veel dienstverleners in onder andere de uitzendbranche, die de markt sterk ziet aantrekken.

Groeipotentieel omlaag door lagere bevolkingsgroei In vergelijking met het verleden doet de provincie een stap terug in groeipotentieel omdat de bevolkingsgroei in de afgelopen jaren is gehalveerd en in de buurt is gekomen van het landelijk gemiddelde. Dat de woningbouw met onder andere de nieuwe Almeerse wijk Oosterwold weer op gang komt, kan weer voor het aantrekken van mensen van buiten zorgen.

Ramingen economie Flevoland 2015

2016

Economische groei

3,0%

2,8%

Werkloosheid

8,8%

8,4%



38

Economische groei Flevoland 3% 2% 1% 0% -1% -2% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Flevoland Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Werkloosheid blijft te hoog Flevoland kent nog steeds de hoogste werkloosheid van Nederland. Dit is vooral te wijten aan Almere en Lelystad, waar het cijfer veel hoger ligt dan in de agrarische kernen rond Urk en Emmeloord. Knelpunt blijft dat er in de ‘woonprovincie’ te weinig banen zijn en het aantal in 2014 nog met 4.000 kromp. De cijfers over WW en vacature ontwikkeling laten nog geen overtuigende verbetering zien. Positief is wel dat de economie meer dan 2% groeit en dat er dan doorgaans weer werkgelegenheid bijkomt. Groei is er bijvoorbeeld in de detailhandel (Batavia stad) en op termijn op de luchthaven Lelystad. Gunstig signaal is ook dat de hoge werkloosheid onder 15-25-jarigen - een belangrijke groep - licht is gedaald. Voor 2016 wordt een matige werkloosheidafname verwacht, maar doordat mensen terugkeren op de arbeidsmarkt zal de daling niet snel gaan. Regio’s in 2016 / december 2015

Noord-Holland Kop van Noord-Holland Alkmaar en omgeving IJmond Agglomeratie Haarlem Zaanstreek Groot-Amsterdam Het Gooi en Vechtstreek

Noord-Holland

Noord-Holland profiteert van Amsterdam-effect  De Noord-Hollandse economie ziet de groei

tot 3% aantrekken in 2016. De groeiversnelling van de Amsterdamse economie trekt de provincie mee omhoog.  Doordat de binnenlandse markt niet langer achterblijft, zijn de verschillen binnen de provincie kleiner geworden. Ook de Kop van Noord-Holland kan met een mix van gunstige en minder gunstige uitgangspunten in 2016 een groei van 2% tegemoet zien.  Doordat de arbeidsmarkt van zwaargewicht Amsterdam flinke stappen in de goede richting zet, laat de Noord-Hollandse werkloosheid met een percentage van 5,9% ook een relatief gunstig beeld zien.

Zuidelijke helft heeft economisch heft in handen... Noord-Holland vertegenwoordigt met 20% een belangrijk deel van de Nederlandse economie. De stedelijke zuidelijke helft van de provincie is met de hoofdstad duidelijk de economische voortrekker. Naast de dienstensector, waar bedrijven hun markt dit jaar sterk zien verbeteren, zijn de aantrekkingskracht als woongebied op jonge mensen en het toerisme hier sterke drivers van groei.

...maar ook de noordelijke helft leeft op Toch slaat ook de noordelijke helft van Noord-Holland geen slecht figuur. Het gebied staat bekend als behoorlijk innovatief en met de juiste handelsgeest, zoals te zien is in de succesvolle agrarische sector. In 2016 speelt het deze regio’s in de kaart dat de binnenlandse markt en sectoren die hiervan afhankelijk zijn, zoals de detailhandel en de bouw, een gunstiger beeld vertonen. Voor de Noordkop is het gunstig dat de overheidsbezuinigingen grotendeels achter de rug zijn en het momentum rond Defensie ten goede is verbeterd. Daarnaast zijn de delen onder en boven het Noordzeekanaal geen eilanden en profiteert bijvoorbeeld Zaanstad van de ligging in de Metropoolregio. Daarnaast lift de rest van de provincie ook sterk mee op de uitstekende digitale infrastructuur, wat bijvoorbeeld betekent dat Microsoft een tweede datacenter vestigt op Agriport A7 .

Ramingen economie Noord-Holland 2015

2016

Economische groei

3,0%

3,1%

Werkloosheid

6,5%

5,9%

Economische groei Noord-Holland 4% 3% 2% 1%

0% -1% -2% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Noord-Holland Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Werkloosheid maakt vroege beweging omlaag De ontwikkeling van de werkloosheid bevindt zich in NoordHolland in een gunstiger fase dan landelijk. Onder leiding van de Amsterdamse regio heeft de daling zich in 2014 al voorzichtig ingezet, waar landelijk de werkloosheid nog licht opliep. De gemiddelde werkloosheid daalt in de provincie in 2015 naar 6,5% en zal in 2016 de lijn voorzetten en naar verwachting uitkomen op 5,9%. Hoewel de arbeidsdeelname in de provincie hoger ligt dan gemiddeld keren ook in Noord-Holland nog mensen terug naar de arbeidsmarkt en kan dit een licht drukkende werking hebben. Daarnaast ontwikkelt zich in en rond Amsterdam een nijpend tekort aan ICT-ers, waarvoor het aanbod ruim tekort schiet.



40


Kop van Noord-Holland

Innovatieve agrosector economische groeipijler  De Economie van de Noordkop laat een vrij

stabiele ontwikkeling zien en groeit in 2016 met 2,1%, iets ondergemiddeld.  De regio profiteert van het sterke agrarische cluster.  De werkloosheid is iets lager dan gemiddeld en zal in 2016 naar verwachting afnemen. Het aantrekken van gekwalificeerd personeel is gegeven de bevolkingsopbouw een uitdaging.

Noordkop groeit met mate, maar is ook stabiel De Kop van Noord-Holland valt qua economische structuur uiteen in West-Friesland en de regio Den Helder - Schagen. Door een relatief grote aanwezigheid van het agro-food cluster en overheid en veel water- of energie gerelateerde bedrijven en instellingen kent de regio traditioneel een minder volatiele ontwikkeling dan elders in de provincie. De afgelopen twee jaar was de groei daarmee hoger dan gemiddeld in Nederland. West-Friesland heeft rond Enkhuizen een sterk en hoogwaardig cluster van circa 25 zaadveredelingsbedrijven (Seed Valley met o.a. Enza, Syngenta en BEJO) en toeleveranciers, waar een groeiend aantal van meer dan 4.000 werknemers in actief is en ongeveer € 1 miljard omzet wordt gegenereerd. In combinatie met de Greenport Noord Holland Noord gaat hier een solide groei vanuit. Wat de regio verder helpt, is dat er meer aandacht is voor defensie (marine) en bezuinigingen daar voorlopig achter de rug zijn. Ook timmert de ‘Zeestad’ aan de weg met de ontwikkeling van de offshore haven. Anderzijds zijn er los van de zaadveredeling en de gedefinieerde regionale topsectoren (waaronder ook leisure) geen echte snelgroeiende sectoren, zoals elders de dienstensector. In combinatie met de beperkende werking van de bevolking die al lichte krimp laat zien, blijft de groei met 2% in 2016 ondergemiddeld.

Economische positie Kop van Noord-Holland 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Lager

Lager

Werkloosheid

Lager

Lager

Economische groei Kop van Noord-Holland 3% 2% 1% 0% -1% -2% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Kop van Noord-Holland Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Werkloosheid blijft ook ondergemiddeld De werkloosheid in de Kop van Noord-Holland was in 2014 met 6,5% lager dan gemiddeld, maar is nog wel licht toegenomen ten opzichte van een jaar eerder. Dit komt vermoedelijk vooral door terugkeer naar de arbeidsmarkt, want het aantal banen steeg weer licht (tot een kleine 139.000). Er vanuit gaande dat deze lijn doorzet, zal de werkloosheid in 2016 een stap in de goede richting doen. De werkloosheid kan nog worden teruggedrongen als vraag en aanbod beter bij elkaar bij worden gebracht. Hoewel het arbeidsethos hoog is, schort het door een vergrijzende bevolking en gebrek aan jongeren ook in de regio regelmatig aan goed personeel op bijvoorbeeld technisch MBO-niveau. De bevolkingsopbouw, maar ook de onderwaardering als woonregio werkt niet in het voordeel van de regio.



41


Alkmaar en omgeving

Consument brengt groei terug  De regio Alkmaar komt in 2015 eindelijk toe

aan economisch herstel. In 2016 zet dit door ligt een groei van ruim 2% in het verschiet.  Centrale factor in het regionaal herstel is de terugkeer van de consument, die door verbetering van de woningmarkt en koopkracht na jaren weer vertrouwen in de toekomst heeft gekregen.  De werkloosheid ins in de afgelopen jaren flink opgelopen, maar heeft die piek van 6,6% achter de rug.

De regio Alkmaar vertraagd uit het dal In de jaren 2012 tot en met 2014 is de economie van de regio Alkmaar per saldo met 2,2% gekrompen en bleef daarmee fors achter bij het landelijk gemiddelde. Pas in 2015 komt er schot in het economisch herstel (zie figuur). Dit maakt tegelijkertijd duidelijk dat de regio als centrumgebied relatief afhankelijk is van de binnenlandse economie die in 2015 duidelijk beter is gaan presteren. Gesteund door het gestegen consumentenvertrouwen en de substantiële toename van de koopkracht in 2016 groeit de detailhandel naar verwachting met 2%. De opening van een Primarkvestiging in het Alkmaarse centrum kan mogelijk een extra impuls vormen voor de detailhandel en dit geldt ook voor het potentieel in toerisme. Tegelijkertijd blijft door aanhoudende groei van E-commerce ook omzet weglekken.

Ontbreken van echte groeisectoren drukt groei Een remmende factor voor de economie is dat de regio sterk is in sectoren, die niet of nauwelijks groeien. Dit geldt bijvoorbeeld voor de financiële dienstverlening (o.a. Vivat, voormalig Reaal), maar ook voor de grote zorgsector die met onder andere de fusie van het MCA en het Gemini een rationalisatie doormaakt. Al met al overheerst het positieve en komt de economische groei in 2016 boven de 2% uit.

Economische positie Alkmaar en omgeving 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Lager

Lager

Werkloosheid

Gelijk

Lager

Economische groei Alkmaar en omgeving 3% 2% 1% 0% -1% -2%

2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Alkmaar en omgeving Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Werkloosheid opgelopen, maar over de top De arbeidsmarkt in de regio Alkmaar heeft geen gunstige ontwikkeling doorgemaakt. Tussen 2010 en 2014 is het aantal banen van werknemers in de regio met 5% teruggelopen, waarmee de werkloosheid opliep van 4,3% naar 6,6%. Opvallend is dat er in de zorg in 2014 nog enkele honderden banen zijn bijgekomen. Voor de daling van de werkloosheid zal de regio het in 2016 naar verwachting echter van andere bedrijfssectoren moeten hebben. Dat het aantal vacatures sinds medio 2015 toeneemt is een aanwijzing dat de werkloosheid over de top heen is. Wat hierbij ook helpt is het banenaanbod in de nabijgelegen hoofdstad.



42


IJmond

Staalmarkt matigt groei in IJmond  Na een vroegcyclisch herstel in 2013 en

2014 groeit de economie van de IJmond in hetzelfde tempo door in 2015 en 2016.  De dominante staal– en maakindustrie heeft het herstel op gang gebracht, maar legt nu een plafond in de groei.  De werkloosheid in de IJmond is nog steeds laag. De werkgelegenheid staat wel onder druk, maar dat levert door vergrijzing en nabijheid van de Randstad niet direct problemen op.

Stabiel groeiniveau voor de IJmond De regio IJmond beweegt mee met de industrie die met een aandeel van ruim een kwart een belangrijk stempel op de regio drukt. De grote blikvanger en motor van de regio is Tata Steel. De (Europese) staalmarkt is door druk op de vraag en lage prijzen op dit moment niet makkelijk en dat blijft naar verwachting in 2016 nog zo. Dit komt door de haperende Duitse, maar vooral door de afkoeling van de Chinese economie die tot overcapaciteit en dumping van staal leidt. De Nederlandse metaal(producten)industrie groeit in 2016 naar verwachting met 1% gematigd. In tegenstelling tot andere productielocaties binnen Tata Steel is de vestiging IJmuiden echter winstgevend en vooruitstrevend met investeringen in innovatie en daar profiteert de regio via de medewerkers en toeleveranciers van. Een andere sector die specifiek sterk aanwezig is de groothandel in de IJmond specifiek de vishandel– en verwerking. Dit is één van de meest internationale sectoren, die ook in 2016 profiteert van de groeiende vraag naar vis en de lage euro. Al met al groeit de economie naar verwachting met iets meer dan 2%. In 2016 starten de eerste werkzaamheden voor de nieuwe Zeesluis (oplevering 2019). Via onderaannemers van BAM en VolkerWessels zullen ook regionale bouwbedrijven hiervan naar verwachting meeprofiteren.

Economische positie IJmond 2016 Ten opzichte

Ten opzichte

Economische groei

Lager

Lager

Werkloosheid

Gelijk

Lager

Economische groei IJmond 3% 2%

1% 0% -1% -2% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

IJmond Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Arbeidsmarkt krijgt de kans om te herstellen De werkloosheid in de IJmond lag in 2014 met 6,4% niet hoog in vergelijking tot de rest van Nederland. Toch staat de werkgelegenheid in de regio onder druk. Dit komt deels doordat de werkgelegenheid in de industrie is afgenomen en verandert, maar de regio heeft ook gebrek aan (nieuwe) bedrijvigheid die wel groei genereert. Werknemers kunnen echter ook vrij makkelijk in andere regio’s terecht. De aansluiting op de arbeidsmarkt is met de vergrijzing in de regio een toenemende uitdaging. Tata Steel heeft om die reden een eigen bedrijfsschool gestart, die nu ook extern is opengesteld. Ook de IJmond zal in 2016 profiteren van de landelijke verbetering van de arbeidsmarkt. De werkloosheid blijft daarbij beduidend lager dan gemiddeld.



43



Haarlem profiteert nu als woonregio  De economie van Haarlem en omgeving

komt uit een diep dal, maar heeft het herstel ingezet en houdt dit vast.  Het herstel bij bedrijven die afhankelijk zijn van consumentenuitgaven speelt een belangrijke rol in de opleving van de Haarlemse regio. Daarnaast heeft de regio Haarlem baat bij de breedgedragen groei in de zakelijke dienstverlening.  De Haarlemse arbeidsmarkt staat er relatief goed voor, waarbij de werkloosheid in 2016 opnieuw een afname zal laten zien.

Dienstverleners stimuleren Haarlemse economie De kleine regio Haarlem heeft geen sterk ‘track record’ als het gaat om economische groei. Toch is de impact hiervan beperkt, doordat de regio feitelijk onderdeel is van de Noordelijke Randstad en aansluit op de nabijgelegen Schipholregio Haarlemmermeer en Amsterdam, waar de economie juist bovengemiddeld groeit. Bedrijven in de zakelijke dienstverlening zijn relatief sterk vertegenwoordigd en zien hun markt weer groeien. En ook in 2016 wordt hier relatief sterke groei verwacht. Met name de woningmarkt gerelateerde dienstverleners als makelaars en notarissen profiteren van groei. Ook uitzendbureau’s zien de inleen van personeel flink toenemen.

Populariteit als woonregio stimuleert de economie De regio Haarlem profiteert van de ‘overloop’ van Amsterdam waarbij veel tweeverdieners met kinderen zich in de regio vestigen. Bedrijven in de detailhandel en horeca hebben hier voordeel van en het aandeel van de consument in de economie neemt hierdoor toe. Voor 2016 is het daarbij positief dat de koopkracht voor werkenden over de hele linie vooruitgaat, al lekt er via E-commerce ook een deel weg. Los hiervan trekt de stad Haarlem ook steeds meer verblijvende bezoekers.

Economische positie Agglomeratie Haarlem 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Gelijk

Hoger

Werkloosheid

Lager

Lager

Economische groei Agglomeratie Haarlem 4% 3% 2% 1% 0% -1% -2% -3% -4% -5% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Agglomeratie Haarlem Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Werkloosheid heeft de daling ingezet De regio Haarlem kent geen hoge werkloosheid. Bovendien is het niveau net als in Groot-Amsterdam in 2014 al gedaald naar 6,5% . Dit is beduidend lager dan in de rest van Nederland. Gezien het grote aandeel inwoners dat in de buurregio’s werkt, profiteren Haarlemmers vooral van banengroei in Amsterdam en op Schiphol. Een project dat op termijn in eigen regio (vanaf 2017) banen zal creëren is het Outletcomplex Sugar City dat bij Halfweg wordt gerealiseerd. In 2015 is het beeld op de arbeidsmarkt langzaam verder verbeterd, al neemt het aanbod door langer doorwerken ook toe. Niettemin zal de werkloosheid in de regio in 2016 opnieuw een stapje verder in de goede richting doen.



44


Zaanstreek

Zaanse economie lift mee op de hoofdstad  De Zaanse economie blijft beter presteren

dan het landelijk gemiddelde, maar schakelt in 2016 door stabiel lage groei van de dominante voedingsmiddelenindustrie iets terug naar een groei van 2,7%.  De nabije ligging van het groeiende Amsterdam pakt economisch goed uit voor onder meer bouwbedrijven.  De werkloosheid is in de afgelopen jaren sterker opgelopen dan gemiddeld, maar heeft door het aantrekken van ‘maaksectoren’ het hoogtepunt achter de rug.

Zaanse economie blijft bovengemiddeld groeien Na het vroege industriegedreven herstel zwakt het groeitempo van de Zaanse economie licht af. Toch groeit de economie ook in 2016 met 2,7% iets meer dan landelijk gemiddeld. De groei is vooral te danken aan de sterke aanwezigheid van handels– en bouw– en installatiebedrijven in de regio. De bedrijvigheid die hier plaatsvindt, gaat voor een deel gelijk op met de groei in de buurregio Amsterdam, waar veel bedrijven actief zijn. Zaanstad staat verder bekend als een industriële regio, waarvan een belangrijk deel zich nog altijd concentreert in de foodindustrie (o.a. cacao– en graanverwerking). Deze sector laat een vrij stabiele ontwikkeling zien, maar groeit in 2016 minder snel dan zakelijke dienstverleners die in de regio beperkter vertegenwoordigd zijn. Hierdoor wordt de groei iets getemperd.

Zaanse consument kan in 2016 meer bijdragen Voor de Zaanse consument, die minder koopkrachtig is dan gemiddeld, komt de vooruitgang in koopkracht met de lastenverlichting goed uit. Voor een deel zal dit worden uitgegeven, waarmee een impuls voor de economie te verwachten is. Ook profiteert de regio van de aantrekkende bouw en de ontwikkelambitie binnen Amsterdam, waar veel bouw– en installatiebedrijven in actief zijn.

Economische positie Zaanstreek 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Lager

Hoger

Werkloosheid

Hoger

Hoger



45

Economische groei Zaanstreek 4% 3% 2% 1%

0% -1% -2% -3% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Zaanstreek Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Aantrekkende bouw doet arbeidsmarkt goed De Zaanse werkloosheid is in de afgelopen vijf jaar snel gestegen naar 7,8% in 2014. De verwachting is dat dit met het aantrekken van onder meer de bouw en de extra activiteit die hieromtrent in Amsterdam plaatsvinden, in 2015 al lager ligt en in 2016 opnieuw een stap omlaag zal doen. Groei van de werkgelegenheid is er verder in de detailhandel. Het centrum van Zaandam heeft sinds de herontwikkeling aan aantrekkingskracht gewonnen. In het gebied van het oude Bruynzeel terrein is het afgelopen decennium al meer detailhandel gevestigd en in de nabije toekomst zal de komst van IKEA werkgelegenheid creëren. Op lange termijn wordt de uitdaging op de arbeidsmarkt naar verwachting wel groter omdat de regio een relatief groot aandeel lager en middelbaar opgeleiden telt waar de werkgelegenheid onder druk staat. Regio’s in 2016 / december 2015

Groot-Amsterdam

Hoofdstad hervindt groeivermogen  De Amsterdamse economie versnelt in

2015 flink, waarbij de groei ruim boven de 3% uitkomt.  De groei wordt vooral gedreven door de zakelijke dienstverlening. Teken van kracht daarbij is dat digitalisering en ICT nu de groeimotor vormen, waar dit eerst de financiële dienstverlening was.  De werkloosheid heeft in Amsterdam in 2014 eerder dan elders al een daling laten zien en dit zet in 2015 en 2016 door. Dienstverleners, de detailhandel en leisure zijn grote bronnen van nieuwe werkgelegenheid.

Brede basis voor groei in regio Amsterdam

Economische groei Groot-Amsterdam

Groot-Amsterdam (inclusief Schiphol, Haarlemmermeer en Waterland) beslaat met een omvang van € 79 miljard zo’n tweederde van de Noord-Hollandse economie en is daarmee beeldbepalend voor de provincie. Na de aanloop in 2014 komt de economische groei van Groot-Amsterdam In 2015 voor het eerst weer ruim boven de 3% uit en in 2016 houdt de regio dit tempo vast. Na vroeg herstel bij internationaal georiënteerde bedrijven in de groothandel en transport en logistiek, zorgt hernieuwde groei bij zakelijke dienstverleners voor groeiversnelling in de dienstenstad Amsterdam. Dienstenverleners ontwikkelen zich over een breed front door met digitalisering en juist daarin heeft de hoofdstad een groeiende positie. De verwachte economische groei kent daarnaast nog andere pijlers. Zo is de aantrekkende consumptie een belangrijke factor. De Amsterdammer toont zich daarbij bovengemiddeld positief. Dit zorgt in combinatie met de sterke toestroom van toeristen voor een toenemende economische dynamiek.

daarmee dubbel zo snel als gemiddeld, wat de economie ook in 2016 zal blijven stimuleren.

Magneetwerking blijft de economie stuwen

Werkloosheid heeft daling ingezet

Meer structureel is de aantrekkingskracht op jonge mensen een stevige basis voor de groei van de Amsterdamse economie. De bevolking van de regio Groot-Amsterdam groeit

Economische positie Groot-Amsterdam 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Hoger

Hoger

Werkloosheid

Hoger

Hoger

5% 4% 3% 2% 1% 0% -1%

-2% -3% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Groot-Amsterdam Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Anders dan landelijk daalde de werkloosheid in GrootAmsterdam in 2014 al van 8,1% naar 7,8%. Dit is positief en tevens een indicatie dat de Amsterdamse regio voorop loopt in de daling. Bemoedigend is ook dat de jeugdwerkloosheid (15-25 jaar) sterker daalde dan gemiddeld. In vergelijking met andere grote steden doet Amsterdam het daarmee goed. Verdere daling van de werkloosheid wordt bemoeilijkt door een grotere mismatch. Banen die erbij komen, zijn lang niet altijd in te vullen. De aansluiting op de arbeidsmarkt wordt door de invloed van nieuwe technologie een grotere uitdaging.



46


Het Gooi en Vechtstreek

Gooi groeit in het kielzog van de hoofdstad  Het Gooi en Vechtstreek kan rekenen op

een bovengemiddelde groei van 2,9% in 2016.  De groeiversnelling wordt vooral ingegeven vanuit zakelijke dienstverleners die hun markten weer zien groeien. Daarnaast geeft de consument weer meer uit, mede door het herstel van de huizenmarkt.  Het aantal banen in de regio is flink teruggelopen, maar door een mobiele en goed inzetbare beroepsbevolking kan de werkloosheid in 2016 toch dalen.

Gooi– en Vechtstreek flink vooruit De economie van Gooi– en Vechtstreek gaat met 2016 een jaar met opnieuw stevige groei tegemoet. Waar de regio uit een achterstandspositie komt, pakt de groei nu hoger uit dan gemiddeld. Handelsbedrijven die in de regio sterk vertegenwoordigd zijn, dragen hier met 3,5% groei in 2016 stevig aan bij. Het mediacluster in en rond Hilversum is nog altijd één van de belangrijkste motoren van de economie. Door concurrentie van Amsterdam en rationalisatiedruk aan de publieke kant, is er echter meer groei in andere en aanverwante dienstverlening zoals de detacheringsbureaus, adviesbureaus en de marketing– en reclamesector. Enkele succesvolle bedrijven in de dienstverlening zijn Edison international concepts (Naarden) & agencies, queueup (Blaricum) en Aeves (Bussum).

Herstel huizenmarkt helpt de regionale economie Gezien het feit dat veel inwoners van de regio in Amsterdam of Utrecht werken en Gooi– en Vechtstreek zich onderscheidt als gewilde woonregio, is de consumptie een belangrijkere factor dan elders. De regio heeft een koopkrachtige bevolking en dat het vertrouwen onder deze groep met het brede herstel van de huizenmarkt terugkeert, komt de economie ten goede.

Economische positie Gooi en Vechtstreek 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Gelijk

Hoger

Werkloosheid

Lager

Lager

Economische groei Het Gooi en Vechtstreek 4% 3% 2% 1%

0% -1% -2% -3% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Het Gooi en Vechtstreek Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Werkgelegenheid staat onder druk, maar werknemer weet zich te redden Als werkregio verliest Gooi– en Vechtstreek terrein. Tussen 2007 en 2014 daalde het aantal banen met maar liefst 8%. De werkloosheid in Gooi– en Vechtstreek lag in 2014 op 6,9%, wat nog altijd ondergemiddeld is. Toch heeft de arbeidsmarkt hier niet overdreven zwaar onder te lijden gehad. Dit komt enerzijds doordat werknemers uit Gooi– en Vechtreek over het algemeen mobiel en relatief goed inzetbaar zijn en belangrijke werkregio’s Amsterdam en Utrecht eenvoudig bereikbaar zijn. Dit zal er ook voor zorgen dat de werkloosheid de dalende lijn van buurregio’s kan volgen.



47


Zuid-Holland Agglomeratie Leiden en Bollenstreek Agglomeratie ‘s-Gravenhage Delft en Westland Oost-Zuid-Holland Groot-Rijnmond Zuidoost-Zuid-Holland

Zuid-Holland

Groei en uitdagingen in Zuid-Holland  De Zuid-Hollandse economie groeit in

2016`met 2,8%, wat boven het landelijk gemiddelde van 2,5% ligt.  Den Haag en Rotterdam lopen voorop. Dit gecombineerd met de terugkeer van de relatief sterk aanwezige dienstverlenende sector zorgt voor bovengemiddelde groei.  De werkloosheid blijft bovengemiddeld en daalt langzaam. Dit komt ondermeer doordat de werkloosheid in de Haagse regio in 2014 nog fors is opgelopen.

Groei steden duwt Zuid-Holland boven het gemiddelde uit De Zuid-Hollandse economie groeit in 2015 een stapje harder dan gemiddeld (2,7%) en houdt dit tempo in 2016 vast (2,8%). Net als landelijk werkt het de regionale economie in de kaart dat de consument weer meer uitgeeft. Dit is te merken in de Zuid-Hollandse detailhandel en horeca. Voor regio’s als Oost-Zuid-Holland en Zuid-Oost Zuid-Holland heeft het daarnaast (in)direct veel effect dat de bouw herstel laat zien. Als grootste provincie heeft de Zuid-Holland een vrij gemiddelde afspiegeling, waarbij de provincie landelijk ook de grootste exporteur is. Dat de groei op een hoger niveau ligt dan gemiddeld, is te danken aan de groei– en aantrekkingskracht van de steden in de provincie. Uit de verstedelijking is op lange termijn nog meer te halen. De Metropoolregio Rotterdam Den Haag (start 01/01/15) heeft een stevige ambitie neergelegd om de vruchten van schaalvergroting door intensievere samenwerking, kruisbestuiving en het creëren van een innovatiever klimaat te plukken.

Grootstedelijke uitdagingen op de arbeidsmarkt Zuid-Holland kende met 8,3% een aanzienlijk hogere werkloosheid dan gemiddeld. Dit relatief hoge niveau is volledig toe te schrijven aan de grote steden, die te maken hebben met een veel hogere jongerenwerkloosheid dan elders. Buiten de grote steden is de werkloosheid beduidend lager

Ramingen economie Zuid-Holland 2015

2016

Economische groei

2,7%

2,8%

Werkloosheid

7,8%

7,6%

Economische groei Zuid-Holland 4%

3% 2%

1% 0% -1% -2%

2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Zuid-Holland Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

en behoort een regio als Delft en Westland tot de gebieden met de laagste werkloosheid van het land. De regio Leiden en de Bollenstreek is de enige regio waar de werkloosheid in 2014 is gestabiliseerd. Inmiddels laat ook de ZuidHollandse arbeidsmarkt verbetering zien en daalt de werkloosheid naar verwachting tot 7,8%. Iets wat de daling van de werkloosheid nog kan afremmen is de terugkeer van mensen uit de bijstand naar de arbeidsmarkt, maar gezien de afstand tot de arbeidsmarkt en banen die ontstaan zal dit beperkt zijn. Economisch gezien zou dit een echter een structurele impuls betekenen.



49


Agglomeratie Leiden en Bollenstreek

Gemiddelde groei in stabiele Leidse regio  De economie van Leiden en de Bollenstreek

heeft anders dan landelijk nauwelijks een dubbele dip gezien.  De regio ondervindt tegendruk van de zorgsector en het traaggroeiende onderwijs, maar krijgt met een groeiende bevolking, die meer consumeert en een bloeiende handel niettemin meer vaart.  De werkloosheid is met 6,2% laag en al in 2014 niet verder opgelopen. Een grote daling zit er niet in, maar een stapje in de goede richting wel.

Voorsprong door stabiele ontwikkeling economie De regio Leiden en de Bollenstreek zal in 2016 naar verwachting in lijn met het landelijk gemiddelde groeien (2,6%). Per saldo staat de regio er echter sterker voor, aangezien de landelijk voelbare dubbele dip van 2012-2013 in de regio is uitgebleven (zie figuur). Dit komt door de stabiele structuur van de regio met een groot aandeel van de zorg en de brede vertegenwoordiging van het onderwijs met de universiteit als basis. De regio profiteert ook van de aantrekkelijkheid als centraal gelegen woongebied. De bevolking groeit in 2015 met circa 0,7% twee keer zo hard als gemiddeld, wat het economisch draagvlak verbreedt. In 2016 heeft de regio nog steeds last van rationalisatie in de zorgsector (-0,5% productiegroei). Ook het onderwijs groeit, mede door de invoering van het sociale leenstelsel, beperkt. Dat de economische groei toch een tandje bijzet in 2016 is ondermeer te danken aan de handelsbedrijven (met name in de Bollenstreek), waarvoor het vooruitzicht met de lage euro ook voor 2016 gunstig is. Daarnaast profiteert de regio flink van de koopkrachtvooruitgang, die voor gezinnen met kinderen en werkende ouders het best uitpakt. Meer structureel vormt de aanleg van de nieuwbouwwijk Valkenburg en de Rijnlandroute de komende jaren een stimulans voor de economie.

Economische positie Leiden en de Bollenstreek 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Lager

Gelijk

Werkloosheid

Lager

Lager

Economische groei Leiden en de Bollenstreek 3% 2%

1% 0% -1% -2% -3% 2011 2012 2013 2014 2015F Agglomeratie Leiden en Bollenstreek Nederland

2016F


Relatief lage werkloosheid met uitzicht op afname De werkloosheid in de regio Leiden en de Bollenstreek is in 2014 stabiel gebleven op een laag niveau van 6,2%. De afgelopen tijd zijn er daarbij meer werknemers voor zichzelf begonnen. In de loop van 2015 is het aantal werkzoekenden in de regio ook toegenomen, maar dit komt vooral doordat zich meer mensen op de arbeidsmarkt melden en langer moeten doorwerken. Tegelijkertijd zit het aantal vacatures in de lift, wat een positief signaal is. Mede doordat de werkgelegenheid in de zorgsector onder druk blijft staan, zal de werkloosheid niet meteen fors dalen. Naar verwachting zal het cijfer in 2016 wel één of enkele tienden omlaag kunnen gaan.



50


Agglomeratie ‘s-Gravenhage

Niet langer geremd door de overheid  De Haagse economie krijgt de wind weer in

de zeilen en groeit volgend jaar met circa 3%  De groei is toe te schrijven aan de zakelijke dienstverlening in combinatie met een minder afremmend overheidscluster. Bovendien blijft de stedelijke bevolking groeien, wat het potentieel vergroot.  De werkloosheid is sterk gestegen de afgelopen jaren en blijft een punt van zorg. Niet alleen zijn meer banen nodig, ook zal de match van vraag en aanbod van werknemers moeten verbeteren.

Haagse economie zet positieve lijn door Na het overgangsjaar 2014 komt de Haagse economie in 2015 weer echt op gang. Dat de overheidsbezuinigingen grotendeels aflopen en de inkrimping achter de rug is, maakt in combinatie met de oplevende zakelijke dienstverlening de weg vrij voor groei. In 2016 kan de positieve lijn worden doorgetrokken in de regio van de Hofstad en komt het pre-crisisniveau weer in zicht, al is dit per hoofd van de bevolking nog niet het geval.

Binnenlands herstel brengt herstel in internationale stad van vrede en recht Hoewel de regio Den Haag veel internationale relaties heeft, is de binnenlandse economie niet minder dan elders ook belangrijk. Na jaren van mineur door bezuinigingen, hervormingen en dalende huizenprijzen, zit het sentiment onder consumenten en bedrijven duidelijk weer in een opgaande lijn. In combinatie met verbetering van de koopkracht in 2016 die voor lagere inkomens relatief gunstig uitpakt en de CAO voor ambtenaren die na jaren stilstand in twee jaar een stijging van 5% met zich meebrengt, nemen de bestedingen in de detailhandel toe. Wel blijft de hoge werkloosheid en het toegenomen aantal inwoners onder de armoedegrens de bestedingen nog drukken.

Economische positie Agglomeratie ‘s-Gravenhage 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Hoger

Hoger

Werkloosheid

Hoger

Hoger



51

Economische Agglomeratie ‘s-Gravenhage 4% 3% 2% 1%

0% -1% -2% -3% 2011 2012 2013 2014 Agglomeratie 's-Gravenhage Nederland

2015F

2016F


Geplaagde arbeidsmarkt krabbelt langzaam op De arbeidsmarkt in de regio Den Haag heeft het zwaar te verduren gehad. In zeven jaar verdween 5% van de werkgelegenheid en 10% van de banen in de dominante publieke sector. In 2015 lijkt de arbeidsmarkt eindelijk een keerpunt te bereiken. Naar verwachting is het historisch hoge niveau van 9,5% achter de rug, al gaat de vooruitgang mede door structurele veranderingen in de economie langzaam. Zo komen er in een dienstenstad als Den Haag banen voor hoger opgeleiden in de ICT-sector bij (onder andere in security delta), terwijl het aanbod vooral bestaat uit lager opgeleiden die de juiste achtergrond missen. Ook gaan bij grote bedrijven Shell en KPN de reorganisaties nog door. De groei van werkgelegenheid moet vanuit het MKB komen en deze ’driver’ mist kracht . Al met al doet de werkloosheid in 2016 een stapje in de goede richting, maar aandacht blijft nodig. Regio’s in 2016 / december 2015

Delft en Westland

Innovatie helpt economie Delft en Westland  Delft en Westland kan rekenen op een groei

van ruim 3% in 2016.  Naast de bovengemiddelde bevolkingsgroei helpt het innovatieve karakter de regionale economie vooruit, met enerzijds de universiteitsregio Delft en anderzijds de tuinbouwregio Delft.  De traditioneel lage werkloosheid is verdubbeld, maar de piek is inmiddels achter de rug en voor 2016 zit er een lichte daling in.

Stevige groei door vooruitstrevende bedrijvigheid De economie van Delft en Westland groeit in 2016 naar verwachting met ruim 3%. Hiermee zet de regio de sterke lijn van 2014 en 2015 voort. De regio laat een bevolkingsgroei zien die ruim twee keer zo hoog ligt als gemiddeld in Nederland en dat zorgt voor een basis. Daarnaast is de groei te danken aan het tweeledige innovatieve karakter van de regio. Enerzijds is de broedplaats van Delft als de herkomst van veelbelovende bedrijven steeds succesvoller. Zo breidt de incubator YesDelft! - dat tevens een samenwerking heeft met de Rotterdamse haven - uit op de Delftse TU-campus. De kloof tussen onderwijs, onderzoek en bedrijfsleven neemt af en de regionale economie profiteert daarvan. Aan de andere kant kent de regio met het Westland en bedrijven als Rijk Zwaan een hoogwaardig cluster dat nog altijd het centrum van de Nederlandse tuinbouw is. Hoewel het areaal niet meer toeneemt, is er nog altijd groei doordat de productiviteit met innovatie en samenwerking nog steeds kan worden opgevoerd. Ook richten in het Westland gevestigde kassenbouwers als Kubo zich succesvol op export. Sinds begin 2015 is de regio onderdeel van Metropoolregio Den Haag - Rotterdam en vormt deze een belangrijke verbindende factor.

Economische positie Delft en Westland 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Hoger

Hoger

Werkloosheid

Lager

Lager

Economische groei Delft en Westland 4% 3% 2% 1%

0% -1% -2% -3% 2011

2012 2013 Delft en Westland Nederland

2014

2015F

2016F


Opgelopen werkloosheid laat piek achter zich De werkloosheid in de regio Delft en Westland behoort traditioneel tot de laagsten in Nederland, maar de afgelopen zes jaar is het niveau vrij fors opgelopen van 3,3% naar 6,6%. Door de groeiende beroepsbevolking is dit voor een deel een aanbodeffect. Niettemin is de verwachting dat de regio zal kunnen profiteren van het economisch herstel. In 2014 is het aantal banen van werknemers weer toegenomen tot 119.000 en dit aantal ligt boven het pre-crisis niveau van 2008. Nieuwe werkgelegenheid komt uit de dienstverlenende sectoren, zoals de groothandel, maar ook het Delft Science park is voor de regio een banenmotor.



52


Oost-Zuid-Holland

Opleving in de bouw is merkbaar  De regio Oost-Zuid-Holland laat mede ge-

dreven door de bouw en de zakelijke diensten een economische groei van 2,7% zien.  Het is belangrijk dat de regio de aansluiting houdt met de stedelijke metropoolregio’s.  Naar verwachting zal de relatief lage werkloosheid bij de huidige economische groei in 2016 mondjesmaat dalen.

Groei zwakt na sterke opleving iets af Oost-Zuid-Holland, het gebied rond Alphen aan den Rijn en Gouda, heeft de economie de afgelopen twee jaar uit het dal zien klimmen. Belangrijk voor de regio is het herstel in de bouwsector die direct, maar ook indirect een twee keer zo grote rol speelt als gemiddeld. Na de inhaalvraag van de afgelopen twee jaar wordt er in 2016 iets minder groei voorzien. Dit geldt ook voor zakelijke dienstverleners, waar in 2015 de echte ommekeer zichtbaar was. Dit leidt tot een iets lagere groei van 2,7% die gezien de ontwikkeling in de afgelopen tien jaar toch nog royaal is. Ook ligt de economische groei hoger dan gemiddeld in Nederland. De regio grenst aan het Groene Hart en telt veel (agrarische) handelsbedrijven die de vraag nu zien groeien. De export groeit ook in 2016 weer sterker dan de economie, waarbij de wederuitvoer van geïmporteerde goederen naar verwachting de grootste groei kan noteren. De regio is het er economisch aan gelegen om tussen de metropoolregio’s van Amsterdam en Den Haag-Rotterdam zichtbaar te blijven als vestigingsgebied. De aansluiting op het hogesnelheids OVnetwerk en de aanleg van de stations Waddinxveen-Zuid en Boskoop Snijdelwijk is economisch in elk geval gunstig. Niettemin blijft de nabijheid van grote steden en de opkomst van E-commerce lastig voor de detailhandel, ook al

Economische positie Oost-Zuid-Holland 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Hoger

Lager

Werkloosheid

Hoger

Hoger

Economische groei Oost-Zuid-Holland 4% 3% 2% 1% 0%

-1% -2%

-3% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Oost-Zuid-Holland Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

zal er in 2016 door de consument meer worden uitgegeven.

Werkloosheid blijft relatief laag De regio Oost-Zuid-Holland is voor veel mensen die elders werken een woongebied. Dit vertaalt zich in een laag werkloosheidspercentage van 6,3%, terwijl de netto arbeidsparticipatie met ruim 67% hoger ligt dan gemiddeld. De werkgelegenheid in de regio staat nog wel onder druk en een groot faillissement als dat van Imtech helpt daarbij niet. In de bouw is bijvoorbeeld 30% van de werkgelegenheid verdwenen sinds 2008 en dit komt slechts mondjesmaat terug in een toenemend aantal ZZP-ers dat wordt ingehuurd. Toch is de verwachting dat bij het huidige groeiniveau er in 2016 banengroei zal zijn en de werkloosheid iets kan dalen.



53


Groot-Rijnmond

Gunstig tij groei, ondernemerschap als middel  Het momentum voor de Rotterdamse eco-

nomie is goed. De regio staat in de belangstelling en er is meer aandacht voor ondernemerschap. In 2016 groeit de economie naar verwachting met 2,7%.  De matige groei van de internationale handel wordt volgend jaar gecompenseerd door groei van de binnenlandse markt.  De werkloosheid is een blijvend aandachtspunt voor de regio.

Groei ondanks internationale volatiliteit

Economische groei Groot-Rijnmond

De economie van Groot-Rijnmond heeft het juiste spoor weer opgepakt. Naar verwachting is er in 2015 een bovengemiddelde 2,7% groei en kan dit tempo ook in 2016 worden vastgehouden (figuur). Naast een beduidend sterkere bijdrage van consumenten die hun koopkracht volgend jaar naar verhouding sterk zien stijgen, draagt de ommekeer in de aan invloed winnende zakelijke diensten (waaronder bijvoorbeeld ook veel architectenbureaus en internetbedrijven) hieraan stevig bij (+ 4% in 2016). In de havengerelateerde bedrijvigheid is het beeld meer verdeeld. Waar de (chemische) industrie blijft kampen met een matige ontwikkeling, wordt er in 2016 tegelijkertijd weer geïnvesteerd in de sites van Exxon en Shell Pernis en presteren handels– en logistieke bedrijven goed. Het afgelopen jaar was voor de beeldbepalende grondstofprijzen en internationale handel wisselend. Waar de beweeglijkheid naar verwachting blijft, zal de wereldhandel (en de containeroverslag) meer ruimte krijgen voor groei, wat voor de regio gunstig is.

vation center en Port XL heerst er meer een sfeer van kansen dan in het verleden en dat helpt de economie.

Positieve ’vibe’ in Rotterdam houdt stand

Werkloosheid blijft een aandachtspunt

Het ondernemersklimaat in de regio zit structureel in de lift. Mede door ‘startershubs’ in de Marconitoren en in de RDMloods in combinatie met de komst van het Cambridge inno-

Economische positie Groot Rijnmond 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Gelijk

Hoger

Werkloosheid

Hoger

Hoger

3%

2% 1%

0% -1%

-2% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Groot-Rijnmond Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

De regio Groot-Rijnmond kampt met een hoge werkloosheid. In 2014 bedroeg deze in de regio 9,5% en in de stad Rotterdam zelfs 12,6%. Hoewel het aantal banen in 2014 nog terugliep, vertoont het aanbod in 2015 tekenen van verbetering met een groeiend aantal vacatures. Naar verwachting zal de werkloosheid in 2016 licht dalen. Het banenaanbod in Groot-Rijnmond is de afgelopen jaren opgeschud. Deze verschuiving is zichtbaar in de haven, waar de vraag naar werknemers verandert. Grote uitdaging blijft om het aanbod daarop te laten aansluiten en ervoor te zorgen dat de aansluiting er ook tijdens de loopbaan blijft.



54


Zuidoost Zuid-Holland

Verdeeld beeld in de maaksectoren  Zuidoost Zuid-Holland kan verder herstel

van de economie tegemoet zien in 2016, al ligt het tempo iets lager dan een jaar eerder.  De regio drijft voor een belangrijk deel op de bouw en industrie. Terwijl de bouw in 2016 opnieuw fors herstel vertoont, groeit de industrie (waaronder de scheepsbouw) mondjesmaat. De lage olieprijs is een drukkende factor.  De werkloosheid stijgt niet meer en blijft in 2016 ondergemiddeld.

Zuidoost Zuid-Holland zet de koers voort De economie van de regio Zuidoost Zuid-Holland zal in 2016 naar verwachting 2,5% groeien. Dit is vergelijkbaar met het landelijk gemiddelde. De regio ziet de groei daarmee iets afzwakken in vergelijking met 2015, wat ondermeer komt doordat bedrijven eerder sterk profiteerden van inhaalvraag in de bouw. In 2016 doet de bouwproductie een stapje terug, maar blijft met 4% groei flink bijdragen aan de economische groei. Naast de bouw is de industrie en watergebonden bedrijvigheid kenmerkend voor de economie in de regio rond Gorinchem en de Drechtsteden. Naast chemische industrie zoals DuPont (Dordrecht) telt de regio nog altijd veel bedrijven in de maakindustrie, zoals bijvoorbeeld in de scheepsbouw (IHC, Damen Shipyards), maar ook Fokker Technologies (Papendrecht) en vele middelgrote bedrijven (waaronder toeleveranciers) zoals Van Aalst Group uit Dordrecht. Door de negatieve invloed van de lage olieprijs is het beeld in de industrie verdeeld met per saldo lichte groei (1%). Ook de binnenvaart heeft een belangrijke basis in de regio. Na moeilijke jaren en het voordeel van het laag water gaat het hier financieel beter. De regio vervult al met al een belangrijke ‘back bone’ functie van de Rotterdamse haven en zou in 2016 wat dat betreft ook mee moeten kunnen profiteren van de weer aantrekkende wereldhandel.

Economische positie Zuidoost Zuid-Holland 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Lager

Gelijk

Werkloosheid

Lager

Lager

Economische groei Zuidoost Zuid-Holland 3% 2%

1% 0% -1% -2% -3% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Zuidoost-Zuid-Holland Nederland Bron: CBS, ING Economisch Bureau

Werkloosheid ondergemiddeld De regio Zuidoost Zuid-Holland kent een lagere werkloosheid dan gemiddeld (6,7%). Net als elders is de werkloosheid de afgelopen jaren fors opgelopen, maar dat geldt niet overal. Zo is de werkgelegenheid bij een belangrijk bedrijf als Damen Shipyards de afgelopen jaren juist met honderden arbeidsplaatsen (vooral kantoorpersoneel) uitgebreid. In het algemeen is technologische vooruitgang een uitdaging voor de regionale arbeidsmarkt en leidt dit ook tot een heel andere behoefte aan werknemers. Ook flexibilisering en inhuur uit het buitenland is vanwege de cyclische aard van het bedrijfsleven een voelbare trend. Al met al is de werkloosheid naar verwachting over het hoogtepunt heen en is er voor 2016 een lichte daling te verwachten.



55


Zeeland

Zeeuwse Eilanden Zeeuws-Vlaanderen

Zeeland

Energiesector is onzekere factor  De Zeeuwse economie groeit in 2016 naar

verwachting met 1,9%. De groei blijft achter bij de landelijke groei van 2,5%. De Zeeuwse Eilanden en Zeeuws-Vlaanderen ontlopen elkaar niet veel qua ontwikkeling.  Vrijwel alle sectoren in de regio profiteren van de opgaande conjunctuur. De Zeeuwse energiesector kampt echter met structurele verschuivingen en gaat een onzekere periode tegemoet.  De werkloosheid daalt tot onder de 5% en blijft het laagst van Nederland. Hoewel de beroepsbevolking veroudert, blijft de participatie op de arbeidsmarkt op peil.

Groei Zeeuwse economie versnelt niet verder De economische groei in Zeeland bedraagt in 2016 naar verwachting 1,9%. De Zeeuwse economie moet daardoor wat terrein prijs geven op de landelijke ontwikkeling (2,5%). In alle belangrijke sectoren, op de zorg na, is echter wel sprake van groei. Dat de industriële productie slechts gematigd groeit en juist de zakelijke dienstverlening de economie aanjaagt is voor het groeitempo in Zeeland ongunstig. De industrie is regionaal namelijk oververtegenwoordigd en het belang van de zakelijke dienstverlening is relatief klein. De omvang van de Zeeuwse economie is in 2014 ruim € 11,5 miljard, een aandeel van 1,7% in de nationale economie.

Werkloosheid daalt licht en blijft laag Zeeland heeft al jaren het laagste werkloosheidspercentage van ons land. De Zeeuwse beroepsbevolking is stabiel. In tegenstelling tot landelijk neemt de vraag naar werk daardoor niet toe. De verhouding tussen het aantal werkende Zeeuwen en het totale aantal Zeeuwen bleef de afgelopen jaren redelijk op peil. Landelijk was sprake van een verslechtering. Het genereren van extra werkgelegenheid in Zeeland is vooral noodzakelijk om de regio aantrekkelijk en concurrerend te houden en veel minder om de werkloosheid terug te dringen.

Ramingen economie Zeeland 2015

2016

Economische groei

1,6%

1,9%

Werkloosheid

5,2%

4,9%

Economische groei Zeeland 3% 2% 1% 0% -1% -2% -3% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Zeeland Nederland Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

Energiesector is onzekere factor Op meerdere vlakken is de energiesector een onzekere factor voor de Zeeuwse economie. In eerste instantie komt dit door de beoogde verschuiving in de energiemarkt van fossiel naar hernieuwbaar. Momenteel zorgt dit er echter ook voor dat relatief schone gascentrales hevige concurrentie van kolencentrales ondervinden. Als gevolg van het Energieakkoord is de verouderde kolencentrale bij Borsele inmiddels gesloten. Daarnaast gaat Delta, met 3.000 werknemers een belangrijke werkgever, een onzekere toekomst tegemoet nu het energieproductie en netbeheer moet splitsen. Overname door een grotere branchegenoot heeft impact op de werkgelegenheid. Daarnaast wordt momenteel onderzocht wat de opties voor Delta’s kerncentrale zijn.



57


Zeeuwse Eilanden

Groeitempo blijft gelijk  Het groeitempo van de economie blijft met

1,9% nagenoeg gelijk aan 2015. De Zeeuwse Eilanden blijven daarmee achter bij het merendeel van de Nederlandse regio’s.  Vrijwel alle sectoren groeien in 2016. Met name in de bouw en zakelijke dienstverlening is de groei fors. De zakelijke dienstverlening is in de regio echter relatief klein.  Met Delta als grote werkgever in de regio betekent de onzekerheid in de energiesector dat de werkgelegenheid op termijn onder druk kan komen te staan.

Groeitempo blijft op gelijk niveau in 2016 Naar verwachting komt de economische groei voor het tweede jaar op rij rond de 2% uit. Met een groeitempo van 1,9% in 2016 blijft de economisch ontwikkeling in de Zeeuwse Eilanden iets achter bij het landelijke tempo. De oorzaak ligt in de samenstelling van de regionale economie en de lagere bevolkingsgroei. In de regio hebben productiesectoren (en dan vooral de agrarische sector, industrie en energie) een relatief groot aandeel en is het belang van de zakelijke en financiële dienstverlening relatief klein. De dienstverlening is momenteel een sterke motor voor de nationale economie. De productiesectoren groeien gematigd. De uitzondering daarop is de bouw, voornamelijk door de gestegen vraag naar nieuwbouwwoningen.

Arbeidsmarkt wordt geleidelijk krapper In 2014 lag de werkloosheid op de Zeeuwse Eilanden onder de 5,5% (landelijk 7,4%). Naar verwachting daalt de werkloosheid in de regio in 2016 tot onder de 5%. Ruim 3.700 pensioengerechtigden verlaten de arbeidsmarkt, dat is relatief meer dan in andere regio’s. De keerzijde van een vergrijzende beroepsbevolking en dalende werkloosheid is dat het voor Zeeuwse werkgevers lastiger wordt om voor specialistische functies geschikte kandidaten te vinden.

Economische positie Zeeuwse Eilanden 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Gelijk

Lager

Werkloosheid

Gelijk

Lager

Economische groei Zeeuwse Eilanden 3% 2% 1% 0%

-1% -2% -3% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Zeeuwse Eilanden Nederland Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

Havens trekken nieuwe activiteiten aan De ruimte en mogelijkheden in de Zeeuwse havens trekken nieuwe bedrijvigheid en werkgelegenheid naar de regio. De komst van het Korps Mariniers naar Vlissingen brengt meer met zich mee dan 1.800 mariniers. De aanbesteding van de nieuwe kazerne leidt op korte termijn tot meer activiteit voor de bouw en vanaf de openingsdatum ook voor facilitaire dienstverleners. Ook de havenactiviteiten op het gebied van food groeien: zo kwam Chiquita begin 2015 met de overslag van bananen naar Vlissingen en gaan sinds kort ook de uien uit de regio direct naar Afrika in plaats van via Rotterdam of Antwerpen.



58


Zeeuws-Vlaanderen

Economie schakelt tandje bij  In Zeeuws-Vlaanderen groeit de economie

in 2016 naar verwachting met 1,7%.  De regionale arbeidsmarkt is relatief klein. De beroepsbevolking bestaat uit iets meer dan 50.000 personen en is de afgelopen jaren stabiel. De werkloosheid is laag en daalt verder in 2016.  De industrie, en dan vooral de chemie, zijn zeer bepalend voor de regionale economie. De groei in de chemie is beperkt, maar net als een aantal andere bedrijfstakken in de regio is de sector is wel gebaat bij de lagere olieprijzen.

Economische groei zet door De economie in Zeeuws-Vlaanderen schakelt een tandje bij in 2016 met een verwachte groei van 1,7%. Daarmee behoort Zeeuws-Vlaanderen nog tot de achterblijvers onder de regio’s, maar de groei maakt wel een flinke sprong ten opzichte van 2015. In alle marktsectoren is sprake van groei, veel ondernemers zullen dat in hun omzet merken. Dat de economie zich minder sterk ontwikkelt dan landelijk komt door de sectorale en demografische samenstelling van de regio. Ondanks de stijging van het aantal Vlaamse én Poolse inwoners krimpt de bevolking. Daarmee verdwijnt een deel van het draagvlak onder de economische groei. Daarnaast kent Zeeuws-Vlaanderen relatief weinig activiteit in de snelgroeiende zakelijke diensten en groothandel.

Arbeidsmarkt op kantelpunt De komende jaren kent Zeeuws-Vlaanderen ieder jaar 1.500 personen die de pensioenleeftijd bereiken. De instroom van jongeren op de arbeidsmarkt is lager wat potentiële krimp van de beroepsbevolking betekent. Migratie kan tegenwicht bieden en het draagvlak onder de regionale economie vergroten. De focus van veel Vlamingen die naar Zeeuws-Vlaanderen verhuizen, blijft wat betreft werk echter wel op de regio’s Antwerpen en Gent.

Economische positie Zeeuws Vlaanderen 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Gelijk

Lager

Werkloosheid

Gelijk

Lager

Economische groei Zeeuws-Vlaanderen 5,0%

2,5%

0,0%

-2,5% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Zeeuws-Vlaanderen Nederland Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

Lage olieprijzen overwegend positief voor economie Voor het regionaal prominente chemieconcern Dow Chemical betekenen de lage olieprijzen lagere grondstofkosten en een hogere winstgevendheid. Ook voor de transportsector is het in principe gunstig. Wegtransporteurs zijn doorgaans eerder in staat om van prijsdalingen te profiteren dan de scheepvaart, waar vaak met termijncontracten wordt gewerkt. Ook de bezettingsgraad in de tankopslag is momenteel zeer hoog. Voor de offshore sector is het ongunstig. Ten slotte houden consumenten aan de pomp geld over, dat vervolgens zijn weg kan vinden naar andere goederen en diensten.



59


Noord-Brabant

West-Brabant Midden-Brabant Noordoost-Brabant Zuidoost-Brabant

Noord-Brabant

Economische motor blijft goed draaien  De economie in Noord-Brabant profiteert

van de breed gedragen groei. De verwachte groei van 2,6% ligt net boven het landelijk gemiddelde.  De werkloosheid loopt verder terug tot net boven de 6%. De hoge werkloosheid onder ouderen is een aandachtspunt.  Noord-Brabant is na Zuid-Holland de tweede exporteur van in Nederland geproduceerde goederen. Machines en transportmiddelen vormen de belangrijkste component.

Binnenlandse markt stimulans voor groei De motor van de Brabantse economie is goed op gang en de groei in 2016 bedraagt naar verwachting 2,6%. Met een omvang van meer dan 100 miljard euro vertegenwoordigt de Brabantse economie 15% van het landelijke totaal. De sterkere groei in de afgelopen jaren heeft er mede voor gezorgd dat het BBP per inwoner sneller is toegenomen dan landelijk. De basis onder de economie is breed, waarbij vooral de industrie een bovengemiddeld gewicht in de schaal legt. Op momenten dat de industrie groeit, profiteert Brabant relatief sterk. Momenteel zijn het echter vooral op het binnenland gerichte sectoren zoals bouw, horeca en zakelijke dienstverlening die de groei aanjagen. De gematigde groei in de industrie maakt dat de voorsprong van Noord-Brabant wat kleiner is dan in 2014 en 2015.

Economische groei Noord-Brabant 4% 3%

2% 1% 0%

-1% -2% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Noord-Brabant Nederland Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

Werkloosheid loopt geleidelijk terug Al ruim tien jaar ligt de Brabantse werkloosheid onder het landelijke niveau. Dat blijft in 2016 naar verwachting ook zo. De Brabantse arbeidsmarkt wordt wel in bovengemiddelde mate blootgesteld aan technologische veranderingen. Dit komt omdat Noord-Brabant een hoge concentratie kent van sectoren die te maken hebben met nieuwe technologie. Dit vraagt aanpassingsvermogen van bedrijven, werknemers en organisaties en maakt het uitermate be-

Ramingen economie Noord-Brabant 2015

2016

Economische groei

2,6%

2,6%

Werkloosheid

6,7%

6,1%

langrijk om te investeren in kennis en vaardigheden.

Made in Brabant Het bedrijfsleven in Brabant is in sterke mate gericht op het buitenland. Ruim één op de tien bedrijven importeert of exporteert. De totale exportwaarde van Nederlandse goederen die via Brabantse de wereld in gaan is 36 miljard euro. De uitvoer van machines (o.a. ASML) en transportmiddelen (o.a. DAF Trucks) is de belangrijkste pijler. Dat maakt Noord-Brabant samen met Zuid-Holland tot de exportkampioenen onder de provincies. Dat de economische groei van afzetmarkten buiten Europa wat afkoelt, zoals in China, is een aandachtspunt voor het regionale bedrijfsleven.



61


West-Brabant

West-Brabant verzilvert economische potentie  West-Brabant heeft in 2016 goede papieren

om bij de sterkst groeiende regio’s te horen. De verwachte groei is 3,1%.  De regionale arbeidsmarkt herstelt, er komen weer banen bij maar het aantal werkzoekenden stijgt ook. De werkloosheid loopt geleidelijk terug. De sterke groei in 2016 geeft op termijn een impuls aan de werkgelegenheid.  De groothandel is sterk in de regio en profiteert van toename van de export, stijging van de consumptie en hogere investeringen bij bedrijven.

Opleving na lichte groeivertraging De economische groei in West-Brabant komt naar verwachting uit op 3,1% in 2016. Het herstel is breed, alle sectoren behalve de zorg groeien in 2016. Bouw, groothandel, transport en zakelijke dienstverlening zijn de sterkste groeiers. Al die sectoren zijn regionaal sterker aanwezig dan het landelijk gemiddelde en dat werkt positief door op de groeiverwachting. De industrie is regionaal ook van groot belang. De voedingsmiddelenindustrie groeit naar verwachting voor het zesde jaar op rij. De chemie ondervindt internationaal veel concurrentie. Daar staat tegenover dat de gedaalde olieprijzen de winstgevendheid in de branche opstuwen. De sluiting van de fabriek van Philip Morris drukte de regionale economie in 2015, in 2016 verdwijnt dit effect uit de cijfers.

Werk aan de winkel op de arbeidsmarkt De werkloosheid in West-Brabant ligt in 2016 waarschijnlijk iets boven het landelijke niveau van 6,6%. Het tempo van de banengroei is gematigd en tegelijkertijd bieden steeds meer mensen zich weer aan op de arbeidsmarkt. De kans op het vinden van een baan verschilt daarbij sterk. Landelijk en regionaal is er sprake van een steeds grotere groep langdurig werklozen. In West-Brabant vormen werkzoekenden die al meer dan vier jaar staan ingeschreven bijna 13%

Economische positie West-Brabant 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Hoger

Hoger

Werkloosheid

Hoger

Hoger

Economische groei West-Brabant 5% 4%

3% 2%

1% 0% -1%

-2% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

West-Brabant Nederland Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

van het totale aantal niet-werkende werkzoekenden. Hun aantal is in ruim anderhalf jaar tijd verdrievoudigd en de uitstroom uit deze groep is gering. Het zijn vooral mensen die kort zonder werk hebben gezeten die, in eerste instantie via flexibele contracten, meeprofiteren van de verbetering op de arbeidsmarkt.

Groothandel geeft gas Dankzij een verbreding van het economisch herstel is de groothandel een aanjager van de groei in de regio. De drie grote drivers van de groothandel ontwikkelen zich gunstig: de export neemt toe, de consumptie stijgt (mede dankzij de aangekondigde lastenverlichtingen) en de investeringen vertonen ook duidelijk herstel in 2015 en 2016.



62


Midden-Brabant

Regio volgt landelijke groei in 2016  Midden-Brabant continueert de economi-

sche groei van 2,5% in 2016 en zit daarmee op het landelijk gemiddelde.  Alle sectoren behalve de zorg groeien. De regionale groothandel draagt sterk bij. Zo profiteren groothandels van bouwmaterialen van het herstel op de woningmarkt en handelaren in consumentenproducten van de consumptiegroei in Nederland en WestEuropa.  De arbeidsmarkt herstelt, naar verwachting daalt de werkloosheid. Het aantal werkzoekenden is in een jaar tijd echter relatief sterk gestegen en het aantal vacatures is minder toegenomen dan landelijk.

Economische groei op landelijk gemiddelde De economische groei in Midden-Brabant zet duidelijk door in 2016 en bedraagt 2,5%. De toenemende vraag naar producten en diensten levert ondernemers in alle marksectoren een gunstiger perspectief op. Groothandels zijn bovengemiddeld aanwezig in het gebied en zij profiteren van de combinatie van een toenemende export, stijgende consumptie en aantrekkende investeringen. Andere sectoren die goed draaien zijn de bouw en zakelijke dienstverlening. De bouw profiteert van de sterk gestegen vraag naar nieuwbouw terwijl bij dienstverleners vooral de flexbranche het tij mee heeft. De zorg groeit voor het tweede jaar op rij niet. In Midden-Brabant is de sector goed voor 10% van de economie en levert 15% van de werkgelegenheid. De verwachting is dat dit belang in 2016 licht daalt.

Meer vacatures, maar ook meer werkzoekenden De werkloosheid in Midden-Brabant komt in 2016 naar verwachting uit rond het landelijke niveau van 6,6%. Ten opzichte van 2014 noteert het UWV in oktober een duidelijke stijging van het aantal vacatures (+24%), maar die toename is minder sterk dan landelijk (+30%). Tegelijkertijd is het aantal werkzoekenden meer toegenomen dan landelijk. Dit komt onder andere door verlies van banen in de zorg en

Economische positie Midden-Brabant 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Lager

Gelijk

Werkloosheid

Hoger

Gelijk

Economische groei Midden-Brabant 4%

2% 0% -2%

-4% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Midden-Brabant Nederland Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

omdat jongeren die eerder kozen om langer te studeren zich nu wel actief op de arbeidsmarkt begeven. Tegenover banenverlies staat ook banengroei, bijvoorbeeld bij bouwbedrijven die in groten getale weer ervaren personeel aantrekken. De ontwikkeling van nieuwe vakantiewoningen bij de Efteling creëert in 2016 tijdens de bouw en na realisatie in 2017 ook veel nieuwe werkgelegenheid. Het aantal nieuwe vacatures piekte in oktober 2015 op ruim 3.750, een jaar eerder waren dat er nog 2.500. De arbeidsmarkt voor mensen met een IT-achtergrond is regionaal relatief gunstig. Voor elke vacature in de transportsector zijn er naar verhouding ook veel gegadigden.



63


Noordoost-Brabant

Stabiele factor binnen Brabant  Noordoost-Brabant heeft in 2016 een eco-

nomische groei van 2,3% in het vooruitzicht. Daarmee presteert de regionale economie net iets minder dan de andere Brabantse regio’s.  De ontwikkeling op de arbeidsmarkt is relatief gunstig. Het aantal vacatures stijgt sneller dan landelijk en het aantal mensen dat op zoek is naar werk neemt juist iets minder snel toe.  De werkloosheid in de regio loopt naar verwachting terug tot onder de 6%.

Economisch sterk maar zonder grote uitschieters De economische ontwikkeling in Noordoost-Brabant kent minder sterke pieken en dalen dan in de andere Brabantse regio’s. De groei in het gebied rondom Den Bosch, Uden, Veghel, Oss bedraagt in 2016 2,3%. De regio is daarmee een goede middenmoter. Voor de regionale foodsector is het gunstig dat de (Europese) consument in de winkel en de horeca weer meer besteedt. De groei in andere sectoren zoals bouw, groothandel en zakelijke dienstverlening is momenteel een sterkere drijfveer dan de lichte productietoename in de industrie. Verschillende grote facilitaire dienstverleners in de regio profiteren in 2015 en 2016 van het bredere economische herstel. Typerend in de bouw is dat de resultaten bij woningbouwers goed zijn, terwijl bedrijven in de infrasector en utiliteitsbouw de orders nog niet sterk zien toenemen. Het in Rosmalen gevestigde Heijmans is in beide markten actief en ondervindt die tweedeling ook in de praktijk.

Werkloosheid loopt terug tot onder de 6% De beroepsbevolking in Noordoost-Brabant bestaat uit 350.000 personen. Belangrijkste werkgevers zijn de zorg, zakelijke dienstverlening en detailhandel. Gezamenlijk zijn deze drie sectoren goed voor ruim een derde van de werk-

Economische positie Noordoost-Brabant 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Lager

Gelijk

Werkloosheid

Lager

Lager

Economische groei Noordoost-Brabant 4%

2% 0% -2%

-4% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Noordoost-Brabant Nederland Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

gelegenheid. De werkgelegenheid herstelt. Zo stonden er eind oktober 2015 ruim 3.900 vacatures open. Dat is duizend meer dan een jaar eerder. Het aantal nieuwe vacatures neemt iedere maand fors toe en dat is hoopgevend voor werkzoekenden. Door de positievere geluiden op de arbeidsmarkt gaan ook meer mensen weer actief op zoek naar werk. In Noordoost-Brabant groeit hun aantal echter iets minder sterk dan landelijk. Al met al loopt de werkloosheid in de regio terug en komt deze mogelijk voor het eerst sinds 2013 weer onder de 6% uit. Daarmee doet Noordoost -Brabant het beter dan het landelijk gemiddelde.



64


Zuidoost-Brabant

Van economische koploper naar subtopper  De groei in Zuidoost-Brabant is solide, voor

het derde jaar op rij groeit de regionale economie met meer dan 2%.  De voorsprong van de regio op het landelijke groeipad is beperkt. Dit komt vooral vanwege de gematigde groei in de industrie die in Zuidoost-Brabant een dominante positie in de economie heeft.  Op de arbeidsmarkt zijn er flink meer vacatures. De positieve geluiden trekken ook meer mensen aan die weer willen werken. De werkloosheid daalt tot circa 6%, maar de groep langdurig werklozen is fors toegenomen.

Economische groei versnelt niet verder De economie in Zuidoost-Brabant blijft goed draaien in 2016 met een groei van 2,6%. Anders dan in andere regio’s, met name in de Randstad, weet de regionale economie vooralsnog niet verder te versnellen. Dit heeft vooral met de stand van zaken in de industrie te maken en het feit dat de sector goed is voor ruim een kwart van de regionale economie. De groeivertraging in China en de afkoeling van de Duitse industrie drukken de vraag naar industriële producten. De gunstigere omstandigheden op de binnenlandse markt kunnen dit niet compenseren. Tegelijkertijd zijn er een hoop andere sectoren die weer op stoom komen. Zakelijke dienstverleners groeien en software bedrijven profiteren van het aantrekken van de bedrijfsinvesteringen. Software wordt een steeds belangrijkere asset. Het stijgende gebruik van software in machines is een goed voorbeeld. De bedrijven in het High Tech Software cluster in de Brainport spelen daar op in.

Arbeidsmarkt kent twee gezichten De sterkere economische groei in de afgelopen jaren vertaalt zich door op de arbeidsmarkt. Zuidoost-Brabant kent in 2015 een veel sterkere stijging van het aantal vacatures dan landelijk. Tussen oktober 2014 en oktober 2015 nam

Economische positie Zuidoost-Brabant 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Gelijk

Gelijk

Werkloosheid

Lager

Lager

Economische groei Zuidoost-Brabant 6% 4% 2%

0% -2% -4% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Zuidoost-Brabant Nederland Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

het aantal vacatures regionaal met 33% toe, in Nederland als geheel was de groei 23%. Jongeren en hoger opgeleiden vinden daardoor veel makkelijker een baan dan in voorgaande jaren. Ondertussen neemt het aantal werkzoekenden dat bij het UWV staat ingeschreven ook toe. In het grootste deel van die groep zit veel dynamiek. Het aandeel van langdurig werklozen is echter ook flink toegenomen. In Zuidoost-Brabant maken de bijna 10.000 werkzoekenden die al meer dan vier jaar staan ingeschreven in oktober ruim 21% uit van het totaal aantal werkzoekenden (landelijk 18%). Het gaat daarbij om mensen met een forse afstand tot de arbeidsmarkt, voor wie het ondanks het economisch herstel toch zeer lastig is om een baan te vinden.



65


Limburg

Noord-Limburg Midden-Limburg Zuid-Limburg

Limburg

Economische groei versnelt nauwelijks  De Limburgse economie groeit naar ver-

wachting met 1,8% in 2016. De provincie raakt daarmee wat achter op het landelijke groeipad.  Het zijn vooral de op het binnenland gerichte sectoren die groeien, terwijl Limburgse bedrijven juist sterk op het buitenland zijn gericht.  De werkloosheid daalt tot 6,4% in 2016 en is daarmee praktisch gelijk aan het landelijke niveau.

Binnenlandse markt is leidend in 2016 De Limburgse economie weet nauwelijks te versnellen in 2016 en de groei komt naar verwachting uit op 1,8%. In 2015 en 2016 zijn het vooral de op het binnenland gerichte sectoren die de economische groei aanwakkeren. Het regionale belang van zakelijke diensten is naar verhouding klein, terwijl dienstverleners in de huidige periode juist weer stevig groeien. Exporterend Limburg ondervindt last van de groeivertraging in China en de afkoeling van de Duitse industriële productie. Limburg kent naar verhouding de meeste bedrijven die handelen met het buitenland. Chemische producten vormen de belangrijkste exportcategorie met industriële producten (van muziekinstrumenten tot autoonderdelen) als goede tweede. Noord– en Midden-Limburg kennen de meeste dynamiek, in Zuid-Limburg wordt de groei het meest gedrukt door krimp en vergrijzing.

Bijna helft van Limburgse werkzoekenden is 50+ De gemiddelde werkloosheid in Limburg daalt in 2016 naar verwachting tot 6,4%, iets onder het landelijke gemiddelde. Bij een gelijkblijvende beroepsbevolking van ruim 560.000 personen stijgt het aantal werkzame Limburgers licht. Er komen meer vacatures beschikbaar, in oktober stonden er in Limburg ruim 5.500 open volgens het UWV. De vraag naar werk neemt echter ook toe. Van ouderen die

Ramingen economie Limburg 2015

2016

Economische groei

1,7%

1,8%

Werkloosheid

6,7%

6,4%

Economische groei Limburg 3% 2% 1% 0% -1%

-2% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Limburg Nederland Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

langer door moeten werken en van jongeren die zich in toenemende mate (weer) melden op de arbeidsmarkt. De gemiddelde leeftijd van een werkzoekende in Limburg is hoger dan landelijk. Bijna 45% van hen is 50+ en het belang van die groep neemt snel toe. Opvallend is dat deze groep in Noord– en Midden-Limburg relatief groter is, ondanks dat het zuiden sterker is vergrijsd. Voor Zuid-Limburg geldt dat de instroom van studenten voor een sterkere instroom van jongeren zorgt. Om mee te komen in een steeds verder digitaliserende, en in sommige gevallen robotiserende, arbeidsmarkt zullen oudere werknemers en werkzoekenden nieuwe vaardigheden moeten blijven ontwikkelen. Zowel werknemers, het bedrijfsleven als overheid en onderwijs hebben daarbij een gedeeld belang.



67


Noord-Limburg

Voor derde jaar op rij groeit economie 2%  Noord-Limburg is de snelst groeiende Lim-

burgse regio. Desondanks ligt de verwachte groei (2,0%) onder het landelijk gemiddelde.  Bedrijven in de groothandel, transport en logistieke diensten zijn goed voor 15% van de regionale economie en hebben de weg naar voren weer gevonden.  De arbeidsmarkt lijkt zich gunstig te ontwikkelen. Het aantal vacatures stijgt sterk, terwijl het aantal werkzoekenden beperkt toeneemt. Als gevolg daarvan daalt de werkloosheid relatief snel.

Noord-Limburg heeft basis op orde De economische groei in Noord-Limburg komt in 2016 voor het derde jaar op rij uit op 2,0%. Zo stabiel presteren slechts weinig andere Nederlandse regio’s en die ontwikkeling wijst erop dat het met de basis in Noord-Limburg goed zit. Het fundament ligt voor een belangrijk deel in de groothandel en het transport, samen goed voor 15% van de economie. De komst van twee nieuwe distributiecentra van Groep Heylen, één voor e-commerce en één voor de groente en fruit producten van handelshuis Frankort & Koning, is een nieuwe bevestiging van de handelsfunctie. Verder is het belang van de agrarische sector groot en realiseert deze sector vrijwel ieder jaar een groei van circa 1%. Zakelijke dienstverleners zijn minder goed vertegenwoordigd in Noord-Limburg. De opleving in deze grote sector legt in de regio dan ook minder gewicht in de schaal dan elders.

Flinke groei van het aantal vacatures De werkloosheid in Noord-Limburg lijkt goed op weg om in 2016 tot onder de 6,5% te dalen. De regionale arbeidsmarkt bestaat uit 150.000 personen en voor het nietwerkende deel neemt de baankans toe. Het aantal vacatures steeg in een jaar tijd met ruim 50% (landelijk +30%). Iedere maand worden er inmiddels tussen de 1.500 en

Economische positie Noord-Limburg 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Hoger

Lager

Werkloosheid

Lager

Lager

Economische groei Noord-Limburg 4% 3%

2% 1%

0% -1% -2% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Noord-Limburg Nederland Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

2.000 nieuwe vacatures bij het UWV gemeld. Door die hoeveelheid nieuwe baankansen neemt het aantal werkzoekenden minder snel toe dan elders in het land. Versnelling van de banengroei in functies waar ervaren ouderen nodig zijn, blijft echter wel noodzakelijk. Een groot deel van de werkzoekenden in de regio is ouder en al geruime tijd op zoek naar werk. Juist ouderen ondervinden er last van dat bedrijven vaak op zoek zijn naar jonge flexibele krachten. De bouw is hierop een uitzondering, hier is juist zichtbaar dat oudere ervaren krachten in trek zijn, omdat zij vanaf dag een weten wat er van hen verwacht wordt.



68


Midden-Limburg

Groeitempo blijft gelijk  De economische activiteit in Midden-

Limburg stijgt met 1,9% in 2016. Ten opzichte van het 2015 blijft het verwachte groeitempo gelijk.  De maakindustrie is een belangrijke pijler onder de regionale economie. Binnen de industrie profiteren bedrijven die zich richten op de binnenlandse markt, zoals producenten van bouwmaterialen, sterker dan bedrijven die overwegend exporteren.  De werkloosheid daalt richting de 6% in 2016 door de gunstige ontwikkeling van het aantal vacatures en de gematigde groei van het aantal werkzoekenden.

Boost in de bouw gunstig voor de regio De economie van Midden-Limburg schakelt in 2016 nog niet naar een volgende versnelling. De groei komt naar verwachting uit op 1,9% en de regio verliest wat terrein op het landelijke groeipad. Dat komt vooral door de beperkte aanwezigheid van de snel groeiende zakelijke dienstverlening en de lage bevolkingsgroei. Ook de industrie draagt in 2016 maar in beperkte mate bij aan de economische groei. Gemiddeld genomen zien bedrijven die exporteren een gematigde groei tegemoet. Voor producenten en handelaren die ook aan binnenlandse partijen leveren, zoals Rockwool in Roermond, is de opleving en verduurzaming van de woningbouw gunstig. De groei krijgt ook een stimulans omdat de regio relatief veel bedrijvigheid in de bouw kent. Internationalisering is een dagelijkse gang van zaken in MiddenLimburg. Duitsland ligt om de hoek en de regio is populair bij Duitse dagjesmensen en verblijfstoeristen. Verder staan Weert en Roermond steeds beter op de kaart bij Chinezen. In mei deden in een week bijna 5.000 Chinezen het Designer Outlet aan en in Weert komt een hotel specifiek gericht op Chinese gasten.

Arbeidsmarkt kan snel verbeteren Midden-Limburg heeft de kleinste arbeidsmarkt van Lim-

Economische positie Midden-Limburg 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Gelijk

Lager

Werkloosheid

Lager

Lager

Economische groei Midden-Limburg 3% 2% 1% 0% -1% -2% -3% -4% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Midden-Limburg Nederland Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

burg. De beroepsbevolking bestaat uit 125.000 personen, in het sterk verstedelijkte Zuid-Limburg is dit ruim twee keer zo groot. Naar verwachting ligt de werkloosheid in MiddenLimburg onder het provinciale gemiddelde van 6,4% in 2016. In de afgelopen periode is de participatie van mensen op de arbeidsmarkt goed op peil gebleven. Landelijk was juist zichtbaar dat mensen door de hoge werkloosheid werden ontmoedigd om werk te gaan zoeken. Ten opzichte van andere regio’s zullen in Midden-Limburg minder ontmoedigden instromen. Het aantal vacatures, eind oktober stonden er bijna 1.200 open, stijgt daarnaast juist sterker dan landelijk. Door de combinatie van minder sterke instroom en meer vacatures kan de werkloosheid snel dalen.



69


Zuid-Limburg

Economie blijft achter  De economische groei valt in Zuid-Limburg

voor het vierde jaar op rij lager uit dan in de andere Limburgse regio’s. De bevolkingskrimp speelt Zuid-Limburg daarbij parten.  De chemie ondervindt internationaal sterke concurrentie. Binnen Europa heeft het Nederlandse chemiecluster een sterke positie en naar verwachting kent de sector een lichte groei in 2016.  Op de arbeidsmarkt wordt het economisch herstel gaandeweg zichtbaar. Het aantal openstaande vacatures neemt toe en de regionale werkloosheid loopt terug tot onder de 7%.

Sectorstructuur en bevolkingskrimp remmen groei Zuid-Limburg vormt het economisch zwaartepunt van Limburg zowel in termen van economische activiteit als van werkgelegenheid. De regio groeit echter al langere tijd minder sterk dan de rest van Limburg. Met een verwachte groei van 1,7% blijft het Zuiden voor het vierde jaar op rij achter. De groeipotentie wordt beperkt door bevolkingskrimp en ook de sectorsamenstelling werkt niet mee. Hoewel alle marktsectoren in 2016 groeien, zijn juist de snelgroeiende sectoren zoals bouw, groothandel, transport en zakelijke dienstverlening minder sterk aanwezig in de regio. De chemie (Chemelot) is van groot belang voor het economische wel en wee, de sector als geheel groeit naar verwachting nauwelijks. Het toerisme doet het goed. Maastricht trok beduidend meer buitenlandse bezoekers in de eerste helft van 2015 en die trend zet zich naar verwachting door. De koopkrachtverbetering van Nederlandse consumenten kan ook een impuls voor het aantal binnenlandse vakanties en stedentrips betekenen. Een tripje naar Zuid-Limburg voelt daarbij toch een beetje als een vakantie in het buitenland voor veel Nederlanders.

Banengroei in het vooruitzicht Traditiegetrouw is de werkloosheid in Zuid-Limburg wat

Economische positie Zuid-Limburg 2016 Ten opzichte van provincie


Economische groei

Lager

Lager

Werkloosheid

Hoger

Hoger

Economische groei Zuid-Limburg 3% 2% 1%

0% -1%

-2% -3% 2011

2012

2013

2014

2015F

2016F

Zuid-Limburg Nederland Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau

hoger dan in de andere Limburgse regio’s. Vooral in de steden is de werkloosheid relatief hoog. Door het aanhouden van het economisch herstel, loopt de werkloosheid naar verwachting wel terug tot onder de 7%. Momenteel blijft de regionale ontwikkeling van het aantal vacatures nog wat achter bij het landelijke beeld. Met ruim 2.700 vacatures op bijna 35.000 werkzoekenden is er nog lang niet voor iedereen een baan die past. De vooruitzichten voor 2016 stemmen wel hoopvol. VDL-Nedcar is vanaf volgend jaar de enige productielocatie ter wereld voor de Mini Cabrio. Dat resulteert in een grotere behoefte aan vakmensen in de fabriek. Verder wordt er veel verwacht van nieuwe banen op de Smart Services Campus in Heerlen en zet de banengroei in de horeca en het toerisme naar verwachting ook door.



70


Contactpersonen ING Economisch Bureau

Regio-econoom Groningen, Friesland en Drenthe Regio-econoom Overijssel, Gelderland en Utrecht Regio-econoom Noord- en Zuid-Holland en Flevoland Regio-econoom Zeeland, Noord-Brabant en Limburg

Grootbedrijf & Instellingen

Regiodirecteur GB&I Noord-Oost Regiodirecteur Instellingen Noord-Oost Districtsdirecteur IJsselland Districtsdirecteur Noord-Nederland Districtsdirecteur Oost-Nederland

Gerrit Keen Cees Hendriks Arnold Hofmeijer Klaas Jan Hutten Erik ten Kate

06 55 87 00 25 06 55 74 64 10 06 27 04 16 12 06 54 36 77 46 06 55 86 05 91

Regiodirecteur GB&I Noord-West Regiodirecteur Instellingen Noord-West Districtsdirecteur Amsterdam Districtsdirecteur Midden Nederland Districtsdirecteur Noord-Holland

Gijs van Wijgerden Gijs de Kruijff Reinoud van Helbergen Thomas Eterman Michel van Nieuwland

06 55 17 03 80 06 50 63 30 25 06 27 08 75 24 06 30 54 66 23 06 55 39 75 20

Regiodirecteur GB&I Zuid-Oost Regiodirecteur Instellingen Zuid-Oost Districtsdirecteur Arnhem-Nijmegen Districtsdirecteur Oost-Brabant Districtsdirecteur Limburg

Paul van Vuuren Sjef Stollman Renco Kraak Jan Willem Overwater Dennis Langenhuizen

06 54 31 26 74 06 15 01 81 31 06 55 88 05 34 06 30 27 38 11 06 54 37 10 65

Regiodirecteur GB&I Zuid-West Regiodirecteur Instellingen Zuid-West Districtsdirecteur Rotterdam Districtsdirecteur Zuid-Holland Districtsdirecteur West-Midden-Brabant, Zeeland

Ali Bouchrit Claus Verbrugge Ali Bouchrit Dominique ter Schure Job den Hamer

06 30 06 83 51 06 21 55 69 66 06 30 06 83 51 06 27 07 70 52 06 30 62 52 70


71

Henk van den Brink Ferdinand Nijboer Rico Luman Thijs Geijer

06 19303153 06 51852971 06 83648954 06 13379743


Midden- en kleinbedrijf


Regiodirecteur MKB Noord-Oost Rayondirecteur Veluwe en Stedendriehoek Rayondirecteur Friesland Rayondirecteur Zuid-Drenthe-IJsselVecht Rayondirecteur Oost-Nederland Rayondirecteur Groningen-Assen

Martin van den Hemel Ron Jager Gert-Jan Winkeler Jan Willem van den Berg Corné Pauwels Jaco Koopmans

06 25 00 09 18 06 55 39 73 82 06 23 14 43 12 06 50 26 32 51 06 29 06 52 53 06 52 32 14 53

Regiodirecteur MKB Noord-West Rayondirecteur Noord-Holland Noord Rayondirecteur Noord-Holland Midden Rayondirecteur Amsterdam-Amstelland Rayondirecteur Amsterdam Rayondirecteur Flevoland Rayondirecteur Haarlem-Haarlemmermeer Rayondirecteur Gooi-Eemland Rayondirecteur Utrecht-Heuvelrug Rayondirecteur Zuid-West Utrecht

Marcel de Goeij Ronald Smit Ruben Uitendaal Gerard Bakker Bas Vanhorick Robbert Kromkamp Erwin Baens Frank Warmerdam Simone Tietema Wout van der Schaft

06 52 00 85 11 06 50 66 69 38 06 55 81 29 60 06 50 63 79 95 06 30 90 19 42 06 30 27 92 23 06 29 47 05 69 06 55 81 37 59 06 52 37 26 08 06 50 66 69 92

Regiodirecteur MKB Zuid-Oost Rayondirecteur Midden-Gelderland Rayondirecteur Zuid-Gelderland Rayondirecteur Noord-Oost Brabant Rayondirecteur Zuid-Oost Brabant Rayondirecteur Limburg

Marcel Beckers Ellen-Marie Koek Sidney van den Bergh Rob Wagemakers Han Gasseling Daniël Gosler

06 52 54 70 39 06 50 67 84 12 06 15 01 81 37 06 55 39 76 00 06 21 82 32 40 06 55 81 27 66

Regiodirecteur MKB Zuid-West Rayondirecteur Rotterdam-Vlaardingen Rayondirecteur Rotterdam-Zuid en Eilanden Rayondirecteur Breda-Midden Brabant Rayondirecteur Zeeland-West Brabant Rayondirecteur Den Haag-Omgeving Rayondirecteur Den Haag-Westland Rayondirecteur Zuid-Holland Zuid - Capelle Rayondirecteur Rijn en Gouwe

Dick de Boer Dick Nonnekes Wouter Kusters Hans van de Grift Chris Cornet Johan Otto Robert-Jan Wijnhoud Evert de Gijsel Joost Berkhout

06 55 17 48 88 06 55 77 79 65 06 83 64 51 94 06 54 23 70 64 06 50 61 70 41 06 21 71 39 04 06 15 06 39 10 06 55 79 88 25 06 54 98 39 85

72


Disclaimer

Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uit oefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 21 december 2015.


73


december 2015

Recommend Documents