De vertaling van Romeinen 8,10 Een voorstel
In 2010 publiceerde ik een korte studie over de stijl en betekenis van Romeinen 8,10 in het Engels1. Dit is de gestructureerde Griekse tekst van vers 10: a b
c
.
De lange zin bestaat uit een voorwaardelijke voorzin (10a) en een tweevoudige nazin (10bc). Algemeen wordt aangenomen dat door de men-de constructie in 10bc het eerste deel ervan een toegevende schakering
bezit.
Die
voorwaardelijke
zin
is
de
tweede
in
de
onmiddellijke context: de eerste staat in 8:9, de derde in 8:11, de vierde en vijfde in 8,13. Het Grieks bevat nergens een persoonlijk werkwoord, maar men zal spontaan en terecht estin ("is") toevoegen. De
term
pneuma
in
10c
doelt
op
de
menselijke
geest,
wellicht
indirect ook op de Geest van God. Bij een eerste kennismaking kan het bevreemden dat Paulus in 10b niet zoals in 8:4-9 en 23-13 sarx ("vlees") schrijft maar sôma ("lichaam"). Maar "vlees" heeft in deze context de typisch Paulinische negatieve schakering die in 10b niet past. In vers 11 heeft Paulus het
trouwens over ons sterfelijk
"lichaam" dat God levend zal maken. Nergens spreekt hij over de verrijzenis van het "vlees". De tegenstelling tussen de korte zinnen b en c is duidelijk gewild: sôma staat tegenover pneuma, nekron tegenover
zôè
exegeten
zijn
en
dia
echter
harmartian van
tegenover
oordeel
dat
dia
de
dikaiosynèn.
geslaagde
Veel
stilistische
kwaliteit van 10bc de gedachtegang veeleer bemoeilijkt. Hoe moet met de
twee
dia-constructies
begrijpen?
En
wat
houden
het
adjectief
"dood" in 10b en het substantief "leven" in 10c precies in? In
dit
vertalingen
artikel om
daarna
bespreek te
ik
besluiten
eerst met
kort een
vijf
eigen
Nederlandse voorstel
van
vertaling. De orde van de bespreking volgt de datum van publicatie.
2
Poukens (1949)2 a Is Christus nu in u, b dan is het lichaam wel dood om wille der zonde, c doch de geest is leven om wille der gerechtigheid. Poukens vertaalt zeer trouw en letterlijk. Het parallellisme van 10bc is bewaard. In plaats van een "als" of "indien" in 10a schrijft hij "Is Christus nu in u...". Misschien zou een "als" verkieslijk geweest zijn om de vijf voorwaardelijke zinnen in de verzen 9-13 beter te markeren. "Wel" in 10b drukt mooi het toegevend karakter uit. Met "doch", het tweevoudige "om wille" en het tweevoudige "der" komt de vertaling vrij archaïsch over.
NBG-vertaling (1952) a Indien Christus in u is, b dan is wel het lichaam dood vanwege de zonde, c maar de geest is leven vanwege de gerechtigheid. Ook deze vertaling is letterlijk en handhaaft trouw het parallellisme in 10bc. Men prijst de eenvoud van deze oude versie. NBG laat het licht tegenstellende de ("maar") in 10a onvertaald. De plaats van "wel" in 10b is wat eigenaardig. Opvallend is ook, na "vanwege de zonde" in 10b, de herhaling van "vanwege" in 10c: "vanwege de gerechtigheid". Hoe wil NBG die laatste wending begrepen zien?
Groot Nieuws Bijbel (1982) a Als Christus in u leeft, b is uw lichaam wel ten dode opgeschreven omdat het onder macht van de zonde staat, c maar uw geest leeft omdat God u gerechtvaardigd heeft.
3
De Groot Nieuws Bijbel wil voor de mensen van onze tijd een zo bevattelijk mogelijke en zo eenvoudig mogelijke vertaling bieden. "Is" in 10a wordt "leeft"; het voegwoord de is er niet vertaald. In 10bc is de tegenstelling inhoudelijk wel bewaard, maar stilistisch is ze nagenoeg volledig verdwenen. "Ten dode opgeschreven" in 10b vervangt het pregnante "dood". Pregnant, want Paulus bedoelt immers inderdaad op weg naar de fysieke dood. De oorspronkelijke uitdrukking "wegens de zonde" lijkt me te uitvoerig en waarschijnlijk onjuist omschreven. In de tekst staat niet "onder de macht van"; "zonde" wordt hier niet verpersoonlijkt, zoals dit het geval was in hoofdstuk 7. Paulus heeft "dood wegens de (bedreven) zonde" voor ogen. In 10c staat nog eens "leeft", hier in plaats van "is leven". Wat volgt geeft nogal omslachtig de door Paulus bedoelde inhoud weer: "omdat God u gerechtvaardigd heeft". "Omdat" in 10c beantwoordt aan het "omdat" van 10b. In plaats van "het lichaam" en "de geest" schrijft deze vertaling "uw lichaam" en "uw geest".
Willibrordvertaling (1996) a Als Christus in u is, b blijft uw lichaam wel door de zonde aan de dood gewijd, c maar uw geest leeft, dankzij de gerechtigheid. Willibrord verwaarloost de tegenstelling die het voegwoord de in 10a bevat. In 10bc verdwijnt "is dood" en "is leven". "Het lichaam" en "de geest" worden ook in Willibrord "uw lichaam" en "uw geest". "Blijft aan de dood gewijd" in 10b lijkt me een te statische weergave. "Door de zonde" is een onjuiste vertaling van het redengevende Griekse dia met de accusatief (niet de genitief). Van het parallellisme tussen 10b en c is niet veel overgebleven. Het "dankzij" in "dankzij de gerechtigheid" van 10c is een geslaagde weergave van dia, maar beantwoordt niet langer aan "door de zonde" in 10b.
4
De Nieuwe Bijbelvertaling (2004) a Als Christus echter in u leeft, b bent u door de zonde weliswaar sterfelijk, c maar de Geest schenkt u leven, omdat u door God als rechtvaardigen bent aangenomen. In 10a vervangt NBV "in u is" door "in u leeft". In 10b is "sterfelijk" een onjuiste vertaling van het adjectief nekron (dat verschilt van thnèton, "sterfelijk", in v. 11). In "door de zonde" geeft het voorzetsel "door" dia met de accusatief verkeerd weer. NBV beschouwt pneuma wel ten onrechte zonder meer als de goddelijke Geest. Dit versdeel is te parafraserend. Dit geldt nog meer van 10c. Vers 10c verliest zijn kracht eerst door de omschrijving "de Geest schenkt u leven" en dan door de toevoeging van "door God" en door het afzwakkende "als rechtvaardig aannemen" als weergave van dikaioô ("rechtvaardigen"): "omdat u door God als rechtvaardigen bent aangenomen". Bovendien is de passieve constructie minder gelukkig dan een actieve. De redengevende bijzin met "omdat" in 10c beantwoordt inhoudelijk niet aan de wending "door de zonde" van 10b.
Voorstel In 2004 verscheen de brochure Twintig veelgestelde vragen over 'De Nieuwe Bijbelvertaling'. Nummer 10 stelt de vraag: "Ik heb gehoord dat De Nieuwe Bijbelvertaling een brontekstgetrouwe en doeltaalgerichte vertaling is. Wat betekent dat?". In het antwoord wordt het onderscheid gemaakt tussen taalkenmerken en tekstkenmerken. De taalkenmerken zijn "elementen die horen bij de regels van de taal" (hier de Griekse brontekst) en worden in de NBV "vervangen door
5
kenmerken die specifiek zijn voor de Nederlandse taal". Tekstkenmerken "zijn bewust gekozen door de schrijver van de tekst en zijn door hem/haar precies zo vormgegeven om een bepaald effect te bereiken"3. Het komt me voor dat het parallellisme van 10bc een tekstkenmerk is en dat het dus zo goed mogelijk in de doeltaal bewaard moet worden. Vandaar dit voorstel: a Als Christus echter in u is, b dan is het lichaam weliswaar dood wegens de zonde, c maar de geest is leven dankzij de gerechtigheid. Het parallellisme is gedrongen. De letterlijkheid van de vertaling heeft als keerzijde dat die zonder commentaar moeilijk te verstaan is. Na vers 9 en 10a weet de lezer dat het over zijn lichaam en zijn geest gaat; dit moet niet expliciet gemaakt worden. In 10c valt de keuze op "dankzij" dat een positiever klank heeft dan "wegens" in 10b. De betekenis van de wendingen is hoogstwaarschijnlijk: "wegens de door u bedreven zonde" en "dankzij de van God verkregen gerechtigheid". "Dood" is in de weergave van 10b een adjectief dat pregnant gebruikt wordt; men verstaat dit woord het best als "ten dode opgeschreven" (cf. de Groot Nieuws Bijbel). Iets dergelijks geldt ook voor het pregnante gebruik van het substantief "leven", waarvan de betekenis "levendmakend" is (vgl. v. 11, hier met betrekking op de eindtijd). Het hier gedane voorstel toont nog eens aan dat een brontekstgetrouwe bijbelvertaling uitleg vereist in de vorm van inleidingen en noten. Anders gaat men als vanzelf een gedrongen of duistere tekst parafraseren. Een dergelijke uitgave met uitleg noemt men liever niet een (elitaire) "studiebijbel". Die bijbelvertaling met voldoende objectieve uitleg is immers gewoon hetgeen de hedendaagse lezer van een vertaalde eeuwenoude tekst verwacht en waarop hij of zij recht heeft. De zogeheten "Traduction oecuménique de la Bible" (TOB;
6
1956) blijft een na te volgen voorbeeld. Wellicht kan dit korte artikel een bescheiden hulp zijn voor de geplande herziening van De Nieuwe Bijbelvertaling.
1
Jan Lambrecht, "Style and Context. A Note on Romans 8,10", in Ephemerides theologicae Lovanienses 86 (2010) 171-176. 2 J.B. Poukens, Het Nieuwe Testament uit het Grieks vertaald en met inleidingen en aantekeningen voorzien, Turnhout 1949. 3 Twintig veelgestelde vragen over "De Nieuwe bijbelvertaling", Haarlem 2004, blz. 9-10.
