Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2009-‐2010
DE UITDAGING VAN DE VERGRIJZING EN DE SOCIALE ZEKERHEID: NAAR EEN VERDERE PARTICIPATIE VAN OUDEREN IN HET ARBEIDSPROCES EEN HERSCHIKKING VAN DE VERANTWOORDELIJKHEDEN OM DE PENSIOENUITDAGINGEN VAN DE TOEKOMST AAN TE GAAN.
Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’ Ingediend door
Elien De Clercq Promotor: Prof. dr. Yves Jorens Commissaris: Elisabeth Matthys Major: Sociaal en economisch recht Studentennr. 20052980
Inhoudsopgave Dankwoord……………………………………………………………………………………………………………………………………….7 Inleiding………………………………………………………………………………………………………………………………………….....8 Hoofdstuk I. De vergrijzing………………………………………………………………………………………………………………..11 1. Begripsomschrijving…………………………………………………………………………………………………………………11 2. Oorzaken…………………………………………………………………………………………………………………………………11 2.1. Stijgende levensverwachting……………………………………………………………………………………………..11 2.2. Ontgroening………………………………………………………………………………………………………………….....12 3. Gevolg: veroudering van de bevolking……………………………………………………………………………………..14 4. Impact op de sociale zekerheid in België………………………………………………………………………………….17 4.1. Sociale zekerheidssysteem………………………………………………………………………………………………..17 4.2. Getroffen sectoren……………………………………………………………………………………………………………19 4.3. Budgettaire kost van de vergrijzing……………………………………………………………………………………19 Hoofdstuk II. Theoretisch kader…………….………………………………………………………………………………………….22 A. Belgisch pensioensysteem……………………………………………………………………………………………………….22 1. Structuur………………………………………………………………………………………………………………………………23 2. Eerste pijler: wettelijk pensioen……………………………………………………………………………………………25 2.1. Toepassingsgebied…………………………………………………………………………………………………………25 2.2. Toekenningsvoorwaarden……………………………………………………………………………………………..26 2.3. Berekening pensioenbedrag…………………………………………………………………………………………..27 2.4. Financiering……………………………………………………………………………………………………………………28 3. Tweede pijler: aanvullend pensioen……………………………………………………………………………………..30 3.1. Ontstaan……………………………………………………………………………………………………………………….30 2
3.2. Toepassingsgebied…………………………………………………………………………………………………………30 3.3. Types van pensioentoezeggingen…………………………………………………………………………………..31 3.3. Financiering……………………………………………………………………………………………………………………33 4. Derde pijler: individueel pensioensparen……………………………………………………………………………..36 4.1. Ontstaan………………………………………………………………………………………………………………………..36 4.2. Kenmerken…………………………………………………………………………………………………………………….37 4.3. Financiering……………………………………………………………………………………………………………………38 4.4. Belastingsvoordelen………………………………………………………………………………………………………38 B. Pensioensysteem in Nederland……………………………………………………………………………………………….40 1. Algemeen…………………………………………………………………………………………………………………………….40 2. De pensioenpijlers………………………………………………………………………………………………………………..41 2.1. Eerste pijler: het AOW-‐pensioen……………………………………………………………………………………41 2.2. Tweede pijler: het aanvullend pensioen…………………………………………………………………………44 2.3. Derde pijler: individuele pensioenvoorzieningen……………………………………………………………46 C. Conclusie…………………………………………………………………………………………………………………………………46 Hoofdstuk III. Houdbaarheid van de wettelijke pensioenen in gevaar………………………………………………47 1. Probleemschets……………………………………………………………………………………………………………………….47 2. Oorzaken…………………………………………………………………………………………………………………………………49 2.1. Demografische oorzaken…………………………………………………………………………………………………..49 2.1.1. Structureel: vergrijzing………………………………………………………………………………………………..49 2.1.2. Conjunctureel: babyboomeffect………………………………………………………………………………….50 2.2. Sociaaleconomische oorzaak…………………………………………………………………………………………….50 2.3. Structuur van de eerste pijler…………………………………………………………………………………………….57 3. Budgettaire en sociale gevolgen………………………………………………………………………………………………58 3.1. Financiële houdbaarheid van de wettelijke pensioenen…………………………………………………….59 3.2. Sociale houdbaarheid van de wettelijke pensioenen…………………………………………………………62 3
3.2.1. Bescherming tegen armoederisico………………………………………………………………………………62 3.2.2. Behouden van de levensstandaard……………………………………………………………………………..69 3.3. Billijkheid van het pensioenstelsel…………………………………………………………………………….………73 Hoofdstuk IV. Herschikking van de verantwoordelijkheden…………………..………………………………………….75 1. Algemeen…………………………………………………………………………………………………………………………………75 2. Toenemend belang aanvullingen op het wettelijk pensioen…………………………………………………….76 2.1. Aanvullend pensioen (tweede pijler)…………………………………………………………………………………76 2.2. Individueel pensioensparen (derde pijler)…………………………………………………………………………80 3. Toekomstig pensioenmodel ……………………………………………………………………………………………………84 3.1. Verschillende strategieën………………………………………………………………………………………………….84 3.1.1. Verhoging van de bijdragen………………………………………………………………………………………..85 3.1.2. Verhogen van de pensioengerechtigde leeftijd…………………………………………………………..88 3.1.3. Pensioenuitkeringen verlagen…………………………………………………………………………………….89 3.1.4. Wijziging financieringsmethode………………………………………………………………………………….90 3.2. Herschikken van de verantwoordelijkheden……………………………………………………………………..91 3.2.1. Werkgever en sociale partners……………………………………………………………………………………92 a) Verplichtstelling aanvullend pensioen…………………………………………………………………………..92 b) Financiële educatie……………………………………………………………………………………………………….96 3.2.2. Individu……………………………………………………………………………………………………………………….99 3.3. Impact op de basisvoorziening………………………………………………………………………………………..101 3.3.1. Financiering aanpakken…………………………………………………………………………………………….101 a) Overheidsmaatregelen……………………………………………………………………………………………..…102 i. Inkomsten verhogen…………………………………………………………………………………………………102 ii. Effectieve pensioenleeftijd aanpakken…………………………………………………………………….105 b) Nood aan verdergaande hervormingen………………………………………………………………………111 i. Herbekijken gelijkgestelde periodes………………………………………………………………………….111 4
ii. Afschaffen inkomensgrenzen cumul pensioen en beroepsinkomen………………………….113 iii. Bonus-‐malussysteem invoeren…………………………………….………………………………………….114 iv. Inachtneming van de toegenomen levensverwachting……………………………………………116 3.3.2. Sociale houdbaarheid garanderen…………………………………………………………………………….116 4. Een blik in de toekomst: het groenboek…………………………………………………………………………………118 Hoofdstuk V. Situatie in Nederland…………………………………………………………………………………………………120 1. Verhouding tussen de pensioenpijlers……………………………………………………………………………………121 2. Overheidsmaatregelen…………………………………………………………………………………………………………..122 2.1. AOW-‐spaarfonds…………………………………………………………………………………………………………..…122 2.2. Vervroegd uittreden ontmoedigen………………………………………………………………………………….123 2.3. Toekomstbestendigheid aanvullende pensioenen…………………………………………………………..125 2.4. Verhoging van de wettelijke pensioenleeftijd………………………………………………………………….127 3. Conclusie……………………………………………………………………………………………………………………………….128 Besluit……………………………………………………………………………………………………………………………………….……129 Bibliografie………………………………………………………………………………………………………………………………..……131
5
Lijst van figuren Figuur 1 -‐ Vruchtbaarheid en gemiddelde levensverwachting in België
Figuur 2 -‐ Evolutie van het aantal geboorten in België sinds 1830 tot 2010 Figuur 3 -‐ Structuur van de bevolking in 1881 per leeftijdsgroep van 5 jaar en per 10000 inwoners Figuur 4 -‐ Structuur van de bevolking in 2008 Figuur 5 -‐ De budgettaire kosten van de vergrijzing in het referentiescenario in % van het bbp Figuur 6 -‐ De drie pensioenpijlers in België Figuur 7 -‐ Vormen van pensioentoezeggingen Figuur 8 -‐ De drie pensioenpijlers in Nederland Figuur 9 -‐ AOW-‐pensioenbedragen (vanaf 1 januari 2010) Figuur 10 -‐ Werkgelegenheidsgraad van personen tussen de 55 en 64 jaar in de Europese lidstaten in 2000 en 2008 Figuur 11 -‐ Situatie op de arbeidsmarkt tussen 2008 en 2060 in België Figuur 12 -‐ Gemiddelde uitstapleeftijd uit de beroepsbevolking van werknemers Figuur 13 -‐ Bevolking, leeftijdsstructuur en afhankelijkheidscoëfficiënten in België Figuur 14 -‐ Armoederisico in België voor risicogroepen – EU-‐SILC 2008 Figuur 15 -‐ Armoederisico in de EU-‐15 (EU-‐SILC 2008) Figuur 16 -‐ De pensioenkloof Figuur 17 -‐ Percentage van beroepsinkomsten dat een gemiddelde verdiener zal moeten bijdragen in private pensioenplannen om de pensioenkloof te dichten Figuur 18 -‐ Dekkingsgraad van de tweede pensioenpijler Figuur 19 -‐ Bijdragen aan de derde pijler (miljoenen euro’s, prijzen van 2003) Figuur 20 -‐ Participatiegraad in de derde pijler (procenten van de bevolking) Figuur 21 -‐ Loonwig voor een alleenstaande Figuur 22 -‐ Inkomensbelasting en sociale zekerheidsbijdragen in percentages van de loonkost Figuur 23 -‐ Deelnemers van pensioenfondsen in Nederland Figuur 24 -‐ Loonsverhoging versus groepsverzekering 6
Dankwoord Hierbij wens ik een dankwoord te richten tot alle personen die hun steentje hebben bijgedragen tot de realisatie van dit eindwerk. Als eerste zou ik mijn promotor Professor Yves Jorens willen bedanken voor zijn medewerking en begeleiding om dit eindwerk tot een goed einde te brengen. Ik kon steeds bij hem terecht voor advies en bijsturing.
Ik wil ook een woord van dank richten aan mijn ouders en broer voor hun morele steun, niet alleen tijdens het schrijven van dit eindwerk maar ook gedurende de voorbije studiejaren. Tot slot nog een speciaal woord van dank aan mijn vrienden voor hun luisterend oor en aanmoedigingen.
7
Inleiding De vergrijzing of veroudering van de bevolking is een demografisch fenomeen waarmee alle Europese landen in meer of mindere mate geconfronteerd worden. De relatieve toename van het aantal ouderen binnen een samenleving is te wijten aan een sterke stijging van de levensverwachting en een laag geboortecijfer. In de literatuur en media heeft het begrip vergrijzing doorgaans een negatieve connotatie. Een toename van de levensverwachting is echter in de eerste plaats een gunstige evolutie die zou moeten worden toegejuicht. Een laag geboortecijfer is mondiaal geen negatieve evolutie, het kadert binnen het gevoerde beleid om de groei van de wereldbevolking af te remmen. De toename van het aantal ouderen in de samenleving is echter problematisch vanuit het oogpunt van de sociale zekerheid en de pensioenen in het bijzonder. De Belgische overheid wordt geconfronteerd met een van de grootste uitdagingen in de geschiedenis van de sociale zekerheid namelijk hoe kan de financiële en sociale houdbaarheid van de wettelijke pensioenen naar de toekomst toe gegarandeerd worden. De vergrijzing en de massale pensionering van de babyboomgeneratie – personen geboren tussen 1945 en 1964 – zorgt enerzijds voor een aanzienlijke stijging van de pensioenuitgaven. Anderzijds is er sprake van een lage werkgelegenheidsgraad die invloed heeft op de pensioeninkomsten. Gelet op de systematiek van de eerste pensioenpijler waarbij de actieve bevolking de pensioenen betaalt van de gepensioneerden van nu (repartitie-‐ of omslagstelsel) zal dit aanleiding geven tot financieringsproblemen. Daarenboven blijken de huidige wettelijke pensioenen onvoldoende omvangrijk om de oorspronkelijke doelstellingen van de eerste pijler te bereiken, namelijk het beschermen van ouderen tegen het armoederisico en gepensioneerden in staat stellen om de levensstandaard opgebouwd tijdens het actieve leven te behouden. De Belgische overheid zal derhalve moeten ingrijpen om het pensioenstelsel te beschermen tegen de uitdagingen van de vergrijzing. De overheid kan meerdere strategieën volgen maar een herschikking van de verantwoordelijkheden is mijns inziens de meest haalbare. In de praktijk is er reeds sprake van een toenemend belang van de aanvullingen opgebouwd binnen de tweede en derde pensioenpijler. Men is meer en meer aangewezen op het aanvullend pensioen en het individueel pensioensparen om de levensstandaard – opgebouwd gedurende het actieve leven – te behouden na pensionering. De huidige verschuiving van verantwoordelijkheden voor de pensioenopbouw naar de werkgever (tweede pijler) en het individu (derde pijler) brengt echter een aantal nieuwe problemen 8
aan het licht. De overheid zal dan ook de nodige maatregelen moeten nemen om deze problemen aan te pakken en de herschikking binnen goede banen te leiden. Bovendien mag de herschikking niet uitmonden in het afwentelen van de verantwoordelijkheid voor de opbouw van een toereikend pensioen van de overheid naar de werkgever en het individu. In deze uiteenzetting zal enkel de invloed van de vergrijzing op de werknemerspensioenen en de daarmee gepaard gaande uitdagingen besproken worden. Nu en dan zal verwezen worden naar de situatie in Nederland indien er markante verschillen zijn met België. De pensioenproblematiek is een brandend actueel thema dat het voorwerp uitmaakt van vele maatschappelijke discussies en politieke debatten. Gedurende de onderzoeksfase van het eindwerk moest dan ook telkenmale rekening worden gehouden met de actualiteit en de op til staande pensioenhervormingen in België. Het opzet van het eindwerk is hierdoor in de ontwikkelingsfase bijgestuurd. In het eerste hoofdstuk wordt een omschrijving gegeven van het kernbegrip van dit eindwerk zijnde de vergrijzing, de oorzaken en de impact op de sociale zekerheid in België. In het tweede hoofdstuk wordt ingegaan op de inhoud, structuur en verhoudingen tussen de pensioenpijlers in België en Nederland. Het derde hoofdstuk behandelt de uitdagingen waarmee de wettelijke pensioenen geconfronteerd worden. Na een beknopte uiteenzetting van de demografische en sociaaleconomische oorzaken wordt dieper ingegaan op de financiële en sociale houdbaarheid van de pensioenen. In het vierde hoofdstuk wordt nagegaan welke strategie de overheid kan volgen om de pensioenuitdagingen aan te gaan en wordt een blik in de toekomst geworpen. In het laatste hoofdstuk wordt ingegaan op de situatie in Nederland. Het pensioenstelsel in Nederland is immers in tegenstelling tot vele andere Europese landen waaronder België, relatief goed bestand tegen de uitdagingen van de vergrijzing dankzij de sterk ontwikkelde kapitaalgedekte, tweede pensioenpijler. Het gehanteerde bronnenmateriaal voor dit eindwerk bestaat uit wetenschappelijke literatuur, officiële overheidsrapporten en actualia. Het cijfermateriaal en de statistische gegevens zijn grotendeels afkomstig uit rapporten van de Studiecommissie voor de Vergrijzing, Federaal
9
Planbureau, Europese Commissie en de OESO of zijn terug te vinden op de websites van EUROSTAT of de Federale Overheidsdienst voor Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg. 10
Hoofdstuk I. De vergrijzing In dit hoofdstuk zal eerst een korte begripsomschrijving worden gegeven en een bespreking van de oorzaken van de vergrijzing. Vervolgens wordt dieper ingegaan op de veroudering van de bevolking aan de hand van een vergelijking tussen de bevolkingsstructuur in België van 1881 en 2008. Tot slot wordt nagegaan wat de impact is van de veroudering van de bevolking op de sociale zekerheid in het algemeen en welke sectoren het meest getroffen worden door de veroudering. 1. Begripsomschrijving De term vergrijzing verwijst naar een relatieve stijging van het aantal ouderen in een samenleving, waarbij met ouderen de personen van 65 jaar en ouder worden bedoeld1. De relatieve toename van het aantal ouderen in de bevolking is te wijten aan de sterke stijging van de levensverwachting en het dalende aantal geboorten (de ontgroening)2. 2. Oorzaken 2.1. Stijgende levensverwachting
De levensverwachting bij de geboorte is zowel voor mannen als vrouwen sterk gestegen. Tussen 1900 en 2010 is de gemiddelde levensverwachting voor mannen toegenomen van 43,6 jaar naar 77,87 jaar3. De toename is nog groter bij vrouwen, namelijk een verhoging van de levensverwachting van 46,9 jaar naar 83,86 jaar. De stijging van de levensverwachting wordt voornamelijk toegeschreven aan de betere gezondheidszorg, grotere variatie in voeding en de toegenomen hygiëne. Volgens ramingen van het Federaal Planbureau (zie figuur 1) zullen mannen tegen 2060 een levensverwachting hebben van 85,27 jaar, voor vrouwen zou die 90,94 jaar bedragen4. 1
H. DELEECK, De architectuur van de welvaartstaat opnieuw bekeken, Leuven, Acco, 2008, 180 en E. PELFRENE, De nieuwe bevolkingsvooruitzichten 2007-‐2060, Brussel, Studiedienst van de Vlaamse Regering, 2009, 16. 2 FEDERAAL PLANBUREAU, Bevolkingsvooruitzichten 2007-‐2060, Brussel, Federaal Planbureau, 2008, 128. 3 FEDERAAL PLANBUREAU, Bevolkingsvooruitzichten 2007-‐2060, Brussel, Federaal Planbureau, 2008, 128 en P. THIJSSEN en T. DE PAUW, Babybom? Draagvlak van een intergenerationele solidariteit, Leuven, Acco, 2006, 81. 4 FEDERAAL PLANBUREAU, Bevolkingsvooruitzichten 2007-‐2060, Brussel, Federaal Planbureau, 2008, 128.
11
Figuur 1 -‐ Vruchtbaarheid en gemiddelde levensverwachting in België5
2000
2006
2010
2020
2030
2040
2050
2060
Gemiddeld aantal kinderen per vrouw
1,66
1,8
1,84
1,78
1,76
1,75
1,76
1,77
Levensverwachting bij de geboorte – mannen
75,08
77,02
77,87
79,61
81,17
82,63
83,99
85,27
Levensverwachting bij de geboorte -‐ vrouwen
81,42
82,65
83,86
85,51
87,03
88,43
89,73
90,94
De stijging van de levensverwachting voor mannen en vrouwen is op zich een gunstige ontwikkeling die moet worden toegejuicht. Indien de toenemende levensverwachting echter gepaard gaat met een daling of stagnering van het aantal geboorten, dan leidt dit tot een veroudering van de bevolking met mogelijke gevolgen voor de sociale zekerheid. 2.2. Ontgroening Ontgroening is de demografische ontwikkeling waarbij het aandeel jongeren in de totale bevolking afneemt, waarbij onder jongeren de min-‐20-‐jarigen worden begrepen6. De daling van het aantal jongeren in een samenleving is te wijten aan een afname van het geboortecijfer. Het aantal kinderen per vrouw – ook wel de vruchtbaarheid genoemd – is gedaald in de voorbije decennia. In figuur 2 – die het totaal aantal kinderen geboren in een bepaald jaar weergeeft -‐ kunnen we een aantal periodes onderscheiden. In de 19e eeuw (1830 – 1901) zien we een stijging van het aantal kinderen die geboren worden met een hoogtepunt in 1901 met 199 086 geboorten. Vanaf het begin van de 20ste eeuw daalt het aantal geboorten, met als dieptepunten de eerste (1914-‐1918) en tweede wereldoorlog (1940-‐1945). In de periode na de tweede wereldoorlog – periode 1945 tot 1964 – is er sprake van een enorme toename van het aantal geboorten, deze periode wordt de babyboom genoemd. Na 1964 is er weer sprake van een daling van het aantal geboorten, deze periode wordt naar analogie met de babyboom ook wel de babybust genoemd7. 5
FEDERAAL PLANBUREAU, Bevolkingsvooruitzichten 2007-‐2060, Brussel, Federaal Planbureau, 2008, 128. P. THIJSSEN en T. DE PAUW, Babybom? Draagvlak van een intergenerationele solidariteit, Leuven, Acco, 2006, 75-‐80. 7 J. SURKYN, V. BASTIAENSSEN en D. WILLAERT, “Demografie in welvaart. Het Vlaanderen van de baby-‐bust en de actieve senioren” in B. CANTILLON, K. VAN DEN BOSCH en S. LEFEBURE (eds.), Ouderen in Vlaanderen 1975-‐2005. Een terugblik in de toekomst, Leuven, Acco, 2007, 22-‐ 23 en P. THIJSSEN en T. DE PAUW, Babybom? Draagvlak van een intergenerationele solidariteit, Leuven, Acco, 2006, 79. 6
12
Figuur 2 -‐ Evolutie van het aantal geboorten in België sinds 1830 tot 20108
De daling van het aantal geboorten is te wijten aan meerdere factoren, zowel factoren op lange als op korte termijn9. Eerst en vooral spelen kinderen niet langer een cruciale rol in het (ambachtelijk en agrarisch) productieproces. Vroeger werden kinderen reeds op jonge leeftijd ingeschakeld als arbeidskrachten om zo een bijdrage te leveren aan het gezinsinkomen. Er was nog geen sprake van een pensioen, de ouders waren aangewezen op hun kinderen om voor inkomenszekerheid te zorgen voor de oude dag. Met de industriële revolutie en de invoering van allerhande sociale wetten10, verdwijnt de economische functie van het kind en zijn ouders minder van hen afhankelijk op latere leeftijd. Kinderen zijn nu voornamelijk een kostenfactor, bijgevolg ligt de nadruk niet langer op het aantal kinderen maar wel op de ‘kwaliteit’ van de kinderen. De meest recente daling van het aantal kinderen – sinds 1965 – moet voornamelijk worden toegeschreven aan de gewijzigde waarden-‐ en normenpatronen in de samenleving11. In tegenstelling tot de vorige eeuw waar grote gezinnen met vijf of meer kinderen niet abnormaal waren, is het kleine gezin nu de veralgemeende norm geworden. Enerzijds is dit te wijten aan het feit dat vrouwen nu een hogere opleiding (kunnen) genieten en zelf beroepsarbeid verrichten. Anderzijds is dit te verklaren door de stijging van de materiële welvaart, waardoor vrouwen meer en meer de mogelijkheid hebben om hun leven individueel vorm te geven en niet louter ten dienste staan van de kinderen. In de huidige arbeidssituatie en met de huidige inkomens-‐ en welvaartsverdeling moet de 8
FOD ECONOMIE, KMO, MIDDENSTAND EN ENERGIE, http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/bevolking/geboorten_vruchtbaarheid/index.jsp (consultatie 6 maart 2010). 9 H. DELEECK, De architectuur van de welvaartsstaat opnieuw bekeken, Leuven, Acco, 2008, 185-‐186. 10 Onder andere de invoering van het verbod op kinderarbeid en de invoering van de schoolplicht. Ook het instellen van een ouderdomspensioen speelde hierbij een cruciale rol. 11 L. DELANGHE, “Ontgroening en vergrijzing, een catastrofe!?”, Welzijnsgids – Noden, ouder worden 2008, 36-‐37.
13
vrouw een keuze maken tussen het nastreven van een beroepscarrière en het ouderschap. In vele gezinnen is het noodzakelijk dat zowel de man als de vrouw beroepsarbeid verrichten om de levensstandaard te kunnen behouden. Uitgaande van de huidige vruchtbaarheidscijfers (zie figuur 1) blijkt duidelijk dat het ouderschap – en meer bepaald het hebben van meerdere kinderen – in de meeste gevallen het onderspit moet delven. Het moederschap is niet langer vanzelfsprekend, maar steeds vaker het voorwerp van een afweging van enerzijds de kosten – welvaartsverlies waarmee het ouderschap gepaard gaat – en de baten van het krijgen van kinderen12. Uit ramingen van het Federaal Planbureau blijkt dat het gemiddeld aantal kinderen per vrouw 1,84 zal bedragen in 2010 en 1,77 in 2060 (zie figuur 1)13. Vanaf 2020 is er min of meer een stagnering merkbaar van het geboortecijfer, het zal blijven schommelen rond de 1,76 kinderen per vrouw. Dergelijk cijfer is echter onvoldoende om in de vervanging van de generaties te voorzien. Er wordt aangenomen dat daarvoor een vruchtbaarheidscijfer van 2,1 kinderen per vrouw nodig is14. De oorzaken van de ontgroening tonen aan dat de daling van de vruchtbaarheid geen voorbijgaand verschijnsel is. 3. Gevolg: veroudering van de bevolking De veroudering van de bevolking is een diepgaand, onomkeerbaar maatschappelijk verschijnsel15. Het is geen nieuw fenomeen en komt zeker niet alleen voor in België. De bijzonderheid schuilt voornamelijk in het versnelde tempo waarmee de veroudering van de bevolking bij ons verloopt. In 2000 bedroeg het aandeel van 65 plussers in de Belgische samenleving 17 %, in 2020 zal dat percentage al stijgen tot 19 % en in 2060 tot 26 %16. De oorzaak voor deze versnelde veroudering kan enerzijds gevonden worden in de steeds toenemende levensverwachting en de dalende – of stagnerende – vruchtbaarheid sinds 1965. Anderzijds is er de babyboomgeneratie – personen geboren tussen 1945 en 1964 – die vanaf 2010 de wettelijke pensioenleeftijd bereiken. De impact van de vergrijzing en ontgroening op de leeftijdsstructuur van de Belgische bevolking kan worden aangetoond aan de hand van een 12
P. THIJSSEN en T. DE PAUW, Babybom? Draagvlak van een intergenerationele solidariteit, Leuven, Acco, 2006, 80. FEDERAAL PLANBUREAU, Bevolkingsvooruitzichten 2007-‐2060, Brussel, Federaal Planbureau, 2008, 128. 14 L. DELANGHE, “Ontgroening en vergrijzing, een catastrofe!?”, Welzijnsgids – Noden, ouder worden 2008, 37; H. DELEECK, De architectuur van de welvaartsstaat opnieuw bekeken, Leuven, Acco, 2001, 140 en M. LAMBRECHT, “Ontgroening en vergrijzing: is de sociale zekerheid in gevaar?” in FEDERAAL PLANBUREAU (ed.), Vergrijzing en financiering van de sociale zekerheid: een haalbare uitdaging?, Brussel, Henri Bogaert, 1999, www.plan.be/admin/uploaded/200605091448063.PP086nl.pdf, 44. 15 H. DELEECK, De architectuur van de welvaartsstaat opnieuw bekeken, Leuven, Acco, 2008, 179. 16 FEDERAAL PLANBUREAU, Bevolkingsvooruitzichten 2007-‐2060, Brussel, Federaal Planbureau, 2008, 129. 13
14
bevolkingspiramide. De ‘natuurlijke’ vorm van een bevolkingsstructuur is piramidaal, dit wil zeggen dat elke leeftijdsklasse in staat is om de voorgaande (oudere) leeftijdsklasse te vervangen17. Indien de bevolking veroudert dan wordt de top breder en de basis smaller, waardoor niet langer van een ‘piramidevorm’ kan gesproken worden. Figuur 3 – Structuur van de bevolking in 1881 per leeftijdsgroep van 5 jaar en per 10000 inwoners18 De leeftijdsstructuur in 1881 had nog de zuivere vorm van een piramide, namelijk een brede basis die naar de top toe versmalt. Hoe dichter men bij de top van de piramide komt, hoe kleiner het aantal leden die
men
van
elke
leeftijdscategorie heeft. Zoals reeds hoger vermeld lag de gemiddelde levensverwachting in 1900 voor mannen op 43,6 jaar en voor vrouwen op 46,9 jaar. Slechts weinig mensen bereikten hoge leeftijden. Bovendien was er een voldoende brede basis tengevolge van het vele aantal geboorten. 17
H. DELEECK, De architectuur van de welvaartsstaat opnieuw bekeken, Leuven, Acco, 2001, 150. E. VANHAUTE, Paradoxen van de pedagogisering, 2004, https://biblio.ugent.be/input/download?func=downloadFile&fileOId=455982&recordOId, 9. 18
15
Figuur 4 -‐ Structuur van de bevolking in 200819 De bevolkingsstructuur van 2008 vertoont niet langer de vorm van een piramide (zie figuur 4 ). De basis is smaller geworden, gelet op de vermindering van het aantal jongeren in de samenleving en de lage vruchtbaarheid. Tijdens de eerste wereldoorlog (cijfer 1) en tweede wereldoorlog (cijfer 2) was het aantal geboorten in België zeer laag. Het midden van de bevolkingsstructuur is het breedste stuk dat wordt ingenomen door de personen geboren tijdens de babyboomgeneratie (cijfer 3 en 4). De gestegen levensverwachting zorgt er op haar beurt voor dat de top van de ‘piramide’ breder wordt. Mensen worden steeds ouder en vertoeven dus langer in de hogere leeftijdsklassen. De leeftijdsstructuur heeft nu niet langer de vorm van een piramide, maar verkrijgt de vorm van een mijter20. De bevolkingsstructuur is aan het evolueren naar een omgekeerde piramidevorm, met een smalle basis en een zeer brede top. Er bestaan in theorie drie remedies om het verouderingsproces tegen te gaan: een stopzetting van de stijgende levensverwachting, een stijging van het geboortecijfer of de actieve bevolking op peil houden door middel van migratie21. De stopzetting van de toename van de levensverwachting is een remedie die in de praktijk niet haalbaar noch wenselijk is. Het is evident dat verplichte euthanasie van personen die een bepaalde leeftijd hebben bereikt, geen optie is22. Het opdrijven van het geboortecijfer is een remedie die wel haalbaar maar niet wenselijk is, gelet op het beleid dat gevoerd 19
FOD ECONOMIE, KMO, MIDDENSTAND EN ENERGIE, http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/bevolking/structuur/leeftijdgeslacht/pyramide/index.jsp (consultatie 6 maart 2010). 20 P. THIJSSEN en T. DE PAUW, Babybom? Draagvlak van een intergenerationele solidariteit, Leuven, Acco, 2006, 83. 21 P. DEBOOSERE, L. LAMMENS en J. SURKYN, “De goocheltruc met de afhankelijkheidsratio of een pleidooi voor het invoeren van een onderhoudscoëfficiënt” in B. CANTILLON, K. VAN DEN BOSCH en S. LEFEBURE (eds.), Ouderen in Vlaanderen en Europa: tussen vermogen en afhankelijkheid, Leuven, Acco, 2009, 34-‐36. 22 P. DEBOOSERE, L. LAMMENS en J. SURKYN, “De goocheltruc met de afhankelijkheidsratio of een pleidooi voor het invoeren van een onderhoudscoëfficiënt” in B. CANTILLON, K. VAN DEN BOSCH en S. LEFEBURE (eds.), Ouderen in Vlaanderen en Europa: tussen vermogen en afhankelijkheid, Leuven, Acco, 2009, 35.
16
wordt om de groei van de wereldbevolking af te remmen23. Het aandeel van de actieve bevolking op peil houden door middel van migratie ten slotte biedt slechts een oplossing op korte termijn24. In eerste instantie zal het aantal actieve, bijdragende werknemers stijgen maar na verloop van tijd zullen de migranten zelf de pensioengerechtigde leeftijd bereiken en dus een pensioen ontvangen25. Op die manier wordt het probleem van de vergrijzing louter vooruitgeschoven in de tijd. Er kan geconcludeerd worden dat er geen echte remedie bestaat voor de veroudering van de bevolking. Het enige wat de overheid kan doen is de demografische evolutie aanvaarden en de organisatie van de sociale zekerheid, arbeid en ouderenzorg hierop afstemmen26. 4. Impact op de sociale zekerheid in België 4.1. Sociale zekerheidssysteem De Belgische sociale zekerheid draait hoofdzakelijk rond de verhouding tussen bijdragebetalers en uitkeringstrekkers. De actieve bevolking betaalt bijdragen die worden gebruikt om de uitkeringen van de verschillende takken van de sociale zekerheid te financieren. Deze verhouding verslechtert zienderogen tengevolge van de vergrijzing en dit in twee richtingen tegelijk27. Enerzijds daalt het aantal bijdragebetalers en anderzijds is er een stijging merkbaar van het aantal uitkeringstrekkers. Voornamelijk in de sector van de pensioenen leidt de verslechterde verhouding tussen het aantal personen die bijdragen en het aantal uitkeringsgerechtigden (gepensioneerden) tot aanzienlijke problemen. De filosofie van het Belgische sociale zekerheidssyteem vindt haar oorsprong in het commutatieve stelsel van Von Bismarck. Eind 19e eeuw ontwikkelde de Duitse kanselier Otto Von Bismarck een systeem van sociale zekerheid, gebaseerd op de solidariteit tussen werkenden. In ruil voor bijdragen worden de werkenden beschermd tegen een aantal sociale risico’s. De doelstelling van het stelsel 23
P. DEBOOSERE, L. LAMMENS en J. SURKYN, “De goocheltruc met de afhankelijkheidsratio of een pleidooi voor het invoeren van een onderhoudscoëfficiënt” in B. CANTILLON, K. VAN DEN BOSCH en S. LEFEBURE (eds.), Ouderen in Vlaanderen en Europa: tussen vermogen en afhankelijkheid, Leuven, Acco, 2009, 36. 24 P. DEBOOSERE, L. LAMMENS en J. SURKYN, “De goocheltruc met de afhankelijkheidsratio of een pleidooi voor het invoeren van een onderhoudscoëfficiënt” in B. CANTILLON, K. VAN DEN BOSCH en S. LEFEBURE (eds.), Ouderen in Vlaanderen en Europa: tussen vermogen en afhankelijkheid, Leuven, Acco, 2009, 35. 25 M. POULAIN, “ De rol van de internationale migratie in de toekomstige evolutie van de Belgische bevolking” in H. BOGAERT (ed.), Vergrijzing en financiering van de sociale zekerheid, een haalbare uitdaging?, Federaal Planbureau, 1999, www.plan.be/admin/uploaded/200605091448063.PP086nl.pdf , 37-‐41. 26 P. DEBOOSERE, L. LAMMENS en J. SURKYN, “De goocheltruc met de afhankelijkheidsratio of een pleidooi voor het invoeren van een onderhoudscoëfficiënt” in B. CANTILLON, K. VAN DEN BOSCH en S. LEFEBURE (eds.), Ouderen in Vlaanderen en Europa: tussen vermogen en afhankelijkheid, Leuven, Acco, 2009, 36. 27 J. VAN LANGENDONCK, Een andere kijk op de sociale zekerheid, Mortsel, Intersentia, 2009, 151.
17
bestond erin om de behaalde levensstandaard van de werkenden te verzekeren door het arbeidsinkomen te beschermen tegen bepaalde sociale risico’s28. De weerslag van deze doelstelling kan worden teruggevonden in de uitkeringen, deze staan meestal in verhouding tot de inkomsten die men verkrijgt uit de beroepsactiviteit. De benaming commutatief stelsel wijst aldus op de wederkerige relatie die er bestaat tussen het betalen van bijdragen en het ontvangen van uitkeringen29. Het distributieve stelsel hanteert een andere visie op sociale zekerheid, namelijk een minimumbescherming voor elke burger en dus niet enkel de werkenden. Dit stelsel werd in de eerste helft van de 20e eeuw ontwikkeld door Lord William Henry Beveridge, hij vertrok van een ander idee dan Bismarck namelijk een recht op bestaanszekerheid voor de totale bevolking en niet enkel voor de werknemers. Het systeem voorziet in een minimumbescherming, gefinancierd uit belastingen, om elke burger – ongeacht zijn of haar hoedanigheid – van armoede te vrijwaren. Elke burger krijgt eenzelfde forfaitaire uitkering, ongeacht het type tewerkstelling, indien er zich een sociaal risico voordoet zoals werkloosheid, ziekte en pensionering. Het stelsel is distributief aangezien het aan iedereen een minimale bestaanszekerheid wil bieden. Het sociale zekerheidsstelsel voor werknemers was oorspronkelijk een zuiver commutatief systeem, dat als doel had om “het grootst aantal arbeidzame mannen en vrouwen aan de vrees voor de ellende onttrekken” 30. Later zijn er meer distributieve elementen ingeslopen, waardoor het huidige Belgische systeem elementen bevat van beide klassieke stelsels. Zo is het pensioenbedrag bijvoorbeeld afhankelijk van de betaalde bijdragen en dus verbonden met de beroepsactiviteit (commutatief). Op het vlak van de ziektekosten heeft (bijna) iedereen recht op terugbetaling van de ziektekosten, ongeacht de hoedanigheid van de betrokkene (distributief). Ook de regeling van de sociale bijstand kadert binnen het distributieve stelsel. Iedere burger die niet over voldoende bestaansmiddelen beschikt, kan mits naleving van bepaalde voorwaarden aanspraak maken op een forfaitaire uitkering31. De sociale bijstand wordt gefinancierd met belastingsgeld en is dus niet gebaseerd op de betaling van sociale bijdragen. 28
P. SICHIEN, “De activeringsfunctie van de sociale zekerheid: een juridische analyse”, Jura Falc. 2005-‐2006, http://www.law.kuleuven.be/jura/art/42n2/sichien.html, 243-‐274. 29 W. VAN EECKHOUTTE, Sociaal Compendium Sociale Zekerheidsrecht 2009-‐2010, Mechelen, Kluwer, 2009, 7. 30 Voordracht aan de Regent naar aanleiding van de wet van 28 december 1944 betreffende de maatschappelijke zekerheid der arbeiders, BS 30 december 1944, 1730. 31 De sociale bijstand bevat vier soorten uitkeringen: leefloon, tegemoetkoming aan personen met een handicap, de gewaarborgde gezinsbijslag en de inkomensgarantie voor ouderen.
18
4.2. Getroffen sectoren De impact van de vergrijzing zal zich voornamelijk doen voelen in de sectoren van de pensioen-‐ en gezondheidsuitgaven32. De uitkeringen en uitgaven voor de gezondheidszorg zijn hoger voor ouderen dan voor de actieve bevolking, gelet op het feit dat ziekteproblemen veel meer voorkomen op hogere leeftijd (morbiditeitseffect)33. Daarnaast hebben nieuwe generaties ouderen hogere uitgaven voor de gezondheidszorg dan vorige generaties ouderen (generatie-‐effect)34. De ouderen van nu zijn beter geïnformeerd over de verschillende technieken die bestaan, ze hechten meer belang aan gezondheidszorg en zijn mondiger. De combinatie van beide effecten en de demografische vaststelling dat er steeds meer ouderen zijn in de samenleving, zorgen voor een aanzienlijke impact op de gezondheidszorg. In België is de gezondheidszorg misschien niet de grootste sector maar wel de sterkst groeiende35. Er moet hierbij wel worden opgemerkt dat de vergrijzing van de bevolking niet de enige factor is die invloed heeft op de uitgaven voor de gezondheidszorg. Ook de evolutie van de medische technologieën en het groeiend aanbod van infrastructuur en zorgverleners zorgt ervoor dat de gezondheidszorg duurder wordt. De invloed van de vergrijzing op de pensioenen zal in hoofdstuk drie uitgebreid worden besproken. De stijging van de kosten van de gezondheidszorg zal verder niet aan bod komen in deze uiteenzetting, de focus ligt op de pensioenproblematiek. 4.3. Budgettaire kost van de vergrijzing De Studiecommissie voor de vergrijzing brengt jaarlijks een rapport uit waarin de sociale en budgettaire gevolgen van de vergrijzing worden onderzocht36. De rapporten bevatten een raming van de financiële gevolgen van een verouderende bevolking op het vlak van de pensioenstelsels, de verschillende stelsels van sociale zekerheid voor werknemers en zelfstandigen en het stelsel van de
32
K. DE LEUS en P. HUYBRECHTS, Naar grijsland, Roeselare, Roularta Books, 2006, 166. H. BOGAERT (ed.), Vergrijzing en financiering van de sociale zekerheid: een haalbare uitdaging?, Brussel, Federaal Planbureau, 1999, www.plan.be/admin/uploaded/200605091448063.PP086nl.pdf, 100. 34 H. BOGAERT (ed.), Vergrijzing en financiering van de sociale zekerheid: een haalbare uitdaging?, Brussel, Federaal Planbureau, 1999, www.plan.be/admin/uploaded/200605091448063.PP086nl.pdf, 100. 35 H. BOGAERT (ed.), Vergrijzing en financiering van de sociale zekerheid: een haalbare uitdaging?, Brussel, Federaal Planbureau, 1999, www.plan.be/admin/uploaded/200605091448063.PP086nl.pdf, 98. 36 De Studiecommissie voor de vergrijzing werd opgericht binnen de Hoge Raad voor Financiën door de wet van 5 september 2001 tot waarborging van een voortdurende vermindering van de overheidschuld en tot oprichting van een Zilverfonds, BS 14 september 2001, 30813. 33
19
inkomensgarantie voor ouderen37. Op grond van demografische hypothesen en hypothesen inzake het sociaal beleid maakt de Studiecommissie vooruitzichten met betrekking tot de sociale uitgaven. In het rapport van juni 2009 werden vooruitzichten gegeven voor de periode 2008-‐206038. De demografische hypothesen zijn gebaseerd op de bevolkingsvooruitzichten 2007-‐2060 die op lange termijn uitgaan van een vruchtbaarheidsgraad die stabiel blijft op het gemiddeld niveau van de voorbije jaren en een voortdurende stijgende levensverwachting bij de geboorte39. Daarnaast wordt er uitgegaan van een positief migratiesaldo dat onder meer afhankelijk is van de relatieve economische aantrekkelijkheid van België40. De impact van de vergrijzing op de sociale zekerheid wordt uitgedrukt in percentages van het bruto binnenlands product41. Het bruto binnenlands product (bbp) van een land is de marktwaarde van alle goederen of diensten die op één jaar tijd worden geproduceerd. Deze maatstaf wordt vaak gebruikt om de welvaartscreatie van een land te meten. Het macro-‐economisch scenario is gebaseerd op de ‘Economische vooruitzichten 2009-‐2014’ van het Federaal Planbureau42. Dit scenario wordt sterk beïnvloed door de financiële en economische crisis, de economische groei is negatief in 2009 (-‐3,8 %) waarna het geleidelijk verdwijnen van de crisis leidt tot een nulgroei van het bbp in 201043. Tengevolge van de internationale conjunctuur en het hernieuwd vertrouwen van de verschillende economische actoren, zou het bbp vanaf 2011 weer een groei bereiken die vergelijkbaar is met de groei die gemiddeld in het verleden werd waargenomen. De crisis zorgt voor een grote onzekerheid met betrekking tot de productiviteitsgroei op lange termijn. De Studiecommissie heeft er daarom voor geopteerd om drie scenario’s voor productiviteitsgroei te hanteren: een productiviteitsgroei van 1,75 % per jaar, een zwakke groei van 1,25 % per jaar en een referentiescenario dat zich situeert tussen de beide hypothesen met een productiviteitsgroei van 1,50 % per jaar. In deze uiteenzetting zullen enkel de budgettaire kosten van de vergrijzing in het referentiescenario (groei van 1,50 % per jaar) besproken worden.
37
Art. 6 wet van 5 september 2001 tot waarborging van een voortdurende vermindering van de overheidsschuld en tot oprichting van een Zilverfonds, BS 14 september 2001, 30813. 38 STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, 114 p, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf. 39 FEDERAAL PLANBUREAU, Bevolkingsvooruitzichten 2007-‐2060, Brussel, Federaal Planbureau, 2008, 138 p. 40 STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 4. 41 STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 6-‐7. 42 FEDERAAL PLANBUREAU, Economische vooruitzichten 2009-‐2014, Federale Overheidsdienst Economie, KMO, Middenstand en Energie, 2009, 204 p, www.plan.be/admin/uploaded/200905191212010.proj2009_nl.pdf. 43 FEDERAAL PLANBUREAU, Economische vooruitzichten 2009-‐2014, Federale Overheidsdienst Economie, KMO, Middenstand en Energie, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200905191212010.proj2009_nl.pdf, 27 – 29.
20
Figuur 5 -‐ De budgettaire kosten van de vergrijzing in het referentiescenario in % van het bbp44
In het referentiescenario lopen de budgettaire kosten van de vergrijzing op tot 8,2 % van het bbp tussen 2008 en 2060 (zie figuur 6). Op middellange termijn bedraagt de verhoging van de sociale uitgaven reeds 3,2 % van het bbp tussen 2008 en 2014. De economische crisis verklaart 1,9 procentpunt van die opwaartse herziening. Dit wordt niet enkel weerspiegeld in een daling van het bbp maar ook in een sterke stijging van het aantal werklozen. Op langere termijn bedragen de budgettaire kosten van de vergrijzing 4,9 % tussen 2014 en 2060. In 2008 bedroegen de sociale uitgaven 23,2 % van het bbp. Uit de tabel blijkt duidelijk dat de budgettaire kosten van de vergrijzing het grootst zijn in de sectoren van de pensioenen (9,1 % in 2008) en de gezondheidszorg (7,3 % in 2008).
44
STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 6.
21
Hoofdstuk II. Theoretisch kader Vooraleer wordt ingegaan op de huidige pensioenproblematiek en de hervormingen, is het nuttig om de belangrijkste kenmerken van het Belgische pensioensysteem te schetsen. In dit hoofdstuk zullen de belangrijkste kenmerken van de drie pijlers – wettelijk pensioen, aanvullend pensioen en individueel pensioensparen – besproken worden. Om de vergelijking met Nederland te kunnen maken (infra hoofdstuk 5) zal eveneens het Nederlandse pensioensysteem kort behandeld worden. A. Belgisch pensioensysteem In België zijn er verscheidene pensioenvormen die qua organisatie en systematiek sterk van elkaar verschillen. Er zijn pensioenvormen die worden ingericht door de overheid, ontstaan binnen een onderneming of bedrijfstak en nog andere komen tot stand op initiatief van het individu. De pensioenopbouw kan bovendien op twee manieren georganiseerd worden, meer bepaald door middel van kapitalisatie of repartitie45. Een kapitalisatiesysteem of funding systeem bestaat erin dat er voor het eigen pensioen wordt gespaard46. De bijdragen worden aangewend voor de opbouw van een ouderdomsrente die zal worden uitbetaald indien de betrokkene op pensioen gaat. De rente staat in verhouding tot de gestorte bijdragen en is afhankelijk van de return op de financiële markt. Het nadeel van dit systeem is dat de opgebouwde rente kan uitgehold worden door inflatie of muntontwaarding en dat bovendien geen rekening wordt gehouden met de algemene welvaartstoename. In een repartitiesysteem of pay-‐as-‐you-‐go systeem betaalt de actieve bevolking bijdragen waarmee onmiddellijk de pensioenen van de niet-‐actieve bevolking wordt gefinancierd, het is gebaseerd op de solidariteit tussen generaties47. Op voorwaarde dat de verhouding tussen het aantal bijdragebetalende actieven en het aantal gepensioneerden stabiel blijft, stijgen de pensioenen in een repartitiesysteem in gelijke mate met de stijging van de algemene welvaart. De toename van het
45
K. DE LEUS en P. HUYBRECHTS, Naar grijsland, Roeselare, Roularta Books, 2006, 56-‐66; J. DENAEYER, “Historische benadering van structuur en modaliteiten van de financiering van de werknemerspensioenen”, B.T.S.Z. 1986, 92-‐110; T. GOLLIER, “Pourquoi des pensions complémentaires? Quoi?” in S. REYNDERS (ed.), Les pensions complémentaires en pratique, Mechelen, Kluwer, 2007, 10-‐11. 46 R. VAN DER ERF, Pensioenen in de Europese Unie. Structuurveranderingen en implicaties voor financiële markten, Antwerpen, Maklu, 2002, 64-‐68. 47 R. VAN DER ERF, Pensioenen in de Europese Unie. Structuurveranderingen en implicaties voor financiële markten, Antwerpen, Maklu, 2002, 63-‐64.
22
aantal gepensioneerden en de stagnering of zelfs afname van de actieve bevolking, zorgt er echter voor dat het repartitiestelsel zwaar onder druk komt te staan. 1. Structuur De verhouding tussen de pensioenvormen wordt vaak beschreven als een systeem van “pijlers”. De pensioenregeling in België bestaat uit drie, elkaar aanvullende pijlers48. De eerste pijler bestaat uit het wettelijk pensioen, gefinancierd door verplichte sociale zekerheidsbijdragen, uitbetaald door de overheid en functionerend volgens het repartitieprincipe. De tweede pijler is het aanvullende of extralegale pensioen, opgebouwd binnen de onderneming of bedrijfstak en gebaseerd op het principe van de kapitalisatie. De derde pijler is deze van de aanvullende individuele pensioenvorming en staat los van elk arbeids-‐ of beroepsverband. Soms wordt ook nog melding gemaakt van een vierde pijler, bestaande uit inspanningen die de betrokkene zelf onderneemt om een vermogen op te bouwen voor de oude dag met alle mogelijke middelen en zonder echte fiscale stimuli. Figuur 6 – De drie pensioenpijlers in België49
48
B. GODTS en R. VAN BEEK, Pensioen, een uitdaging of een dilemma?, Edi.pro, Meerbeek-‐Kortenberg, 2007, 20-‐61 ; W. GOETHALS, “De individuele levensverzekering als pensioenvorming in de derde pijler” in W. GOETHALS en A. VAN PAESSCHEN (eds.), De extra-‐wettelijke individuele pensioenregelingen, Antwerpen, Kluwer, 1989, 5-‐11; T. GOLLIER, “Pourquoi des pensions complémentaires? Quoi?” in S. REYNDERS (ed.), Les pensions complémentaires en pratique, Mechelen, Kluwer, 2007, 12-‐16. 49 B. VANDERMEIREN, “Waarom de tweede pensioenpijler noodzakelijk is?”, Assurinfo, 2009, www.assuralia.be/fileadmin/content/documents/publicaties/090319_nl_tweede_pensioenpijler.pdf , 3.
23
De pensioenpijlers vertonen belangrijke verschillen op organisatorisch, financieel en juridisch vlak. De pijlerstructuur illustreert bovendien de moeilijkheid om een keuze te maken tussen een kapitalisatiesysteem en een repartitie-‐ of omslagsysteem. Het wettelijk pensioen is volledig gebaseerd op de solidariteit tussen generaties en hanteert bijgevolg het repartitiesysteem. De aanvullende of extralegale pensioenen daarentegen zijn gebaseerd op een systeem van (individuele of collectieve) kapitalisatie. De derde pijler, het individuele pensioensparen, is gebaseerd op de individuele kapitalisatie. 24
2. Eerste pijler: wettelijk pensioen De eerste pijler omvat het wettelijke pensioenstelsel, een door de overheid georganiseerd stelsel waaraan deelname verplicht is. De pensioenregeling in België is zeer versnipperd, enerzijds bestaan er verschillende regelingen naargelang de beroepscategorie waartoe de betrokkene behoort en anderzijds kan een onderscheid worden gemaakt tussen het rustpensioen en het overlevingspensioen. In België bestaan er drie verschillende regelingen die zich richten tot de belangrijkste professionele statuten zijnde de werknemers in loondienst in de privésector, de zelfstandigen en de ambtenaren. In deze uiteenzetting zal enkel de pensioenregeling van de werknemers behandeld worden. Het Koninklijk Besluit nr. 50 van 24 oktober 196750 (Pensioenwet werknemers) vormt het wetgevend kader van de pensioenregeling voor werknemers. De Pensioenwet werknemers omvat enerzijds het ouderdoms-‐ of rustpensioen en anderzijds het overlevingspensioen. Het rustpensioen is een vervangingsinkomen dat aan de gepensioneerde werknemer zelf wordt toegekend na afloop van zijn beroepsloopbaan. Het overlevingspensioen daarentegen wordt aan de overlevende echtgeno(o)t(e) toegekend van de werknemer na diens overlijden. In deze uiteenzetting zal enkel de regeling van het rustpensioen aan bod komen. De pensioenregeling voor werknemers is een complexe regeling die vele uitzonderingen en bijzondere gevallen kent. Het zou te ver leiden om de volledige regeling hier te bespreken, daarom zullen enkel de grote lijnen aan bod komen. 2.1. Toepassingsgebied Vooraleer in te gaan op de berekening en financiering van het pensioen, is het belangrijk om weten wie onder het personeel toepassingsgebied van de Pensioenwet werknemers valt. In beginsel zijn personen tewerkgesteld ter uitvoering van een arbeidsovereenkomst, onderworpen aan de pensioenregeling voor werknemers. Enkel een tewerkstelling als werknemer zal bijgevolg leiden tot het opbouwen van pensioenrechten in dit stelsel. Zelfstandigen en statutair overheidspersoneel vallen niet onder de Pensioenwet voor werknemers maar vallen onder een eigen 50
Koninklijk besluit nr. 50 van 24 oktober 1967 betreffende het rust-‐ en overlevingspensioen voor werknemers, BS 27 oktober 1967, 11227. Uitgevoerd door het koninklijk besluit van 21 december 1967 tot vaststelling van het algemeen reglement betreffende het rust-‐ en overlevingspensioen voor werknemers, BS 16 januari 1968, 441 (hierna verkort Pensioenbesluit werknemers).
25
pensioenregeling51. Op het algemene beginsel bestaan echter enkele uitzonderingen. Enerzijds worden bepaalde werknemers uitgesloten uit het toepassingsgebied en anderzijds wordt de wet uitgebreid tot een aantal categorieën van niet-‐werknemers. De pensioenwet wordt onder andere uitgebreid tot beroepsvoetballers52, personeel van instellingen van openbaar nut53, vliegend personeel van de burgerlijke luchtvaart54 enzovoort. De belangrijkste uitsluiting betreft de werknemers met recht op een pensioen in de publieke sector55. De werknemers moeten in principe in België tewerkgesteld geweest zijn, maar ook hierop bestaan verscheidene uitzonderingen56. Het pensioenstelsel kent duidelijk invloeden van het commutatieve stelsel van Von Bismarck. Enkel degene die arbeid verrichten als werknemers (zelfstandige of ambtenaar) zullen later recht hebben op een pensioen. Iemand die nooit gewerkt heeft, kan in principe geen aanspraak maken op een pensioen57. Eventueel kan dan een beroep worden gedaan op de inkomensgarantie voor ouderen, die echter geen deel uitmaakt van de sociale zekerheid maar wel van de sociale bijstand58. 2.2. Toekenningsvoorwaarden De werknemer moet een aantal voorwaarden vervullen opdat hij recht zou hebben op een pensioen. De belangrijkste voorwaarde betreft het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd, zijnde 65 jaar59. Indien we vergelijken met de buurlanden, dan merken we dat de wettelijke pensioenleeftijd in België niet abnormaal hoog of laag is. In Nederland en Duitsland ligt de wettelijke pensioenleeftijd momenteel op 65 jaar, de regeringen hebben echter beslist om de pensioenleeftijd naar de toekomst toe te verhogen tot 67 jaar60. In Frankrijk ligt de wettelijke pensioenleeftijd nu nog op 60 jaar, maar 51
Wet van 21 juli 1844 op de burgerlijke en kerkelijke pensioenen, niet bekendgemaakt; KB nr. 72 van 10 november 1967 betreffende het rust-‐ en overlevingspensioen der zelfstandigen, BS 14 november 1967, 11840. 52 Art. 1 tweede lid Pensioenwet werknemers en Wet van 3 maart 1977 betreffende de toepassing van de socialezekerheidswetgeving op beroepsvoetballers, BS 17 maart 1977, 3277. 53 Wet van 28 april 1958 betreffende het pensioen van het personeel van zekere organismen van openbaar nut alsmede hun rechthebbenden, BS 30 mei 1958, 4416. 54 Art. 5 § 2 Pensioenbesluit werknemers en Koninklijk Besluit van 3 november 1969 houdende vaststelling voor het vliegend personeel van de burgerlijke luchtvaart, van de bijzondere regelen betreffende het ingaan van het pensioenrecht en van de bijzondere toepassingsmodaliteiten van het Koninklijk Besluit nr. 50 van 24 oktober 1967 betreffende het rust-‐ en overlevingspensioen voor werknemers, BS 10 december 1967, 11903. 55 Art. 1, eerste lid 1° en art. 2 Pensioenwet werknemers. 56 Art. 3, eerste lid 1° Pensioenwet werknemers juncto art. 4 Pensioenbesluit werknemers. 57 Gelet op de vele gelijkstellingen in de Pensioenwet werknemers moet dit echter genuanceerd worden (art. 8). 58 Wet van 22 maart 2001 tot instelling van een inkomensgarantie voor ouderen, BS 29 maart 2001, 10244. 59 Art. 2 § 1 Koninklijk Besluit van 23 december 1996 tot uitvoering van de artikelen 15, 16 en 17 van de wet van 26 juli 1996 tot modernisering van de sociale zekerheid en tot vrijwaring van de leefbaarheid van de wettelijke pensioenstelsels, BS 17 januari 1997, 904. 60 In Duitsland zal de pensioenleeftijd tussen 2012 en 2035 geleidelijk worden opgetrokken, totdat ze in 2035 uiteindelijk 67 jaar bedraagt. In Nederland zal er ook een geleidelijke verhoging plaatsvinden, namelijk in 2020 gaat de pensioenleeftijd van 65 naar 66 jaar en in 2025 naar 67 jaar (De Standaard vrijdag 16 oktober 2009, Nederlands akkoord over hogere pensioenleeftijd).
26
er is ook sprake van een eventuele verhoging van de pensioenleeftijd teneinde de pensioenen betaalbaar te houden. Een werknemer heeft in België de mogelijkheid om op vervroegd pensioen te gaan en de wettelijke pensioenleeftijd dus niet af te wachten. Zowel vrouwen als mannen kunnen op vervroegd pensioen indien ze de leeftijd van 60 jaar hebben bereikt en kunnen bewijzen dat ze gedurende 35 jaren pensioenrechten hebben opgebouwd in een Belgische pensioenregeling61. In beginsel kan een werknemer slechts aanspraak maken op een rustpensioen indien hij zijn beroepsactiviteiten heeft stopgezet. Het gaat hier niet om een toekenningsvoorwaarde maar wel om een betalingsvoorwaarde. Indien de gepensioneerde de regels overtreedt, dan zal zijn rustpensioen worden geschorst of verminderd. Bij wijze van uitzondering kan een gepensioneerde binnen bepaalde grenzen toch nog een beroepsactiviteit uitoefenen en beroepsinkomsten verwerven op voorwaarde dat hij de beroepsactiviteit voorafgaandelijk aangeeft bij de Rijksdienst voor Pensioenen. Voor gepensioneerden die de leeftijd van 65 jaar hebben bereikt en wiens pensioen reeds wordt uitbetaald, is de aangifteplicht weggevallen sinds 1 januari 2006. De inkomensgrenzen voor de toegelaten beroepsactiviteit verschillen naargelang de leeftijd en gezinstoestand van de gepensioneerde en het statuut waarbinnen de beroepsactiviteit wordt uitgeoefend (werknemer of zelfstandige)62. Deze inkomensgrenzen staan al een aantal jaren ter discussie, sommigen willen deze inkomensgrenzen afschaffen en de gepensioneerden onbeperkt laten bijverdienen63. 2.3. Berekening pensioenbedrag Het pensioenbedrag wordt berekend op basis van de beroepsloopbaan, de ontvangen brutolonen en de gezinstoestand van de werknemer. Om de loopbaan van een werknemer te begroten, komen werkelijke periodes van tewerkstelling en bepaalde gelijkgestelde periodes in aanmerking. Met werkelijke periodes van tewerkstelling worden de kalenderjaren bedoeld gedurende dewelke arbeid werd verricht die onder het toepassingsgebied valt van de Pensioenwet werknemers. Het betreft een tewerkstelling als arbeider, bediende, 61
Hierbij speelt het geen enkele rol of de betrokkene rechten heeft opgebouwd in de pensioenregeling voor werknemers, zelfstandigen of ambtenaren. 62 A. GIELEN, S. MAES, I. VERHELST en A. WITTERS, Actief eindigen, Mechelen, Kluwer, 2009, 442-‐443; Y. STEVENS, “Pensioenen” in J. PUT (ed.), Praktijkboek sociale zekerheid, Mechelen, Kluwer, 2008, 689-‐691. 63 Zie onder andere De Standaard van 13 maart 2010: “Leterme voor onbeperkt bijverdienen na 65 jaar”.
27
zeevarende, mijnwerker of gelijkgestelde zoals bepaald in artikel 1, tweede lid van de Pensioenwet werknemers. Bepaalde periodes van inactiviteit worden gelijkgesteld met periodes van tewerkstelling voor de berekening van het rustpensioen64. Hierbij kan gedacht worden aan periodes van onvrijwillige werkloosheid, arbeidsongeschiktheid wegens ziekte of invaliditeit, beroepsopleiding met het oog op de uitoefening van een arbeid als werknemer, staking, loopbaanonderbreking, tijdskrediet enzovoort. Daarnaast zijn er ook nog periodes die kunnen worden gelijkgesteld met periodes van tewerkstelling na betaling van de werkgevers-‐ en werknemersbijdragen, bijvoorbeeld studieperiodes65. In België worden veel periodes van inactiviteit gelijkgesteld voor de berekening van het pensioen. Het herbekijken en de eventuele afschaffing van bepaalde gelijkstellingen kan bijdragen tot een betere betaalbaarheid van de pensioenen (infra hoofdstuk 4). De tweede component die wordt aangewend voor de berekening van het rustpensioen, bestaat uit de brutolonen die de werknemer gedurende zijn loopbaan heeft verdiend. Voor de dagen van inactiviteit die worden gelijkgesteld met periodes van tewerkstelling, hanteert de wetgever fictieve lonen66. Het rustpensioen wordt per kalenderjaar berekend aan de hand van een breuk die wordt toegepast op de werkelijke, fictieve en forfaitaire brutolonen. Per jaar tewerkstelling ontvangt de werknemer een bepaald percentage van 1/45ste van het verdiende geherwaardeerde brutoloon67. Het percentage verschilt naargelang de gezinssituatie van de gepensioneerde, het bedraagt 75 % voor een gezinspensioen en 60 % voor een pensioen als alleenstaande. 2.4. Financiering Het wettelijk pensioen wordt gefinancierd door middel van bijdragen van de werkgever (8,68 %) en werknemer (7,50 %) op het brutoloon68. Sinds 1 januari 1995 bestaat er een globale bijdrage, dit wil zeggen dat de bijdragen voor alle sectoren van de sociale zekerheid geïnd worden door de RSZ en die verdeelt de bijdragen dan over de verschillende sectoren69. In de praktijk gaat de werkgever zowel de 64
Art. 8 Pensioenwet werknemers en art. 34 Pensioenbesluit werknemers. Art. 3, eerste lid 4° Pensioenwet werknemers juncto art. 7 Pensioenbesluit werknemers. 66 Art. 8 Pensioenwet werknemers en art. 24 Pensioenbesluit werknemers. 67 Art. 5 § 1 tweede lid Koninklijk Besluit van 23 december 1996 tot uitvoering van de artikelen 15, 16 en 17 van de wet van 26 juli 1996 tot modernisering van de sociale zekerheid en tot vrijwaring van de leefbaarheid van de wettelijke pensioenstelsels, BS 17 januari 1997, 904. 68 Art. 38 § 2 en 3 Wet van 29 juni 1981 houdende de algemene beginselen van de sociale zekerheid voor werknemers, BS 2 juli 1981, 8575 (hierna verkort Algemene Beginselenwet Sociale Zekerheid). 69 De globale bijdrage bedraagt 13,07 % voor de werknemers en ongeveer 35 % voor de werkgevers (indien de werknemer een bediende is) (art. 23, vierde lid Algemene Beginselenwet Sociale Zekerheid). 65
28
werkgevers-‐ als de ingehouden werknemersbijdragen doorstorten naar de Rijksdienst voor Sociale Zekerheid. Daarnaast zijn er ook nog enkele bijzondere inkomstenbronnen ten bate van de pensioensector, onder meer een inhouding op de invaliditeitsuitkeringen (3,5 %)70, bijzondere werkgeversbijdrage op het conventioneel brugpensioen, inhouding op het brugpensioen (3,5 %)71 enzovoort. 70
Art. 1 Koninklijk Besluit nr. 33 van 30 maart 1982 betreffende een inhouding op de invaliditeitsuitkeringen en brugpensioenen, BS 1 april 1982, 3754. 71 Art. 1, 3° Koninklijk Besluit nr. 33 van 30 maart 1982 betreffende een inhouding op de invaliditeitsuitkeringen en brugpensioenen, BS 1 april 1982, 3754.
29
3. Tweede pijler: Aanvullend pensioen De tweede pijler van de Belgische pensioenregeling bestaat uit het aanvullend pensioen of het pensioen op niveau van de onderneming of sector. De toegang tot de tweede pijler is afhankelijk van de vraag of de werkgever van de werknemer een pensioenregeling voorziet op ondernemingsniveau of op sectoraal niveau. Indien de werkgever geen dergelijke pensioenregeling voorziet, kan de werknemer er geen aanspraak op maken. De tweede pijler is dus in tegenstelling tot de eerste pijler niet toegankelijk voor iedere werknemer. 3.1. Ontstaan Het juridische en fiscale kader van de aanvullende pensioenen is geleidelijk tot stand gekomen72. Aanvankelijk liet de wetgever veel vrijheid op het vlak van hoe het pensioenstelsel en de aanverwante rechten eruit zouden zien en de wijze van financiering van het stelsel. Er ontstonden verschillende individuele en collectieve stelsels, zowel op het niveau van de onderneming als op sectoraal niveau, bijvoorbeeld fondsen voor bestaanszekerheid73. De wet van 6 april 1995 betreffende de aanvullende pensioenen (Wet Colla)74 creëerde een eerste juridisch kader voor de verschillende sociale aspecten van collectieve ondernemingsplannen. Na herhaaldelijke aanpassingen werd de Wet Colla vervangen door de Wet betreffende de aanvullende pensioenen van 28 april 2003 (hierna verkort WAP)75. De WAP regelt, in tegenstelling tot de Wet Colla, zowel de collectieve aanvullende pensioenen (op het niveau van de onderneming en sector) als de individuele pensioenbeloftes. De wet wil de tweede pensioenpijler voor zoveel mogelijk mensen toegankelijk maken en dus zorgen voor een verdere democratisering van de aanvullende pensioenen. 72
B. VAN BUGGENHOUT, “Historiek en belang van de wet op de aanvullende pensioenen” in B. VAN BUGGENHOUT en H. COUSY, Wet op de aanvullende pensioenen, Brugge, Die Keure, 1995, 1-‐14. 73 Wet van 7 januari 1958 betreffende de Fondsen voor Bestaanszekerheid, BS 7 februari 1958, 748. 74 Wet van 6 april 1995 betreffende de aanvullende pensioenen (BS 29 april 1995) (hierna verkort Wet Colla, genoemd naar de toenmalige minister van pensioenen Marcel Colla die het wetsontwerp indiende); V. PERTRY, P. ROELS en P. VAN EESBEECK, Praktijkgids Wet Colla. De meest gestelde vragen over de wet aanvullende pensioenen, Diegem, Kluwer, 2000, 339. 75 Wet van 28 april 2003 betreffende de aanvullende pensioenen en het belastingstelsel van die pensioenen en van sommige aanvullende voordelen inzake sociale zekerheid, BS 15 mei 2003, 26407 (hierna verkort WAP). Ook wel de Wet Vandenbroucke genoemd naar de toenmalige Minister van Pensioenen Frank Vandenbroucke.
30
3.2. Toepassingsgebied De wet is van toepassing op de aanvullende pensioenen van de door een arbeidsovereenkomst verbonden werknemers. Zelfstandigen (bijvoorbeeld zelfstandige bedrijfsleiders) en statutaire ambtenaren vallen er dus in beginsel niet onder. In de wet zelf wordt omschreven wat onder het begrip “aanvullende pensioenen” moet begrepen worden, namelijk de sectorale pensioenplannen, ondernemingspensioenplannen en individuele pensioentoezeggingen76. De WAP richt zich tot alle partijen die betrokken zijn bij de totstandkoming en uitvoering van een pensioentoezegging: de werkgevers, inrichters, werknemers, aangeslotenen en hun rechthebbenden, de pensioeninstellingen …77. De tweede pijler is in tegenstelling tot de eerste pijler niet voor iedere werknemer toegankelijk. Slechts indien diens werkgever of de sector waartoe hij behoort een aanvullende pensioenregeling voorzien, kan hij een aanvullend pensioen opbouwen. Indien de overheid ervoor zou opteren om het wettelijk pensioen (eerste pijler) niet te versterken en dus de tweede en derde pijler te promoten, dan zouden de werknemers die geen toegang hebben tot het aanvullend pensioen uit de boot vallen indien er geen hervormingen worden doorgevoerd. 3.3. Types van pensioentoezeggingen De term “aanvullende pensioenen” is generiek en dekt verscheidene vormen van pensioentoezeggingen. Indien een pensioentoezegging gericht is tot meerdere werknemers, dan is er sprake van een collectieve pensioentoezegging of pensioenstelsel. De rechten en verplichtingen die de werknemers hebben, worden weergegeven in een pensioenreglement78. Er kan vervolgens een onderscheid gemaakt worden tussen een pensioenstelsel op het niveau van de onderneming en de sector. In een ondernemingspensioenstelsel gaat het initiatief tot oprichting uit van een individuele onderneming of werkgever79. Een sectorpensioen daarentegen komt tot stand op basis van een collectieve arbeidsovereenkomst gesloten tussen de sociale partners, zijnde de representatieve organisaties van werkgevers en werknemers die zetelen binnen een paritair comité of subcomité. Alle werkgevers die onder het toepassingsgebied van dergelijke collectieve arbeidsovereenkomst vallen, zijn verplicht om 76
Art. 3 § 1, 1°-‐ 4° WAP. Art. 4 WAP. 78 Art. 3 § 1, 9° WAP. 79 Art. 5 § 1 WAP. 77
31
de regels van het sectorpensioen na te leven. Het bestaan van een sectorpensioen sluit echter de mogelijkheid voor de werkgever om een ondernemingspensioen in te voeren niet uit80. Ter volledigheid kan ook nog worden opgemerkt dat er gewone en sociale pensioentoezeggingen bestaan81. Een gewone pensioentoezegging bestaat enkel uit een pensioenluik en stemt overeen met de ‘klassieke’ aanvullende pensioenen82. De sociale pensioentoezegging daarentegen gaat bijkomende voordelen voorzien en moet voldoen aan bijkomende voorwaarden van sociale aard83. Sociale pensioentoezeggingen voorzien naast een pensioenluik ook een solidariteitsluik en kunnen enkel een collectief karakter hebben84. In deze uiteenzetting zal niet worden ingegaan op de sociale pensioenstelsels. Figuur 7 – Vormen van pensioentoezeggingen85 ONDERNEMINGSPENSIOENSTELSEL COLLECTIEVE PENSIOENTOEZEGGING
(PENSIOENSTELSEL)
SECTORPENSIOEN
AANVULLEND PENSIOEN INDIVIDUELE PENSIOENTOEZEGGING
Als de pensioentoezegging tot één welbepaalde werknemer gericht is, dan gaat het om een individuele pensioentoezegging86. In dit geval zullen de rechten en verplichtingen van de werknemer het voorwerp uitmaken van een pensioenovereenkomst tussen een individuele werknemer en de
80
Enerzijds kan de sectorale collectieve arbeidsovereenkomst de mogelijkheid voorzien van opting-‐out, dit wil zeggen dat de werkgever onder bepaalde voorwaarden zelf een pensioenstelsel mag invoeren in plaats van het sectorale stelsel (art. 9 WAP). Anderzijds kan de werkgever een aanvullend pensioen toekennen bovenop de voordelen van het sectorpensioen, dit wordt opting-‐up genoemd. 81 V. DE BRABANTER, G. GIESELINK, V. PERTRY, P. ROELS en Y. STEVENS, Aanvullende pensioenen voor werknemers, Mechelen, Kluwer, 2004, 67-‐68; N. WELLEMANS, Alternatieve verloning, Louvain-‐La-‐Neuve, Anthemis, 2008, 43-‐44. 82 N. WELLEMANS, Alternatieve verloning, Louvain-‐La-‐Neuve, Anthemis, 2008, 44. 83 N. WELLEMANS, Alternatieve verloning, Louvain-‐La-‐Neuve, Anthemis, 2008, 44. 84 V. DE BRABANTER, G. GIESELINK, V. PERTRY, P. ROELS en Y. STEVENS, Aanvullende pensioenen voor werknemers, Mechelen, Kluwer, 2004, 67. 85 V. DE BRABANTER, G. GIESELINK, V. PERTRY, P. ROELS en Y. STEVENS, Aanvullende pensioenen voor werknemers, Mechelen, Kluwer, 2004, 99-‐ 101 en 181-‐272; P. DOYEN en C. DEVOET, “Aspects juridiques” in S. REYNDERS (ed.), Les pensions complémentaires en pratique, Waterloo, Kluwer, 2007, 81-‐83; P. DOYEN, L’institution de retraite professionnelle, Louvain-‐la-‐Neuve, Anthemis, 2007, 105-‐119. 86 Art. 3 § 1, 4° WAP.
32
werkgever87. Het voordeel van een individuele pensioentoezegging is dat de werkgever het kan toekennen aan een welbepaalde werknemer omwille van redenen verbonden aan die persoon en dus niet aan de volledige categorie van werknemers waartoe de betrokkene behoort. 3.4. Financiering De tweede pensioenpijler is net zoals de eerste gebaseerd op het principe van het betalen van bijdragen. Wie bijdragen betaalt gedurende zijn loopbaan, zal in geval van pensionering recht hebben op een aanvullend of extralegaal pensioen. Het verschil met de eerste pijler bestaat echter in de manier waarop het aanvullend pensioen wordt opgebouwd. De eerste pijler is volledig gebaseerd op het repartitie-‐ of omslagprincipe, de actieve bevolking betaalt bijdragen om de pensioenen van de huidige gepensioneerden te betalen. Wanneer die werknemers op hun beurt op pensioen zullen gaan, zal hun pensioen worden betaald door de actieve bevolking die dan aan het werk zal zijn. De pensioenregeling van de eerste pijler is dus gebaseerd op een solidariteit tussen verschillende generaties. Het aanvullend pensioen daarentegen wordt opgebouwd volgens het principe van de kapitalisatie. De bijdragen of toelagen die door de werknemer of werkgever worden betaald, zullen een bepaald bedrag opbouwen ten gunste van de werknemer. Een aanvullend pensioenplan moet steeds buiten de onderneming of de sector die het plan heeft ingericht, beheerd worden (exteriorisatie88). De uitvoering van de pensioentoezeggingen moet worden overgelaten aan een pensioeninstelling89. De wetgever heeft deze vereiste ingevoerd om te verzekeren dat het vermogen van de onderneming duidelijk gescheiden blijft van het vermogen van de werknemers voor wie een pensioen wordt opgebouwd. Alleen zo kan gegarandeerd worden dat de werkgever zijn verbintenissen ten opzichte van de werknemers ook zal nakomen en het opgebouwde pensioen niet verloren gaat wanneer de onderneming in financiële moeilijkheden zou terechtkomen90. De inrichter kan kiezen tussen twee methodes om het ondernemingsvermogen gescheiden te houden van het vermogen bestemd voor de werknemers91. Enerzijds kan hij zich richten tot een 87
V. DE BRABANTER, G. GIESELINK, V. PERTRY, P. ROELS en Y. STEVENS, Aanvullende pensioenen voor werknemers, Mechelen, Kluwer, 2004, 258-‐ 267. 88 STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 88. 89 Art. 5 § 3 WAP. 90 Bijvoorbeeld tengevolge van een faillissement van de onderneming of economische achteruitgang van de bedrijfstak. 91 V. DE BRABANTER, G. GIESELINK, V. PERTRY, P. ROELS en Y. STEVENS, Aanvullende pensioenen voor werknemers, Mechelen, Kluwer, 2004, 341-‐ 348; STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 92.
33
verzekeraar (individuele of groepsverzekering), anderzijds kan hij een pensioenfonds oprichten of zich aansluiten bij een bestaand pensioenfonds (instelling voor bedrijfspensioenvoorziening). Niettegenstaande de externalisering van de pensioenbedragen, blijft de verantwoordelijkheid voor de pensioentoezegging rusten op de inrichter92. Indien de pensioeninstelling over onvoldoende reserves zou beschikken om de beloofde prestatie of verworven reserves bij pensionering of uittrede te betalen aan de werknemer, dient de inrichter de tekorten zelf bij te passen93. De financiering van aanvullende pensioenen binnen een verzekering of pensioenfonds, kan op drie manieren gebeuren94. Ten eerste kan het plan steunen op toelagen van de werkgever, de volledige premie wordt dan gefinancierd door de werkgever. Ten tweede is het mogelijk dat de premie volledig ten laste valt van de werknemer. De werkgever houdt persoonlijke bijdragen in op het belastbaar loon van de werknemer ter financiering van de verzekering of pensioensfonds. Tot slot is een combinatie van toelagen en bijdragen mogelijk, de financieringslast wordt verdeeld tussen de werkgever en werknemer. De pensioenplannen kunnen worden onderverdeeld in twee groepen naargelang de wijze van financiering95. Enerzijds zijn er de pensioenplannen die een vaste prestatie voorzien (defined benefit)96. In een dergelijk systeem bepaalt de werkgever of het paritair comité van de sector op voorhand het niveau van de voordelen die men met de stortingen wil bereiken. Het voordeel wordt op voorhand berekend aan de hand van een formule gebaseerd op de leeftijd, een percentage van het arbeidsinkomen en aantal dienstjaren van de betrokken werknemer. De werkgever heeft de verantwoordelijkheid om jaarlijks genoeg bijdragen te innen of toelagen te storten om het vooropgestelde voordeel te verkrijgen. In een defined benefit pensioenplan kan het bijdragepercentage verschillen van jaar tot jaar, aangezien rekening wordt gehouden met gewijzigde omstandigheden (bijvoorbeeld wijzigingen in de rente). Het voordeel van een defined benefit is dat de werknemer een relatief goed inzicht heeft in het verzekerde voordeel97. De werkgever daarentegen heeft het grote nadeel dat het beleggingsrisico bij hem berust.
92
STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 92. 93 STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 92. 94 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 103-‐104. 95 K. DE LEUS en P. HUYBRECHTS, Naar grijsland, Roeselare, Roularta Books, 2006, 59-‐61; E. DOUTREPONT, Loonvorming en collectief overleg in België, Brugge, Die Keure, 2009, 35; STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 91-‐92; R. VAN DER ERF, Pensioenen in de Europese Unie. Structuurveranderingen en implicaties voor financiële markten, Antwerpen, Maklu, 2002, 64-‐68; N. WELLEMANS, Alternatieve verloning, Louvain-‐La-‐Neuve, Anthemis, 2008, 52. 96 Y. STEVENS, “Pensioenen” in J. PUT (ed.), Praktijkboek sociale zekerheid, Mechelen, Kluwer, 2008, 700-‐701. 97 Y. STEVENS, “Pensioenen” in J. PUT (ed.), Praktijkboek sociale zekerheid, Mechelen, Kluwer, 2008, 700.
34
Een tweede soort pensioenplan voorziet in vaste bijdragen (defined contribution)98. De werkgever of het paritair comité van de sector gaat in dit geval het niveau van de bijdragen bepalen dat aan het pensioenplan zal besteed worden. Het voordeel of de prestatie die men uiteindelijk verkrijgt, zal afhangen van de kapitalisatie van de premies (bijdragen en toeslagen). De werkgever is derhalve niet verantwoordelijk voor de hoogte van het uiteindelijke aanvullend pensioenbedrag, hij verbindt er zich enkel toe om een bepaald bedrag aan premies te storten in het pensioenplan99. 98 99
Y. STEVENS, “Pensioenen” in J. PUT (ed.), Praktijkboek sociale zekerheid, Mechelen, Kluwer, 2008, 701. Y. STEVENS, “Pensioenen” in J. PUT (ed.), Praktijkboek sociale zekerheid, Mechelen, Kluwer, 2008, 701.
35
4. Derde pijler: Individueel pensioensparen De derde pijler betreft de aanvullende pensioenen die individueel worden aangegaan, buiten het beroepsleven, en die aanleiding kunnen geven tot belastingverlagingen100. Het pensioensparen is volledig gebaseerd op het kapitalisatieprincipe, er is geen sprake van solidariteit tussen of binnen generaties. Deze pijler staat open voor iedereen die belastingplichtig is en kan gecumuleerd worden met andere pensioenvoorzieningen uit de eerste of tweede pijler. De individuele pensioenspaarder kan enerzijds een beroep doen op een individuele levensverzekering en anderzijds op een pensioenspaarfonds of –verzekering. De wetgever stimuleert het individuele pensioensparen door de toekenning van allerlei belastingsvoordelen. 4.1. Ontstaan Het stelsel van het individuele pensioensparen is ontstaan in de tweede helft van de jaren tachtig101. De wet van 4 augustus 1986 houdende fiscale bepalingen voorzag in artikel 52 de mogelijkheid om door middelen van een koninklijk besluit “alle nuttige maatregelen te nemen met het oog op het invoeren van een stelsel van pensioensparen dat strekt tot het vormen van aanvullende pensioenen en het bevorderen van risicodragend kapitaal”102. Het koninklijk besluit van 22 december 1986 heeft deze doelstelling verwezenlijkt door een permanent stelsel van sparen, derdeleeftijds-‐ of pensioensparen, op lange termijn in te voeren dat langs fiscale weg werd aangemoedigd103. Het besluit wijzigde niets aan het wettelijk pensioenstelsel (eerste pijler) noch aan het systeem van groepsverzekeringen en pensioenfondsen (tweede pijler). De bedoeling is om mensen aan te moedigen, via allerlei fiscale stimuli, om individueel een aanvullend pensioen op te bouwen. Het individuele pensioensparen werd uiteindelijk door het koninklijk besluit van 22 december 1986 ingevoerd104. 100
A. VAN PAESSCHEN, “ Het derdeleeftijdssparen of pensioensparen als pensioenvorming in de derde pijler” in W. Goethals en A. Van Paesschen (eds.), De extra-‐wettelijke individuele pensioenregelingen, Antwerpen, Kluwer, 1989, 125-‐152; B. GODTS en R. VAN BEEK, Pensioen, een uitdaging of een dilemma?, Edi.pro, Meerbeek-‐Kortenberg, 2007, 38-‐43. 101 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 125; NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 180. 102 Wet van 4 augustus 1986 houdende fiscale bepalingen, BS 20 augustus 1986, 11408. 103 Koninklijk Besluit van 22 december 1986 tot invoering van een stelsel van derdeleeftijds-‐ of pensioensparen, BS 1 januari 1987, 41-‐59; A. VAN PAESSCHEN, “ Het derdeleeftijdssparen of pensioensparen als pensioenvorming in de derde pijler” in W. Goethals en A. Van Paesschen (eds.), De extra-‐wettelijke individuele pensioenregelingen, Antwerpen, Kluwer, 1989, 129-‐149. 104 KB van 22 december 1986 tot invoering van een stelsel van derdeleeftijds-‐ of pensioensparen, BS 1 januari 1987, 41.
36
4.2. Kenmerken Het koninklijk besluit van 22 december 1986 voorziet drie mogelijkheden om een pensioen of spaartegoed te vormen105: een collectieve of individuele spaarrekening bij een bank, openbare kredietinstelling of privéspaarkas en de opening van een spaarverzekering bij een in België gevestigde verzekeringsonderneming. Het koninklijk besluit bepaalt dat elke aan de personenbelasting onderworpen persoon één collectieve spaarrekening of individuele spaarrekening of spaarverzekering kan openen op voorwaarde dat men minimum 18 jaar oud is en maximum 65 jaar106. Vervolgens voorziet het stelsel dat de stortingen op een collectieve of individuele spaarrekening en de premies van een spaarverzekering onder bepaalde voorwaarden en binnen bepaalde grenzen, aftrekbaar zijn van het belastbaar netto-‐inkomen107. Individueel pensioensparen is bijgevolg enkel interessant indien men een belastbaar beroepsinkomen heeft108. Het individuele pensioensparen kan twee vormen aannemen: het pensioensparen bij een pensioenspaarfonds of -‐verzekering en de individuele levensverzekering in het kader van het lange-‐ termijnsparen109. Het individuele aanvullend pensioen kan gevormd worden door het storten van premies bij een bank (pensioenspaarfonds) of een verzekeringsmaatschappij (pensioenspaarverzekering). Het verschil tussen beide systemen betreft, naast de aanbieder (bank versus verzekeringsmaatschappij), voornamelijk de risicograad110. Een pensioenspaarfonds biedt geen rendementsgarantie, aangezien hun rendement afhankelijk is van de situatie op de financiële markten. De verzekeringscontracten daarentegen bieden aan de verzekerde (of begunstigde) een gewaarborgd minimumrendement op het ogenblik van de storting van de premies en eventueel een bonus die afhankelijk is van de winsten van de verzekeringsmaatschappij. De verzekerde betaalt echter een prijs voor deze zekerheid, de premies bij een pensioenspaarfonds liggen over het algemeen hoger dan die bij een pensioenspaarverzekering.
105
Verslag aan de Koning bij het KB van 22 december 1986, BS 1 januari 1987, 42; Art. 5 KB van 22 december 1986 juncto art. 72 § 1 Wetboek van de inkomstenbelastingen. 106 Art. 5 Koninklijk Besluit van 22 december 1986 juncto art. 72 § 3 WIB. 107 Art. 5 Koninklijk Besluit van 22 december 1986 juncto art. 72 § 2 WIB. 108 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 127. 109 B. GODTS en R. VAN BEEK, Pensioen, een uitdaging of een dilemma?, Edi.pro, Meerbeek-‐Kortenberg, 2007, 38-‐43; P. STINGLHAMBER, M.-‐D. ZACHARY, G. WUYTS en Ch. VALENDUC, “ De determinanten van het sparen in de derde pensioenpijler”, Economisch Tijdschrift (Nationale Bank van België), 2007, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdIII2007N_H6.pdf, 106-‐108. 110 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 129.
37
De tweede mogelijkheid om een pensioen op te bouwen binnen de derde pijler, is het aangaan van een individuele levensverzekering binnen het kader van het lange-‐termijnsparen. Het gaat om een verzekeringscontract waarin pensioenkapitaal wordt opgebouwd dat vrijkomt op het moment dat de verzekerde op pensioen gaat. Indien de verzekerde overlijdt, dan kunnen de opgebouwde pensioenkapitalen worden uitgekeerd aan de in het verzekeringscontract vermelde begunstigde(n)111. De individuele verzekering valt qua rendement en soort contract te vergelijken met de reeds hoger vermelde pensioenspaarverzekering112. 4.3. Financiering De derde pensioenpijler wordt volledig gefinancierd door premies die de betrokkene zelf stort in een pensioenspaarfonds, pensioenspaarverzekering of individuele levensverzekering. Er is geen sprake van solidariteit, de premies die de betrokkene betaalt zullen naargelang het rendement een bepaald bedrag opleveren dat aan de betrokkene wordt uitbetaald in geval van pensionering (kapitalisatieprincipe). Het voordeel van de derde pijler is dat iedereen – althans in theorie -‐ de mogelijkheid heeft om aan individueel pensioensparen te doen. Het is niet afhankelijk van het verrichten van activiteiten als werknemer (eerste pijler), noch van het al dan niet aanwezig zijn van een aanvullend pensioenplan in de onderneming of sector waar de betrokkene tewerkgesteld is (tweede pijler). De overheid stimuleert het individuele pensioensparen door allerlei belastingsvoordelen toe te kennen. Er moet wel worden opgemerkt dat niet iedereen over voldoende financiële middelen beschikt om aan individueel pensioensparen te doen. 4.4. Belastingsvoordelen Het Wetboek van inkomstenbelastingen voorziet belastingsverminderingen berekend op de bijdragen die een belastingplichtige heeft betaald aan een aanvullende verzekering tegen ouderdom of vroegtijdige dood binnen het kader van een individuele levensverzekering of op de gedane uitgaven als betaling voor het pensioensparen113. 111
De begunstigden kunnen in principe om het even wie zijn, er is geen verwantschap met de verzekerde vereist. Indien men echter wil genieten van de fiscale voordelen, dan is een begunstiging in rechte lijn noodzakelijk. 112 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 142-‐147. 113 Art. 145/1, 2° en 5° WIB.
38
Aan deze belastingsvermindering zijn een aantal voorwaarden gekoppeld, die verschillen naargelang het gaat om een individuele levensverzekering of pensioensparen. De betalingen voor het pensioensparen komen in aanmerking voor belastingsvermindering indien de spaarrekening of -‐verzekering is aangegaan door een belastingplichtige tussen de 18 en 64 jaar oud114. De overeenkomst met het pensioenfonds of verzekeringsmaatschappij moet bovendien aan een aantal vereisten voldoen115. Er moeten onder meer gedurende minstens vijf belastingsperiodes stortingen worden verricht, de overeenkomst moet worden aangegaan voor een minimumduur van tien jaar en de voordelen (het pensioenbedrag) moeten worden toegekend aan de belastingplichtige zelf (bij leven) of aan de echtgeno(o)t(e), wettelijk samenwonende partner of bloedverwant in de eerste of tweede graad (bij overlijden van de belastingplichtige)116. Indien deze voorwaarden vervuld zijn, krijgt men via de belastingsaangifte 30 tot 40 % terug van de jaarlijkse storting van maximum 870 €117. De
bijdragen
voor
een
individuele
levensverzekering
geven
aanleiding
tot
een
belastingsvermindering indien het levensverzekeringscontract is aangegaan door een belastingplichtige vóór de leeftijd van 65 jaar die daarbij alleen zichzelf verzekert118. De regels in verband met de minimumduur en toekenning van de voordelen bij leven en overlijden zijn dezelfde als bij het pensioenspaarfonds of -‐verzekering119. Net zoals bij het pensioensparen verkrijgt men een belastingsvoordeel, men krijgt 30 of 40 % van de gestorte premie terug. De premie mag hier niet hoger zijn dan 2080 € per jaar, dit is een absoluut plafond dat lager kan liggen naargelang de persoonlijke situatie van de betrokkene120. Indien men gebruikmaakt van het belastingsvoordeel, moet men er zich wel van bewust zijn dat op het eindkapitaal bij het pensioen, nog een belasting van 10 % verschuldigd is121. 114
Art. 145/9 eerste lid 1° a) WIB. NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 180. 116 Art. 145/9 eerste lid 1° b) en 2° WIB. 117 Art. 145/8 WIB; P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 136-‐137; NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 179. 118 Art. 145/4, 1° a) en b) WIB. 119 Art. 145/4, 1 ° c) en 2° WIB. 120 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 143-‐145; NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 179 en 181. 121 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 123 en 134-‐136. 115
39
B. Pensioensysteem in Nederland 1. Algemeen Het Nederlands pensioensysteem is – net zoals het Belgische systeem – opgebouwd uit drie pijlers (zie figuur 8)122. De eerste pijler – de openbare pijler – bestaat uit een basispensioen dat door de overheid wordt toegekend aan alle inwoners boven de 65 jaar. De tweede pijler – de particuliere pijler – wordt gevormd door de aanvullende pensioenen die de werkgevers aan hun werknemers kunnen aanbieden. Ten slotte bestaat er een derde pijler die de individuele pensioenverzekeringen omvat die iedereen vrijwillig kan afsluiten bovenop het basis-‐ en/of aanvullend pensioen. Figuur 8 -‐ De drie pensioenpijlers in Nederland123
Het Nederlands pensioenstelsel onderscheidt zich hoofdzakelijk van het Belgische systeem door de sterk ontwikkelde tweede pensioenpijler. Het systeem van aanvullende pensioenen heeft een rijke historie in Nederland en is als het ware de ruggengraat van het pensioenstelsel124. De tweede pijler heeft een dekkingsgraad van 90 % en is goed voor iets meer dan de helft van de totale pensioenuitkeringen125. Het basispensioen vormt in Nederland maar een beperkt deel van de totale voorzieningen voor de oude dag. Het kan zijn dat bepaalde mensen geen aanvullend pensioen kunnen opbouwen bij hun werkgever omdat ze bijvoorbeeld nooit gewerkt hebben of omdat iemand
122
MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 3-‐4. 123 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 4. 124 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 5. 125 P. BISCIARI, D. DURY, B. EUGÈNE en L. VAN MEENSEL, “De hervormingen van de pensioenstelsels in de landen van de EU 15”, Economisch tijdschrift, 2009, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2009/ecotijdIV2009N_H2.pdf, 34.
40
als zelfstandige heeft gewerkt126. In een dergelijk geval kan een beroep worden gedaan op de eigen private voorzieningen uit de derde pijler om het AOW-‐pensioen aan te vullen. De pensioenen in Nederland worden op twee manieren gefinancierd namelijk via repartitie of omslag en via kapitalisatie127. De eerste, publieke pijler is opgebouwd volgens het omslagprincipe (pay-‐as-‐ you-‐go), de werkende bevolking betaalt de pensioenen van de 65-‐plussers. Er worden met name premies geheven op de lonen van de actieve bevolking (werknemers en zelfstandigen)128. In de tweede en derde pijler is er sprake van kapitalisatie, het pensioen wordt gefinancierd door de eigen premies die de mensen in het verleden hebben betaald en het rendement daarop129. Hieronder volgt een korte bespreking van de drie pensioenpijlers in Nederland. De focus zal voornamelijk liggen op de verschillen met de Belgische pensioenregeling. 2. De pensioenpijlers 2.1. Eerste pijler: Het AOW-‐pensioen Het collectieve, verplichte ouderdomspensioen werd in 1957 ingevoerd door de Algemene Ouderdomswet (AOW)130. Het publieke basispensioen is een universele voorziening, dit wil zeggen dat alle inwoners van Nederland van 65 jaar of ouder in principe recht hebben op een forfaitair basispensioen131. De uitbetaling van de basispensioenen gebeurt door de Sociale Verzekeringsbank132. In tegenstelling tot in de meeste andere landen – waaronder België – is het recht op een basispensioen niet afhankelijk van het inkomen, de nationaliteit of het beroepsverleden van de 126
MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 6. 127 EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 138; MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 6. 128 L. DELSEN, “ De hervorming van de verzorgingsstaat in Nederland: 1982-‐2003”, BTSZ 2006, 652. 129 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 6. 130 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 7. 131 EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 138; MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 7. 132 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 8.
41
gepensioneerde133. Het gaat om een volksverzekering die alle burgers van 65 jaar of ouder beschermt tegen het armoederisico. De verzekering wordt gefinancierd door premies die worden geheven op het beroepsinkomen via de loon-‐ en inkomstenbelasting134. Degene die geen inkomen verwerven, en dus geen premies betalen, kunnen op grond van ingezetenschap toch aanspraak maken op een basispensioen135. De eerste pensioenpijler in Nederland kent duidelijke invloeden van het distributieve stelsel van Beveridge, dat een minimumbescherming voorzag om elke burger – ongeacht zijn of haar hoedanigheid – van armoede te vrijwaren. De Belgische overheid daarentegen heeft zich voor de ontwikkeling van de eerste pijler laten inspireren door het commutatieve stelsel van Von Bismarck. Personen die nooit gewerkt hebben, kunnen in België in principe geen aanspraak maken op een wettelijk pensioen136. Men heeft recht op een basispensioen indien men tussen de leeftijd van 15 en 65 jaar in Nederland heeft gewoond of – indien men buiten Nederland woonde – premies heeft betaald137. De volledige pensioenrechten worden opgebouwd in een periode van 50 jaar, dit wil zeggen dat men 2 % AOW-‐ pensioen opbouwt per jaar dat men verzekerd is138. De hoogte van het AOW-‐pensioen is derhalve afhankelijk van het aantal jaren dat men verzekerd is geweest voor de AOW139. De financiering van de AOW-‐pensioenen gebeurt door middel van het omslag-‐ of repartitieprincipe en is gebaseerd op de solidariteit tussen generaties140. De huidige actieve bevolking betaalt bijdragen voor de financiering van de basispensioenen van de gepensioneerden van nu141. De premiebijdragen worden betaald door degene die geacht worden het meest capabel te zijn om het systeem te financieren zijnde de actieve bevolking met een inkomen142. Deze financieringstructuur had tot doel de solidariteit tussen inwoners met een eigen beroepsinkomen en 133
B. DE VROOM, “ The shift from early to late exit: changing institutional conditions and individual preferences: The case of the Netherlands” in T. MALTBY, B. DE VROOM, M.L. MIRABILE en E. OVERBYE (eds.), Ageing and the transition to retirement, Hants, Ashgate Publishing Limited, 2004, 130. 134 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 8. 135 S. KLOSSE en H.J. VAN DIJK, “ Met zekerheid naar de toekomst? Van reagerende naar activerende sociale zekerheid” in S. KLOSSE en J.J. ste SCHIPPERS (eds.), Met zekerheid naar de toekomst. Sociale zekerheid in Nederland op de drempel van de 21 eeuw, Antwerpen, Maklu, 1996, 32. 136 Er kan dan een beroep worden gedaan op de sociale bijstand, namelijk de Inkomensgarantie voor Ouderen. 137 K.M. ANDERSON en M. REIN, “ The evolution of the public-‐private mix in pension provision: variable paths to solidarity in the Netherlands, Sweden and Denmark” in P.A. KEMP, K. VAN DEN BOSCH en L. SMITH (eds.), Social protection in an ageing world, Antwerpen, Intersentia, 2008, 68. 138 SOCIALE VERZEKERINGSBANK, Het AOW-‐pensioen, www.svb.nl/int/nl/aow/wat_is_de_aow/wie_krijgt_aow/index.jsp (consultatie 22 april 2010). 139 SOCIALE VERZEKERINGSBANK, Het AOW-‐pensioen, www.svb.nl/Images/9100NO_0110.pdf, 3. 140 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 8. 141 B. DE VROOM, “ The shift from early to late exit: changing institutional conditions and individual preferences: The case of the Netherlands” in T. MALTBY, B. DE VROOM, M.L. MIRABILE en E. OVERBYE (eds.), Ageing and the transition to retirement, Hants, Ashgate Publishing Limited, 2004, 130. 142 K.M. ANDERSON en M. REIN, “ The evolution of the public-‐private mix in pension provision: variable paths to solidarity in the Netherlands, Sweden and Denmark” in P.A. KEMP, K. VAN DEN BOSCH en L. SMITH (eds.), Social protection in an ageing world, Antwerpen, Intersentia, 2008, 68.
42
inwoners zonder een beroepsinkomen te promoten143. Iedereen die in Nederland loonbelastingen betaalt en nog geen 65 jaar is, draagt bij aan de AOW. De minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid gaat elk jaar de premies vaststellen die moeten worden betaald. In 2010 bedraagt de AOW-‐premie 17,9 % van het inkomen144. De premie voor de AOW maakt deel uit van de premies voor de volksverzekeringen in Nederland145. De AOW-‐premies worden afgestemd op het te verwachten aantal pensioengerechtigden binnen de eerste pijler, de hoogte van de uitkeringen en de te maken kosten. Daarnaast worden de basispensioenen – net zoals in België – voor een deel uit algemene middelen van de overheid gefinancierd146. Het basispensioen is een forfaitair bedrag dat in principe voor alle gepensioneerden hetzelfde is. Het is gerelateerd aan de minimumlonen die op hun beurt de gemiddelde inkomsten volgen147. Het bedrag van het AOW-‐pensioen is echter variabel naargelang het aantal jaren dat men verzekerd is geweest voor de AOW en de gezinssituatie van de betrokkene148. Een gepensioneerde die alleen woont, ontvangt een netto basispensioen dat gelijk is aan 70 % van het netto minimumloon149. Gehuwde of ongehuwd samenwonenden van 65 jaar of ouder verkrijgen 50 % van het netto minimumloon (samen dus 100 %)150. Indien de partner nog geen 65 jaar is, verkrijgt de gepensioneerde een extra bedrag bovenop het AOW-‐pensioen totdat de partner de leeftijd van 65 jaar heeft bereikt151. Deze partnertoeslag zal echter in 2015 worden afgeschaft152.
143
K.M. ANDERSON en M. REIN, “ The evolution of the public-‐private mix in pension provision: variable paths to solidarity in the Netherlands, Sweden and Denmark” in P.A. KEMP, K. VAN DEN BOSCH en L. SMITH (eds.), Social protection in an ageing world, Antwerpen, Intersentia, 2008, 68. 144 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Sociale verzekeringen per 1 januari 2010, http://home.szw.nl/index.cfm?rubriek_id=391818&hoofdmenu_item_id=13826&link_id=181132 (consultatie 22 april 2010). 145 In Nederland bestaan nog vier volksverzekeringen namelijk de Algemene Ouderdomswet, de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten, de Algemene Nabestaandenwet en de Algemene Kinderbijslagwet. 146 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 8. 147 EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 138. 148 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 7. 149 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 7-‐8; SOCIALE VERZEKERINGSBANK, Het AOW-‐pensioen, www.svb.nl/int/nl/aow/hoogte_aow/hoeveel_aow_later/index.jsp (consultatie 22 april 2010). 150 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 7-‐8; SOCIALE VERZEKERINGSBANK, Het AOW-‐pensioen, www.svb.nl/int/nl/aow/hoogte_aow/hoeveel_aow_later/index.jsp (consultatie 22 april 2010). 151 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 7-‐9; SOCIALE VERZEKERINGSBANK, Het AOW-‐pensioen, www.svb.nl/int/nl/aow/hoogte_aow/hoeveel_aow_later/index.jsp (consultatie 22 april 2010). 152 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 9.
43
Figuur 9 -‐ AOW-‐pensioenbedragen (vanaf 1 januari 2010)153 Gehuwd Gehuwd met maximale toeslag (partner < 65 jaar) Ongehuwd
Bruto per maand 698,58 € 1.397,16 € 1.017,97 €
De AOW voorziet een basispensioen dat ongewijzigd blijft indien de gepensioneerde daarnaast andere inkomsten verwerft154. Een gepensioneerde in Nederland mag – in tegenstelling tot in België waar er inkomensgrenzen gelden – bijgevolg onbeperkt bijverdienen naast zijn basispensioen. 2.2. Tweede pijler: het aanvullend pensioen Naast het basispensioen kent men ook in Nederland een aanvullend pensioen dat wordt opgebouwd binnen de onderneming of bedrijfstak155. De tweede pensioenpijler in Nederland is een van de sterkst ontwikkelde aanvullende pensioenstelsels in Europa, ongeveer 90 % van alle werknemers bouwt een aanvullend pensioen op156. De hoge dekkingsgraad kan verklaard worden door het feit dat in vele bedrijfstakken in Nederland de deelname aan een bedrijfstakkenpensioenfonds verplicht gesteld wordt bij collectieve arbeidsovereenkomst157. Dit wil zeggen dat niettegenstaande er geen wettelijke plicht is voor de werkgevers om een aanvullend pensioen te voorzien, de sociale partners door middel van een collectieve arbeidsovereenkomst dergelijke verplichting toch kunnen opleggen158. Indien er geen collectieve arbeidsovereenkomsten gesloten werden, is de werkgever vrij om al dan niet een pensioenregeling overeen te komen met de werknemers.
153
MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Sociale verzekeringen per 1 januari 2010, http://home.szw.nl/index.cfm?rubriek_id=391818&hoofdmenu_item_id=13826&link_id=181132 (consultatie 22 april 2010). 154 SOCIALE VERZEKERINGSBANK , Mag u met uw AOW werken?, www.svb.nl/int/nl/aow/inkomsten/werken_en_aow/ (consultative 22 april 2010). 155 Het wettelijk kader van de aanvullende pensioenen bestaat uit de Pensioenwet , Wet verplichte deelneming in een bedrijfstakkenpensioenfonds en de Wet verplichte beroepspensioenregeling. 156 ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 233; STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 52. 157 ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 233; Invoeren van een pensioenregeling, www.pensioenkijker.nl/home/voor-‐de-‐werkgever/invoeren-‐pensioenregeling (consultatie 13 april 2010). 158 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 10.
44
De aanvullende pensioenen uit de tweede pijler worden opgebouwd volgens het kapitalisatieprincipe. De werkgever betaalt meestal het overgrote deel van de premies voor de opbouw van het aanvullend pensioen, hij houdt ze in en stort ze door aan een pensioenuitvoerder159. De latere pensioenuitkering wordt beschouwd als een soort van uitgesteld loon voor de werknemer160. De opbouw van het aanvullend pensioen moet – net zoals in België – strikt wettelijk gescheiden worden van de onderneming161. De werkgever heeft de keuze tussen een pensioenfonds of een verzekeraar, de meerderheid opteert voor een pensioenfonds162. De werkgever bepaalt in onderling overleg met de werknemer het karakter van de pensioenovereenkomst163. In de meeste gevallen wordt gekozen voor een kapitaalovereenkomst waarbij de hoogte van het kapitaal bij ingang van het pensioen gegarandeerd is (defined benefit)164. Het kapitaal moet dan ten laatste bij pensionering worden omgezet in een periodieke uitkering. Er is hier sprake van een risicoverdeling, enerzijds draagt de pensioenuitvoerder (het pensioenfonds of de verzekeraar) het beleggingsrisico tijdens de opbouwfase en anderzijds ligt het renterisico bij de werknemer165. De aanvullende pensioenen maken iets meer dan de helft van de totale pensioenuitkeringen uit in Nederland166. Gelet op de sterk ontwikkelde kapitaalgedekte tweede pensioenpijler, lijkt de vergrijzing van de bevolking in Nederland minder gevaar op te leveren voor de financiering van de pensioenen167. In tegenstelling tot andere Europese landen – waaronder België – is men in Nederland minder afhankelijk van de eerste pensioenpijler en dus het omslagstelsel. De vergrijzing heeft voornamelijk een negatieve impact op de verhouding tussen de actieve en gepensioneerde bevolking, die zo cruciaal is binnen een omslag-‐ of repartitiestelsel. Ook een pensioensysteem opgebouwd volgens het kapitalisatieprincipe ondergaat echter negatieve invloeden van een steeds ouder wordende bevolking. Niettemin zullen dus ook de pensioenen in Nederland vroeg of laat geconfronteerd worden met de uitdagingen van de vergrijzing. 159
MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 9. 160 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 9. 161 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 10. 162 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 11. 163 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 12. 164 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 12-‐ 13. 165 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 12. 166 P. BISCIARI, D. DURY, B. EUGÈNE en L. VAN MEENSEL, “De hervormingen van de pensioenstelsels in de landen van de EU 15”, Economisch tijdschrift, 2009, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2009/ecotijdIV2009N_H2.pdf, 34. 167 P. BISCIARI, D. DURY, B. EUGÈNE en L. VAN MEENSEL, “De hervormingen van de pensioenstelsels in de landen van de EU 15”, Economisch tijdschrift, 2009, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2009/ecotijdIV2009N_H2.pdf, 34.
45
2.3. Derde pijler: individuele pensioenvoorzieningen De derde pijler van het Nederlands pensioensysteem bestaat uit individuele pensioenvoorzieningen die kapitaal gedekt zijn168. De opbouw van een pensioen binnen de derde pijler wordt aangemoedigd door middel van belastingsvoordelen169. De werking van de individuele pensioenvoorzieningen is vergelijkbaar met het individueel pensioensparen in België. Mensen kunnen voor extra pensioen sparen bij een verzekeraar – door middel van een lijfrenteverzekering of een levensverzekering – of bij een bank170. Men gaat maandelijks of jaarlijks een premie of een bedrag storten waarmee een extra pensioen wordt gevormd. C. Conclusie Indien we het pensioensysteem in Nederland vergelijken met het Belgische systeem, dan komen een aantal fundamentele verschilpunten aan het licht. Ten eerste is de publieke pijler in Nederland volgens een andere filosofie opgebouwd dan de wettelijke pensioenen in België. Het gaat om een soort volksverzekering die een basispensioen toekent aan alle inwoners van Nederland vanaf 65 jaar, ongeacht het beroepsverleden of het inkomen (distributief model). In België daarentegen is het wettelijk pensioen voorbehouden voor personen die een beroepsactiviteit als werknemer, zelfstandige of ambtenaar hebben uitgeoefend (commutatief model). Ten tweede worden de van overheidswege toegekende pensioenen op een verschillende manier gefinancierd, namelijk via loonbelastingen in Nederland en via werkgevers-‐ en werknemersbijdragen in België. Tot slot is de tweede pensioenpijler – de aanvullende pensioenen – sterker uitgebouwd in Nederland. De eerste pijler kent slechts een basispensioen toe, dat grotendeels moet worden aangevuld door middel van een aanvullend pensioen opgebouwd binnen de onderneming of bedrijfstak. 168
MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 15. 169 EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 138; MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 15. 170 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf, 15.
46
Hoofdstuk III. Houdbaarheid van de wettelijke pensioenen in gevaar De vergrijzing heeft een aantal tekortkomingen blootgelegd in het bestaande pensioensysteem in België. De overheid wordt geconfronteerd met een van de grootste uitdagingen in de geschiedenis van de sociale zekerheid, namelijk hoe kan de betaalbaarheid van de wettelijke pensioenen van de vergrijzende bevolking gewaarborgd worden. Daarnaast staat ook de sociale houdbaarheid van het systeem ter discussie, zijn de uitgekeerde wettelijke pensioenen toereikend om een menswaardig leven te leiden als gepensioneerde. Een hervorming van de pensioensystemen dringt zich op, meer bepaald een aanpassing van het bestaande systeem aan de nieuwe noden. 1. Probleemschets De financiële houdbaarheid van de eerste pijler, het wettelijk pensioen dat volledig gebaseerd is op het omslag-‐ of repartitieprincipe, staat onder zware druk. Door de toegenomen vergrijzing krijgt de actieve bevolking het moeilijker om de pensioenlast te dragen van de groeiende oudere bevolking. Daarnaast zullen de babyboomers, geboren tussen 1945 en 1964, vanaf 2010 de pensioenleeftijd bereiken. De samenloop van de vergrijzing en de massale pensionering van de babyboomgeneratie vormt een van de grootste uitdagingen voor het Belgische pensioensysteem. Deze demografische evolutie wordt nog versterkt door een sociaaleconomische factor, zijnde een lage participatiegraad voornamelijk bij ouderen. De participatie van werknemers ouder dan 55 jaar aan de arbeidsmarkt blijft in België ver onder het Europese streefdoel dat geformuleerd werd tijdens de Europese Top te Stockholm. Er is sprake van een paradoxale situatie: de gestegen levensverwachting gaat gepaard met het vervroegd uittreden uit de arbeidsmarkt171. De demografische en sociaaleconomische oorzaken zorgen ervoor dat de financiële houdbaarheid van de wettelijke pensioenen ter discussie staat. Het aantal personen dat moet onderhouden worden door de actieve beroepsbevolking neemt toe waardoor de situatie op termijn onhoudbaar
171
L. VANDERLEYDEN, Het gewicht van de pensioenen. Feiten en percepties, Brussel, Studiedienst van de Vlaamse Regering, 2007, 2.
47
dreigt te worden172. Zullen de bijdragen van de actieve, werkende bevolking voldoende zijn om de wettelijke pensioenen te betalen? Daarnaast kunnen er ook vragen gesteld worden bij de sociale houdbaarheid van de pensioenen, namelijk de toereikendheid van de pensioenen173. Enerzijds heeft het pensioen als doelstelling de oudere bevolking tegen het armoederisico te beschermen. Anderzijds zorgt een pensioen ervoor dat de gepensioneerde de levensstandaard die hij bereikt heeft gedurende het beroepsactieve leven, tot op een zeker niveau kan behouden. De vergrijzing heeft duidelijk gemaakt dat het wettelijk pensioen niet langer voldoende is om de gepensioneerden een pensioeninkomen te verschaffen gelijkwaardig aan het voorheen verdiende beroepsinkomen. Bovendien blijkt dat een kwart van de 65-‐plussers wordt blootgesteld aan een armoederisico en dat het wettelijk pensioen dus niet in staat is om een minimum welvaartsniveau te creëren voor iedere gepensioneerde174. De ontoereikendheid van het wettelijk pensioen zorgt ervoor dat mensen genoodzaakt zijn om zelf aan pensioensparen te doen via de tweede of derde pijler. Meer en meer mensen bouwen een aanvullend pensioen op binnen de onderneming of bedrijfstak of doen aan individueel pensioensparen. Deze verschuiving binnen de drie pensioenpijlers brengt echter nieuwe problemen met zich mee. Enerzijds heeft niet iedere werknemer de toegang tot een aanvullend pensioenplan bij de werkgever of bedrijfstak waar men tewerkgesteld wordt. Anderzijds ontbreekt het vele mensen aan financiële middelen om aan individueel pensioensparen te doen binnen de derde pijler. De eerste pijler slaagt er niet langer in om de oudere bevolking te beschermen tegen armoede en een minimum welvaartsniveau te verschaffen. De tweede en derde pijler hebben geen aanvullend karakter meer, ze dienen om de tekorten van de eerste pijler op te vangen. Dit strookt niet met het basisprincipe van de drie pijlers waarbij het wettelijk pensioen de determinerende pijler is en de tweede en derde pijler louter aanvullingen zijn. De overheid zal zich moeten bezinnen over de huidige systematiek van de pensioenen en hervormingen doorvoeren. Om te bepalen in welke richting die hervormingen zullen gaan, moet de 172
P. DEBOOSERE, L. LAMMENS en J. SURKYN, “De goocheltruc met de afhankelijkheidsratio of een pleidooi voor het invoeren van een onderhoudscoëfficiënt” in B. CANTILLON, K. VAN DEN BOSCH en S. LEFEBURE (eds.), Ouderen in Vlaanderen en Europa: tussen vermogen en afhankelijkheid, Leuven, Acco, 2009, 38. 173 NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 29-‐30. 174 ALGEMENE DIRECTIE STATISTIEK EN ECONOMISCHE INFORMATIE, Armoede becijferd – persbericht 23 maart 2010, http://statbel.fgov.be/nl/binaries/EU_SILC2008NL_tcm325-‐97685.pdf , 1 (consultatie 10 april 2010); B. CANTILLON, S. LEFEBURE en K. VAN DEN BOSCH, “De materiële levensomstandigheden van ouderen in Vlaanderen: lessen uit Europa” in B. CANTILLON, K. VAN DEN BOSCH en S. LEFEBURE (eds.), Ouderen in Vlaanderen en Europa: tussen vermogen en afhankelijkheid, Leuven, Acco, 2009, 53-‐90.
48
overheid het antwoord formuleren op een cruciale vraag. Namelijk wie zal uiteindelijk de kost van de vergrijzing dragen? Behoudt de overheid de wettelijke pensioenen als determinerende pijler en voert ze hervormingen door om de eerste pijler te versterken? Of verschuift de overheid haar plicht om aan alle werknemers een minimumpensioen te geven die hem of haar in staat stelt om een menswaardig leven te leiden, naar de werkgever (tweede pijler) of het individu (derde pijler)? Naargelang het antwoord op deze vragen, zullen de hervormingen de ene of andere richting uitgaan. 2. Oorzaken De financiële en sociale houdbaarheid van de pensioenen staat de laatste tijd zwaar onder druk. De oorzaak hiervoor kan gevonden worden in verscheidene fenomenen. Enerzijds zorgt de vergrijzing en de pensionering van de babyboomgeneratie voor een aanzienlijke stijging van de pensioenuitgaven. Anderzijds wordt de overheid met een bijkomende factor geconfronteerd zijnde de lage participatiegraad die invloed heeft op de pensioeninkomsten. 2.1. Demografische oorzaken De demografische oorzaken kunnen worden opgedeeld in structurele en conjuncturele fenomenen175. De vergrijzing is een structureel fenomeen aangezien het een langzaam gegroeide demografische evolutie is die zich zal voortzetten in de toekomst. De pensionering van de babyboomgeneratie daarentegen is van conjuncturele en voorbijgaande aard, het is een fenomeen dat zich zal voordoen vanaf 2010 tot wanneer de laatste babyboomers op pensioen zullen gaan. 2.1.1. Structureel : vergrijzing De toegenomen levensverwachting en een vruchtbaarheidsgraad onder het vervangingsniveau, zorgen voor een veroudering van de bevolking (supra hoofdstuk 1). De vergrijzing van de bevolking heeft een tweeledige impact op de pensioenregeling in België. Enerzijds is het aantal ouderen in de samenleving toegenomen en moeten er dus meer pensioenen worden uitbetaald dan vroeger. 175
NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 5.
49
Anderzijds is er ook sprake van een verzilvering binnen de oudere bevolking, dit wil zeggen dat binnen de groep ouderen de hoogbejaarden relatief in aantal toenemen176. Bijgevolg moeten er niet alleen meer pensioenen worden uitbetaald, de pensioenen moet ook langer worden uitbetaald. Beide evoluties zorgen voor een stijging van de pensioenuitgaven en maken de pensioenen steeds moeilijker betaalbaar. 2.1.2. Conjunctureel: babyboomeffect Vanaf 2010 zal de babyboomgeneratie – personen geboren tussen 1945 en 1964 – de wettelijke pensioenleeftijd bereiken. De massale pensionering van de babyboomers zal een toename van de pensioenuitgaven en een vermindering van de sociale bijdragen tot gevolg hebben177. De budgettaire impact van de pensionering van de babyboomgeneratie zal voelbaar zijn vanaf 2010 tot 2040178. Daarna zal er een lichte terugval zijn van de pensioenuitgaven als gevolg van het verdwijnen van de babyboomgeneratie. Het betreft met andere woorden een demografisch fenomeen van conjuncturele aard. 2.2. Sociaaleconomische oorzaak Een stijging van de pensioenuitgaven is op zich geen probleem op voorwaarde dat de pensioeninkomsten – de bijdragen – ook stijgen. Er is echter nog een andere factor die de sociale en financiële houdbaarheid van de pensioenen in gevaar brengt, namelijk de lage tewerkstellings-‐ of werkgelegenheidsgraad in België. De tewerkstellings-‐ of werkgelegenheidsgraad geeft het aantal werkende personen weer in verhouding tot de bevolking tussen 15 en 64 jaar179. Het duidt aan welk percentage van de beroepsactieve bevolking – personen tussen 15 en 64 jaar – werkelijk aan het werk is.
176
L. DELANGHE, “Ontgroening en vergrijzing, een catastrofe!?”, Welzijnsgids – Noden, ouder worden 2008, 45-‐47 en H. DELEECK, De architectuur van de welvaartstaat opnieuw bekeken, Leuven, Acco, 2008, 180. 177 K. DE LEUS en P. HUYBRECHTS, Naar grijsland, Roeselare, Roularta Books, 2006, 36. 178 K. DE LEUS en P. HUYBRECHTS, Naar grijsland, Roeselare, Roularta Books, 2006, 37. 179 E. PELFRENE, De nieuwe bevolkingsvooruitzichten 2007-‐2060, Brussel, Studiedienst van de Vlaamse regering, 2009, 44 en P. DEBOOSERE, L. LAMMENS en J. SURKYN, “De goocheltruc met de afhankelijkheidsratio of een pleidooi voor het invoeren van een onderhoudscoëfficiënt” in B. CANTILLON, K. VAN DEN BOSCH en S. LEFEBURE (eds.), Ouderen in Vlaanderen en Europa: tussen vermogen en afhankelijkheid, Leuven, Acco, 2009, 42.
50
België wordt gekenmerkt door een geringe arbeidsdeelname die op de meeste bevolkingsgroepen betrekking heeft180. In 2008 bedroeg de werkgelegenheidsgraad in België 62,4 %, dit ligt lager dan het Europees gemiddelde van 65,9 %181. Indien we de werkgelegenheidsgraad per leeftijd bekijken, zien we dat in België het aantal werkenden binnen de leeftijdscategorie van 55 tot 64 jaar slechts 34,5 % bedroeg in 2008 (zie figuur 10)182. Het Europees gemiddelde lag een stuk hoger, namelijk een werkgelegenheidsgraad van 45,6 %183. Indien we de vergelijking maken met de andere Europese landen, dan zien we dat de werkgelegenheidsgraad in België bij de laagste ligt. Vooral de werkgelegenheidsgraden bij werknemers ouder dan 55 jaar ligt bij de laagste in Europa184. 180
HOGE RAAD VOOR DE WERKGELEGENHEID, Rapport 2008, www.meta.fgov.be/WorkArea/showcontent.aspx?id=19002, 21. EUROPEAN COMMISSION, Employment in Europe 2009, Brussel, European Communities, 2009, http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=738&langId=en&pubId=408&type=2&furtherPubs=no , 16 en FEDERALE OVERHEIDSDIENST WERKGELEGENHEID, ARBEID EN SOCIAAL OVERLEG, Werkzaamheidsgraad, 2009, www.meta.fgov.be/moduleDefault.aspx?id=21166#AutoAncher1 (consultatie maandag 5 april 2010). 182 FEDERALE OVERHEIDSDIENST WERKGELEGENHEID, ARBEID EN SOCIAAL OVERLEG, Werkzaamheidsgraad volgens leeftijd, 2009, www.meta.fgov.be/moduleDefault.aspx?id=21166#AutoAncher1 (consultatie maandag 5 april 2010). 183 EUROPEAN COMMISSION, Employment in Europe 2009, Brussel, European Communities, 2009, http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=738&langId=en&pubId=408&type=2&furtherPubs=no , 16 en FEDERALE OVERHEIDSDIENST WERKGELEGENHEID, ARBEID EN SOCIAAL OVERLEG, Werkzaamheidsgraad volgens leeftijd, 2009, www.meta.fgov.be/moduleDefault.aspx?id=21166#AutoAncher1 (consultatie maandag 5 april 2010). 184 L. MERLA, “Belgium: From early to progressive retirement?” in T. MALTBY, B. DE VROOM, M.L. MIRABILE en E. OVERBYE (eds.), Ageing and the transition to retirement. A comparative analysis of European Welfare States, Hants, Ashgate Publishing Limited, 2004, 154. 181
51
Figuur 10 -‐ Werkgelegenheidsgraad van personen tussen de 55 en 64 jaar in de Europese lidstaten in 2000 en 2008185
Tijdens de Europese Top in Lissabon van maart 2000 werd een strategisch doel vooropgesteld voor de periode 2000-‐2010 om van de Europese Unie de meest dynamische en concurrerende kenniseconomie van de wereld te maken186. Er werden hervormingen voorgesteld die tot economische groei en een grotere concurrentiekracht zouden leiden. Elke lidstaat moet onder andere tegen 2010 een activiteitsgraad behalen van 70 % om zo de houdbaarheid van de sociale zekerheidsystemen veilig te stellen187. In 2001 werd tijdens de Europese Top in Stockholm – die voortbouwt op de principes van de Europese Top in Lissabon – de strategie bepaald die moet worden gevolgd om de budgettaire gevolgen van een verouderende bevolking aan te pakken188. De strategie bestaat uit drie elementen namelijk de werkgelegenheidsgraad verhogen, de overheidsschuld afbouwen en de pensioen-‐ en gezondheidszorgstelsels hervormen189. Met betrekking tot de 185
EUROPEAN COMMISSION, Employment in Europe 2009, Brussel, European Communities, 2009, http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=738&langId=en&pubId=408&type=2&furtherPubs=no , 20. 186 EUROPEAN COMMISSION, Employment in Europe 2009, Brussel, European Communities, 2009, http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=738&langId=en&pubId=408&type=2&furtherPubs=no , 18. 187 P. DEBOOSERE, L. LAMMENS en J. SURKYN, “De goocheltruc met de afhankelijkheidsratio of een pleidooi voor het invoeren van een onderhoudscoëfficiënt” in B. CANTILLON, K. VAN DEN BOSCH en S. LEFEBURE (eds.), Ouderen in Vlaanderen en Europa: tussen vermogen en afhankelijkheid, Leuven, Acco, 2009, 19. 188 EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 10 en EUROPEAN COMMISSION, Employment in Europe 2009, Brussel, European Communities, 2009, http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=738&langId=en&pubId=408&type=2&furtherPubs=no , 18. 189 D. DURY en L. VAN MEENSEL, “De houdbaarheid van de overheidsfinanciën in het licht van de vergrijzing”, Economisch Tijdschrift, 2007, www.bnb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdII2007N_H5.pdf, 94-‐95; EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable
52
werkgelegenheidsgraad legde de Europese Raad van Stockholm een nieuw doel voorop om de werkgelegenheidsgraad van oudere mannen en vrouwen – tussen 55 en 64 jaar – te doen stijgen tot 50 % tegen 2010190. In België ligt de werkgelegenheidsgraad van ouderen ver beneden de doelstelling van 50 % die geformuleerd werd tijdens de Europese Top in Stockholm. In 2008 was 34,5 % van de oudere bevolking aan het werk in België, de kloof met het vooropgestelde doel bedroeg 15,5 %191. Dit wil zeggen dat slechts een derde van de 55-‐plussers aan het werk was. De werkgelegenheidsgraad van ouderen is de laatste tien jaar wel gestegen in België, in 2000 bedroeg de werkgelegenheidsgraad van 55-‐plussers 26,3 % in België192. De verklaring voor deze stijging kan gevonden worden in verschillende factoren193. Ten eerste is er sprake van een grotere deelname van vrouwen aan de arbeidsmarkt (demografische factor). Ten tweede is er een economische factor namelijk de relatieve toename van de werkgelegenheid in de tertiaire sector. Ten derde heeft de overheid specifieke beleidsmaatregelen genomen om enerzijds de vervroegde uittredingsmogelijkheden te beperken en anderzijds de werknemer bij het einde van de loopbaan aan het werk te houden. Volgens prognoses van de Studiecommissie voor de Vergrijzing zal de werkgelegenheidsgraad van 55-‐plussers blijven stijgen tot 39,6 % in 2014 en tot 47,1 % in 2030 (zie figuur 11)194. pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 10 en STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 9. 190 EUROPEAN COMMISSION, Employment in Europe 2009, Brussel, European Communities, 2009, http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=738&langId=en&pubId=408&type=2&furtherPubs=no , 18. 191 EUROPEAN COMMISSION, Employment in Europe 2009, Brussel, European Communities, 2009, http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=738&langId=en&pubId=408&type=2&furtherPubs=no , 19. 192 HOGE RAAD VOOR DE WERKGELEGENHEID, Rapport 2008, www.meta.fgov.be/WorkArea/showcontent.aspx?id=19002, 84. 193 HOGE RAAD VOOR DE WERKGELEGENHEID, Rapport 2008, www.meta.fgov.be/WorkArea/showcontent.aspx?id=19002, 85-‐86. 194 STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 28.
53
Figuur 11 -‐ Situatie op de arbeidsmarkt tussen 2008 en 2060 in België195 De belangrijkste verklaring voor de lage tewerkstellingsgraad van ouderen is te vinden in het arbeidsmarktbeleid ten aanzien van ouderen196. De massale vervroegde pensionering is niet vanzelf ontstaan, ze is het resultaat van een bewuste politiek die vervroegde uittreding heeft aangemoedigd en mede georganiseerd197. In de jaren ’70 en ‘80 heeft de overheid verschillende maatregelen genomen om zich te wapenen tegen de uitdagingen van de oliecrisis, die begin 1970 de kop opstak. De oliecrisis zorgde voor een grotere druk op de inkomstenbasis van het sociale zekerheidsstelsel en een toename van de uitgaven198. Daarnaast was er internationaal een grote, langdurige werkloosheid die in het bijzonder de jongeren trof199. Om deze jongerenwerkloosheid op te vangen, bedacht de Belgische overheid een systeem van vervroegde uittreding uit de arbeidsmarkt van oudere werknemers. In 1974 werd een stelsel van conventioneel brugpensioen ingevoerd door middel van een collectieve arbeidsovereenkomst200. Het conventioneel brugpensioen was enerzijds een instrument voor de werkgever om oudere werknemers op een sociaal aanvaardbare manier te ontslaan en anderzijds was het een manier om aan de werkloze jongeren de arbeidsplaats van de
195
STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 28. 196 K. DE LEUS en P. HUYBRECHTS, Naar grijsland, Roeselare, Roularta Books, 2006, 49 en P. THIJSSEN en T. DE PAUW, Babybom? Draagvlak van een intergenerationele solidariteit, Leuven, Acco, 2006, 123-‐125. 197 G. GIESELINK, Y. STEVENS en B. VAN BUGGENHOUT, “ Vervroegde uittreding van oudere werknemers in België”, BTSZ 2002, 576. 198 B. TURTELBOOM, “De vergrijzing in België: een intergenerationeel perspectief” in FEDERAAL PLANBUREAU (ed.), Vergrijzing en financiering van de sociale zekerheid: een haalbare uitdaging?, Brussel, Henri Bogaert, 1999, www.plan.be/admin/uploaded/200605091448063.PP086nl.pdf, 111. 199 L. VANDERLEYDEN, Het gewicht van de pensioenen. Feiten en percepties, Brussel, Studiedienst van de vergrijzing, 2007, 16. 200 CAO nr. 17 van 19 december 1974 tot invoering van een regeling van aanvullende vergoeding ten gunste van sommige bejaarde werknemers indien zij ontslagen worden.
54
oudere ontslagen werknemers aan te bieden201. Oorspronkelijk was het de bedoeling om het conventioneel brugpensioen voor te behouden aan werknemers van 60 jaar of ouder. Binnen diverse sectoren en ondernemingen werden echter CAO’s afgesloten die de doelgroep aanzienlijk uitbreiden en het brugpensioenstatuut ook openstelden voor werknemers jonger dan 60 jaar202. Zo ontstond er een belangrijke manier voor ondernemingen om hun personeelsbestand op een verantwoorde manier in te krimpen203. Naast het conventioneel brugpensioen – dat nu nog steeds uitwerking heeft – werden twee tijdelijke vervroegde uittredingsstelsels ingevoerd zijnde het wettelijk en het bijzonder brugpensioen204. In het begin van de jaren ‘80 werd een systeem van vervroegde pensionering ingevoerd die de werknemers de mogelijkheid gaf om vóór het bereiken van de wettige pensioenleeftijd – 65 jaar – de arbeidsmarkt te verlaten. Daarnaast werd de periode van werkloosheidsuitkering voor oudere mensen verlengd, de toegang tot invaliditeitschema’s werd versoepeld enzovoort205. Het nagestreefde doel van de maatregelen – meer jongeren aan het werk krijgen – werd echter niet bereikt206. De maatregelen hadden daarentegen een nadelig neveneffect, doorheen de jaren zijn de werknemers vervroegd uittreden als een soort van verworven recht beginnen zien207. De jarenlange toepassing van de vervroegde uitstapmogelijkheden heeft ervoor gezorgd dat de werknemers de vervroegde uittreding van de arbeidsmarkt aanvaardbaar vinden en zelfs als een recht beschouwen208. Deze opvatting heeft invloed op de gemiddelde leeftijd waarop werknemers stoppen met werken (zie figuur 12). In 2007 bedroeg de gemiddelde uitstapleeftijd in België 61,6 jaar209. Indien we vergelijken met 2001 is er een duidelijke stijging van de gemiddelde uitstapleeftijd merkbaar. Desalniettemin verlaat een Belg de arbeidsmarkt nog steeds meer dan drie jaar vóór de wettelijke pensioenleeftijd. Het Belgische cijfer ligt iets hoger dan de gemiddelde uitstapleeftijd in de 27 lidstaten van de Europese Unie, namelijk 61,2 jaar. In Nederland daarentegen ligt de gemiddelde uitstapleeftijd een pak hoger dan in België, namelijk 63,9 jaar in 2007.
201
A. GIELEN, S. MAES, I. VERHELST en A. WITTERS, Actief eindigen, Mechelen, Kluwer, 2009, 7; G. GIESELINK, Y. STEVENS en B. VAN BUGGENHOUT, “ Vervroegde uittreding van oudere werknemers in België”, BTSZ 2002, 579. 202 G . GIESELINK, Y. STEVENS en B. VAN BUGGENHOUT, “ Vervroegde uittreding van oudere werknemers in België”, BTSZ 2002, 579. 203 G . GIESELINK, Y. STEVENS en B. VAN BUGGENHOUT, “ Vervroegde uittreding van oudere werknemers in België”, BTSZ 2002, 580. 204 G . GIESELINK, Y. STEVENS en B. VAN BUGGENHOUT, “ Vervroegde uittreding van oudere werknemers in België”, BTSZ 2002, 580-‐582. 205 K. DE LEUS en P. HUYBRECHTS, Naar grijsland, Roeselare, Roularta Books, 2006, 49. 206 P. THIJSSEN en T. DE PAUW, Babybom? Draagvlak van een intergenerationele solidariteit, Leuven, Acco, 2006, 123. 207 P. THIJSSEN en T. DE PAUW, Babybom? Draagvlak van een intergenerationele solidariteit, Leuven, Acco, 2006, 124. 208 L. VANDERLEYDEN, Het gewicht van de pensioenen. Feiten en percepties, Brussel, Studiedienst van de vergrijzing, 2007, 16. 209 De gemiddelde uitstapleeftijd omvat alle definitieve uittredingen uit de arbeidsmarkt, met inbegrip van de verschillende vormen van brugpensioen.
55
Figuur 12 – Gemiddelde uitstapleeftijd uit de beroepsbevolking van werknemers210
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
EU-‐27
59,9
60,1
61
60,5
61
61,2
61,2
61,4
België
56,8
58,5
58,7
59,4
60,6
*
61,6
*
Nederland
60,9
62,2
60,5
61,1
61,5
62,1
63,9
63,2
*= cijfers niet beschikbaar
Er zal met andere woorden naast hervormingen of afschaffingen van de bestaande vervroegde uittredingsmogelijkheden, een mentaliteitswijziging moeten plaatsgrijpen om mensen langer aan het werk te houden. De lage werkgelegenheidsgraad van de beroepsactieve bevolking en vooral van de ouderen heeft belangrijke gevolgen voor de pensioenen. Het Belgische pensioensysteem is dermate opgebouwd dat de actieve bevolking de pensioenen financiert van de gepensioneerden. De vergrijzing en het babyboomeffect zullen een aanzienlijke verhoging van de pensioenuitgaven veroorzaken die ten laste komt van de actieve bevolking. Er is sprake van een verhoging van de kosten langs de zijde van de pensioenuitgaven die moet gecorrigeerd worden door een stijging van de pensioeninkomsten, zijnde de bijdragen. In België ligt de werkgelegenheidsgraad echter laag en bovendien komen er minder nieuwe arbeidskrachten bij tengevolge van de ontgroening 211. Het verouderingsproces zet zich namelijk ook door binnen de groep van de demografisch actieve bevolking, zijnde de personen tussen 15 en 64 jaar212. De babyboomgeneratie zal vanaf 2010 de groep van de actieve bevolking verlaten en worden vervangen door nieuwe generaties die steeds kleiner zijn in aantal213. De verhoging van de pensioenuitgaven wordt bijgevolg niet gecompenseerd langs de inkomstenzijde214. Er is sprake van een paradoxale situatie namelijk de toename van de levensverwachting gaat samen met de wens om vervroegd de arbeidsmarkt te verlaten215. Een verhoging van de arbeidsparticipatie is een belangrijke voorwaarde om de toekomst van de sociale 210
EUROSTAT, Average exit age from the labour force by gender, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&language=en&pcode=tsiem030 (consultatie 15 april 2010); FEDERALE OVERHEIDSDIENST WERKGELEGENHEID, ARBEID EN SOCIAAL OVERLEG, Gemiddelde uitstapleeftijd uit de beroepsbevolking, 2009, www.meta.fgov.be/moduleDefault.aspx?id=21166#AutoAncher15 (consultatie 15 april 2010). 211 L. DELANGHE, “Ontgroening en vergrijzing, een catastrofe!?”, Welzijnsgids – Noden, ouder worden 2008, 47-‐48. 212 L. DELANGHE, “Ontgroening en vergrijzing, een catastrofe!?”, Welzijnsgids – Noden, ouder worden 2008, 48. 213 M. LAMBRECHT, “Ontgroening en vergrijzing: is de sociale zekerheid in gevaar?” in FEDERAAL PLANBUREAU (ed.), Vergrijzing en financiering van de sociale zekerheid: een haalbare uitdaging?, Brussel, Henri Bogaert, 1999, www.plan.be/admin/uploaded/200605091448063.PP086nl.pdf, 47. 214 K. DE LEUS en P. HUYBRECHTS, Naar grijsland, Roeselare, Roularta Books, 2006, 44. 215 L. VANDERLEYDEN, Het gewicht van de pensioenen. Feiten en percepties, Brussel, Studiedienst van de Vlaamse Regering, 2007, 2.
56
zekerheid en voornamelijk de pensioenen veilig te stellen. De overheid zal de nodige maatregelen moeten nemen om de werkgelegenheidsgraad – voornamelijk die van de 55-‐ tot 64-‐jarigen – te doen toenemen. In het verleden heeft de overheid reeds een aantal stappen ondernomen om de toegang tot vervroegde uittredingsstelsels te verstrakken met een positieve invloed op de werkgelegenheidsgraad tot gevolg (infra hoofdstuk 4)216. Naar de toekomst toe zullen nog meer maatregelen moeten worden genomen om oudere, arbeidsvaardige werknemers langer in het arbeidsproces te houden. Om de doelstellingen van de Europese Top in Lissabon en Stockholm te behalen, zal een vastberaden optreden vereist zijn van zowel de overheid als de sociale partners. 2.3. Structuur van de eerste pijler Een derde ‘oorzaak’ van de pensioenproblematiek betreft de wijze waarop de eerste pensioenpijler is opgebouwd. De eerste pensioenpijler is gebaseerd op het repartitie-‐ of omslagsysteem, dit wil zeggen dat wie werkt en een inkomen verdient geen bijdragen afstaat voor het eigen pensioen later, maar wel voor wie nu met pensioen is. De huidige actieve bevolking financiert met andere woorden de pensioenen van de huidige gepensioneerden217. Het sleutelbegrip in de eerste pijler is de solidariteit tussen de actieve generatie en de oudere, gepensioneerde generatie. Toen de Belgische overheid net na de tweede wereldoorlog definitief voor het repartitiestelsel koos, leek dat een evidente keuze. De inflatie was zeer hoog en er was het vooruitzicht op een sterke groei van de arbeidsbevolking (babyboomgeneratie)218. Er waren toen nog voldoende jonge arbeidskrachten om de pensioenen van de oudere bevolking te financieren219. De demografische en sociaaleconomische factoren zetten echter een aanzienlijke druk op het repartitiesysteem. In een repartitiesysteem is het immers noodzakelijk dat de actieve bevolking voldoende omvangrijk blijft om de pensioenen van de oudere bevolking te kunnen financieren. De demografische evolutie – vergrijzing en babyboomeffect – en de lage werkgelegenheidsgraad heeft wijzigingen aangebracht aan de verhouding tussen de actieve en behoeftige bevolking. Het aantal beroepsactieve mensen daalt en het aantal gepensioneerden is aan het stijgen. 216
NATIONALE BANK VAN BELGIË, Verslag 2009: Economische en financiële ontwikkeling, Brussel, Guy Quaden, 2010, www.nbb.be/doc/ts/Publications/NBBreport/2009/NL/T1/VERSLAG2009_T1.pdf ,117. 217 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 24-‐25. 218 K. DE LEUS en P. HUYBRECHTS, Naar grijsland, Roeselare, Roularta Books, 2006, 57. 219 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 25-‐26.
57
Het zou echter voorbarig zijn om de problemen met betrekking tot de financiële en sociale houdbaarheid van de eerste pijler, uitsluitend toe te schrijven aan het repartitiestelsel220. Ook een pensioensysteem opgebouwd volgens het kapitalisatieprincipe ondergaat invloeden van de vergrijzing. Omdat in dergelijk systeem eenieder voor het eigen pensioen spaart, lijken dergelijke stelsels minder gevoelig voor de vergrijzing maar niets is minder waar221. Ten eerste is de opbrengst – het pensioenbedrag – in een kapitalisatiestelsel afhankelijk van de return die men verkrijgt op de financiële markt222. Indien het slecht gaat op de financiële markt – bijvoorbeeld tengevolge van een daling of stagnering van de economische groei van een land – zal dit implicaties hebben op de verkregen return. Een daling van de beroepsbevolking in een land kan een negatieve invloed hebben op de economische groei223. Ook de financiële en economische crisis die in 2008 begon, heeft een terugval van de economische activiteit veroorzaakt224. Ten tweede gaat men in een kapitalisatiestelsel geld beleggen in een pensioenfonds. Als er zeer veel gepensioneerden zijn, kunnen die pensioenfondsen sterk onder druk komen te staan indien ze tegelijk te veel pensioenen moeten uitbetalen225. Er kan dus geconcludeerd worden dat zowel een repartitie-‐ als kapitalisatiestelsel met belangrijke uitdagingen zal geconfronteerd worden. In een repartitiestelsel is de negatieve invloed van de vergrijzing echter het grootst omwille van de cruciale verhouding tussen de actieve en de begunstigde bevolking. 3. Budgettaire en sociale gevolgen voor de pensioenen De combinatie van de demografische, sociaaleconomische factoren en het repartitiesysteem zorgt voor grote uitdagingen voor de pensioenen. Enerzijds staat de sociale houdbaarheid of de toereikendheid van de pensioenen ter discussie. Zijn de wettelijke pensioenen voldoende omvangrijk om ouderen te behoeden voor armoede en om hen in staat te stellen hun levensstandaard te behouden gedurende de pensionering? Anderzijds is de toereikendheid van de pensioenen afhankelijk van de vraag naar de financiële houdbaarheid van de pensioenen. Hoe kan de financiering 220
P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 31-‐32. P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 32 en K. DE LEUS en P. HUYBRECHTS, Naar grijsland, Roeselare, Roularta Books, 2006, 57. 222 K. DE LEUS en P. HUYBRECHTS, Naar grijsland, Roeselare, Roularta Books, 2006, 57. 223 K. DE LEUS en P. HUYBRECHTS, Naar grijsland, Roeselare, Roularta Books, 2006, 57. 224 FEDERAAL PLANBUREAU, Economische vooruitzichten 2009-‐2014, Brussel, Henri Bogaert, 2009, 204 p, www.plan.be/admin/uploaded/200905191212010.proj2009_nl.pdf en NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 47. 225 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 32. 221
58
van de pensioenen binnen een steeds ouder wordende samenleving gewaarborgd worden in de toekomst? De financiële betaalbaarheid van de wettelijke pensioenen is een noodzakelijke voorwaarde voor toereikende pensioenen in de toekomst226. Het verzekeren van de sociale haalbaarheid van de pensioenen is dan weer een voorwaarde om politieke steun te krijgen voor noodzakelijke hervormingen van het pensioenstelsel227. Dankzij de verbeterde gezondheidszorg en de langere levensverwachting kunnen mensen van hun pensioen genieten vanaf een leeftijd waarop ze nog steeds fit en gezond zijn. Het pensioen is met andere woorden een soort beloning die men verkrijgt op het einde van het werkende leven, die mensen in staat stelt om te genieten van hun oude dag228. De pensioenverwachtingen van vandaag zijn niet meer dezelfde als die van vroeger229. De gepensioneerden van nu willen hun oude dag op een actieve manier doorbrengen en zijn een belangrijke schakel in onze consumptiemaatschappij. Daarom is het belangrijk dat de pensioenen voldoende toereikend zijn om een bepaalde levensstandaard aan te houden en dat de pensioenen betaalbaar blijven naar de toekomst toe. 3.1. Financiële houdbaarheid van de wettelijke pensioenen De vraag naar de financiële houdbaarheid van de wettelijke pensioenen heeft te maken met de ‘economische last’ van de vergrijzing230. Het aantal personen dat moet onderhouden worden door de actieve beroepsbevolking is zodanig aan het toenemen dat deze situatie op langere termijn onhoudbaar is. De economische last van de vergrijzing kan worden uitgedrukt aan de hand van de afhankelijkheidscoëfficiënt of –ratio231. De afhankelijkheidsratio geeft de verhouding weer tussen twee bevolkingsgroepen: het aantal jongeren en het aantal ouderen binnen de bevolking (potentiële draaglast) gedeeld door de bevolking op beroepsactieve leeftijd (potentiële draagkracht)232. Hoe 226
EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 9. 227 EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 9. 228 EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 23. 229 K. DE LEUS en P. HUYBRECHTS, Naar grijsland, Roeselare, Roularta Books, 2006, 159-‐160. 230 P. DEBOOSERE, L. LAMMENS en J. SURKYN, “De goocheltruc met de afhankelijkheidsratio of een pleidooi voor het invoeren van een onderhoudscoëfficiënt” in B. CANTILLON, K. VAN DEN BOSCH en S. LEFEBURE (eds.), Ouderen in Vlaanderen en Europa: tussen vermogen en afhankelijkheid, Leuven, Acco, 2009, 38. 231 P. DEBOOSERE, L. LAMMENS en J. SURKYN, “De goocheltruc met de afhankelijkheidsratio of een pleidooi voor het invoeren van een onderhoudscoëfficiënt” in B. CANTILLON, K. VAN DEN BOSCH en S. LEFEBURE (eds.), Ouderen in Vlaanderen en Europa: tussen vermogen en afhankelijkheid, Leuven, Acco, 2009, 19-‐51; H. DELEECK, De architectuur van de welvaartstaat opnieuw bekeken, Leuven, Acco, 2008, 188; E. PELFRENE, De nieuwe bevolkingsvooruitzichten 2007-‐2060, Brussel, Studiedienst van de Vlaamse regering, 2009, 19-‐24. 232 P. DEBOOSERE, L. LAMMENS en J. SURKYN, “De goocheltruc met de afhankelijkheidsratio of een pleidooi voor het invoeren van een onderhoudscoëfficiënt” in B. CANTILLON, K. VAN DEN BOSCH en S. LEFEBURE (eds.), Ouderen in Vlaanderen en Europa: tussen vermogen en
59
hoger de ratio, hoe meer draaglast er is in verhouding tot de draagkracht233. Vanuit het standpunt van de financiering van de sociale zekerheid, en meer bepaald van de pensioenen, is een hoge afhankelijkheidsratio ongunstig234. De economische last van de vergrijzing kan verscheidene vormen aannemen maar het belangrijkste probleem betreft de financiering of betaalbaarheid van de pensioenen235. Om de economische last van de vergrijzing op het vlak van pensioenen uit te drukken, kan de ouderen-‐afhankelijkheidsratio gehanteerd worden. Deze ratio geeft weer hoeveel ouderen (65-‐ plussers, draaglast) staan tegenover leden in de bevolking op beroepsactieve leeftijd (24 tot 64 jaar, draagkracht)236. De ouderen-‐afhankelijkheidsratio wordt op twee manieren beïnvloed door de hierboven vermelde demografische en sociaaleconomische factoren. Enerzijds neemt het aantal ouderen in de samenleving toe tengevolge van de vergrijzing en het babyboomeffect, waardoor de afhankelijke bevolking stijgt. Anderzijds is de werkgelegenheidsgraad in België – voornamelijk bij de oudere bevolking – zeer laag en komen er minder kinderen bij tengevolge van de ontgroening. Er is dus sprake van een stijging van de afhankelijke bevolking (65-‐plussers) en een simultane daling van de productieve bevolking (15 tot 64 jaar) (zie figuur 13) .
afhankelijkheid, Leuven, Acco, 2009, 19 en E. PELFRENE, De nieuwe bevolkingsvooruitzichten 2007-‐2060, Brussel, Studiedienst van de Vlaamse regering, 2009, 19. 233 E. PELFRENE, De nieuwe bevolkingsvooruitzichten 2007-‐2060, Brussel, Studiedienst van de Vlaamse regering, 2009, 19. 234 E. PELFRENE, Ontgroening en vergrijzing in Vlaanderen 1990-‐2050. Verkenningen op basis van de NIS-‐bevolkingsvooruitzichten, Brussel, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2005, 16. 235 P. DEBOOSERE, L. LAMMENS en J. SURKYN, “De goocheltruc met de afhankelijkheidsratio of een pleidooi voor het invoeren van een onderhoudscoëfficiënt” in B. CANTILLON, K. VAN DEN BOSCH en S. LEFEBURE (eds.), Ouderen in Vlaanderen en Europa: tussen vermogen en afhankelijkheid, Leuven, Acco, 2009, 38. 236 EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 13 en E. PELFRENE, De nieuwe bevolkingsvooruitzichten 2007-‐2060, Brussel, Studiedienst van de Vlaamse regering, 2009, 22.
60
Figuur 13 -‐ Bevolking, leeftijdsstructuur en afhankelijkheidscoëfficiënten in België237
2000
2007
2010
2020
2030
2050
2060
Bevolkingsstructuur
0 tot 14 jaar (%)
17,63
16,98
16,89
17,17
16,53
15,83
15,77
15 tot 64 jaar (%)
65,62
65,91
65,93
63,59
60,82
58,49
57,96
65+ (%) Afhankelijkheid (%)
16,75
17,1
17,18
19,24
22,65
25,68
26,27
[(0-‐14) + (65+)]/(15-‐64) Afhankelijkheid van de ouderen (%)
52,39
51,71
51,68
57,25
64,42
70,97
72,52
(65+)/(15-‐64) Aantal potentiële actieven per oudere
25,53
25,94
26,05
30,26
37,25
43,9
45,32
(15-‐64)/(65+)
3,92
3,85
3,84
3,3
2,68
2,28
2,21
De ouderen-‐afhankelijkheidsratio die de 65-‐plussers vergelijkt met de personen op actieve leeftijd, zou toenemen van 26,05 % in 2010 tot vermoedelijk 43,9 % in 2050. Deze stijging impliceert dat de draaglast groter wordt in verhouding tot de draagkracht. Indien we de vergelijking omdraaien, verkrijgen we het aantal potentiële actieven per persoon van 65 jaar of ouder238. Dergelijke vergelijking is interessant binnen het kader van de pensioenen aangezien de actieve bevolking de pensioenen financiert van de oudere bevolking. Het is nuttig om na te gaan hoeveel actieve werknemers instaan voor het pensioen van één gepensioneerde, dit geeft een goed beeld van de problematiek betreffende de betaalbaarheid van de pensioenen. Waar in 2000 nog 3,92 actieven instonden voor het pensioen van één gepensioneerde, zou dit in 2050 evolueren naar 2,28 actieven per gepensioneerde (zie figuur 13). Het zal met andere woorden steeds moeilijker worden om het repartitiestelsel te financieren! De huidige economische en financiële crisis heeft de moeilijkheden op lange termijn niet verergerd, maar zal op middellange termijn toch leiden tot een grotere kost voor de vergrijzing239. Om de financiering van de wettelijke pensioenen naar de toekomst toe te verzekeren, zal de overheid moeten overgaan tot actie. Het is voornamelijk van belang om het basisprobleem aan te pakken, zijnde de verhouding tussen de actieve bevolking en de oudere, gepensioneerde bevolking. 237
FEDERAAL PLANBUREAU, Bevolkingsvooruitzichten 2007-‐2060, Brussel, Federaal Planbureau, 2008, 116 en FEDERALE OVERHEIDSDIENST
WERKGELEGENHEID, ARBEID EN SOCIAAL OVERLEG, Evolutie en vooruitzichten inzake de afhankelijkheidsgraad – Enge zin, 2009,
www.meta.fgov.be/moduleDefault.aspx?id=21166#AutoAncher1 (consultatie woensdag 7 april 2009). 238 FEDERAAL PLANBUREAU, Bevolkingsvooruitzichten 2007-‐2060, Brussel, Federaal Planbureau, 2008, 116. 239 STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 6-‐8 en NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 9.
61
De overheid zal financiële middelen moeten toestoppen om het tekort aan bijdragen op te vangen of hervormingen moeten doorvoeren aan het pensioenstelsel240. Er bestaan verschillende scenario’s – althans in theorie – om de wettelijke pensioenen betaalbaar te houden, gaande van een verhoging van de bijdragen, verhoging van de wettelijke pensioenleeftijd, toename van de activiteitsgraad tot een verlaging van de pensioenbedragen241. De mogelijke reacties van de overheid en de reeds genomen overheidsmaatregelen zullen verder aan bod komen (infra hoofdstuk 4). 3.2. Sociale houdbaarheid van de wettelijke pensioenen De vraag naar de sociale houdbaarheid of toereikendheid van de wettelijke pensioenen kan bekeken worden vanuit een dubbel perspectief conform de twee doelstellingen van de pensioenen. Niettegenstaande de grote verschillen die bestaan tussen de verschillende pensioensystemen van de Europese lidstaten, streven ze allemaal min of meer deze twee doelen na242. Ten eerste speelt het pensioenstelsel een rol als middel om de oudere bevolking te beschermen tegen het armoederisico. Ten tweede laat het pensioen de gepensioneerden toe om hun levensstandaard – althans tot een bepaald niveau – te behouden die ze bereikt hebben gedurende hun beroepsactieve leven. De sociale houdbaarheid van de pensioenen komt net zoals de betaalbaarheid, zwaar onder druk te staan door de vergrijzing. 3.2.1. Bescherming tegen armoederisico Een pensioenstelsel moet in de eerste plaats de oudere bevolking beschermen tegen het armoederisico243. Het pensioen moet immers voldoende hoog zijn om te vermijden dat de gepensioneerden in de armoede verzeilen. Deze doelstelling is voornamelijk van belang voor personen met lage beroepsinkomsten, langdurige periodes van tijdelijk of deeltijds werk of wiens loopbanen onderbroken zijn tengevolge van werkloosheid of verantwoordelijkheden binnen het gezin (zorgen voor de kinderen, ouders…)244. Het Belgisch wettelijk pensioen wordt immers berekend 240
P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 31. P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 32-‐39. 242 EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 23. 243 EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 23-‐30. 244 ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 55. 241
62
aan de hand van de loopbaan van de begunstigde en de ontvangen brutolonen (supra hoofdstuk 2). Indien de loopbaan vele onderbrekingen kent en/of de ontvangen brutolonen aan de lage kant zijn, dan zal dit implicaties hebben voor het pensioenbedrag. Dankzij de pensioensystemen is ouderdom niet langer synoniem voor armoede voor een groot deel van de bevolking245. -‐
minimuminkomengaranties
In de meeste landen bestaan voorzieningen om een minimumniveau van inkomen te garanderen voor de gepensioneerde246. De methode die gehanteerd wordt om de inkomens te toetsen met het oog op het toekennen van een minimumpensioen, mag echter de incentives om zelf te sparen en werken voor het pensioen niet verzwakken247. De pensioensystemen willen immers hoofdzakelijk armoede onder ouderen voorkomen. Deze systemen worden zo opgebouwd dat ze verzekeren dat iedereen voldoende pensioenrechten opbouwt in publieke of private stelsels zodat ze niet financieel afhankelijk zijn van familie of publieke bijstand248. De minimuminkomengaranties dienen louter als ultiem vangnet voor ouderen met onvolledige loopbanen of lage beroepsinkomsten249. Er is een grote diversiteit aan minimuminkomengaranties voor ouderen die worden voorzien in de Europese lidstaten250. Denemarken en Nederland voorzien een universeel, niet-‐inkomensafhankelijke forfaitaire pensioenuitkering voor alle inwoners. In Nederland wordt meer bepaald een voorziening in de vorm van een basisuitkering toegekend aan alle inwoners van Nederland vanaf 65 jaar (supra hoofdstuk 2)251. De AOW-‐uitkering is niet afhankelijk van het aantal gewerkte jaren of de betaalde premies zoals in België. De hoogte van de uitkering is louter afhankelijk van de samenstelling van het huishouden en van het aantal jaren dat men in Nederland heeft gewoond of – bij verblijf buiten
245
EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 93. 246 EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 23. 247 EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 23. 248 EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 23. 249 EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 24. 250 EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 24-‐26. 251 STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 51-‐52.
63
Nederland – bijdragen heeft betaald252. De meerderheid van de lidstaten – waaronder België – gaat echter de inkomensgerelateerde pensioenen verhogen tot een vastgesteld minimumniveau253. In België zijn er verschillende regelingen die zeer lage pensioenen willen vermijden voor personen die een laag inkomen hadden gedurende hun loopbaan. Ten eerste zijn er minimumpensioenrechten per loopbaanjaar op voorwaarde dat de gepensioneerde een loopbaan heeft van minstens 15 jaar en elk jaar van tewerkstelling minstens gelijk was aan 1/3e van een voltijdse betrekking254. Indien voor een jaar het werkelijke loon lager ligt dan het minimumloon per loopbaanjaar (19 131,53 € vanaf 1 september 2008), dan wordt het pensioen op basis van dit minimumloon berekend. De toepassing van de minimumrechten per loopbaanjaar mag echter niet tot gevolg hebben dat de betrokkene een pensioen verkrijgt dat een bedrag van 13 151,04 € (alleenstaande) of 16 486,75 € (gezin) per jaar overschrijdt255. Ten tweede bestaat er een gewaarborgd minimumpensioen dat kan worden toegekend indien het uiteindelijke pensioen – na de normale berekening – onder een bepaald bedrag dreigt te vallen256. Om recht te hebben op een gewaarborgd minimumpensioen, moet je minstens 2/3e van een volledige loopbaan gewerkt hebben257. Het gewaarborgd minimumpensioen van werknemers voor een volledige loopbaan bedraagt 1255,69 € (gezinshoofd) en 1004,87 € (alleenstaande) per maand258. Indien men niet voldoet aan de voorwaarden, kan men eventueel een beroep doen op de inkomensgarantie voor ouderen die deel uitmaakt van de sociale bijstand259. Een gepensioneerde in België heeft dus slechts recht op een minimuminkomengarantie indien het op de normale manier berekende, inkomensgerelateerde pensioen een bepaald bedrag niet 252
CENTRAAL BUREAU VOOR DE STATISTIEK, Pensioenstelsels, www.cbs.nl/nl-‐NL/menu/themas/dossiers/vergrijzing/beschrijving/2005-‐ pensioenstelsel-‐vergrijzing.htm (consultatie vrijdag 9 april 2010). 253 EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 24. 254 FEDERALE OVERHEIDSDIENST SOCIALE ZEKERHEID, Alles wat je altijd al wilde weten over de sociale zekerheid, Brussel, FOD Sociale zekerheid, 2009, www.socialsecurity.fgov.be/docs/nl/publicaties/alwa/alwa2009_jul_nl.pdf , 38; Y. STEVENS, “Pensioenen” in J. PUT (ed.), Praktijkboek sociale zekerheid, Mechelen, Kluwer, 2008, 655-‐656. 255 M. BRUYNINCKX, “Overzicht pensioenmaatregelen”, Soc. Weg. 2009, 20-‐21. 256 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 55; FEDERALE OVERHEIDSDIENST SOCIALE ZEKERHEID, Alles wat je altijd al wilde weten over de sociale zekerheid, Brussel, FOD Sociale zekerheid, 2009, www.socialsecurity.fgov.be/docs/nl/publicaties/alwa/alwa2009_jul_nl.pdf , 38 en NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 71. 257 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 55; FEDERALE OVERHEIDSDIENST SOCIALE ZEKERHEID, Alles wat je altijd al wilde weten over de sociale zekerheid, Brussel, FOD Sociale zekerheid, 2009, www.socialsecurity.fgov.be/docs/nl/publicaties/alwa/alwa2009_jul_nl.pdf , 38; Y. STEVENS, “Pensioenen” in J. PUT (ed.), Praktijkboek sociale zekerheid, Mechelen, Kluwer, 2008, 656. 258 M. BRUYNINCKX, “Overzicht pensioenmaatregelen”, Soc. Weg. 2009, 20-‐21 en RIJKSDIENST VOOR PENSIOENEN, Het gewaarborgd minimumpensioen (bedragen vanaf 1 juni 2009), www.rvponp.fgov.be/onprvp2004/NL/I/IC/IC_05.asp (consultatie vrijdag 9 april 2010). 259 NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 76.
64
overschrijdt. In Nederland daarentegen ontvangt elke gepensioneerde een forfaitair basispensioen dat niet afhankelijk is van het inkomen of de loopbaan. -‐
EU-‐SILC-‐enquête
Om te kunnen beoordelen of deze doelstelling van de pensioensystemen bereikt wordt, moet nagegaan worden of de pensioenen – en meer bepaald de minimuminkomensgaranties – voldoende doeltreffend zijn om te verhinderen dat ouderen in armoede terechtkomen. Met andere woorden stelt zich de vraag hoeveel ouderen in armoede leven in België? De actuele sociale houdbaarheid van de pensioenen kan worden onderzocht aan de hand van de meest recente gegevens van de European Union Statistics on Income and Living Conditions (EU-‐SILC 2008)260. Het betreft een enquête over inkomens en levensomstandigheden van gezinnen, die wordt uitgevoerd door de lidstaten van de Europese Unie. Aan de hand van de verkregen resultaten kunnen op Europees niveau vergelijkende statistieken worden gemaakt over inkomensverdeling en sociale uitsluiting261. De resultaten van de EU-‐SILC moeten echter met de nodige omzichtigheid worden bekeken. Armoede is een begrip dat op verschillende manieren kan gemeten worden, de EU-‐SILC hanteert het inkomen als referentie. Het gaat om een indirecte benadering aangezien een laag inkomen niet per se wil zeggen dat men arm is, maar personen met een laag inkomen lopen wel een groter risico om in de armoede te verzeilen262. Een aantal elementen die de levensstandaard van een persoon mee bepalen, zijn niet opgenomen in het inkomensbegrip263. Gelet op de bovenstaande bemerking geven de resultaten van de EU-‐SILC-‐enquête dus eerder een idee van de inkomensverdeling en sociale uitsluiting, dan een precieze meting. Volgens de Europese norm is er sprake van een armoederisico indien men een gestandaardiseerd gezinsinkomen heeft dat lager ligt dan 60 % van de nationale mediaan van de gestandaardiseerde gezinsinkomens264. 260
ALGEMENE DIRECTIE STATISTIEK EN ECONOMISCHE INFORMATIE, Armoede becijferd – persbericht 23 maart 2010, 6 p, http://statbel.fgov.be/nl/binaries/EU_SILC2008NL_tcm325-‐97685.pdf (consultatie 10 april 2010). 261 B. CANTILLON, S. LEFEBURE en K. VAN DEN BOSCH, “De materiële levensomstandigheden van ouderen in Vlaanderen: lessen uit Europa” in B. CANTILLON, K. VAN DEN BOSCH en S. LEFEBURE (eds.), Ouderen in Vlaanderen en Europa: tussen vermogen en afhankelijkheid, Leuven, Acco, 2009, 54 en STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 46. 262 STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 47 en K. VAN DEN BOSCH, S. LEFEBURE en B. CANTILLON, “De intergenerationele welvaartsverdeling in België, Vlaanderen en Wallonië van 1975 tot 2005” in B. CANTILLON, K. VAN DEN BOSCH en S. LEFEBURE (eds.), Ouderen in Vlaanderen 1975-‐2005, Leuven, Acco, 2007, 176. 263 Onder andere de waarde van de eigen woning, bepaalde door de overheid gesubsidieerde voordelen (gratis openbaar vervoer, thuisverzorging…) enzovoort. 264 B. CANTILLON, S. LEFEBURE en K. VAN DEN BOSCH, “De materiële levensomstandigheden van ouderen in Vlaanderen: lessen uit Europa” in B. CANTILLON, K. VAN DEN BOSCH en S. LEFEBURE (eds.), Ouderen in Vlaanderen en Europa: tussen vermogen en afhankelijkheid, Leuven, Acco,
65
Uit de EU-‐SILC-‐enquête 2008, waarin naar de inkomens van 2007 werd gepeild, blijkt dat 14,7 % van de totale Belgische bevolking een armoederisico loopt (zie figuur 14)265. Dit betekent dat het beschikbaar inkomen van 14,7 % van de bevolking lager ligt dan de armoedegrens die in 2007 voor België 899 € per maand of 10 788 € per jaar bedroeg266. Vrouwen, 65-‐plussers en alleenstaanden lopen een hoger risico om in de armoede te verzeilen267. Indien enkel gekeken wordt naar de 65-‐ plussers, dan zien we dat het armoederisico voor deze leeftijdscategorie oploopt tot 21,3 %268. Dit wil zeggen dat meer dan 1/5e van de 65-‐plussers het risico loopt om in de armoede te verzeilen. In vergelijking met de resultaten van vorige EU-‐SILC-‐enquêtes, blijven de armoederisicopercentages voor ouderen en gepensioneerden grotendeels op hetzelfde niveau269. Figuur 14 -‐ Armoederisico in België voor risicogroepen – EU-‐SILC 2008270
Indien we het Belgisch armoedecijfer in een Europees perspectief plaatsen, dan kunnen we vaststellen dat de toestand in België nauw aanleunt bij het Europees gemiddelde (zie figuur 15)271. 2009, 56 en K. VAN DEN BOSCH, S. LEFEBURE en B. CANTILLON, “De intergenerationele welvaartsverdeling in België, Vlaanderen en Wallonië van 1975 tot 2005” in B. CANTILLON, K. VAN DEN BOSCH en S. LEFEBURE (eds.), Ouderen in Vlaanderen 1975-‐2005, Leuven, Acco, 2007, 175. 265 ALGEMENE DIRECTIE STATISTIEK EN ECONOMISCHE INFORMATIE, Armoede becijferd – persbericht 23 maart 2010, http://statbel.fgov.be/nl/binaries/EU_SILC2008NL_tcm325-‐97685.pdf , 1 (consultatie 10 april 2010). 266 ALGEMENE DIRECTIE STATISTIEK EN ECONOMISCHE INFORMATIE, Armoede becijferd – persbericht 23 maart 2010, http://statbel.fgov.be/nl/binaries/EU_SILC2008NL_tcm325-‐97685.pdf , 1 (consultatie 10 april 2010). 267 ALGEMENE DIRECTIE STATISTIEK EN ECONOMISCHE INFORMATIE, Armoede becijferd – persbericht 23 maart 2010, http://statbel.fgov.be/nl/binaries/EU_SILC2008NL_tcm325-‐97685.pdf , 1-‐2 (consultatie 10 april 2010). 268 ALGEMENE DIRECTIE STATISTIEK EN ECONOMISCHE INFORMATIE, Armoede becijferd – persbericht 23 maart 2010, http://statbel.fgov.be/nl/binaries/EU_SILC2008NL_tcm325-‐97685.pdf , 1-‐2 (consultatie 10 april 2010). 269 ALGEMENE DIRECTIE STATISTIEK EN ECONOMISCHE INFORMATIE, Armoede becijferd – persbericht 23 maart 2010, http://statbel.fgov.be/nl/binaries/EU_SILC2008NL_tcm325-‐97685.pdf , 1 (consultatie 10 april 2010) en STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 50. 270 ALGEMENE DIRECTIE STATISTIEK EN ECONOMISCHE INFORMATIE, Armoede becijferd – persbericht 23 maart 2010, http://statbel.fgov.be/nl/binaries/EU_SILC2008NL_tcm325-‐97685.pdf , 2 (consultatie 10 april 2010). 271 ALGEMENE DIRECTIE STATISTIEK EN ECONOMISCHE INFORMATIE, Armoede becijferd – persbericht 23 maart 2010, http://statbel.fgov.be/nl/binaries/EU_SILC2008NL_tcm325-‐97685.pdf , 1-‐2 (consultatie 10 april 2010).
66
Het armoedecijfer ligt het laagst in Nederland, ongeveer 11 % van de bevolking is onderworpen aan een armoederisico272. Het lagere armoederisico in Nederland kan gedeeltelijk verklaard worden door het specifieke pensioensysteem. Hoewel het forfaitaire basispensioen (A0W) – dat toegekend wordt aan alle 65-‐plussers die in Nederland wonen – net boven of zelfs onder de armoededrempel ligt, zorgt het sterk ontwikkelde aanvullend pensioen er voor dat het pensioeninkomen van vele ouderen boven de armoededrempel uitstijgt273. De lage armoedegraad in Nederland kan dus verklaard worden door de sterk ontwikkelde tweede pensioenpijler274. Ongeveer 90 % van de werknemers in Nederland bouwt een aanvullend pensioen op binnen de onderneming of bedrijfstak275. Figuur 15 -‐ Armoederisico in de EU-‐15 (EU-‐SILC 2008)276 Om na te gaan of het wettelijk pensioen de ouderen voldoende beschermt tegen armoede, is het belangrijk om de invloed van de sociale transfers (uitkeringen) op het armoederisico te bestuderen. Uit de EU-‐SILC-‐enquête van 2008 blijkt dat sociale transfers een belangrijke corrigerende rol 272
ALGEMENE DIRECTIE STATISTIEK EN ECONOMISCHE INFORMATIE, Armoede becijferd – persbericht 23 maart 2010, http://statbel.fgov.be/nl/binaries/EU_SILC2008NL_tcm325-‐97685.pdf , 2 (consultatie 10 april 2010). 273 STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 53. 274 STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 51-‐52. 275 ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 233; STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 52. 276 ALGEMENE DIRECTIE STATISTIEK EN ECONOMISCHE INFORMATIE, Armoede becijferd – persbericht 23 maart 2010, http://statbel.fgov.be/nl/binaries/EU_SILC2008NL_tcm325-‐97685.pdf , 2 (consultatie 10 april 2010).
67
bezitten277. Indien er geen uitkeringen (inclusief pensioen) zouden worden uitbetaald, dan zou 41,8 % van de Belgische bevolking onderworpen worden aan het armoederisico278. In België maken de publieke transfers (pensioenen en andere inkomensgerelateerde uitkeringen) meer dan 3/4e van de inkomens van de 65-‐plussers uit, dit wil zeggen dat het inkomen van ouderen voor meer dan 75 % uit uitkeringen bestaat die door de Staat voorzien worden279. In Nederland bedraagt het aandeel van de publieke transfers ongeveer de helft, ouderen halen voornamelijk hun inkomsten uit de private pensioenen (tweede en derde pijler)280. De pensioensystemen hebben dus wel degelijk een belangrijke rol te spelen in de bescherming van ouderen tegen armoede. Maar gelet op het hoge armoedecijfer bij de 65-‐plussers, blijkt dat de Belgische pensioenen qua armoedebescherming tekortschieten. Ongeveer 1 op 5 personen ouder dan 65 jaar loopt het risico om in armoede te leven. Een van de belangrijkste factoren die de verschillen in armoederisico tussen de verschillende landen verklaart, is het niveau van de ‘safety-‐ nets benefits’ voor ouderen281. Dit zijn de uitkeringen die deel uitmaken van de eerste pensioenpijler namelijk de basispensioenen, inkomensgerelateerde pensioenen en minimumpensioenen282. De ongunstige inkomenspositie van ouderen in België is enerzijds te wijten aan de lage minimumpensioenen en anderzijds aan de lage vervangingsratio 283. In 2008 en 2009 heeft de overheid echter maatregelen genomen om de minimumpensioenen en minimumrechten per loopbaanjaar op te trekken284. De invloed van deze overheidsmaatregelen is niet opgenomen in de resultaten van de EU-‐SILC-‐enquête 2008, aangezien die enkel betrekking heeft op de inkomens van 2007. 277
ALGEMENE DIRECTIE STATISTIEK EN ECONOMISCHE INFORMATIE, Armoede becijferd – persbericht 23 maart 2010, http://statbel.fgov.be/nl/binaries/EU_SILC2008NL_tcm325-‐97685.pdf , 1 (consultatie 10 april 2010). 278 ALGEMENE DIRECTIE STATISTIEK EN ECONOMISCHE INFORMATIE, Armoede becijferd – persbericht 23 maart 2010, http://statbel.fgov.be/nl/binaries/EU_SILC2008NL_tcm325-‐97685.pdf , 1 (consultatie 10 april 2010). 279 ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 60. 280 ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 60-‐61; STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, aarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 52. 281 ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 63. 282 ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 19 en 65. 283 B. CANTILLON, S. LEFEBURE en K. VAN DEN BOSCH, “De materiële levensomstandigheden van ouderen in Vlaanderen: lessen uit Europa” in B. CANTILLON, K. VAN DEN BOSCH en S. LEFEBURE (eds.), Ouderen in Vlaanderen en Europa: tussen vermogen en afhankelijkheid, Leuven, Acco, 2009, 75 en STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 54. 284 M. BRUYNINCKX, “Overzicht pensioenmaatregelen”, Soc. Weg. 2009, 20-‐21 en M. BRUYNINCKX, “Overzicht nieuwe pensioenmaatregelen”, Soc. Weg. 2008, 13-‐15.
68
3.2.2. Behouden van de levensstandaard De pensioensystemen hebben niet alleen als doelstelling om ouderen te beschermen tegen armoede. Ze willen daarnaast ook individuen in staat stellen om de levensstandaard – opgebouwd gedurende het actieve leven – op een redelijk niveau te behouden gedurende hun pensionering285. Hiervoor zal in het algemeen een lager inkomen vereist zijn, aangezien ouderen geen werkgerelateerde kosten meer hebben en meestal een eigen woning, verblijf bezitten286. De meeste lidstaten erkennen deze doelstelling en verwerken het in belangrijke mate in de wettelijke pensioenstelsels287. Daarnaast voorzien de lidstaten meestal bijkomende voorzieningen in een tweede (collectieve) of derde (individuele) pensioenpijler. In de meeste lidstaten – waaronder België – wordt het wettelijk pensioen berekend op grond van de verworven beroepsinkomsten van de volledige loopbaan288. De doelstelling zit als het ware verwerkt in de wijze van berekening van het wettelijk pensioen, het pensioenbedrag is gerelateerd aan de inkomsten die men verkreeg tijdens het actieve leven. Denemarken, Ierland en Nederland voorzien daarentegen een forfaitair pensioenbedrag dat voor het overgrote deel niet gerelateerd is aan de beroepsinkomsten. Het behouden van de levensstandaard na pensionering is dan afhankelijk van de toegang tot particuliere bedrijfsregelingen (tweede pijler) of individuele pensioenvoorzieningen (derde pijler)289. Om na te gaan of een gepensioneerde er effectief in slaagt de levensstandaard te behouden, is het interessant om het inkomen van de oudere bevolking te vergelijken met het inkomen van de rest van de bevolking. Deze vergelijking kan gemaakt worden aan de hand van de studie van de vervangingsratio. De vervangingsratio is de verhouding tussen het ontvangen pensioenbedrag en het gemiddelde beroepsinkomen290. Deze ratio meet in welke mate de huidige of toekomstige pensioensystemen in staat zijn om, bij overstap van actieve werknemer naar gepensioneerde, de
285
EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 30. 286 EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 30. 287 EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 30. 288 EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 30. 289 EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 30-‐31. 290 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 46; NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 98
69
levensstandaard te behouden291. Er zijn twee factoren die een invloed hebben op de vervangingsratio292. Enerzijds zorgen de minimumpensioenen voor een toename van de vervangingsratio voor werknemers die minstens 2/3e van een volledige loopbaan gewerkt hebben. Anderzijds worden er grenzen gesteld aan de inkomens aan de hand waarvan het pensioenbedrag berekend wordt en dit heeft een negatieve invloed op de vervangingsratio293. Deze laatste factor is voornamelijk bepalend voor personen met hoge inkomens, omdat niet alle inkomsten meetellen voor de berekening van het pensioen294. De vervangingsratio bedraagt in België ongeveer 40 % voor de gemiddelde verdieners met een loopbaan van 40 jaar, wat relatief laag is voor een inkomensgerelateerd pensioensysteem295. Dit wil zeggen dat een werknemer die op pensioen gaat, geconfronteerd wordt met een inkomensverlies van 60 %. De lage ratio is te wijten aan het feit dat pensioenen berekend worden op grond van een volledige loopbaan (45 jaar) en dat de gemiddelde loopbaan van een werknemer slechts 40 jaar bedraagt wat aanleiding geeft tot een lager pensioen296. Er moet met andere woorden een duidelijk onderscheid worden gemaakt tussen de theoretische en de empirische vervangingsratio297! In een wettelijk systeem kan een pensioen voor een volledige carrière beantwoorden aan een hoge vervangingsratio (theoretische vervangingsratio), maar in vele gevallen blijken de concrete pensioenbedragen op een veel lager niveau te liggen dan de vorige beroepsinkomsten (empirische vervangingsratio)298. De discrepantie tussen de theoretische en empirische vervangingsratio is onder meer te wijten aan onvolledige loopbanen, onderwaardering van inkomsten in het verleden … .
291
NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, bijlage A.3. Analyse van de vervangingsratio’s, 1 en ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 116. 292 ISG REPORT, Updates of current and prospective theoretical pension replacement rates 2006-‐2046 – Annex country fiches, 2009, http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=752&langId=en , 2. 293 ISG REPORT, Updates of current and prospective theoretical pension replacement rates 2006-‐2046 – Annex country fiches, 2009, http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=752&langId=en , 2 en ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 100. 294 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 46 295 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 46; ISG REPORT, Updates of current and prospective theoretical pension replacement rates 2006-‐2046 – Annex country fiches, 2009, http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=752&langId=en , 2 ; ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 98; B. VANDERMEIREN, “Waarom de tweede pensioenpijler noodzakelijk is?”, Assurinfo, 2009, www.assuralia.be/fileadmin/content/documents/publicaties/090319_nl_tweede_pensioenpijler.pdf , 5. 296 ISG REPORT, Updates of current and prospective theoretical pension replacement rates 2006-‐2046 – Annex country fiches, 2009, http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=752&langId=en , 2 297 EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 33-‐34. 298 EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the commission and the council, Brussel, European Communities, 2003, 34.
70
Indien we de vervangingsratio in België vergelijken met andere landen van de OESO, dan zien we dat België behoort tot de landen met een lage vervangingsratio299. Het gemiddelde van de vervangingsratio’s van de verplichte pensioenstelsels in alle landen van de OESO bedraagt ongeveer 59 %300. Deze berekeningen gaan uit van de gemiddelde beroepsinkomsten van een werknemer. Het verschil tussen de vervangingsratio in een bepaald land en de gemiddelde vervangingsratio van de OESO wordt de pensioenkloof genoemd (zie figuur 16)301. Figuur 16 -‐ De pensioenkloof 302
Aan de hand van de pensioenkloof kan worden nagegaan hoeveel een individu zal moeten bijdragen aan particuliere pensioenstelsels om de vervangingsratio van het nationaal, verplicht stelsel op te trekken tot het OESO gemiddelde303. Hoe groter de kloof tussen de vervangingsratio in een nationaal pensioenstelsel en de gemiddelde vervangingsratio binnen de OESO, hoe groter de noodzaak dus zal zijn om bij te dragen in private, vrijwillige pensioenvoorzieningen. De berekeningen gaan ervan uit 299
ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 98. 300 ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 98. 301 ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 98. 302 P. ANTOLIN en E. WHITEHOUSE, Filling the pension gap: coverage and value of voluntary retirement savings, OECD Social, Employment and Migration Working paper nr. 69, www.olis.oecd.org/olis/2009doc.nsf/LinkTo/NT00000A5E/$FILE/JT03258901.PDF, 5. 303 ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 99.
71
dat personen aan individueel pensioensparen doen in een defined-‐contribution stelsel waarbij de waarde van de uitkeringen afhankelijk is van de bijdragen en de return op de financiële markt304. Een werknemer met een volledige loopbaan zal in België ongeveer 4,7 % van zijn beroepsinkomsten in een privaat pensioenplan (tweede of derde pijler) moeten bijdragen om de pensioenkloof te dichten (zie figuur 17)305. Het percentage zal oplopen indien de werknemer 35 jaar heeft gewerkt (6 %) of 25 jaar (9 %)306. Figuur 17 – Percentage van beroepsinkomsten dat een gemiddelde verdiener zal moeten bijdragen in private pensioenplannen om de pensioenkloof te dichten307
De lage vervangingsratio in België toont aan dat de wettelijke pensioenen mensen onvoldoende in staat stelt om de levensstandaard na pensionering tot een zeker niveau te behouden. Werknemers zullen een beroep moeten doen op de tweede en derde pensioenpijler om het inkomensverlies te compenseren (infra hoofdstuk 4)! 304
ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 99. 305 ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 99. 306 ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 99. 307 P. ANTOLIN en E. WHITEHOUSE, Filling the pension gap: coverage and value of voluntary retirement savings, OECD Social, Employment and Migration Working paper nr. 69, www.olis.oecd.org/olis/2009doc.nsf/LinkTo/NT00000A5E/$FILE/JT03258901.PDF, 10.
72
3.3. Billijkheid van het pensioenstelsel De vergrijzing heeft niet alleen gevolgen op budgettair en sociaal vlak, er rijzen ook meer en meer vragen bij de billijkheid van het pensioenstelsel in België. De fundamentele vraag hierbij is of de actieve bevolking de solidariteit, die nodig is om de pensioenen te betalen in het repartitiestelsel, zal willen blijven opbrengen308. Het wettelijk pensioenstelsel in België kent een zeer grote solidariteit, in die zin dat het pensioenbedrag dat men ontvangt na pensionering, niet in verhouding staat tot de gestorte bijdragen309. Vooral bij personen met hoge inkomens is de koppeling tussen bijdragen en pensioenbedrag sterk vervaagd, gelet op het feit dat de bijdragen op een onbegrensd loon worden geheven terwijl de beroepsinkomsten voor de berekening van het pensioenbedrag geplafonneerd zijn310. De toenemende veroudering van de bevolking legt een grote druk op de intergenerationele solidariteit. Een bewijs hiervan kan gevonden worden in de stijgende ouderen-‐afhankelijkheidsratio (zie figuur 13). Waar in 2000 nog vier actieve personen instonden voor het pensioen van één oudere, zal dit in 2050 evolueren naar twee actieven die instaan voor het pensioen van een gepensioneerde. Daarnaast zien we dat het aandeel van de bijdragen die toekomen aan de actieve bevolking daalt. Zoals reeds hoger vermeld gaat het overgrote deel van de bijdragen immers naar de pensioenen en de gezondheidszorg, bijgevolg komen die grotendeels toe aan de oudere bevolking (zie figuur 5). Het is niet ondenkbaar dat de werkende bevolking op een gegeven moment minder of niet langer bereid zal zijn om deze solidariteit op te brengen311. De overheid zal moeten rekening houden met deze vaststellingen bij het uitwerken van een pensioenbeleid. Het is nodig dat de verhouding tussen de lasten (bijdragen) en baten (pensioenbedragen) in het oog gehouden wordt312. Indien de financiële last op de schouders van de actieve bevolking blijft toenemen bijvoorbeeld door een verhoging van de bijdragen, kan dit een negatieve invloed hebben op de activiteitsgraad. Mensen zullen minder gemotiveerd zijn om te werken indien ze zelf quasi geen voordeel halen uit de bijdragen die ze betalen. De babyboomgeneratie speelt een cruciale rol binnen deze discussie omtrent de billijkheid van het 308
P. THIJSSEN en T. DE PAUW, Babybom? Draagvlak van een intergenerationele solidariteit, Leuven, Acco, 2006, 12. B. VANDERMEIREN, “Waarom de tweede pensioenpijler noodzakelijk is?”, Assurinfo, 2009, www.assuralia.be/fileadmin/content/documents/publicaties/090319_nl_tweede_pensioenpijler.pdf, 7. 310 B. VANDERMEIREN, “Waarom de tweede pensioenpijler noodzakelijk is?”, Assurinfo, 2009, www.assuralia.be/fileadmin/content/documents/publicaties/090319_nl_tweede_pensioenpijler.pdf, 7. 311 B. TURTELBOOM, “De vergrijzing in België: een intergenerationeel perspectief” in FEDERAAL PLANBUREAU (ed.), Vergrijzing en financiering van de sociale zekerheid: een haalbare uitdaging?, Brussel, Henri Bogaert, 1999, www.plan.be/admin/uploaded/200605091448063.PP086nl.pdf, 112. 312 B. CANTILLON, “De drie grote uitdagingen van de vergrijzing” in H. PAGE, T. JACOBS, B. CANTILLON, P. VAN ROMPUY, F. VANDENBROUCKE, X. VERBOVEN en B. ADNET (eds.), Standpunten -‐ vergrijzing, Brussel, Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten, 2004, www.kvab.be/downloads/Standpunten2.pdf, 46. 309
73
pensioenstelsel313. Ze is als het ware een verpersoonlijking van de demografische uitdagingen die de solidariteit tussen de verschillende generaties bedreigt314. De overheid moet zich ervoor behoeden dat de babyboom niet omslaat in een babybom die de solidariteit tussen de generaties verwoest315. 313
P. THIJSSEN en T. DE PAUW, Babybom? Draagvlak van een intergenerationele solidariteit, Leuven, Acco, 2006, 13. P. THIJSSEN en T. DE PAUW, Babybom? Draagvlak van een intergenerationele solidariteit, Leuven, Acco, 2006, 13. 315 P. THIJSSEN en T. DE PAUW, Babybom? Draagvlak van een intergenerationele solidariteit, Leuven, Acco, 2006, 13. 314
74
Hoofdstuk IV. Herschikking van de verantwoordelijkheden In het vorige hoofdstuk werd aangetoond dat de pensioenen in België sterk onder druk staan. De overheid zal moeten optreden om de toekomst van de pensioenen veilig te stellen. In dit hoofdstuk wordt eerst melding gemaakt van het toenemend belang van aanvullingen binnen de tweede en de derde pijler en de nieuwe problemen die dergelijke verschuiving met zich mee brengt. Vervolgens wordt nagegaan welke strategie de overheid kan volgen en hoe het toekomstig pensioenmodel er zou kunnen uitzien. Tot slot wordt een blik in de toekomst geworpen aan de hand van het groen boek. 1. Algemeen Sinds het ontstaan van de pijlerstructuur in het Belgische pensioensysteem is er sprake van een verdeling van de verantwoordelijkheden voor de opbouw van een pensioen tussen de overheid (eerste pijler), werkgever (tweede pijler) en het individu (derde pijler). Aanvankelijk was de eerste pijler de fundamentele pijler van het pensioenstelsel, de andere pijlers waren louter aanvullend. De vergrijzing heeft echter voor een aanzienlijke druk gezorgd op de financiële en sociale houdbaarheid van de wettelijke pensioenen (supra hoofdstuk 3). Het belang van een aanvulling op het wettelijke pensioen binnen de tweede en derde pijler is daardoor toegenomen. Er is met andere woorden een verschuiving merkbaar van de verantwoordelijkheid om een toereikend pensioen op te bouwen van de overheid naar de werkgever (tweede pijler) en het individu (derde pijler). Dergelijke herschikking is een haalbare strategie om de uitdagingen van de vergrijzing aan te gaan en de pensioenen te herwaarderen. Het probleem van de huidige verschuiving schuilt echter in de ongelijkheid die het met zich mee kan brengen. Enerzijds is de tweede pijler niet voor iedereen toegankelijk aangezien niet alle ondernemingen of sectoren een pensioenplan hebben opgesteld en het enkel gerelateerd is aan de actieve participatie op de arbeidsmarkt. Anderzijds hebben niet alle werknemers voldoende financiële middelen om tijdens het actieve leven aan individueel pensioensparen te doen in de derde pijler en zijn het voornamelijk de oudere werknemers die gebruik maken van deze mogelijkheid. Een herschikking van de verantwoordelijkheden kan een oplossing bieden op voorwaarde dat de overheid maatregelen neemt om het in goede banen te leiden. Dit wil zeggen dat de overheid zal 75
moeten ingrijpen om de tweede pensioenpijler voor iedereen of ruimer toegankelijk te maken en de derde pijler (nog) meer zal moeten promoten. Bovendien mag de herschikking niet tot gevolg hebben dat de eerste pensioenpijler uitgehold wordt en dat de overheid haar verantwoordelijkheid volledig afstoot naar de werkgever en het individu. De overheid zal een wettelijk pensioen moeten voorzien dat de betrokkene beschermt tegen het armoederisico. De aanvullingen opgebouwd binnen de tweede en derde pijler moeten er dan voor zorgen dat de gepensioneerde de levensstandaard – opgebouwd tijdens het actieve leven – kan behouden tot een zeker niveau. De bestaande pijlerstructuur kan dus behouden blijven, mits een herverdeling van de rol van elke pijler. De overheid zal met andere woorden hervormingen moeten doorvoeren aan het pensioenstelsel om zo een optimale verdeling van de verantwoordelijkheid te verkrijgen tussen overheid, werkgever en individu. 2. Toenemend belang aanvullingen op het wettelijk pensioen De financiële en sociale uitdagingen waarmee het wettelijk pensioen (eerste pijler) geconfronteerd wordt, tonen aan dat het door de staat voorziene pensioen niet (langer) voldoende zal zijn om de oudere bevolking te behoeden tegen armoede en de levensstandaard te behouden (supra hoofdstuk 3). De wettelijke pensioenen van de jongeren die nu de arbeidsmarkt betreden, zullen veel lager liggen dan die van hun ouders of grootouders316. Personen zijn aangewezen op het aanvullend pensioen op het niveau van de onderneming of sector (tweede pijler) of het individueel pensioensparen (derde pijler), om het wettelijk pensioen aan te vullen. De druk op de drie pensioenpijlers neemt met andere woorden toe tengevolge van de vergrijzing. Waar vroeger de rolverdeling tussen de pensioenpijlers niet ter discussie stond, is er nu veel minder eensgezindheid. De pensioenlast is geleidelijk aan het verschuiven van de eerste naar de tweede en derde pijler! 2.1. Aanvullend pensioen (tweede pijler) Een aanvullend pensioen uit de tweede pijler zal noodzakelijk zijn om het wettelijk pensioen op te trekken en de gepensioneerde een toereikend pensioen te verschaffen. Het aanvullend pensioen steunt op kapitalisatie en vormt een aanvulling op de eerste wettelijke pensioenpijler, die tot de 316
ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 105.
76
sociale zekerheid behoort317. Binnen de tweede pensioenpijler worden – in tegenstelling tot de eerste pijler – reserves aangelegd en komt de spaarinspanning rechtstreeks ten goede van de betrokkene. De toegang tot de tweede pijler is afhankelijk van de vraag of de werkgever van de betrokkene een pensioenregeling voorziet op het niveau van de onderneming of de sector. Niet iedere werknemer heeft met andere woorden de mogelijkheid om een aanvullend pensioen op te bouwen binnen de onderneming of sector. Het belang van een aanvullend pensioen kan worden aangetoond aan de hand van de vervangingsratio. De vervangingsratio van het wettelijk pensioen bedraagt in België ongeveer 40 % voor een gemiddelde verdiener met een loopbaan van 40 jaar. Indien we het opgebouwde aanvullend pensioen opnemen in de berekening, dan bekomen we een vervangingsratio die 6 tot 9 % hoger ligt318. Bij de berekening wordt uitgegaan van de veronderstelling dat het gaat om een aanvullend pensioenplan, ingevoerd in 1992, met een vaste bijdrage van 4,25 % van de beroepsinkomsten319. Dergelijke berekening – hoewel ze met de nodige omzichtigheid moet bekeken worden – toont aan dat een aanvullend pensioen wel degelijk de levensstandaard van de gepensioneerde kan verhogen.
317
NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 25. 318 B. VANDERMEIREN, “Waarom de tweede pensioenpijler noodzakelijk is?”, Assurinfo, 2009, www.assuralia.be/fileadmin/content/documents/publicaties/090319_nl_tweede_pensioenpijler.pdf, 12. 319 B. VANDERMEIREN, “Waarom de tweede pensioenpijler noodzakelijk is?”, Assurinfo, 2009, www.assuralia.be/fileadmin/content/documents/publicaties/090319_nl_tweede_pensioenpijler.pdf, 12.
77
Figuur 18 -‐ Dekkingsgraad van de tweede pensioenpijler320 In België geniet ongeveer 60 % van de werknemers van een aanvullend pensioen binnen de onderneming of de sector (zie figuur 18)
321
. Van deze groep is 72 %
aangesloten bij een groepsverzekering en 28 %
bij
een
Instelling
voor
Bedrijfspensioenvoorzieningen (IBP)322. De overige 40 % van de werknemers – ruim 1 miljoen – maken geen gebruik van de tweede pensioenpijler. Gelet op het feit dat een aanvullend pensioen onontbeerlijk is om de levensstandaard
na
pensionering
te
behouden, moet de dekkingsgraad nog de hoogte in. Er zijn een aantal mogelijke verklaringen waarom ruim 1 miljoen van de werknemers nog geen aanvullend pensioen opbouwt. Enerzijds heeft niet iedere werknemer toegang tot een pensioenregeling binnen de onderneming of sector waar hij is tewerkgesteld. In België geldt er namelijk geen verplichting voor de werkgevers of sector om een aanvullend pensioenstelsel te voorzien voor de werknemers323. Indien er wel een pensioenstelsel voor handen is, dan is de werkgever bovendien niet verplicht om het aanvullende pensioen voor alle werknemers open te stellen324. Indien we de vergelijking maken met Nederland, dan kunnen we vaststellen dat daar ongeveer 90 % van de werknemers een aanvullend pensioen opbouwt325. De hoge dekkingsgraad kan verklaard worden door het feit dat in vele bedrijfstakken in Nederland de deelname aan een 320
B. VANDERMEIREN, “Waarom de tweede pensioenpijler noodzakelijk is?”, Assurinfo, 2009, www.assuralia.be/fileadmin/content/documents/publicaties/090319_nl_tweede_pensioenpijler.pdf, 14. 321 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 97; NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 154; B. VANDERMEIREN, “Waarom de tweede pensioenpijler noodzakelijk is?”, Assurinfo, 2009, www.assuralia.be/fileadmin/content/documents/publicaties/090319_nl_tweede_pensioenpijler.pdf, 14. 322 NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 154; B. VANDERMEIREN, “Waarom de tweede pensioenpijler noodzakelijk is?”, Assurinfo, 2009, www.assuralia.be/fileadmin/content/documents/publicaties/090319_nl_tweede_pensioenpijler.pdf, 14. 323 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 109. 324 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 110. 325 ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 233; STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 52.
78
bedrijfstakkenpensioenfonds verplicht gesteld wordt bij collectieve arbeidsovereenkomst326. Dit impliceert dat de werkgever gehouden is om een aanvullend pensioen te voorzien indien er in de betrokken bedrijfstak een dergelijke collectieve arbeidsovereenkomst bestaat. Anderzijds opteren sommige werknemers eerder voor een onmiddellijk uitbetaalde loonsverhoging – voordeel op korte termijn – dan een bijdrage in een aanvullend pensioenstelsel. Nochtans is het zowel voor de werkgever als de werknemer interessant om een deel van het loon toe te kennen in de vorm van een aanvullend pensioen327. Voornamelijk de premies in een groepsverzekering zijn een belangrijk onderdeel van de loonoptimalisatie. De werkgever kan een dergelijke bijdrage fiscaal aftrekken als bedrijfslast met een vermindering van de belastbare winst tot gevolg328. Een aanvullend pensioen is ook voor de werknemer interessant gelet op de fiscale voordelen. De premies die de werknemer stort in het aanvullende pensioenstelsel geven immers aanleiding tot een belastingsvermindering329. Bovendien bouwt de werknemer een aanvulling op bovenop het wettelijke pensioen dat men later zal verkrijgen. Hoewel op dit moment nog steeds een groot aantal werknemers geen gebruik maakt van de tweede pensioenpijler, is de dekkingsgraad de laatste jaren toch sterk toegenomen330. Sinds de inwerkingtreding van de Wet aanvullende pensioenen (WAP) in 2004 zijn er meer werknemers aangesloten bij de tweede pensioenpijler331. Deze wet had als doelstelling om de tweede pensioenpijler verder uit te bouwen en te democratiseren. Vóór de WAP was het aanvullende pensioen voornamelijk een extra voordeel voor het kaderpersoneel, daarna ook voor werknemers van grotere bedrijven (voornamelijk bedienden)332. Nu is de tweede pijler ook toegankelijk voor werknemers uit kleinere bedrijven en – dankzij de invoering van de pensioenplannen op sectoraal niveau – voor arbeiders333. 326
ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 233; Invoeren van een pensioenregeling, www.pensioenkijker.nl/home/voor-‐de-‐werkgever/invoeren-‐pensioenregeling (consultatie 13 april 2010). 327 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 98-‐99. 328 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 111. 329 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 111. 330 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 97. 331 B. VANDERMEIREN, “Waarom de tweede pensioenpijler noodzakelijk is?”, Assurinfo, 2009, www.assuralia.be/fileadmin/content/documents/publicaties/090319_nl_tweede_pensioenpijler.pdf, 16. 332 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 96-‐97. 333 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 96-‐97; B. VANDERMEIREN, “Waarom de tweede pensioenpijler noodzakelijk is?”, Assurinfo, 2009, www.assuralia.be/fileadmin/content/documents/publicaties/090319_nl_tweede_pensioenpijler.pdf, 16.
79
2.2. Individueel pensioensparen (derde pijler) De derde pensioenpijler bestaat uit het pensioensparen dat individueel wordt aangegaan los van enige beroepsactiviteit. Bijgevolg komen meer werknemers in aanmerking aangezien men niet afhankelijk is van het bestaan van een pensioenstelsel op het niveau van de onderneming of sector. Het individueel pensioensparen wordt – net zoals het aanvullend pensioen uit de tweede pijler – aangemoedigd door de overheid door middel van de toekenning van een fiscaal voordeel (supra hoofdstuk 2). Het pensioensparen in de derde pijler is één van de instrumenten die kan gebruikt worden om de tekortkomingen van de eerste pijler op te vangen334. De stortingen in de derde pijler zijn de laatste jaren sterk toegenomen: 39 % tussen 1993 en 2003 en 62 % tussen 2003 en 2006335. Deze cijfers hebben betrekking op de totale bijdragen van de personen aan de derde pijler, het gaat niet enkel om werknemers maar om alle personen op arbeidsleeftijd (tussen 20 en 64 jaar)336. De cijfers voor de periode 1993 tot 2003 zijn gebaseerd op een representatieve staal van belastingsaangiften die werd opgevraagd bij de Federale Overheidsdienst Financiën337. De analyse spitst zich toe op de bevolking van 20 tot 64 jaar, dit zijn de leeftijdscategorieën die significante bijdragen storten. Hierbij moet opgemerkt worden dat personen niet verplicht zijn om pensioenstortingen in de derde pijler aan te geven338. Gelet op de fiscale voordelen die worden toegekend, kan er van worden uitgegaan dat de meeste personen wel aangifte doen. Daarnaast is het gestorte bedrag dat in aanmerking komt voor een belastingsvermindering, aan een plafond gebonden339. De gestorte bijdragen die dit maximumbedrag overschrijden, zijn bijgevolg niet opgenomen in de berekeningen. Tot slot duurt het relatief lang vooraleer de gegevens met betrekking tot de belastingsaangiftes gekend zijn. Daarom is het moeilijk om recente gegevens te vinden omtrent de bijdragestortingen in de derde pensioenpijler. De cijfers moeten bijgevolg met de nodige omzichtigheid gehanteerd worden. 334
P. STINGLHAMBER, M.-‐D. ZACHARY, G. WUYTS en Ch. VALENDUC, “ De determinanten van het sparen in de derde pensioenpijler”, Economisch Tijdschrift (Nationale Bank van België), 2007, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdIII2007N_H6.pdf, 105. 335 NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 181; P. STINGLHAMBER, M.-‐D. ZACHARY, G. WUYTS en Ch. VALENDUC, “ De determinanten van het sparen in de derde pensioenpijler”, Economisch Tijdschrift (Nationale Bank van België), 2007, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdIII2007N_H6.pdf, 109 en 112. 336 P. STINGLHAMBER, M.-‐D. ZACHARY, G. WUYTS en Ch. VALENDUC, “ De determinanten van het sparen in de derde pensioenpijler”, Economisch Tijdschrift (Nationale Bank van België), 2007, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdIII2007N_H6.pdf, 109. 337 P. STINGLHAMBER, M.-‐D. ZACHARY, G. WUYTS en Ch. VALENDUC, “ De determinanten van het sparen in de derde pensioenpijler”, Economisch Tijdschrift (Nationale Bank van België), 2007, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdIII2007N_H6.pdf, 108. 338 P. STINGLHAMBER, M.-‐D. ZACHARY, G. WUYTS en Ch. VALENDUC, “ De determinanten van het sparen in de derde pensioenpijler”, Economisch Tijdschrift (Nationale Bank van België), 2007, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdIII2007N_H6.pdf, 109. 339 P. STINGLHAMBER, M.-‐D. ZACHARY, G. WUYTS en Ch. VALENDUC, “ De determinanten van het sparen in de derde pensioenpijler”, Economisch Tijdschrift (Nationale Bank van België), 2007, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdIII2007N_H6.pdf, 109.
80
Figuur 19 – Bijdragen aan de derde pijler (miljoenen euro’s, prijzen van 2003)340 De stortingen in het kader van pensioen-‐ en lange-‐termijnsparen bedroegen in 2003 1,736 miljard €341. Het bedrag was min of meer evenredig verdeeld over het pensioensparen en het sparen op lange termijn. Het bedrag van de stortingen nam ten opzichte van 1993 met 39 % toe. Indien we de verdeling van de stortingen
over
de
verschillende
leeftijdscategorieën bekijken, zien we dat er binnen de leeftijdscategorie van de 20-‐ tot 39-‐jarigen niet veel veranderd is (zie figuur 19). De grootste toename vond plaats binnen de leeftijdscategorie van de 40-‐ tot 60-‐jarigen, daar zijn de stortingen fors toegenomen in tien jaar tijd342. De omvang van de bijdragen in de derde pijler geven een accuraat beeld van de gewichtigheid van het individueel pensioensparen. Het is echter ook interessant om na te gaan hoeveel percent van de bevolking effectief aan pensioen-‐ of lange-‐termijnsparen doet (zie figuur 20). 340
P. STINGLHAMBER, M.-‐D. ZACHARY, G. WUYTS en Ch. VALENDUC, “ De determinanten van het sparen in de derde pensioenpijler”, Economisch Tijdschrift (Nationale Bank van België), 2007, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdIII2007N_H6.pdf, 109. 341 P. STINGLHAMBER, M.-‐D. ZACHARY, G. WUYTS en Ch. VALENDUC, “ De determinanten van het sparen in de derde pensioenpijler”, Economisch Tijdschrift (Nationale Bank van België), 2007, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdIII2007N_H6.pdf, 109. 342 P. STINGLHAMBER, M.-‐D. ZACHARY, G. WUYTS en Ch. VALENDUC, “ De determinanten van het sparen in de derde pensioenpijler”, Economisch Tijdschrift (Nationale Bank van België), 2007, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdIII2007N_H6.pdf, 109.
81
Figuur 20 -‐ Participatiegraad in de derde pijler (procenten van de bevolking)343 De participatiegraad in de derde pijler wordt gedefinieerd als het aantal deelnemers
aan
het
individueel
pensioen-‐ of lange-‐termijnsparen in verhouding Globaal
tot gezien
de
bevolking344.
bedroeg
de
participatiegraad 40 % in 2003. Dit betekent een stijging van 11 % ten opzichte van de participatiegraad in 1993345. De participatiegraad ligt het laagst bij de jongeren (zie figuur 20) – 20 tot 24 jaar – wat te maken heeft met het feit dat heel wat jongeren op die leeftijd nog studeren of op zoek zijn naar een baan346. De aanzienlijke toename van de participatiegraad in tien jaar tijd kan verschillende oorzaken hebben347. Ten eerste is de werkgelegenheidsgraad in de jaren ’90 toegenomen, voornamelijk tengevolge van een grotere tewerkstelling van vrouwen. Ten tweede zijn mensen zich er meer en meer van bewust dat de problematiek van de veroudering de wettelijke pensioenen in gevaar brengt. De wettelijke pensioenen zijn niet langer toereikend om de gepensioneerde in staat te stellen de levensstandaard na pensionering te behouden. Deze vooruitzichten hebben vele belastingplichtigen aangespoord om te sparen in het kader van één van de fiscaal aantrekkelijke stelsels in de derde pijler348. Tenslotte geniet de derde pensioenpijler de laatste jaren meer bekendheid dankzij de promotiecampagnes van de banken en verzekeringsmaatschappijen349. 343
P. STINGLHAMBER, M.-‐D. ZACHARY, G. WUYTS en Ch. VALENDUC, “ De determinanten van het sparen in de derde pensioenpijler”, Economisch Tijdschrift (Nationale Bank van België), 2007, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdIII2007N_H6.pdf, 110. 344 P. STINGLHAMBER, M.-‐D. ZACHARY, G. WUYTS en Ch. VALENDUC, “ De determinanten van het sparen in de derde pensioenpijler”, Economisch Tijdschrift (Nationale Bank van België), 2007, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdIII2007N_H6.pdf, 110. 345 P. STINGLHAMBER, M.-‐D. ZACHARY, G. WUYTS en Ch. VALENDUC, “ De determinanten van het sparen in de derde pensioenpijler”, Economisch Tijdschrift (Nationale Bank van België), 2007, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdIII2007N_H6.pdf, 111. 346 P. STINGLHAMBER, M.-‐D. ZACHARY, G. WUYTS en Ch. VALENDUC, “ De determinanten van het sparen in de derde pensioenpijler”, Economisch Tijdschrift (Nationale Bank van België), 2007, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdIII2007N_H6.pdf, 110. 347 P. STINGLHAMBER, M.-‐D. ZACHARY, G. WUYTS en Ch. VALENDUC, “ De determinanten van het sparen in de derde pensioenpijler”, Economisch Tijdschrift (Nationale Bank van België), 2007, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdIII2007N_H6.pdf, 111. 348 P. STINGLHAMBER, M.-‐D. ZACHARY, G. WUYTS en Ch. VALENDUC, “ De determinanten van het sparen in de derde pensioenpijler”, Economisch Tijdschrift (Nationale Bank van België), 2007, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdIII2007N_H6.pdf, 111. 349 P. STINGLHAMBER, M.-‐D. ZACHARY, G. WUYTS en Ch. VALENDUC, “ De determinanten van het sparen in de derde pensioenpijler”, Economisch Tijdschrift (Nationale Bank van België), 2007, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdIII2007N_H6.pdf, 111.
82
Indien we het gemiddelde inkomen van de deelnemers aan de derde pijler bekijken, zien we dat het vroeger voornamelijk personen met hogere inkomens waren die aan individueel pensioensparen deden350. De laatste jaren is er echter een evolutie merkbaar, namelijk een zekere democratisering van de derde pijler351. Dit doet vermoeden dat de stijging van de participatiegraad zich voor het grootste deel voorgedaan heeft bij de personen met lagere inkomens352. Uit een schatting van de Beroepsvereniging voor verzekeringsondernemingen Assuralia blijkt dat momenteel meer dan de helft van de belastingplichtige Belgen aan pensioensparen doet 353. De participatiegraad aan de derde pensioenpijler blijft met andere woorden toenemen. Er kan geconcludeerd worden dat voornamelijk oudere personen (40-‐ tot 64-‐jarigen) geneigd zijn om te investeren in de derde pijler354. Enerzijds zijn oudere personen meer bezig met hun pensioen en hebben ze meer financiële ruimte om aan pensioensparen te doen355. Anderzijds is het individueel pensioensparen nog niet bij alle jongeren gekend en zijn ze nog niet echt begaan met hun pensioen. Als je net afgestudeerd bent of aan je allereerste job begint, is je pensioen wel het laatste waaraan je denkt. Gelet op de lagere lonen aan het begin van een loopbaan, is het geen optie om geld apart te leggen om aan pensioensparen te doen356. Nochtans is het nooit te vroeg om aan individueel pensioensparen te doen. Indien men gedurende de volledige loopbaan jaarlijks een bepaald bedrag van het loon in de derde pensioenpijler stort, kan dit een aardig extraatje opleveren op het einde van de rit. Het is bijgevolg de taak van de overheid om het individueel pensioensparen de nodige bekendheid te geven en te wijzen op de voordelen.
350
P. STINGLHAMBER, M.-‐D. ZACHARY, G. WUYTS en Ch. VALENDUC, “ De determinanten van het sparen in de derde pensioenpijler”, Economisch Tijdschrift (Nationale Bank van België), 2007, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdIII2007N_H6.pdf, 111. 351 STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2008, Hoge raad van financiën, 2008, www.plan.be/admin/uploaded/200807021045120.rapport2008_nl.pdf, 100. 352 P. STINGLHAMBER, M.-‐D. ZACHARY, G. WUYTS en Ch. VALENDUC, “ De determinanten van het sparen in de derde pensioenpijler”, Economisch Tijdschrift (Nationale Bank van België), 2007, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdIII2007N_H6.pdf, 111; STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2008, Hoge raad van financiën, 2008, www.plan.be/admin/uploaded/200807021045120.rapport2008_nl.pdf, 100. 353 ASSURALIA, Pensioenspaarverzekering voor een zekere toekomst (persbericht), 15 december 2009, www.assuralia.be/fileadmin/content/documents/persberichten/091215_nl.pdf (consultatie 14 april 2010). 354 NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 181-‐182; P. STINGLHAMBER, M.-‐D. ZACHARY, G. WUYTS en Ch. VALENDUC, “ De determinanten van het sparen in de derde pensioenpijler”, Economisch Tijdschrift (Nationale Bank van België), 2007, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdIII2007N_H6.pdf, 113. 355 Oudere personen hebben over het algemeen geen grote leningen meer lopen, de woningen zijn afbetaald, ze hebben een hoger loon dan de jongeren en zijn meer geneigd om spaargelden op te bouwen met het oog op hun pensioen. 356 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 130.
83
3. Toekomstig pensioenmodel De overheid kan – in theorie – meerdere strategieën volgen om het huidige pensioenstelsel te versterken. De meest haalbare strategie is mijns inziens het nastreven van een herschikking van de verantwoordelijkheden tussen de overheid, sociale partners/werkgevers en het individu. Door een beter ontwikkelde tweede en derde pijler kan de overheid voor een deel ontlast worden van de hoge financiële kosten die de vergrijzing met zich mee brengt. Een toenemend belang van de tweede en derde pensioenpijler mag echter niet leiden tot een uitholling van de eerste pensioenpijler. De overheid mag de verantwoordelijkheid voor de opbouw van een pensioen niet volledig bij de werkgever of het individu leggen! Het wettelijk pensioen moet de basis blijven van het pensioenstelsel in België dat een pensioen voorziet dat ouderen beschermt tegen het armoederisico. 3.1. Verschillende strategieën Zoals reeds hoger vermeld in hoofdstuk drie is de budgettaire en sociale houdbaarheid van de wettelijke pensioenen in gevaar tengevolge van de vergrijzing en de pensionering van de babyboomgeneratie. Een onveranderd pensioenbeleid in de eerste pijler is in de huidige omstandigheden niet toelaatbaar. De overheid moet ingrijpen indien ze wil verhinderen dat het bestaande pensioenstelsel in België niet langer houdbaar wordt. Er zijn ruw geschetst vier mogelijke strategieën voorhanden om de huidige pensioenpijlers te hervormen: een verhoging van de bijdragen, verhogen van de pensioengerechtigde leeftijd, verlagen van de pensioenuitkeringen en een verandering van de financieringsmethode357. De concrete uitwerking van deze strategieën zal niet even hartelijk onthaald worden door de actieve en gepensioneerde bevolking, noch door de beleidsmakers en sociale partners. Daarnaast zijn niet alle hervormingen werkelijk in staat om de pensioenstructuur in België te beschermen tegen de uitdagingen waarmee het geconfronteerd wordt. 357
R. VAN DER ERF, Pensioenen in de Europese Unie. Structuurveranderingen en implicaties voor financiële markten, Antwerpen, Maklu, 2002, 26-‐27.
84
3.1.1.
Verhoging van de bijdragen
Een eerste mogelijke maatregel die door de overheid kan worden genomen, is een verhoging van de contributies of bijdragen voor de wettelijke pensioenen358. Als er meer geld binnenkomt, kan er ook meer geld worden uitgegeven aan de pensioenen. Nu worden er door de werkgever (8,68 %) en de werknemer (7,50 %) bijdragen betaald op het brutoloon van de werknemer en doorgestort naar de RSZ359. Deze bijdragen – bestemd voor de pensioensector – maken deel uit van de globale sociale zekerheidsbijdrage die momenteel 13,07 % voor de werknemer en ongeveer 35 % bedraagt voor de werkgever360. In theorie kan de overheid deze bijdragen zonder problemen verhogen indien ze daartoe de nodige maatregelen neemt. Het is echter de vraag of een dergelijke verhoging wel wenselijk is gelet op de loonkost en belastingsdruk die in België al enorm hoog ligt. In België is het verschil tussen de totale loonkost voor de werkgever en het nettoloon dat de werknemer ontvangt – de loonwig – zeer hoog in vergelijking met de andere OESO landen361. Voor een alleenstaande werknemer zonder kinderen met een gemiddeld inkomen bedraagt de loonwig 56 % in België (zie figuur 21). Dit wil zeggen dat het uiteindelijke inkomensbedrag dat de werknemer ontvangt, slechts 44 % bedraagt van de totale loonkost die de werkgever draagt. Als we kijken naar de buurlanden, blijkt dat de loonwig daar een stuk lager ligt. Het verschil met de buurlanden is nog frappanter indien we de loonwig voor alleenstaanden met een hoog inkomen vergelijken362. Ten opzichte van de andere landen – voornamelijk Nederland – worden de hogere inkomens in België zeer zwaar belast. Figuur 21 -‐ Loonwig voor een alleenstaande363 alleenstaande zonder kinderen gemiddeld inkomen hoge inkomens
België 56 % 61,10 %
Frankrijk 50,70 % 53,20 %
Duitsland 52 % 52,60 %
Nederland 44,90 % 46,60 %
358
P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 32-‐33. Art. 38 § 2 en 3 Algemene Beginselenwet Sociale Zekerheid. 360 Indien de tewerkgestelde werknemer een arbeider is, zullen de werkgeversbijdragen iets hoger liggen omwille van het vakantiegeld dat via de sociale zekerheid wordt gefinancierd voor arbeiders. 361 OESO, Taxing wages 2007/2008, www.oecd.org/document/6/0,3343,en_2649_34533_42714758_1_1_1_1,00.html#table_01 . 362 Met een hoog inkomen wordt hier een inkomen van 167 % van het gemiddelde bedoeld. 363 K. BOSCHMANS, De loonwig, www.vkwmetena.be (consultatie 3 mei 2010) en OESO, Taxing wages 2007/2008, www.oecd.org/document/6/0,3343,en_2649_34533_42714758_1_1_1_1,00.html#table_01 . 359
85
De grote verschillen qua loonwig tussen België en de buurlanden kan enerzijds worden verklaard door de hoge sociale zekerheidsbijdragen en anderzijds de hoge inkomstenbelastingen (bedrijfsvoorheffing) in België (zie figuur 22). Meer dan een vijfde van de totale loonkost wordt als inkomstenbelasting afgedragen aan de Staat (21,8 %). Het overige deel van de loonwig bestaat uit sociale zekerheidsbijdragen die de werknemer (10,7 %) en de werkgever (23,4 %) moeten afdragen aan de RSZ. Indien we vergelijken met de andere landen binnen de OESO, kunnen we vaststellen dat België de koploper is en de hoogste loonwig kent. In Nederland liggen de belastingen en de werkgeversbijdragen bijvoorbeeld een stuk lager, terwijl de werknemersbijdragen er hoger liggen dan in België. In Frankrijk daarentegen liggen de belastingen en werknemersbijdragen lager en de werkgeversbijdragen hoger dan in België.
86
Figuur 22 – Inkomensbelasting en sociale zekerheidsbijdragen in percentages van de loonkost364
Indien de overheid zou beslissen om de bijdragen voor de sociale zekerheid te verhogen, dan zou de loonwig nog toenemen met alle negatieve gevolgen van dien. De financiële last op de schouders van de werkgevers en werknemers zou zo goed als ondraaglijk worden met als risico dat mensen in het buitenland gaan werken waar de loonkosten lager liggen. Bovendien benadeelt een hoge loonkost de concurrentiepositie van België binnen de andere OESO landen. Buitenlandse ondernemingen zullen niet snel geneigd zijn om te investeren in België indien de loonkost hier het hoogst ligt van alle landen binnen de OESO. Een verhoging van de bijdragen voor de sociale zekerheid (inclusief de pensioensector) is met andere woorden geen realistische na te streven maatregel! 364
OESO, Taxing wages 2007/2008, www.oecd.org/document/6/0,3343,en_2649_34533_42714758_1_1_1_1,00.html#table_01 (berekend voor een alleenstaande zonder kinderen met een gemiddeld inkomen).
87
3.1.2.
Verhogen van de pensioengerechtigde leeftijd
De overheid zou kunnen beslissen om de pensioengerechtigde leeftijd – momenteel 65 jaar – te verhogen. Een optrekking van de pensioenleeftijd zou in theorie impliceren dat mensen langer aan het werk blijven en bijgevolg langer bijdragen betalen365. Verscheidene landen zoals Frankrijk, Duitsland, Zweden en Nederland hebben reeds de pensioenleeftijd opgetrokken. In Nederland heeft de regering op 15 oktober 2009 beslist om de wettelijke pensioenleeftijd geleidelijk aan op te trekken van 65 tot 67 jaar tegen 2025 (infra hoofdstuk 5)366. Het optrekken van de wettelijke pensioenleeftijd is echter een zeer gevoelige maatregel die weerstand kan opwekken bij de vakbonden in België en de bevolking in het algemeen367. Op dit moment bestaat er geen politieke consensus om de wettelijke pensioenleeftijd te verhogen368. Sterker nog, er lijkt een consensus te bestaan binnen de federale regering om niet aan de wettelijke pensioenleeftijd te raken369. Voorstanders van het optrekken van de wettelijke pensioenleeftijd – bijvoorbeeld het Verbond van Belgische Ondernemingen (VBO) – wijzen op het feit dat de levensverwachting de laatste jaren enorm gestegen is terwijl de pensioenleeftijd nog steeds dezelfde is als vroeger370. Een pensioenleeftijd van 65 jaar was aanvaardbaar in tijden dat mensen gemiddeld 70 jaar werden371. Nu de gemiddelde levensverwachting aanzienlijk toegenomen is in vergelijking met vroeger, moet de wettelijke pensioenleeftijd mee evolueren. Volgens deze redenering zullen mensen langer moeten werken aangezien ze langer leven372. Tegenstanders wijzen onder andere op het feit dat de werkstress reeds hoog ligt, dat het verhogen van de pensioenleeftijd niet wenselijk is voor bepaalde zware beroepen en dat de overheid eerst de grote groep werklozen aan een job moet helpen373. Bovendien lijkt het probleem in België niet zozeer te liggen bij de ‘lage’ wettelijke pensioenleeftijd. Indien we nagaan op welke leeftijd de gemiddelde werknemer de arbeidsmarkt verlaat, kunnen we vaststellen dat dit een aantal jaren vóór de wettelijke pensioenleeftijd van 65 jaar is (zie figuur 12)374. 365
P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 33. In 2020 gaat de pensioenleeftijd van 65 naar 66 jaar en in 2025 naar 67 jaar (De Standaard vrijdag 16 oktober 2009, Nederlands akkoord over hogere pensioenleeftijd en De Standaard donderdag 15 oktober 2009, Nederland dicht bij pensioenakkoord). P. BISCIARI, D. DURY, B. EUGÈNE en L. VAN MEENSEL, “De hervormingen van de pensioenstelsels in de landen van de EU 15”, Economisch tijdschrift, 2009, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2009/ecotijdIV2009N_H2.pdf, 34; NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 36. 367 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 33. 368 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 33. 369 De Standaard vrijdag 26 maart 2010, Veel vragen, weinig antwoorden. Na groenboek kan pensioendiscussie losbarsten. 370 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 34. 371 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 34. 372 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 34. 373 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 33-‐34. 374 EUROSTAT, Average exit age from the labour force by gender, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&language=en&pcode=tsiem030 (consultatie 15 april 2010); 366
88
Een verhoging van de wettelijke pensioenleeftijd zal niet automatisch tot gevolg hebben dat mensen langer zullen werken dan nu. Er is een mentaliteitswijziging nodig die mensen voldoende bewust maakt van de noodzaak om tot aan de wettelijke pensioenleeftijd te werken met het oog op het opbouwen van een toereikend pensioen. De overheid kan deze mentaliteitswijziging onder andere sturen door de mogelijkheden tot vervroegde uittreding te beperken en een bonus-‐malussysteem in te voeren. We kunnen concluderen dat de discussie over de verhoging van de pensioenleeftijd op dit moment weinig zin heeft gelet op de vaststelling dat maar weinig mensen werken tot hun 65 jaar. Het is met andere woorden nuttiger om te kijken naar de werkelijke of effectieve pensioenleeftijd en dienaangaande maatregelen te nemen. 3.1.3.
Pensioenuitkeringen verlagen
Een derde mogelijkheid voor de overheid bestaat erin om de pensioenuitkeringen te verlagen. Indien de overheid minder moet uitgeven aan pensioenen, kan de daling van de bijdragen – doordat er minder beroepsactieve mensen zijn die bijdragen betalen – eventueel gecompenseerd worden375. Voorstanders van deze maatregel halen aan dat een verlaging mensen ertoe zal aanzetten om langer te werken, wat uiteindelijk een hoger pensioenbedrag tot gevolg zou hebben376. Er zijn mijns inziens echter minder drastische maatregelen voorhanden dan het verlagen van de wettelijke pensioenen om mensen ertoe aan te zetten langer te werken. De wettelijke pensioenen in België zijn reeds aan de lage kant, een verdere verlaging is derhalve niet aangewezen. In vergelijking met de andere Europese landen met een gelijkwaardige levensstandaard zijn de prestaties van het Belgische pensioenstelsel eerder middelmatig en zelfs matig voor de gemiddelde hogere lonen377. Voor de lage lonen daarentegen zijn de Belgische pensioenen min of meer vergelijkbaar met het Europees gemiddelde378. De pensioenbedragen zijn in België met andere woorden globaal gezien reeds aan de lage kant, meer dan een vijfde van de 65-‐plussers loopt een armoederisico (zie figuur 14)379. Een vermindering van de huidige pensioenbedragen zou alleen maar FEDERALE OVERHEIDSDIENST WERKGELEGENHEID, ARBEID EN SOCIAAL OVERLEG, Gemiddelde uitstapleeftijd uit de beroepsbevolking, 2009, www.meta.fgov.be/moduleDefault.aspx?id=21166#AutoAncher15 (consultatie 15 april 2010). 375 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 34. 376 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 35. 377 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 34; NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 12. 378 NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 12. 379 ALGEMENE DIRECTIE STATISTIEK EN ECONOMISCHE INFORMATIE, Armoede becijferd – persbericht 23 maart 2010, http://statbel.fgov.be/nl/binaries/EU_SILC2008NL_tcm325-‐97685.pdf , 1-‐2 (consultatie 10 april 2010).
89
een toename van het aantal ouderen dat blootgesteld wordt aan een armoederisico tot gevolg hebben. Nog meer verlagen lijkt dan ook geen optie te zijn. 3.1.4.
Wijziging financieringsmethode
Ten vierde zou de overheid wijzigingen kunnen aanbrengen in de financieringsmethode van de pensioenpijlers. Een pensioen kan op twee fundamentele wijzen opgebouwd worden, namelijk op basis van een kapitalisatiestelsel of een repartitie-‐ of omslagstelsel380. De vergrijzing heeft voornamelijk een negatieve impact op de omslagstelsels omwille van de cruciale verhouding tussen het aantal actieve en gepensioneerde personen. Indien het aantal jonge of actieve mensen daalt en het aantal oudere of gepensioneerde mensen stijgt, ontstaat er een onevenwicht dat nefast is voor de financiering van een omslag-‐ of repartitiestelsel381. Een kapitalisatiestelsel ondergaat eveneens invloed van de vergrijzing, maar blijkt globaal gezien toch beter bestand tegen de demografische en sociale uitdagingen. Het Belgische pensioenstelsel is een mix van beide stelsels: de eerste pijler is gebaseerd op repartitie terwijl de tweede en derde pijler gebaseerd zijn op (collectieve of individuele) kapitalisatie. De vergrijzing en de pensionering van de babyboomgeneratie hebben de eerste pensioenpijler voor belangrijke budgettaire en sociale uitdagingen geplaatst (supra hoofdstuk 3). Er is sprake van een stijging van de afhankelijke bevolking (65-‐plussers) en een simultane daling van de productieve bevolking (15-‐64 jaar) (zie figuur 13). Dit impliceert dat de draaglast van de wettelijke pensioenen groter wordt dan de draagkracht. De financiering van de pensioenen binnen een repartitie-‐ of omslagstelsel staat met andere woorden onder grote druk. Een omvorming van de eerste pijler naar een kapitalisatiestelsel lijkt mij een stap te ver om deze uitdagingen aan te gaan. De eerste pensioenpijler moet gebaseerd blijven op de solidariteit tussen de verschillende generaties in de samenleving. De overheid kan evenwel maatregelen nemen om de tweede en derde pensioenpijler – gebaseerd op het kapitalisatieprincipe – een grotere rol toe te kennen. Het opbouwen van aanvullingen op het wettelijk pensioen binnen de onderneming (tweede pijler) of individueel (derde pijler) moet zoveel mogelijk aangemoedigd worden. Door het toekennen van meer verantwoordelijkheid aan de werkgever en het individu, kan de overheid voor een deel 380
K. DE LEUS en P. HUYBRECHTS, Naar grijsland, Roeselare, Roularta Books, 2006, 56-‐66; J. DENAEYER, “Historische benadering van structuur en modaliteiten van de financiering van de werknemerspensioenen”, B.T.S.Z. 1986, 92-‐110; T. GOLLIER, “Pourquoi des pensions complémentaires? Quoi?” in S. REYNDERS (ed.), Les pensions complémentaires en pratique, Mechelen, Kluwer, 2007, 10-‐11. 381 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 26.
90
ontlast worden in de financiering van de pensioenen382. Bovendien zorgt een verschuiving in de financiering van repartitie naar kapitalisatie voor een betere spreiding van de risico’s over de verschillende pensioenpijlers383. De eerste pijler wordt voornamelijk geconfronteerd met de uitdagingen van de vergrijzing (demografisch risico) terwijl de tweede en derde pijler gevoeliger zijn voor de toestand op de financiële markt (financiële risico). Door een herschikking van de verantwoordelijkheden kan derhalve een optimale strategie worden bekomen om de pensioenen te beschermen tegen de demografische en sociaaleconomische uitdagingen. Er mag echter geen sprake zijn van een afstoten van de verantwoordelijkheden om een toereikend pensioen op te bouwen van de overheid naar de werkgever en het individu! Het wettelijk pensioen moet voldoende omvangrijk zijn om de ouderen te beschermen tegen het armoederisico. Het aanvullend pensioen en individueel pensioensparen zullen er vervolgens voor zorgen dat de gepensioneerde de levensstandaard kan behouden die tijdens het actieve leven werd opgebouwd. De verantwoordelijkheid voor het opbouwen van een toereikend pensioen komt zo meer en meer bij de werkgever of sociale partners en het individu te liggen. Op die manier blijft de solidariteit tussen de generaties behouden maar is er tegelijkertijd ook meer ruimte voor het opbouwen van een pensioen voor zichzelf binnen de tweede en derde pijler. Een herschikking van de verantwoordelijkheden om een pensioen op te bouwen is met andere woorden een realistische, haalbare oplossing om de uitdagingen van de vergrijzing aan te gaan. Zonder een werkelijke wijziging van de financieringsmethode van de eerste pijler, wordt op die manier toch meer belang toebedeeld aan de kapitalisatiestelsels zijnde de tweede en derde pensioenpijler. 3.2. Herschikken van de verantwoordelijkheden Het herschikken van de verantwoordelijkheden om een toereikend pensioen op te bouwen kan enkel op voorwaarde dat de overheid de nodige maatregelen neemt. Het toenemende belang van de tweede en derde pensioenpijler in de praktijk is een stap in de goede richting, maar brengt ook een aantal problemen aan het licht. De tweede en derde pijler is namelijk in tegenstelling tot de eerste pijler niet verplicht en niet voor elke werknemer toegankelijk. Indien de werkgever of sector geen aanvullend pensioen voorziet dan kan de werknemer geen aanvullingen opbouwen binnen de 382
R. VAN DER ERF, Pensioenen in de Europese Unie. Structuurveranderingen en implicaties voor financiële markten, Antwerpen, Maklu, 2002, 44. 383 R. VAN DER ERF, Pensioenen in de Europese Unie. Structuurveranderingen en implicaties voor financiële markten, Antwerpen, Maklu, 2002, 44.
91
onderneming. Wat betreft de derde pijler blijkt dat voornamelijk oudere werknemers en werknemers met hoge inkomens aan individueel pensioensparen doen384. Het toekennen van een grotere verantwoordelijkheid aan de werkgever, sociale partners en het individu, kan met andere woorden tot gevolg hebben dat bepaalde werknemers uit de boot vallen. Een herschikking van de verantwoordelijkheden om een pensioen op te bouwen, is derhalve enkel aangewezen op voorwaarde dat iedere werknemer effectief de mogelijkheid heeft om een aanvullend pensioen op te bouwen binnen de tweede of derde pijler. De overheid zal de nodige maatregelen moeten nemen om dit te realiseren. 3.2.1. Werkgever en sociale partners (tweede pijler) In België geldt er geen verplichting voor de werkgever om een aanvullend pensioenplan te voorzien voor diens werknemers385. Bijgevolg heeft niet iedere werknemer toegang tot een aanvullend pensioen binnen de onderneming of sector. Op dit moment bouwt ongeveer 60 % van de werknemers een aanvullend pensioen op binnen de tweede pijler (zie figuur 18)386. De verschuiving van de verantwoordelijkheid zal slechts efficiënt zijn indien alle werknemers toegang hebben tot de tweede pijler, zoniet zou een groot aantal werknemers uit de boot vallen. De overheid heeft verschillende mogelijkheden om het pensioensparen in de tweede pijler aan te moedigen en de dekkingsgraad te verhogen387. a) Verplichtstelling aanvullend pensioen Een eerste mogelijkheid bestaat erin dat de werkgevers verplicht worden om een aanvullend pensioen te voorzien voor hun werknemers388. Op die manier verkrijgt men zowel een hoge
384
NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 181-‐182; P. STINGLHAMBER, M.-‐D. ZACHARY, G. WUYTS en Ch. VALENDUC, “ De determinanten van het sparen in de derde pensioenpijler”, Economisch Tijdschrift (Nationale Bank van België), 2007, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdIII2007N_H6.pdf, 113. 385 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 109. 386 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 97; NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 154; B. VANDERMEIREN, “Waarom de tweede pensioenpijler noodzakelijk is?”, Assurinfo, 2009, www.assuralia.be/fileadmin/content/documents/publicaties/090319_nl_tweede_pensioenpijler.pdf, 14. 387 ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 105-‐111. 388 ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 105-‐106.
92
dekkingsgraad als een uniforme verdeling van dekking over de verschillende leeftijden en statuten (namelijk arbeiders en bedienden). In Nederland is een werkgever verplicht een aanvullend pensioen te voorzien indien er in de betrokken bedrijfstak een collectieve arbeidsovereenkomst voorhanden is die deelname aan een bedrijfstakkenpensioenfonds verplicht stelt389. De minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid gaat – op verzoek van de organisaties van werkgevers en werknemers – een pensioenregeling verplicht stellen voor alle werkgevers in een bedrijfstak390. Op die manier wordt de pensioenopbouw voor werknemers in deze sectoren gegarandeerd391. Het werknemerspensioen maakt deel uit van het arbeidsvoorwaardenoverleg in Nederland, de sociale partners maken hierover onderling afspraken. Wanneer de werkgever een pensioenregeling voorziet, zijn de werknemers bijna altijd verplicht daaraan deel te nemen. Men spreekt van een de facto verplichting aangezien het niet gaat om een wettelijke verplichting die door de overheid aan alle werkgevers wordt opgelegd392. Het succes van dergelijke dwang kan worden afgeleid uit de dekkingsgraad van de tweede pensioenpijler in Nederland. Ongeveer 90 % van de werknemers bouwt een aanvullend pensioen op binnen de onderneming of bedrijfstak393. In België bestaan er eveneens collectieve arbeidsovereenkomsten die een sectoraal pensioenstelsel invoeren394. Alle werkgevers die onder het toepassingsgebied van dergelijke collectieve arbeidsovereenkomst vallen, zijn verplicht om de regels van het sectorpensioen na te leven. Dit wil zeggen dat ze de werknemers die onder de sectorale collectieve arbeidsovereenkomst vallen, verplicht moeten aansluiten bij het sectorpensioen395. De collectieve arbeidsovereenkomsten kunnen echter een systeem van opting-‐out voorzien, wat impliceert dat de werkgever de mogelijkheid heeft om de uitvoering van het pensioenstelsel zelf te regelen396. De mogelijkheid van opting-‐out is aan inhoudelijke en procedurele voorwaarden gekoppeld397. Zo moet de werkgever onder andere zelf 389
ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 233; Invoeren van een pensioenregeling, www.pensioenkijker.nl/home/voor-‐de-‐werkgever/invoeren-‐pensioenregeling (consultatie 13 april 2010). 390 Art. 2 Wet van 21 december 2000 betreffende de verplichte deelname in een bedrijfstakkenpensioenfonds, www.st-‐ ab.nl/wetten/0949_Wet_verplichte_deelneming_in_een_bedrijfstakpensioenfonds_2000_Wet_Bpf_2000.htm. 391 VERENIGING VAN BEDRIJFSTAKPENSIOENFONDSEN, Pensioenstelsel, www.vbportal.nl/subweb/mijnpensioen/index.php (consultatie 28 april 2010). 392 ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 106. 393 ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 233; STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 52. 394 V. DE BRABANTER, G. GIESELINK, V. PERTRY, P. ROELS en Y. STEVENS, Aanvullende pensioenen voor werknemers, Mechelen, Kluwer, 2004, 181-‐ 199. 395 V. DE BRABANTER, G. GIESELINK, V. PERTRY, P. ROELS en Y. STEVENS, Aanvullende pensioenen voor werknemers, Mechelen, Kluwer, 2004, 189. 396 Art. 9 WAP; V. DE BRABANTER, G. GIESELINK, V. PERTRY, P. ROELS en Y. STEVENS, Aanvullende pensioenen voor werknemers, Mechelen, Kluwer, 2004, 189. 397 V. DE BRABANTER, G. GIESELINK, V. PERTRY, P. ROELS en Y. STEVENS, Aanvullende pensioenen voor werknemers, Mechelen, Kluwer, 2004, 190.
93
voorzien in een pensioenplan op ondernemingsniveau voor alle werknemers die onder het sectorpensioen vallen398. Daarnaast moeten de voordelen die worden toegekend binnen het ondernemingsstelsels minstens gelijk zijn aan de voordelen waarin het sectorpensioenstelsel voorziet399. Op die manier wil men vermijden dat de werknemers van een werkgever die de mogelijkheid van opting-‐out benut, worden benadeeld. We kunnen met andere woorden vaststellen dat een werkgever in België eveneens kan verplicht worden om een aanvullend pensioenplan te voorzien binnen de onderneming, indien er een sectorale collectieve arbeidsovereenkomst voorhanden is die dergelijke verplichting oplegt. Maar wat is nu het grote verschil met de situatie in Nederland? In 2009 werden in België 27 sectorplannen geteld, samen goed voor een dekking van 740 485 personen400. Van de 27 plannen zijn er achttien aan de arbeiders gewijd, drie aan de bedienden en zes zijn gemengd401. Het zwaartepunt van de sectorale pensioenstelsels situeert zich dus duidelijk binnen de paritaire comités voor arbeiders. Daarnaast zijn de sectorale pensioenstelsels niet in alle sectoren evenredig vertegenwoordigd en zijn de begunstigde werknemers overwegend mannen402. In Nederland daarentegen waren er in 2007 reeds 96 bedrijfstakpensioenfondsen, waarvan 71 verplicht gesteld door de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid403. Bovendien hebben de bedrijfstakpensioenfondsen een groter deelnemingsveld dan de sectorpensioen in België (zie figuur 23). In 2007 namen ongeveer 17,4 miljoen werknemers deel aan een pensioenfonds, een kleine 15 miljoen daarvan maakt deel uit van een bedrijfstakpensioenfonds (verplichte en niet verplichte).
398
V. DE BRABANTER, G. GIESELINK, V. PERTRY, P. ROELS en Y. STEVENS, Aanvullende pensioenen voor werknemers, Mechelen, Kluwer, 2004, 190. V. DE BRABANTER, G. GIESELINK, V. PERTRY, P. ROELS en Y. STEVENS, Aanvullende pensioenen voor werknemers, Mechelen, Kluwer, 2004, 189. 400 NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 154. 401 COMMISSIE VOOR HET BANK-‐, FINANCIE-‐ EN ASSURANTIEWEZEN, Tweejaarlijks verslag betreffende de sectorale pensioenstelsels, 2009, www.cbfa.be/nl/publications/ver/pdf/cbfa_sp_2009.pdf, 19; NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 154. 402 COMMISSIE VOOR HET BANK-‐, FINANCIE-‐ EN ASSURANTIEWEZEN, Tweejaarlijks verslag betreffende de sectorale pensioenstelsels, 2009, www.cbfa.be/nl/publications/ver/pdf/cbfa_sp_2009.pdf, 20—22. 403 DE NEDERLANDSCHE BANK, Register, www.statistics.dnb.nl/index.cgi?lang=nl&todo=PenReg (consultatie 28 april 2010). 399
94
Figuur 23 -‐ Deelnemers van pensioenfondsen in Nederland404 We kunnen dus concluderen dat de tweede pijler in Nederland een groter succes kent dan in België omwille van de vele verplichte bedrijfstakpensioenfondsen. Indien men in België de dekkingsgraad van de aanvullende pensioenen wil optrekken, zullen maatregelen moeten worden genomen om meer sectorpensioenen te voorzien. Het voordeel van een pensioenstelsel op het niveau van de sector is dat men op die manier een ruimer toepassingsgebied verkrijgt. Door middel van een sectorpensioen kan men grotere groepen werknemers bereiken dan door middel van een pensioenstelsel op het niveau van de onderneming405. Dankzij de sectorplannen wordt voornamelijk een sterke toename van het aantal arbeiders en werknemers tewerkgesteld in kleine en middelgrote ondernemingen (KMO’s) waargenomen406. Aangezien België een land is met veel KMO’s, is het van belang dat ook werknemers binnen dergelijke kleinere onderneming toegang verkrijgen tot de tweede pensioenpijler. De sociale partners – werkgevers en werknemers – moeten bijgevolg worden aangespoord om pensioenfondsen in te voeren in andere paritaire (sub)comités dan degene waar nu reeds een sectorpensioenfonds werd ingevoerd. De overheid kan hen onder meer aansporen door te 404
E. VAN DE POL, Pensioenfondsen en hun deelnemers 2001-‐2007, Den Haag, Centraal bureau voor de statistiek, 2009, www.cbs.nl/NR/rdonlyres/E16445C2-‐5E6A-‐4001-‐A559-‐7D4F28D08799/0/2009pensioenfondsenenhundeelnemers20012007art.pdf, 3. 405 COMMISSIE VOOR HET BANK-‐, FINANCIE-‐ EN ASSURANTIEWEZEN, Tweejaarlijks verslag betreffende de sectorale pensioenstelsels, 2009, www.cbfa.be/nl/publications/ver/pdf/cbfa_sp_2009.pdf, 5. 406 V. DE BRABANTER, G. GIESELINK, V. PERTRY, P. ROELS en Y. STEVENS, Aanvullende pensioenen voor werknemers, Mechelen, Kluwer, 2004, 181; B. VANDERMEIREN, “Waarom de tweede pensioenpijler noodzakelijk is?”, Assurinfo, 2009, www.assuralia.be/fileadmin/content/documents/publicaties/090319_nl_tweede_pensioenpijler.pdf, 16.
95
wijzen op de voordelen van een sectorpensioen ten opzichte van een aanvullend pensioen op ondernemingsvlak. De invoering van een sectorpensioenfonds heeft zowel voordelen voor de werknemers als voor de werkgevers. Enerzijds kan de financiële last van een aanvullend pensioen op sectorniveau beter gespreid worden en moet de werkgever derhalve niet de volledige kost dragen407. Voornamelijk voor werkgevers uit kleine bedrijven kan het instellen van een aanvullend pensioen een (te) grote kost zijn. Door de instelling van een sectorpensioen kan de kost door de verschillende bedrijven binnen een bedrijfstak gedeeld worden. Anderzijds verkrijgen meer werknemers de mogelijkheid om een aanvullend pensioen op te bouwen, ook de arbeiders en werknemers tewerkgesteld binnen KMO’s die vroeger vaak vergeten werden. Daarnaast hebben de werknemers via de werkgeversorganisaties inspraak in de invoering, wijziging en opheffing van een sectorpensioen408. Een sectorpensioen komt namelijk tot stand via een sociale dialoog op het niveau van de bedrijfstak409. Dergelijke medezeggenschap voor de werknemers is een belangrijk voordeel vanuit het standpunt van de vakbonden410. b) Financiële educatie Een andere mogelijkheid om de dekkingsgraad van de tweede pijler te verhogen, is het creëren van een groter bewustzijn bij zowel de werkgever als werknemer over de noodzaak om een aanvullend pensioen op te bouwen en over de voordelen van een aanvullend pensioen411. Enerzijds heeft de werkgever – op voorwaarde dat er geen sectorpensioen voorhanden is – de keuze om al dan niet een aanvullend pensioenstelsel in te voeren in de onderneming412. De werknemer is in dergelijke gevallen dus afhankelijk van de bereidwilligheid van diens werkgever. Het voorzien van een groepsverzekering of pensioenfonds is echter een belangrijk middel voor de werkgever om potentiële werknemers aan te trekken en te concurreren met andere werkgevers. Een werknemer zal in principe kiezen voor de meest gunstige arbeids-‐ en loonsvoorwaarden. Een aanvullend pensioen kan daar een grote rol in spelen aangezien het een belangrijk element is van het loonpakket en 407
V. DE BRABANTER, G. GIESELINK, V. PERTRY, P. ROELS en Y. STEVENS, Aanvullende pensioenen voor werknemers, Mechelen, Kluwer, 2004, 181. V. DE BRABANTER, G. GIESELINK, V. PERTRY, P. ROELS en Y. STEVENS, Aanvullende pensioenen voor werknemers, Mechelen, Kluwer, 2004, 187-‐ 188. 409 V. DE BRABANTER, G. GIESELINK, V. PERTRY, P. ROELS en Y. STEVENS, Aanvullende pensioenen voor werknemers, Mechelen, Kluwer, 2004, 181. 410 V. DE BRABANTER, G. GIESELINK, V. PERTRY, P. ROELS en Y. STEVENS, Aanvullende pensioenen voor werknemers, Mechelen, Kluwer, 2004, 188. 411 ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 109. 412 Art. 5 § 1 WAP; V. DE BRABANTER, G. GIESELINK, V. PERTRY, P. ROELS en Y. STEVENS, Aanvullende pensioenen voor werknemers, Mechelen, Kluwer, 2004, 202-‐203; M. VAN PUTTEN, “Werknemersinspraak in het aanvullend pensioen” in Y. STEVENS en G. GIESELINK (eds.), Verslagboek Employee Benefits, Mechelen, Kluwer, 2003, 24. 408
96
kadert binnen een beloningsstrategie413. De overheid moedigt het aanvullend pensioen fiscaal aan waardoor het zowel voor de werkgever als werknemers voordelen oplevert ten opzichte van een gewone loonsverhoging414. Door middel van een aanvullend pensioen kan de werkgever een voordeel toekennen aan diens werknemers met een specifieke gunstige fiscale en sociale behandeling. Anderzijds heeft de individuele werknemer in bepaalde gevallen het recht om aansluiting bij een aanvullend pensioenstelsel te weigeren. Indien geen CAO werd gesloten op sectoraal niveau, is een werknemer niet verplicht om aan te sluiten bij een aanvullend pensioenstelsel op voorwaarde dat de werknemer reeds in dienst was toen het pensioenstelsel werd ingevoerd in de onderneming415. Een werknemer die in dienst treedt nadat een aanvullend pensioenstelsel werd ingevoerd, is daarentegen verplicht om aan te sluiten416. Het is mogelijk dat een werknemer beslist om niet aan te sluiten bij een groepsverzekering of pensioenfonds omdat men niet op de hoogte is van de talrijke voordelen van een aanvullend pensioen en bijvoorbeeld eerder opteert voor een hoger loon. Ook hier is het derhalve belangrijk om de werknemers te informeren over de voordelen van een groepsverzekering ten opzichte van een gewone loonsverhoging. Werknemers die voor een loonsverhoging opteren, zijn vaak niet op de hoogte van de fiscale voordelen die een groepsverzekering kan opleveren. Een financiële educatie van werknemers en werkgevers moet met andere woorden de voordelen van een aanvullend pensioen binnen een optimaal loonbeleid benadrukken. De voordelen van een groepsverzekering ten opzichte van een gewone loonsverhoging kunnen worden aangetoond aan de hand van een cijfervoorbeeld (zie figuur 24). Stel dat de werkgever een bruto loonsverhoging van 1000 € wil toekennen aan de werknemer (bediende). De werkgever moet op dat bedrag sociale zekerheidsbijdragen betalen – ongeveer 35 % – waardoor de totale kost van de loonsverhoging voor de werkgever 1350 € bedraagt. De werknemer houdt – na aftrek van sociale zekerheidsbijdragen (13,07 %) en belastingen (45 %) – aan een dergelijke loonsverhoging van 1000 € een nettobedrag van ongeveer 480 € over. Een loonsverhoging van 1000 € impliceert met andere woorden een grote kost voor de werkgever en levert aan de werknemer slechts een matig voordeel op.
413
V. DE BRABANTER, G. GIESELINK, V. PERTRY, P. ROELS en Y. STEVENS, Aanvullende pensioenen voor werknemers, Mechelen, Kluwer, 2004, 182. ASSURALIA, De groepsverzekering. Een must, ook voor kmo’s, www.assuralia.be/fileadmin/content/documents/publicaties/090526_nl_groep_KMO.pdf, 4-‐5. 415 Art. 15 WAP; V. DE BRABANTER, G. GIESELINK, V. PERTRY, P. ROELS en Y. STEVENS, Aanvullende pensioenen voor werknemers, Mechelen, Kluwer, 2004, 73; N. WELLEMANS, Alternatieve verloning, Louvain-‐La-‐Neuve, Anthemis, 2008, 53. 416 V. DE BRABANTER, G. GIESELINK, V. PERTRY, P. ROELS en Y. STEVENS, Aanvullende pensioenen voor werknemers, Mechelen, Kluwer, 2004, 73. 414
97
Figuur 24 -‐ Loonsverhoging versus groepsverzekering417 Kostprijs werkgever
Loonsverhoging
Kostprijs werkgever
bruto loonsverhoging
1.000 € netto premie
RSZ bijdragen (35 %)
+ 350 € RSZ bijdragen (8,86 %)
1.350 € taksen op de premie (4,4 %)
Voordeel werknemer bruto loonsverhoging RSZ bijdragen (13,07 %) Belastbaar loon, na aftrek RSZ belastingen (45 %)
Groepsverzekering 1.000 € + 88,60 € + 44 €
1.132,60 €
1.000 €
-‐ 130,70 €
869,30 €
-‐ 391,19 €
478,11 €
Indien de werkgever 1000 € als premie in een groepsverzekering stort, dan kan hij in principe het volledige bedrag aftrekken van het belastbare inkomen van de onderneming. De werkgeversbijdragen aan een aanvullend pensioen vormen aftrekbare beroepskosten en kunnen volledig worden afgetrokken op voorwaarde dat het opgebouwde aanvullend pensioen niet hoger is dan 80 % van het laatst verdiende brutoloon van de werknemer (80 %-‐regel)418. Bovenop de premie moet de werkgever bijzondere sociale zekerheidsbijdragen betalen (8,86 %) en een verzekeringstaks (4,4 %). De totale kost voor de werkgever bedraagt hier 1132,6 €, wat dus een heel stuk lager ligt dan in geval van een loonsverhoging. Het voordeel voor de werknemer bestaat erin dat door middel van een groepsverzekering het volledige bedrag wordt gebruikt voor de opbouw van een pensioenkapitaal. De werknemer ontvangt – in tegenstelling tot bij een gewone loonsverhoging – niet onmiddellijk een bedrag, maar op termijn biedt een groepsverzekering alleen maar voordelen. Het gaat namelijk om een investering die naar de toekomst toe een rendement zal opleveren. Om een zelfde rendement te kunnen verkrijgen met een loonsverhoging, zou de werknemer het verkregen bedrag moeten investeren (wat zelden gebeurt). We kunnen concluderen dat een groepsverzekering minder duur is én meer opbrengt dan een loonsverhoging. Het biedt zowel voordelen voor de werkgever als werknemer en moet derhalve aangemoedigd worden. 417
ALLIANZ, Loonsverhoging of groepsverzekering?, www.allianz.be/lvl0/emac/apps/ebwebsite/documents/NL/Solutions/Vergelijking_EasyPlan_NL.pdf (consultatie 5 mei 2010); FEDERALE VERZEKERING, De flexibele groepsverzekering voor werknemers, www.federale.be/uploadedFiles/Autre-‐Andere/AF-‐ Bedrijfsinfo/Communication/F-‐benefits_nl_def.indd.pdf, 2 (consultatie 5 mei 2010); X., Vergelijking loonsverhoging – groepsverzekering, www.events.be/redleg/mailing/securex.pdf (consultatie 5 mei 2010). 418 V. DE BRABANTER, G. GIESELINK, V. PERTRY, P. ROELS en Y. STEVENS, Aanvullende pensioenen voor werknemers, Mechelen, Kluwer, 2004, 496-‐ 498 en 538-‐551; P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 100 en 111.
98
Een doeltreffende, gerichte financiële educatie van zowel de werkgevers als werknemers kan met andere woorden bijdragen tot de verhoging van de dekkingsgraad van de tweede pijler. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan informatiecampagnes die specifiek gericht zijn op de werknemers binnen een onderneming en die hen informeren over de (fiscale) voordelen van het aanvullend pensioen. 3.2.2. Individu De derde pensioenpijler verloopt niet via de werkgever of beroepsactiviteit en is derhalve afhankelijk van de individuele keuze van de betrokkene. Er bestaat geen verplichting om aan individueel pensioensparen te doen als aanvulling op de eerste en tweede pijler. De overheid poogt echter via fiscale voordelen zoveel mogelijk mensen aan te sporen om via een spaarfonds, spaarverzekering of individuele levensverzekering een aanvulling op te bouwen. Volgens een schatting van de beroepsvereniging voor verzekeringsondernemingen Assuralia maakt meer dan de helft van de belastingplichtige Belgen gebruik van de derde pensioenpijler419. Dit is reeds een enorme stijging ten opzichte van vroeger, maar dit cijfer zal nog de hoogte in moeten indien de derde pijler (en tweede pijler) de gepensioneerde moet in staat stellen om de levensstandaard – opgebouwd tijdens het actieve leven – te behouden. Er zijn verschillende mogelijkheden voor de overheid om de dekkingsgraad van de derde pensioenpijler te verhogen. Ten eerste zou de overheid de verplichting kunnen opleggen om een bepaald percentage van de inkomsten te beleggen in een pensioenspaarfonds, -‐verzekering of individuele levensverzekering. Er zijn echter verschillende argumenten denkbaar die zich verzetten tegen het opleggen van dwang in de derde pensioenpijler. Een verplichte bijdrage voor pensioenen wordt vaak aanzien als een belasting die mensen demotiveert om te werken420. Gelet op de hoge, obligatoire sociale zekerheidsbijdragen voor de wettelijke pensioenen is het niet wenselijk om ook een verplichte bijdrage te voorzien voor de derde pensioenpijler. Bovendien zijn er nog andere methoden denkbaar waarop individuen kunnen sparen voor hun pensioen, los van enig formeel pensioenplan421. Men kan 419
ASSURALIA, Pensioenspaarverzekering voor een zekere toekomst (persbericht), 15 december 2009, www.assuralia.be/fileadmin/content/documents/persberichten/091215_nl.pdf (consultatie 14 april 2010). 420 ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 107. 421 ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 106.
99
sparen en beleggen met het eigen vermogen zonder fiscaal voordeel binnen de zogenaamde vierde pijler422. Tot slot is het denkbaar dat de voorzieners van de vrijwillige pensioenvoorzieningen – de banken en verzekeringsinstellingen – zich verzetten tegen dwang omdat het de bestaande plannen zou kunnen verdringen423. Het individueel pensioensparen moet naar mijn mening dan ook volledig afhankelijk blijven van de individuele keuze van de betrokkene. De overheid kan echter wel de nodige stimuli voorzien om zoveel mogelijk mensen aan te sporen om een aanvulling op te bouwen binnen de derde pijler. Momenteel bestaan er reeds een aantal fiscale voordelen voor personen die aan individueel pensioensparen doen. De overheid zou ten tweede de bestaande fiscale voordelen kunnen verhogen om zo meer mensen aan te sporen om aan individueel pensioensparen te doen. Deze maatregel kan ingevoerd worden op voorwaarde dat de overheid voldoende financiële middelen heeft om een verhoging van de fiscale voordelen toe te staan. In de huidige situatie – hoge overheidsschuld en een economische en financiële crisis – lijkt er echter geen financiële ruimte te zijn om dergelijke maatregelen te nemen. De derde – en meest wenselijke – maatregel bestaat erin dat de overheid de mensen gaat informeren over de voordelen en het belang van het individueel pensioensparen. Op dit moment maken voornamelijk oudere werknemers – 40-‐ tot 60-‐jarigen – gebruik van de derde pensioenpijler424. Men is echter nooit te jong om te beginnen met pensioensparen, dus is het van belang dat ook jongere werknemers aan individueel pensioensparen doen425. Bij het begin van de loopbaan denkt men nog niet aan het pensioen en heeft men vaak weinig financiële ruimte om aan individueel pensioensparen te doen. Indien men de dekkingsgraad van de derde pijler wil verhogen, zal er met andere woorden enerzijds een mentaliteitswijziging nodig zijn. De overheid moet de mensen informeren over het belang van het individueel pensioensparen en hen aansporen om reeds van bij het begin van de loopbaan te starten met het storten van premies. Hoe vroeger men begint met pensioensparen, hoe hoger het rendement zal zijn. Beginnen met pensioensparen op je 30ste kan een eindkapitaal opleveren dat dubbel zo hoog is dan wanneer men op je 40ste zou beginnen sparen 426. Het is met andere woorden van belang dat ook werknemers beneden de 40 jaar het belang inzien van een derde pijlerpensioen en jaarlijks premies storten. Anderzijds is het niet noodzakelijk dat men jaarlijks het maximumbedrag (870 of 2080 €) gaat storten, ook een jaarlijkse storting van een kleiner 422
P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 155. ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 107. 424 NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 181-‐182; P. STINGLHAMBER, M.-‐D. ZACHARY, G. WUYTS en Ch. VALENDUC, “ De determinanten van het sparen in de derde pensioenpijler”, Economisch Tijdschrift (Nationale Bank van België), 2007, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdIII2007N_H6.pdf, 113. 425 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 130. 426 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 124. 423
100
bedrag kan een aanzienlijk fiscaal voordeel opleveren. Gelet op de kleinere financiële ruimte van jongere werknemers, kan dit een efficiënt argument zijn om hen aan te sporen toch aan individueel pensioensparen te doen. De overheid kan de dekkingsgraad van de derde pijler derhalve verhogen door enerzijds te informeren over het belang en de voordelen van de derde pijler en anderzijds te benadrukken dat een storting van een klein bedrag reeds een aanzienlijk voordeel kan opleveren. Er moet met andere woorden een mentaliteitswijziging plaatsvinden die mensen ertoe aanzet om reeds van bij aanvang van het beroepsactieve leven aan individueel pensioensparen te doen. Gelet op het individuele karakter van de derde pensioenpijler, moet de wil tot pensioensparen immers van de betrokkene zelf komen. De overheid kan evenwel deze wil stimuleren door de toekenning van fiscale voordelen. 3.3. Impact op basispensioenvoorziening Een herschikking van de verantwoordelijkheden mag niet tot gevolg hebben dat de basispensioenvoorziening – de eerste pijler – volledig uitgehold wordt. Het wettelijk pensioen moet voldoende omvangrijk blijven om de ouderen te beschermen tegen het armoederisico. De aanvullingen opgebouwd binnen de tweede en derde pijler zorgen er voor dat de gepensioneerde zijn levensstandaard kan behouden die werd opgebouwd tijdens het beroepsactieve leven. Er mag met andere woorden geen sprake zijn van een afstoting van de verantwoordelijkheden voor de opbouw van een toereikend pensioen van de overheid naar de werkgever en het individu. Indien de overheid een uitholling van de eerste pijler wil vermijden, zal ze maatregelen moeten nemen om de toekomst van de wettelijke pensioenen te waarborgen. Enerzijds moet de financiering van de wettelijke pensioenen worden aangepakt en anderzijds moet de sociale houdbaarheid gegarandeerd worden. 3.3.1. Financiering aanpakken De financiële of budgettaire houdbaarheid van de wettelijke pensioenen wordt op de proef gesteld door de toenemende veroudering van de bevolking en de pensionering van de babyboomgeneratie (supra hoofdstuk 3). De overheid heeft in het verleden reeds een aantal maatregelen genomen om tegemoet te komen aan deze uitdagingen. Deze maatregelen zijn voornamelijk gericht op langer werken, er werden geen ware hervormingen doorgevoerd aan het bestaande pensioenstelsel. Om de 101
financiering van de wettelijke pensioenen naar de toekomst toe veilig te stellen, zullen er echter verdergaande hervormingen nodig zijn van de eerste pijler. a) Overheidsmaatregelen Om de budgettaire houdbaarheid van de wettelijke pensioenen te verbeteren heeft de overheid ten eerste gepoogd de ontvangsten of bijdragen te verhogen door middel van het aanleggen van een reserve binnen het Zilverfonds en een alternatieve financiering van de sociale zekerheid. Ten tweede werden maatregelen genomen om de effectieve pensioenleeftijd te verhogen door enerzijds langer werken te stimuleren en anderzijds vervroegd stoppen te ontmoedigen. Door het optrekken van de effectieve pensioenleeftijd kunnen enerzijds de pensioeninkomsten worden verhoogd, en anderzijds de uitkomsten verlaagd. i.
Inkomsten verhogen
-‐
Zilverfonds
In 2001 werd het Zilverfonds opgericht, naar een idee van toenmalig Minister van begroting Johan Vande Lanotte427. Het gaat om een fonds dat werd opgericht om tegemoet te komen aan de onvermijdelijke budgettaire gevolgen van een verouderende bevolking428. Door middel van het opbouwen van een financiële reserve beoogt de overheid tegemoet te komen aan de stijging van het aantal gepensioneerden, die wordt voorzien tussen 2010 en 2030 (pensionering van de babyboomgeneratie)429. In principe kon de overheid even goed de overheidsschuld voldoende snel afbouwen en de gecreëerde marge – wegens de lagere rentelasten – voorbehouden voor de financiering van de wettelijke pensioenen zonder de oprichting van een fonds430. Door de oprichting van een specifiek fonds werd echter een signaal gegeven aan de bevolking dat de Belgische overheid wel degelijk werk maakt van de budgettaire uitdagingen waarmee de wettelijke pensioenen geconfronteerd worden431. Het Zilverfonds wil op die manier de uitbetaling van de toekomstige 427
Wet van 5 september 2001 tot waarborging van een voortdurende vermindering van de overheidsschuld en tot oprichting van een zilverfonds, BS 14 september 2001, 30813; P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 39. 428 ZILVERFONDS, Jaarverslag over de werking van het zilverfonds in 2008, Brussel, Federale Overheidsdienst Financiën, 2009, www.zilverfonds.fgov.be/pdf/rpt_2008_NL.pdf, 11. 429 Art. 14 wet van 5 september 2001; ZILVERFONDS, Jaarverslag over de werking van het zilverfonds in 2008, Brussel, Federale Overheidsdienst Financiën, 2009, www.zilverfonds.fgov.be/pdf/rpt_2008_NL.pdf, 11. 430 F. VANDENBROUCKE, “Vergrijzing en het Belgische regeringsbeleid: terugblik en vooruitblik” in J.B. KUNÉ (ed.), Leven in een ouder wordende ste samenleving: generatiebewust vooruitzien in de 21 eeuw, Den Haag, 2003, 263-‐281. 431 F. VANDENBROUCKE, “Vergrijzing en het Belgische regeringsbeleid: terugblik en vooruitblik” in J.B. KUNÉ (ed.), Leven in een ouder wordende ste samenleving: generatiebewust vooruitzien in de 21 eeuw, Den Haag, 2003, 263-‐281.
102
wettelijke pensioenen verzekeren, zonder dat de bijdragen moeten worden verhoogd. Er wordt met andere woorden een link gelegd tussen het begrotingsbeleid in België en het veiligstellen van de pensioenen op lange termijn432. Het fonds kan – in theorie – door vier bronnen worden gespijsd: begrotingsoverschotten, overschotten van de sociale zekerheid, niet-‐fiscale ontvangsten en opbrengsten van eigen beleggingen van het fonds433. Aanvankelijk – tijdens de jaren 2001 tot 2005 – werd het fonds voornamelijk gevuld met opbrengsten van niet-‐fiscale ontvangsten zoals een deel van de winst van de Belgische Centrale Bank of de opbrengst van de verkoop van een dochtermaatschappij van Belgacom in Nederland434. Sinds de aanpassing van de Zilverfondswet in 2005 werd bepaald dat het Zilverfonds vanaf 2007 op een meer structurele wijze zou worden gespijsd namelijk door middel van begrotingsoverschotten435. Er werd voorzien dat voor het begrotingsjaar 2007 in principe een bedrag zou worden toegewezen aan het fonds dat gelijk is aan 0,3 procent van het bruto binnenlands product436. Dit bedrag zou toenemen met 0,2 procent van het bruto binnenlands product per jaar voor de begrotingsjaren 2008 tot en met 2012437. De nieuwe Zilverfondswet stelt dat het effectief aan het fonds toegewezen jaarlijks bedrag gelijk is aan het gerealiseerde begrotingssurplus in het desbetreffende begrotingsjaar438. Op die manier zouden de reserves – althans in theorie – in functie van de te realiseren begrotingsoverschotten gevoelig toenemen439. Door het ontbreken van begrotingsoverschotten in 2007, 2008 en 2009 werden er echter voor die jaren geen bijkomende middelen toegevoegd aan het Zilverfonds, behalve de beleggingsopbrengsten440. Het Zilverfonds kan slechts worden aangewend voor de financiering van de wettelijke pensioenen vanaf 2010 en op voorwaarde dat de overheidsschuld minder bedraagt dan 60 % van het bruto
432
ZILVERFONDS, Jaarverslag over de werking van het zilverfonds in 2006, Brussel, Federale Overheidsdienst Financiën, 2007, www.zilverfonds.fgov.be/pdf/rpt_2006_NL.pdf, 5. 433 Art. 23 wet van 5 september 2001. 434 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 39-‐40; J. PACOLET en V. COUDRON, “De staat van de verzorgingsstaat in België omstreeks 2005”, BTSZ 2006, 607. 435 Wet van 20 december 2005 tot wijziging van de wet van 5 september 2001 tot waarborging van een voortdurende vermindering van de overheidsschuld en tot oprichting van een Zilverfonds, BS 14 maart 2006; ZILVERFONDS, Jaarverslag over de werking van het zilverfonds in 2008, Brussel, Federale Overheidsdienst Financiën, 2009, www.zilverfonds.fgov.be/pdf/rpt_2008_NL.pdf, 11 436 Art. 27bis § 1 wet van 5 september 2001; ZILVERFONDS, Jaarverslag over de werking van het zilverfonds in 2008, Brussel, Federale Overheidsdienst Financiën, 2009, www.zilverfonds.fgov.be/pdf/rpt_2008_NL.pdf, 11-‐12. 437 Art. 27bis § 1 wet van 5 september 2001; ZILVERFONDS, Jaarverslag over de werking van het zilverfonds in 2008, Brussel, Federale Overheidsdienst Financiën, 2009, www.zilverfonds.fgov.be/pdf/rpt_2008_NL.pdf, 11-‐12. 438 Art. 27bis § 2 wet van 5 september 2001; NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 42. 439 ZILVERFONDS, Jaarverslag over de werking van het zilverfonds in 2006, Brussel, Federale Overheidsdienst Financiën, 2007, www.zilverfonds.fgov.be/pdf/rpt_2006_NL.pdf, 5. 440 NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 9; ZILVERFONDS, Jaarverslag over de werking van het zilverfonds in 2008, Brussel, Federale Overheidsdienst Financiën, 2009, www.zilverfonds.fgov.be/pdf/rpt_2008_NL.pdf, 13-‐14.
103
binnenlands product441. De overheidsschuld bedroeg in 2008 ongeveer 89 % van het bruto binnenlands product442. Volgens prognoses van het Federaal Planbureau zal de overheidsschuld toenemen tot meer dan 100 % van het bruto binnenlands product vanaf 2012443. Hieruit blijkt duidelijk dat de voorwaarde die moet voldaan zijn opdat het fonds mag tussenkomen, nog lang niet bereikt is. We kunnen vaststellen dat de werking van het Zilverfonds op twee cruciale vlakken mank loopt. Enerzijds zijn er de laatste jaren geen inkomsten bijgekomen in het fonds – de beleggingsopbrengsten buiten beschouwing gelaten – omwille van het ontbreken van begrotingsoverschotten. De portefeuille van het fonds bevat momenteel iets meer dan 16 miljard € wat onvoldoende is om de financiering van de wettelijke pensioenen naar de toekomst toe te verzekeren444. De huidige inkomsten van het fonds zijn nauwelijks toereikend om de helft van het begrotingsbedrag dat in 2009 aan de wettelijke pensioenstelsels werd uitgegeven, te betalen445. Anderzijds is het Zilverfonds (nog) niet gewettigd om tussenbeide te komen in de financiering van de wettelijke pensioenen gelet op de hoge staatsschuld. De overheid zal belangrijke inspanningen moeten leveren indien ze de overheidsschuld wil reduceren beneden de kaap van 60 % van het bruto binnenlands product. De oprichting van het Zilverfonds leek bijgevolg in theorie een efficiënte manier om de financiering van de wettelijke pensioenen veilig te stellen, maar in de praktijk slaagt ze er niet in deze doelstelling te bereiken. -‐
Alternatieve financiering
De sociale zekerheid wordt hoofdzakelijk gefinancierd door middel van werkgevers-‐ en werknemersbijdragen en staatssubsidies. Daarnaast bestaat er sinds enkele jaren ook een zogenaamde alternatieve financiering van de sociale zekerheid (en dus de pensioenen). De Belgische overheid levert al jaren inspanningen om de sociale zekerheid te financieren met middelen die niet rechtstreeks wegen op de factor arbeid en geen staatssubsidies uitmaken. Op die manier wil men de 441
Art. 30 wet van 5 september 2001; P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 42-‐43; ZILVERFONDS, Jaarverslag over de werking van het zilverfonds in 2008, Brussel, Federale Overheidsdienst Financiën, 2009, www.zilverfonds.fgov.be/pdf/rpt_2008_NL.pdf, 11. 442 FEDERAAL PLANBUREAU, Economische vooruitzichten 2009-‐2014, Brussel, Henri Bogaert, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200905191212010.proj2009_nl.pdf, 8. 443 FEDERAAL PLANBUREAU, Economische vooruitzichten 2009-‐2014, Brussel, Henri Bogaert, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200905191212010.proj2009_nl.pdf, 8-‐9. 444 NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 43; ZILVERFONDS, Jaarverslag over de werking van het zilverfonds in 2008, Brussel, Federale Overheidsdienst Financiën, 2009, www.zilverfonds.fgov.be/pdf/rpt_2008_NL.pdf, 18-‐21. 445 NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 43
104
inkomsten van de sociale zekerheid – en dus ook de pensioenen – verhogen zonder een toename van de werkgevers-‐ en werknemersbijdragen door te voeren. Sinds 1994 werd reeds een beroep gedaan op accijnsverhogingen en verhogingen van de Belasting op de Toegevoegde Waarde (BTW) om de sociale zekerheid te financieren446. In 2005 verklaarde de Belgische regering – in het generatiepact – dat de financieringswijze van de sociale zekerheid nog moet worden versterkt447. De financieringsbronnen van de sociale zekerheid moeten gebaseerd worden op een bredere basis van inkomsten waarbij de factor arbeid minder belast moet worden448. De regering had als doel vooropgesteld dat het financiële evenwicht van de sociale zekerheid op een structurele manier moest verzekerd worden. De alternatieve financiering van de sociale zekerheid bestaat op dit moment hoofdzakelijk uit inkomsten van BTW, een deel van de inkomsten van de accijnzen op tabak en een deel van de inkomsten uit de roerende voorheffing449. Door middel van deze alternatieve bronnen van inkomsten slaagt de overheid erin om de inkomsten van de sociale zekerheid te verhogen zonder de factor arbeid (nog) meer te belasten. Er moet echter goed voor ogen worden gehouden dat alternatieve financiering geen wondermiddel is die alle problemen met betrekking tot de financiële houdbaarheid kan oplossen. ii. Effectieve pensioenleeftijd aanpakken De Belgische overheid heeft in de jaren ’70 en ’80 een aantal vervroegde uittredingsmogelijkheden ingevoerd voor oudere werknemers. Het was aanvankelijk de bedoeling dat deze uittredingsroutes een uitzonderlijk karakter hadden, ze waren gericht op het opvangen van een tijdelijk overschot aan (oudere) werknemers450. De vervroegde uittredingsroutes kwamen tot stand om het hoofd te bieden aan de concrete, economische noden van toen, namelijk de grote jeugdwerkloosheid tengevolge van de oliecrisis451. Er was geen sprake van een coherente visie over hoe de eindeloopbaan van een werknemer er dient uit te zien. 446
W. VAN EECKHOUTTE, Handboek Belgisch Socialezekerheidsrecht, Mechelen, Kluwer, 2009, 104. Het generatiepact, 2005, http://web.archive.org/web/20070207064004/http:/www.premier.fgov.be/nl/051011_generatiepact.pdf, 23; P. STORMS, Het Vlaamse luik van het generatiepact, Mechelen, Kluwer, 2007, 10. 448 Het generatiepact, 2005, http://web.archive.org/web/20070207064004/http:/www.premier.fgov.be/nl/051011_generatiepact.pdf, 23 449 FEDERALE OVERHEIDSDIENST SOCIALE ZEKERHEID, Wat is de alternatieve financiering van de sociale zekerheid?, www.socialsecurity.fgov.be/nl/over-‐de-‐fod/sociale-‐zekerheid-‐kort/hoeveel-‐alternatieve.htm (consultatie 22 april 2010); Het generatiepact, 2005, http://web.archive.org/web/20070207064004/http:/www.premier.fgov.be/nl/051011_generatiepact.pdf, 28; X., Strategisch rapport inzake sociale bescherming en uitsluiting 2008-‐2010, www.socialsecurity.fgov.be/docs/nl/publicaties/socinc_rap/nsr-‐ 08-‐10_nl.pdf, 33-‐34. 450 G. GIESELINK, Y. STEVENS en B. VAN BUGGENHOUT, “Vervroegde uittreding van oudere werknemers in België”, BTSZ 2002, 582. 451 G. GIESELINK, Y. STEVENS en B. VAN BUGGENHOUT, “Vervroegde uittreding van oudere werknemers in België”, BTSZ 2002, 611. 447
105
De jarenlange toepassing van de vervroegde uitstapmogelijkheden heeft er echter voor gezorgd dat de werknemers de vervroegde uittreding van de arbeidsmarkt aanvaardbaar vinden en zelfs als een recht beschouwen452. De gemiddelde feitelijke pensioenleeftijd van de werknemers bedroeg 61,6 jaar in 2007 (zie figuur 12). Om de budgettaire houdbaarheid van de wettelijke pensioenen te vrijwaren, is het echter noodzakelijk dat werknemers werken tot aan de wettelijke pensioenleeftijd van 65 jaar. De overheid heeft daarom in het verleden verschillende maatregelen genomen om vervroegde uittreding uit de arbeidsmarkt te beperken en langer werken aan te moedigen. De Belgische overheid heeft in 2005 een belangrijke stap in de goede richting gezet door het uitvaardigen van een plan -‐ het generatiepact453 – dat maatregelen bevat die hoofdzakelijk tot doel hebben meer mensen aan het werk te krijgen en langer werken aan te moedigen454. Het plan bevat een pakket van vier categorieën maatregelen gericht op meer jongeren aan het werk krijgen, meer ouderen aan het werk krijgen, lasten op arbeid verlagen en een sterkere sociale zekerheid creëren455. De maatregelen werden opgenomen in de Wet van 23 december 2005 betreffende het generatiepact en verder uitgewerkt door uitvoeringsbesluiten456. In deze uiteenzetting zullen voornamelijk de maatregelen gericht op langer werken aan bod komen, aangezien deze erop gericht zijn de effectieve pensioenleeftijd te verhogen. -‐
Brugpensioen verstrengen
Het brugpensioen is een vervroegde uittredingspiste die in 1974 werd ingevoerd om het hoofd te bieden aan de toenmalige jongerenwerkloosheid457. Het betreft een situatie waarbij een werknemer – na ontslag door de werkgever – behalve een werkloosheidsuitkering van de Rijksdienst voor Arbeidsvoorziening (RVA) ook recht heeft op een aanvullende vergoeding ten laste van diens werkgever458. De oorspronkelijk bedoeling van het brugpensioen – oudere werknemers met gunstigere voorwaarden uit de arbeidsmarkt stoten ten voordele van de jongeren – is heden ten dage in de praktijk volledig achterhaald. Het brugpensioen heeft niets meer te maken met de jongerenwerkloosheid en wordt niet langer als een gunst maar als een verworven recht beschouwd! 452
L. VANDERLEYDEN, Het gewicht van de pensioenen. Feiten en percepties, Brussel, Studiedienst van de vergrijzing, 2007, 16. Het generatiepact, 2005, 28 p, http://web.archive.org/web/20070207064004/http:/www.premier.fgov.be/nl/051011_generatiepact.pdf. 454 K. MAGERMAN, “ Een plan met visie” in K. MAGERMAN (ed.), Werken met het generatiepact, Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 2006, 28; P. STORMS, Het Vlaamse luik van het generatiepact, Mechelen, Kluwer, 2007, 7. 455 P. STORMS, Het Vlaamse luik van het generatiepact, Mechelen, Kluwer, 2007, 7-‐10. 456 Wet van 23 december 2005 betreffende het generatiepact, BS 30 december 2005. 457 G. GIESELINK, Y. STEVENS en B. VAN BUGGENHOUT, “ Vervroegde uittreding van oudere werknemers in België”, BTSZ 2002, 579. 458 M. BEELEN en B. CAUWENBERGHS, “Brugpensioen: na de grote reglementeringsgolf”, Soc. Weg. 2008, 2; M. BEELEN, “ Nieuwe voorwaarden brugpensioen eindelijk bekendgemaakt”, Soc. Weg. 2007, 2. 453
106
Het generatiepact heeft de voorwaarden van het brugpensioen aanzienlijk strenger gemaakt om zo de vervroegde beëindiging van de beroepsloopbaan te ontmoedigen459. Deze maatregelen hebben bij de invoering van het generatiepact voor veel commotie gezorgd – voornamelijk onder vakbonden – omdat hier echt de druk en de dwang voelbaar werd om langer te moeten werken460. De maatregelen hebben enerzijds betrekking op de leeftijds-‐ en anciënniteitsvoorwaarden van het brugpensioen461. Anderzijds heeft de overheid een aantal privileges die de bruggepensioneerde bezat ten opzichte van een gewone werkloze afgeschaft. De brugpensioenleeftijd is sinds 1 januari 2008 verhoogd van 58 jaar tot 60 jaar462. Wat betreft het beroepsverleden van de betrokkene wordt een onderscheid gemaakt tussen mannen en vrouwen (zie figuur 25). Mannen moeten een beroepsloopbaan van 30 jaar kunnen aantonen om in aanmerking te komen voor het brugpensioen. Vanaf 1 januari 2012 zal de loopbaanvereiste echter verhoogd worden tot 35 jaar463. Voor vrouwen verschilt de loopbaanvereiste naargelang het tijdstip waarop ze met brugpensioen gaan464. Een vrouw die vanaf 1 januari 2008 op brugpensioen gaat, moet een loopbaan van 26 jaar kunnen aantonen. Per periode van 4 jaar wordt deze loopbaanvereiste verhoogd totdat ze het zelfde niveau bereikt als de loopbaanvereiste voor mannen. De wetgever houdt rekening met het feit dat loopbanen van vrouwen doorgaans korter zijn dan die van mannen, maar dat dit in de toekomst zal veranderen en vrouwen ook langer zullen gaan werken465.
459
E. SCHEPERS, K. BUELENS en A. VEYS, “Brugpensioen” in K. MAGERMAN (ed.), Werken met het generatiepact, Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 2006,93; V. VERDEYEN, “De socialezekerheidsrechtelijke aspecten van de Generatiepactwet”, TVW 2006, 103. 460 B. HUYGEBAERT, Het generatiepact. Wat verandert er voor u?, Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 2006, 86. 461 L. MONSEREZ,” Het brugpensioen na het generatiepact: hogere leeftijdsgrenzen en langere loopbanen”, Or. 2008, 103. 462 Art. 2 § 1 eerste lid Koninklijk Besluit van 3 mei 2007 tot regeling van het conventioneel brugpensioen in het kader van het generatiepact, BS 8 juni 2007. 463 Art. 2 § 1 tweede lid Koninklijk Besluit van 3 mei 2007 tot regeling van het conventioneel brugpensioen in het kader van het generatiepact, BS 8 juni 2007. 464 Art. 2 § 1 derde lid Koninklijk Besluit van 3 mei 2007 tot regeling van het conventioneel brugpensioen in het kader van het generatiepact, BS 8 juni 2007. 465 B. HUYGEBAERT, Het generatiepact. Wat verandert er voor u?, Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 2006, 87.
107
Figuur 25 -‐ Overzicht vereiste loopbaanjaren466 Vanaf 2008 2012 2016 2020 2024 2028
Leeftijd 60 60 60 60 60 60
Loopbaan mannen 30 35 35 35 35 35
Loopbaan vrouwen 26 28 30 32 34 35
Onder bepaalde voorwaarden kan een brugpensioen ingaan voordat de leeftijd van 60 jaar bereikt wordt. Deze stelsels worden afwijkende stelsels genoemd en houden rekening met bijzondere kenmerken van bepaalde sectoren, bepaalde beroepen of bepaalde werknemers467. Op de hoger vermelde leeftijds-‐ en anciënniteitsvoorwaarden bestaan onder andere uitzonderingen voor nachtarbeiders468, arbeidsongeschikte bouwvakkers469 en werknemers die tewerkgesteld zijn in zware beroepen470. Ten tweede heeft de overheid een aantal privileges die een bruggepensioneerde bezat ten opzichte van een gewone werkloze ontnomen. Tot het generatiepact werd de bruggepensioneerde immers in een aantal opzichten gunstiger behandeld dan een gewone werkloze471. Zo moest een bruggepensioneerde bijvoorbeeld niet actief zoeken naar werk, niet arbeidsgeschikt zijn, niet ingeschreven zijn als werkzoekende enzovoort472. Het generatiepact heeft een aantal van deze privileges ontnomen waardoor een bruggepensioneerde nu grotendeels gelijkgeschakeld is met een gewone werkloze. Deze maatregel maakt ook deel uit van de strategie van de overheid om het brugpensioen minder aantrekkelijk te maken. 466
M. BEELEN, “ Nieuwe voorwaarden brugpensioen eindelijk bekendgemaakt”, Soc. Weg. 2007, 3; A. GIELEN, S. MAES, I. VERHELST en A. WITTERS, Actief eindigen, Mechelen, Kluwer, 2009, 54; B. HUYGEBAERT, Het generatiepact. Wat verandert er voor u?, Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 2006, 87; STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2006, Hoge Raad van financiën, 2006, www.plan.be/admin/uploaded/200611090953120.OPVERG200601nl.pdf, 46. 467 FEDERALE OVERHEIDSDIENST WERK, ARBEID EN SOCIAAL OVERLEG, Brugpensioen, www.meta.fgov.be/defaultTab.aspx?id=743 (consultatie 24 april 2010). 468 Art. 3 § 1 Koninklijk Besluit van 3 mei 2007 tot regeling van het conventioneel brugpensioen in het kader van het generatiepact, BS 8 juni 2007. 469 Art. 3 § 1 Koninklijk Besluit van 3 mei 2007 tot regeling van het conventioneel brugpensioen in het kader van het generatiepact, BS 8 juni 2007. 470 Art. 3 § 3 Koninklijk Besluit van 3 mei 2007 tot regeling van het conventioneel brugpensioen in het kader van het generatiepact, BS 8 juni 2007. 471 A. GIELEN, S. MAES, I. VERHELST en A. WITTERS, Actief eindigen, Mechelen, Kluwer, 2009, 114. 472 A. GIELEN, S. MAES, I. VERHELST en A. WITTERS, Actief eindigen, Mechelen, Kluwer, 2009, 114.
108
-‐
Sociale zekerheidsbijdragen pseudobrugpensioen en aanvullende vergoedingen bij tijdskrediet
Het generatiepact heeft gepoogd het vervroegd beëindigen van de beroepsloopbaan te ontmoedigen door middel van het heffen van bijzondere sociale zekerheidsbijdragen op het zogenaamde Canada Dry-‐ of pseudobrugpensioen en de aanvullende vergoedingen bij tijdskrediet473. Vóór het generatiepact waren de aanvullende vergoedingen die de werkgever betaalt bovenop het pseudobrugpensioen en tijdskrediet, niet onderhevig aan sociale zekerheidsbijdragen474. De invoering van werkgevers-‐ en werknemersbijdragen zorgt voor een aanzienlijke toename van de kost van een dergelijke vervroegde uittreding en maakt dergelijke maatregelen bijgevolg minder interessant475. -‐
Vervroegd pensioen
Zowel mannen als vrouwen kunnen op de leeftijd van 60 jaar met vervroegd pensioen gaan en dienen met andere woorden de wettelijke pensioenleeftijd niet af te wachten476. Om aanspraak te kunnen maken op een vervroegd pensioen, moet de werknemer – naast de leeftijdsvoorwaarde – een minimumaantal loopbaanjaren kunnen bewijzen477. Het vereiste aantal loopbaanjaren werd de laatste jaren geleidelijk aan opgetrokken van 20 tot 35 jaar478. Deze verstrakking van de loopbaanvereiste zorgde voor een daling van het aantal werknemers die in aanmerking komt voor het vervroegd pensioen. -‐
Pensioenbonus
De regering heeft in het generatiepact een bonussysteem ingevoerd voor werknemers die langer aan het werk blijven479. Men wou een financiële stimulans voorzien voor diegenen die langer actief 473
Koninklijk Besluit van 22 maart 2006 tot invoering van een speciale patronale socialezekerheidsbijdrage op sommige aanvullende vergoedingen in het kader van het generatiepact en tot vaststelling van de uitvoeringsregelen van artikel 50 van de Wet van 30 maart 1994 houdende sociale bepalingen, BS 31 maart 2006; B. PEULEN, “Bijzondere socialezekerheidsbijdragen Canada Dry-‐brugpensioenen en aanvullende vergoedingen bij tijdskrediet”, Soc. Weg. 2006, 4; V. VERDEYEN, “De socialezekerheidsrechtelijke aspecten van de Generatiepactwet”, TVW 2006, 103-‐104. 474 B. PEULEN, “Bijzondere socialezekerheidsbijdragen Canada Dry-‐brugpensioenen en aanvullende vergoedingen bij tijdskrediet”, Soc. Weg. 2006, 4. 475 B. PEULEN, “Bijzondere socialezekerheidsbijdragen Canada Dry-‐brugpensioenen en aanvullende vergoedingen bij tijdskrediet”, Soc. Weg. 2006, 10. 476 Y. STEVENS, “Pensioenen” in J. PUT (ed.), Praktijkboek sociale zekerheid, Mechelen, Kluwer, 2008, 633. 477 A. GIELEN, S. MAES, I. VERHELST en A. WITTERS, Actief eindigen, Mechelen, Kluwer, 2009, 433. 478 A. GIELEN, S. MAES, I. VERHELST en A. WITTERS, Actief eindigen, Mechelen, Kluwer, 2009, 434. 479 Koninklijk Besluit van 1 februari 2007 tot instelling van een pensioenbonus, BS 9 februari 2007; Y. STEVENS, “Pensioenen” in J. PUT (ed.), Praktijkboek sociale zekerheid, Mechelen, Kluwer, 2008, 635; V. VERDEYEN, “De socialezekerheidsrechtelijke aspecten van de
109
wensen te blijven. Het betreft een bonus van 2 € per werkdag met een maximumbedrag van 634 € per jaar die bovenop het pensioen komt480. De bonus wordt ingevoerd voor de pensioenen die daadwerkelijk en voor de eerste maal ten vroegste ingaan op 1 januari 2007 en uiterlijk op 1 december 2012, en enkel voor tijdsvakken gepresteerd vanaf 1 januari 2006481. Om aanspraak te kunnen maken op de pensioenbonus moet de werknemer de leeftijd van 62 jaar bereikt hebben of een loopbaan van minstens 44 kalenderjaren kunnen bewijzen en de beroepsbezigheid verder zetten482. Het systeem van de pensioenbonus is slechts een tijdelijke maatregel die in principe zal aflopen op 1 december 2012483. Het is echter de vraag of deze bonusstimulans het gedrag van de werknemers wijzigt. In de praktijk blijkt dat de pensioenbonus bij weinig werknemers gekend is (ongeveer 20 %)484. Bovendien verklaart slechts een kleine minderheid van degene die de pensioenbonus kennen, dat de bonus een impact heeft gehad op de beslissing aangaande het moment waarop het pensioen ingaat485. Er kunnen met andere woorden vraagtekens geplaatst worden bij de efficiëntie van een pensioenbonus als stimulans om langer te werken. -‐
Cumulatie van pensioen en beroepsinkomen
In principe moet een gepensioneerde zijn beroepsactiviteiten stopzetten indien hij wil genieten van een rustpensioen (supra hoofdstuk 2)486. In bepaalde gevallen is er echter een cumulatie mogelijk van een pensioen en inkomen uit beroepsactiviteiten. Een gepensioneerde mag namelijk nog een beroepsbezigheid uitoefenen op voorwaarde dat het beroepsinkomen bepaalde grenzen niet overschrijdt487. Een overschrijding van deze grenzen heeft een vermindering of schorsing van het pensioen van de betrokkene tot gevolg488. Deze inkomensgrenzen verschillen naargelang de leeftijd, Generatiepactwet”, TVW 2006, 100; X., Strategisch rapport inzake sociale bescherming en insluiting 2008-‐2010, www.socialsecurity.fgov.be/docs/nl/publicaties/socinc_rap/nsr-‐08-‐10_nl.pdf, 40. 480 Art. 4 Koninklijk Besluit van 1 februari 2007. 481 Art. 3 Koninklijk Besluit van 1 februari 2007; Y. STEVENS, “Pensioenen” in J. PUT (ed.), Praktijkboek sociale zekerheid, Mechelen, Kluwer, 2008, 635; V. VERDEYEN, “De socialezekerheidsrechtelijke aspecten van de Generatiepactwet”, TVW 2006, 100; X., Strategisch rapport inzake sociale bescherming en insluiting 2008-‐2010, www.socialsecurity.fgov.be/docs/nl/publicaties/socinc_rap/nsr-‐08-‐10_nl.pdf, 40. 482 V. VERDEYEN, “De socialezekerheidsrechtelijke aspecten van de Generatiepactwet”, TVW 2006, 100; X., Strategisch rapport inzake sociale bescherming en insluiting 2008-‐2010, www.socialsecurity.fgov.be/docs/nl/publicaties/socinc_rap/nsr-‐08-‐10_nl.pdf, 40. 483 Y. STEVENS, “Pensioenen” in J. PUT (ed.), Praktijkboek sociale zekerheid, Mechelen, Kluwer, 2008, 635. 484 NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 117-‐118. 485 NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 118. 486 Y. STEVENS, “Pensioenen” in J. PUT (ed.), Praktijkboek sociale zekerheid, Mechelen, Kluwer, 2008, 635. 487 Y. STEVENS, “Pensioenen” in J. PUT (ed.), Praktijkboek sociale zekerheid, Mechelen, Kluwer, 2008, 689-‐692. 488 M. BRUYNINCKX, “ Hoeveel mag een gepensioneerde nog bijverdienen?”, Soc. Weg. 2009, 14-‐15; A. GIELEN, S. MAES, I. VERHELST en A. WITTERS, Actief eindigen, Mechelen, Kluwer, 2009, 444-‐445; Y. STEVENS, “Pensioenen” in J. PUT (ed.), Praktijkboek sociale zekerheid, Mechelen, Kluwer, 2008, 690.
110
kinderlast, de aard van de activiteit en de aard van het pensioen489. De laatste jaren heeft de overheid deze inkomstengrenzen opgetrokken om gepensioneerden te stimuleren om te blijven werken na het pensioen490. In 2009 waren zo’n 100 000 gepensioneerden aan de slag op de arbeidsmarkt, dit is een kleine 2 % van het aantal gerechtigden op een pensioen, gewaarborgd inkomen of een inkomensgarantie voor ouderen491. De overheid zou de inkomensgrenzen kunnen afschaffen en zo meer werknemers aanzetten tot het verrichten van beroepsactiviteiten na hun 65 jaar. b) Nood aan verdergaande hervormingen De maatregelen die de overheid in het verleden heeft genomen, hebben voornamelijk tot doel om mensen langer te doen werken. Er werden geen hervormingen in de strikte zin van het woord doorgevoerd aan de eerste pensioenpijler. Dergelijke hervormingen zullen zich echter opdringen om de financiële haalbaarheid van de wettelijke pensioenen naar de toekomst te waarborgen. i.
Herbekijken gelijkgestelde periodes
Het wettelijk pensioen wordt berekend aan de hand van de loopbaan van de werknemer, op grond van de verdiende beroepsinkomsten en met toepassing van een breuk en een percentage (supra hoofdstuk 2)492. De beroepsloopbaan van een werknemer wordt niet enkel gevormd door de periodes waarin de betrokkene effectief als werknemer heeft gewerkt, maar ook door gelijkgestelde periodes493. Een gelijkgestelde periode is een periode gedurende dewelke een sociaal verzekerde geen sociale zekerheidsbijdragen betaalt maar toch pensioenrechten opbouwt494. Deze gelijkstellingen beïnvloeden de pensioenopbouw op twee manieren: enerzijds worden deze periodes meegeteld voor het bepalen van de lengte van de loopbaan en anderzijds tellen de fictieve lonen net zoals de jaarlijks verdiende lonen mee voor de bepaling van de hoogte van het
489
M. BRUYNINCKX, “ Hoeveel mag een gepensioneerde nog bijverdienen?”, Soc. Weg. 2009, 9. M. BRUYNINCKX, “ Hoeveel mag een gepensioneerde nog bijverdienen?”, Soc. Weg. 2009, 9-‐17; M. BRUYNINCKX, “Overzicht nieuwe pensioenmaatregelen”, Soc. Weg 2008, 13-‐14; M. BRUYNINCKX, “Regering past pensioenreglementering aan – Klemtoon ligt op langer werken”, Soc. Weg. 2006, 3-‐4. 491 M. BRUYNINCKX, “ Hoeveel mag een gepensioneerde nog bijverdienen?”, Soc. Weg. 2009, 9; NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 130. 492 W. VAN EECKHOUTTE, Handboek Belgisch Socialezekerheidsrecht, Mechelen, Kluwer, 2009, 300. 493 Art. 8 Pensioenwet werknemers en art. 34 Pensioenbesluit werknemers. 494 H. PEETERS, “ Gelijkgestelde periodes in de pensioenopbouw bij werknemers”, Over-‐Werk 2005, www.steunpuntwse.be/download/nl/60678/pdf, 111. 490
111
werknemerspensioen495. Een onderbreking op de arbeidsmarkt heeft met andere woorden niet per se een vermindering van het pensioenbedrag tot gevolg496. In België worden talrijke periodes van inactiviteit gelijkgesteld met actieve periodes – al dan niet mits het betalen van bijdragen – voor de berekening van het wettelijk pensioen. Het gaat onder meer om periodes van onvrijwillige werkloosheid,
conventioneel
brugpensioen,
ziekte,
invaliditeit,
moederschapsrust,
loopbaanonderbreking of tijdskrediet, jaarlijks verlof voor arbeiders, militaire dienstplicht en studieperiodes497. Het Belgische pensioensysteem werd ontwikkeld voor individuen die fulltime werken en een quasi volledige beroepsloopbaan uitbouwen498. Deze visie strookt echter niet langer met de huidige situatie. Mensen studeren langer (en beginnen bijgevolg later te werken), lopen een groter risico om in de werkloosheid te verzeilen, werken deeltijds en verlaten de arbeidsmarkt gedurende een bepaalde tijd om bijvoorbeeld voor de kinderen/ouders te zorgen of te reizen. Deze sociale veranderingen zorgen voor een aanzienlijke stijging van het aantal gelijkgestelde periodes in de pensioenopbouw met een aanzienlijke kost tot gevolg499. Het Belgische pensioensysteem is met andere woorden opgebouwd vanuit een ander arbeidsmodel waarin quasi geen gelijkgestelde periodes voorkwamen. Het is nu de vraag of een pensioensysteem opgebouwd vanuit een ander arbeidsmodel – gebaseerd op fulltime werken en volledige loopbanen – nog houdbaar en wenselijk is binnen de huidige arbeidssituatie500. In het huidige arbeidsmodel zijn onderbrekingen tengevolge van werkloosheid, tijdskrediet, loopbaanonderbreking enzovoort eerder de regel dan de uitzondering geworden. Het belang van de gelijkstellingen binnen de totale pensioenopbouw is derhalve sinds het begin van de jaren ’70 aanzienlijk toegenomen met een grotere financiële kost tot gevolg501. Het merendeel van de gelijkgestelde periodes vereist immers geen betaling van bijdragen om in aanmerking te worden genomen voor de pensioenopbouw. Het herbekijken en eventueel afschaffen van bepaalde gelijkstellingen kan dan ook bijdragen tot een betere betaalbaarheid van de pensioenen. De overheid moet nagaan welke doelstellingen ze wil nastreven met het systeem van de gelijkgestelde periodes. Drie mogelijke doelstellingen kunnen een 495
H. PEETERS, “ Gelijkgestelde periodes in de pensioenopbouw bij werknemers”, Over-‐Werk 2005, www.steunpuntwse.be/download/nl/60678/pdf, 111. 496 H. PEETERS, “ Gelijkgestelde periodes in de pensioenopbouw bij werknemers”, Over-‐Werk 2005, www.steunpuntwse.be/download/nl/60678/pdf, 111. 497 Art. 8 Pensioenwet werknemers juncto art. 34 Pensioenbesluit werknemers. 498 H. PEETERS, “ Gelijkgestelde periodes in de pensioenopbouw bij werknemers”, Over-‐Werk 2005, www.steunpuntwse.be/download/nl/60678/pdf, 111. 499 H. PEETERS, “ Gelijkgestelde periodes in de pensioenopbouw bij werknemers”, Over-‐Werk 2005, www.steunpuntwse.be/download/nl/60678/pdf, 111. 500 H. PEETERS, “ Gelijkgestelde periodes in de pensioenopbouw bij werknemers”, Over-‐Werk 2005, www.steunpuntwse.be/download/nl/60678/pdf, 113. 501 H. PEETERS, “ Gelijkgestelde periodes in de pensioenopbouw bij werknemers”, Over-‐Werk 2005, www.steunpuntwse.be/download/nl/60678/pdf, 111-‐112.
112
rol spelen502. Ten eerste kan de overheid met de gelijkstellingen de maatschappelijke ondersteuning van bepaalde sociaal relevante activiteiten nastreven503. Deze opvatting wil vermijden dat het krijgen en opvoeden van kinderen en het zorg dragen voor zieke ouders bestraft zou worden bij pensionering doordat men een lager pensioen verkrijgt. Een tweede mogelijke doelstelling van het systeem van gelijkgestelde periodes is het bewerkstelligen van een gelijkheid tussen mannen en vrouwen504. In de praktijk blijkt namelijk dat vooral vrouwen loopbaanonderbreking nemen of deeltijds gaan werken om voor de kinderen of zieke ouders te zorgen. Ten derde is het mogelijk dat de overheid door middel van gelijkstellingen armoede wil vermijden bij gepensioneerden505. Een van de doelstellingen van de eerste pensioenpijler is immers het beschermen van ouderen tegen het armoederisico. Naar mijn mening moet de overheid het huidige systeem van gelijkstellingen toetsen aan de eerste doelstelling. De periodes die betrekking hebben op een relevante sociale activiteit kunnen zonder betaling van bijdragen gelijkgesteld worden met activiteitsperiodes en derhalve in aanmerking genomen worden voor de opbouw van het wettelijk pensioen. Hierbij kan gedacht worden aan het nemen van loopbaanonderbreking of tijdskrediet om voor de opvoeding van de kinderen te zorgen of om een ziek familielid te verzorgen. Periodes van inactiviteit die louter ingegeven zijn door individuele, persoonlijke redenen zoals het maken van een wereldreis, inlassen van een sabbatjaar … zullen dan slechts aanleiding geven tot het opbouwen van pensioenrechten op voorwaarde dat men bijdragen betaalt. De gelijkgestelde periodes van onvrijwillige werkloosheid, ziekte en invaliditeit moeten echter behouden blijven. De overheid zal met andere woorden moeten oordelen welke huidige gelijkstellingen vanuit sociaal oogpunt aanleiding kunnen geven tot het opbouwen van pensioenrechten zonder de betaling van bijdragen. ii.
Afschaffen inkomensgrenzen cumul pensioen en beroepsinkomen
Reeds hoger werd vermeld dat de overheid de laatste jaren de grenzen voor een toegelaten cumul tussen pensioen en beroepsinkomen herhaaldelijk heeft verhoogd. Dergelijke inkomensgrenzen zijn echter nogal omslachtig en kunnen beter afgeschaft worden. Een onbeperkte cumulatie tussen 502
H. PEETERS, “ Gelijkgestelde periodes in de pensioenopbouw bij werknemers”, Over-‐Werk 2005, www.steunpuntwse.be/download/nl/60678/pdf, 113-‐115. 503 H. PEETERS, “ Gelijkgestelde periodes in de pensioenopbouw bij werknemers”, Over-‐Werk 2005, www.steunpuntwse.be/download/nl/60678/pdf, 113-‐114. 504 H. PEETERS, “ Gelijkgestelde periodes in de pensioenopbouw bij werknemers”, Over-‐Werk 2005, www.steunpuntwse.be/download/nl/60678/pdf, 114. 505 H. PEETERS, “ Gelijkgestelde periodes in de pensioenopbouw bij werknemers”, Over-‐Werk 2005, www.steunpuntwse.be/download/nl/60678/pdf, 115.
113
pensioen en beroepsinkomen kan enerzijds zorgen voor een ontmoediging van zwartwerk en anderzijds een toename van de sociale zekerheidsbijdragen. Eventueel kunnen de inkomensgrenzen voor personen die met vervroegd pensioen gaan (< 65-‐jarigen), worden behouden om vervroegde pensionering te ontmoedigen. Een andere – minder verregaande – mogelijkheid bestaat in het afschaffen van de huidige sancties. Indien een gepensioneerde de inkomensgrenzen met meer dan 15 % overschrijdt, dan wordt het rustpensioen van de betrokkene dat jaar niet uitbetaald506. Een overschrijding met minder dan 15 % heeft een vermindering van het pensioenbedrag tot gevolg met het percentage van overschrijding. In 2007 moesten 2422 gepensioneerden hun volledig pensioenbedrag van een jaar afstaan en 1966 gepensioneerden verkregen een verminderd pensioenbedrag507. Een afschaffing van de sancties zou tot gevolg hebben dat gepensioneerden kunnen bijverdienen zonder het risico te lopen op een vermindering of schorsing van het pensioenbedrag. Een afschaffing van de inkomensgrenzen is echter de meest efficiënte maatregel om bijverdienen na pensionering aan te moedigen. België is wat betreft het cumuleren tussen pensioen en beroepsinkomen veel strenger dan in andere landen508. In Nederland bijvoorbeeld is er geen sprake van dergelijke inkomensgrenzen509. Het AOW-‐pensioen geldt als een basispensioen voor iedereen, men kan daarnaast zoveel bijverdienen als men wenst zonder het risico te lopen op een vermindering van het AOW. iii.
Bonus-‐malussysteem invoeren
In België bestaat er – net zoals in de meeste Europese landen – een groot verschil tussen de effectieve en de wettelijke pensioenleeftijd (zie figuur 12). De overheid heeft in het verleden reeds maatregelen genomen om langer werken aan te moedigen en vervroegd uittreden te ontmoedigen in het generatiepact. Om de financiering van de wettelijke pensioenen te verzekeren zullen er echter verdergaande maatregelen nodig zijn om de kloof tussen de effectieve en wettelijke pensioenleeftijd te dichten. Een verhoging van de wettelijke pensioenleeftijd is mijns inziens niet wenselijk en bovendien niet voldoende om de effectieve pensioenleeftijd op te trekken tot 65 jaar. De overheid kan meerdere maatregelen nemen zonder aan de wettelijke pensioenleeftijd te raken. 506
M. BRUYNINCKX, “Hoeveel mag een gepensioneerde nog bijverdienen?”, Soc. Weg. 2009, 14; P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 87-‐88. 507 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 88. 508 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 35. 509 SOCIALE VERZEKERINGSBANK, Mag u met uw AOW werken?, www.svb.nl/int/nl/aow/inkomsten/werken_en_aow/ (consultatie 8 mei 2010).
114
De overheid kan een zogenaamde bonus-‐malusregeling invoeren, zijnde het opleggen van sancties bij vervroegde uittreding en stimulansen bij langer werken 510. Dergelijke regeling is minder dwingend en verregaand dan een optrekking van de wettelijke pensioenleeftijd, maar kan vergelijkbare resultaten opleveren511. In België bestaat er reeds een bonussysteem in de vorm van de pensioenbonus die mensen aanspoort om langer te werken. Er is echter geen sprake van specifieke sancties voor werknemers die vóór de wettelijke pensioenleeftijd op pensioen gaan. Omwille van de berekeningswijze van het wettelijk pensioen zal een werknemer die voor de wettelijke leeftijd op pensioen gaat niettemin onrechtstreeks gesanctioneerd worden. Door met vervroegd pensioen te gaan, vermindert het aantal loopbaanjaren die men kan in aanmerking nemen voor de berekening van het pensioenbedrag met een lager pensioen tot gevolg512. Het lagere pensioenbedrag wordt echter gecompenseerd door de extra jaren gedurende dewelke men een pensioen ontvangt. Er is bijgevolg nood aan een sterkere prikkel voor werknemers om te blijven werken tot aan de wettelijke pensioenleeftijd door de toepassing van een pensioenmalus. In de pensioenregeling voor zelfstandigen bestaat er reeds een aantal jaren een pensioenmalus513. Indien een zelfstandige kiest voor het vervroegd pensioen, zal het bedrag van diens wettelijk pensioen verminderd worden met 3 of 7 % per jaar naargelang de leeftijd van de betrokkene op het moment waarop het pensioen ingaat514. De overheid zou een gelijkaardige pensioenmalus kunnen invoeren in de pensioenregeling voor werknemers. Een bonus-‐malussysteem is over het algemeen gunstig voor de budgettaire houdbaarheid van de wettelijke pensioenen. Aan de ene kant zorgt een pensioenmalus voor een verlaging van de pensioenrechten of een uitstel van de pensionering met gunstige gevolgen voor de uitgaven en inkomsten515! Aan de andere kant wordt een pensioenbonus slechts toegekend in geval van uitstel van uittreding, waardoor de extra uitgave van de pensioenbonus niet opweegt tegen het voordeel van uitstel van de uittreding516. Een uitgesteld pensioen heeft immers tot gevolg dat de betrokkene langer bijdragen betaalt en gedurende die jaren geen pensioen uitbetaald krijgt. 510
P. BISCIARI, D. DURY, B. EUGÈNE en L. VAN MEENSEL, “De hervormingen van de pensioenstelsels in de landen van de EU 15”, Economisch tijdschrift, 2009, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2009/ecotijdIV2009N_H2.pdf, 28-‐29. 511 P. BISCIARI, D. DURY, B. EUGÈNE en L. VAN MEENSEL, “De hervormingen van de pensioenstelsels in de landen van de EU 15”, Economisch tijdschrift, 2009, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2009/ecotijdIV2009N_H2.pdf, 28. 512 P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 70. 513 NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 77; W. VAN EECKHOUTTE, Handboek Belgisch Socialezekerheidsrecht, Mechelen, Kluwer, 2009, 321. 514 Y. STEVENS, “Pensioenen” in J. PUT (ed.), Praktijkboek sociale zekerheid, Mechelen, Kluwer, 2008, 880. 515 P. BISCIARI, D. DURY, B. EUGÈNE en L. VAN MEENSEL, “De hervormingen van de pensioenstelsels in de landen van de EU 15”, Economisch tijdschrift, 2009, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2009/ecotijdIV2009N_H2.pdf, 29. 516 P. BISCIARI, D. DURY, B. EUGÈNE en L. VAN MEENSEL, “De hervormingen van de pensioenstelsels in de landen van de EU 15”, Economisch tijdschrift, 2009, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2009/ecotijdIV2009N_H2.pdf, 29.
115
iv.
Inachtneming van de toegenomen levensverwachting
De overheid kan bij de berekening van de wettelijke pensioenen de toegenomen levensverwachting in acht nemen517. Binnen de Europese Unie hebben reeds zeven landen correcties ingevoerd in hun pensioensysteem om de negatieve begrotingseffecten van de steeds stijgende levensverwachting te beperken518. In Denemarken bijvoorbeeld zal vanaf 2025 de leeftijd van het vervroegd pensioen om de vijf jaar worden herzien en worden aangepast aan de toegenomen levensverwachting519. Het in acht nemen van de levensverwachting heeft als belangrijk voordeel dat de pensioenen niet telkenmale moeten hervormd worden indien de levensverwachting stijgt520. Op die manier kan de demografische impact op de wettelijke pensioenen beperkt worden. Dergelijke maatregel houdt echter een aanzienlijk risico inzake billijkheid in, de levensverwachting is immers niet voor alle sociale categorieën gelijk521. Bovendien zou een hantering van dezelfde levensverwachting voor mannen en vrouwen niet stroken met de ongelijkheid in levensverwachting in de praktijk tussen beide geslachten (zie figuur 1). De overheid zal met deze bekommernissen moeten rekening houden indien ze beslist om de levensverwachting in acht te nemen bij de berekening van de pensioenen. 3.3.2. Sociale houdbaarheid garanderen De wettelijke pensioenen hadden aanvankelijk tot doel de ouderen te beschermen tegen het armoederisico en hen in staat te stellen de levensstandaard te behouden. De vergrijzing heeft echter duidelijk gemaakt dat de eerste pensioenpijler niet langer in staat is om beide doelstellingen te verwezenlijken. Een herschikking van de verantwoordelijkheden zal ertoe leiden dat de wettelijke pensioenen bescherming bieden tegen het armoederisico, daar waar de aanvullingen binnen de tweede en derde pijler de betrokkenen in staat zullen stellen om de levensstandaard tot een zeker niveau te behouden na pensionering.
517
P. BISCIARI, D. DURY, B. EUGÈNE en L. VAN MEENSEL, “De hervormingen van de pensioenstelsels in de landen van de EU 15”, Economisch tijdschrift, 2009, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2009/ecotijdIV2009N_H2.pdf, 31. 518 P. BISCIARI, D. DURY, B. EUGÈNE en L. VAN MEENSEL, “De hervormingen van de pensioenstelsels in de landen van de EU 15”, Economisch tijdschrift, 2009, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2009/ecotijdIV2009N_H2.pdf, 31. 519 P. BISCIARI, D. DURY, B. EUGÈNE en L. VAN MEENSEL, “De hervormingen van de pensioenstelsels in de landen van de EU 15”, Economisch tijdschrift, 2009, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2009/ecotijdIV2009N_H2.pdf, 31. 520 P. BISCIARI, D. DURY, B. EUGÈNE en L. VAN MEENSEL, “De hervormingen van de pensioenstelsels in de landen van de EU 15”, Economisch tijdschrift, 2009, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2009/ecotijdIV2009N_H2.pdf, 31. 521 P. BISCIARI, D. DURY, B. EUGÈNE en L. VAN MEENSEL, “De hervormingen van de pensioenstelsels in de landen van de EU 15”, Economisch tijdschrift, 2009, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2009/ecotijdIV2009N_H2.pdf, 31.
116
De overheid heeft in het verleden verschillende maatregelen genomen om de minimumpensioenen en minimumrechten per loopbaanjaar te verhogen522. Daarnaast heeft de regering in het generatiepact de voorwaarden voor het minimumpensioen versoepeld om de toegang ook mogelijk te maken voor personen met een deeltijdse loopbaan 523. Het is noodzakelijk dat de overheid deze minimumpensioenen en -‐rechten blijft verhogen in de toekomst, om een pensioenbedrag te bekomen dat voldoende omvangrijk is om ouderen te beschermen tegen armoede. Een andere manier om de sociale houdbaarheid van de pensioenen te garanderen bestaat in het aanpassen van de pensioenrechten aan het verloop van de kosten van levensonderhoud en/of het welzijn van de beroepsbevolking524. De aanpassing aan het verloop van de kosten van levensonderhoud gebeurt in België door middel van een indexering van de rustpensioenen aan de evolutie van het indexcijfer van de consumptieprijzen525. Daarnaast wordt het wettelijk pensioen – althans in theorie – aangepast aan de evolutie van de algemene welvaart met als bedoeling om de koopkracht van de pensioenen te behouden526. Gelet op de grote financiële kost van dergelijke welvaartsaanpassing, is er sinds 1997 een flexibel systeem van welvaartsaanpassing uitgewerkt527. Op grond van een koninklijk besluit kunnen bepaalde pensioenen of de pensioenen van bepaalde categorieën worden geherwaardeerd, de welvaartsaanpassing gebeurt met andere woorden selectief528. Zo werd bijvoorbeeld op 1 september 2009 een verhoging van het werknemerspensioen met 2 % voorzien voor pensioenen die aan bepaalde voorwaarden voldoen529. Een automatische jaarlijkse aanpassing van de werknemerspensioenen aan de groei van de algemene welvaart, zal waarschijnlijk geen haalbare maatregel zijn gelet op de grote financiële kosten die gepaard gaan met dergelijke welvaartsaanpassing. De overheid moet er echter wel naar streven om op gepaste tijdstippen de werknemerspensioenen aan de welvaart aan te passen om te vermijden dat de koopkracht van de pensioenen aangetast wordt. 522
M. BRUYNINCKX, “Overzicht pensioenmaatregelen”, Soc. Weg. 2009, 20-‐21; M. BRUYNINCKX, “Overzicht nieuwe pensioenmaatregelen”, Soc. Weg. 2008, 15. 523 M. BRUYNINCKX, “ Regering past pensioenreglementering aan – Klemtoon ligt op langer werken”, Soc. Weg. 2006, 4; V. VERDEYEN, “De socialezekerheidsrechtelijke aspecten van de Generatiepactwet”, TVW 2006, 102. 524 P. BISCIARI, D. DURY, B. EUGÈNE en L. VAN MEENSEL, “De hervormingen van de pensioenstelsels in de landen van de EU 15”, Economisch tijdschrift, 2009, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2009/ecotijdIV2009N_H2.pdf, 30. 525 Art. 29 § 2 Pensioenwet werknemers; P. D’HOORE, De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 75-‐76. 526 Art. 29bis § 3 Pensioenwet werknemers. 527 W. VAN EECKHOUTTE, Handboek Belgisch Socialezekerheidsrecht, Mechelen, Kluwer, 2009, 306. 528 NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 72; Y. STEVENS, “Pensioenen” in J. PUT (ed.), Praktijkboek sociale zekerheid, Mechelen, Kluwer, 2009, 714-‐715. 529 Y. STEVENS, “Pensioenen” in J. PUT (ed.), Praktijkboek sociale zekerheid, Mechelen, Kluwer, 2009, 715.
117
4. Een blik in de toekomst : het groenboek De Belgische regering heeft sinds een aantal jaren de discussie over de toekomst van de pensioenen hoog op de politieke agenda geplaatst. In het regeerakkoord van 2008 werd de verbintenis aangegaan om een Nationale Conferentie voor de Pensioenen te organiseren met als doel het bestaande pensioenstelsel te hervormen en te versterken530. De hoofddoelstelling bestond in het zoeken naar een oplossing voor de hoge kosten van de veroudering, die het gevolg is van enerzijds de toegenomen levensverwachting en ontgroening, en anderzijds van de massale pensionering van de babyboomgeneratie531. Tijdens de pensioenconferentie moest voornamelijk worden ingegaan op de volgende uitdagingen532: -‐
Hoe kan de financiering van de pensioenen in de toekomst gewaarborgd blijven in de toekomst?
-‐
Hoe garanderen we de solidariteit tussen de huidige en toekomstige generaties?
-‐
Hoe zorgen we voor een gepast evenwicht tussen solidariteit en verzekering?
De Nationale Pensioenconferentie werd in januari 2009 opgestart. De voorbereiding, concrete uitwerking en opvolging van de Nationale Pensioenconferentie werd overgelaten aan een zogenaamde ‘Task Force’533. Er werden drie werkgroepen opgericht die elk een specifiek thema toebedeeld kregen: het wettelijk pensioen en de modernisering daarvan, de aanvullende pensioenen en het individueel pensioensparen en de plaats van de ouderen in de samenleving534. De werkgroepen bestaan uit deskundigen van de academische en politieke wereld, sociale partners en pensioeninstellingen. Op 25 maart 2010 stelde minister van Pensioenen Daerden het tussentijds rapport van de Nationale Pensioenconferentie – het groenboek – voor dat als basis moet dienen voor een discussie over de toekomst van de pensioenen. Het bevat een veelvoud van vragen over de financiële levensvatbaarheid en houdbaarheid van de pensioenen, de modernisering en vereenvoudiging van 530
NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 5. 531 NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 5. 532 NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 5. 533 NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 5-‐6. 534 NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 6.
118
de stelsels, de wettelijke en aanvullende pensioenen en de plaats van ouderen in de samenleving535. Deze vragen zullen worden beantwoord door de task force en zullen ook voorgelegd worden aan de parlementsleden en de bevolking. Het groenboek moet uiteindelijk uitmonden in een witboek met concrete beleidsvoorstellen die de maatschappelijke en financiële houdbaarheid van de pensioenen kan verzekeren in de toekomst. In het groenboek worden nog geen antwoorden gegeven over de toekomst van de pensioenen, het vormt louter een aanzet tot discussie en formulering van concrete beleidsvoorstellen. Het tussentijds rapport verschaft derhalve geen duidelijkheid over de richting die de overheid zal inslaan met de hervormingen. Het is onzeker of de overheid zal streven naar een versterking van de wettelijke pensioenpijler en/of een democratisering van de tweede en derde pensioenpijler. Aan de hand van het groenboek kan niet worden afgeleid of de overheid een herschikking van de verantwoordelijkheden zal nastreven en bijgevolg de hierboven geponeerde stelling zal volgen. De toekomst zal hieromtrent meer duidelijkheid creëren. Gelet op de huidige regeringscrisis zal het witboek met concrete beleidsvoorstellen en de uiteindelijke pensioenhervorming echter niet voor op korte termijn zijn. Niettemin is het groenboek een belangrijke stap in de goede richting, het geeft immers een duidelijk signaal dat het debat over de toekomst van de pensioenen niet langer mag uitgesteld worden. 535
De Standaard vrijdag 26 maart 2010, Na groenboek kan pensioendiscussie losbarsten. Veel vragen, weinig antwoorden.
119
Hoofdstuk V. Situatie in Nederland Hiervoor werd reeds hier en daar verwezen naar Nederland indien er markante verschillen waren met België. In dit hoofdstuk zal worden ingegaan op de belangrijkste kenmerken van het Nederlandse pensioensysteem – met de nadruk op de verhouding tussen de drie pijlers – en zal worden nagegaan hoe de Nederlandse overheid omgaat met de uitdagingen van de vergrijzing. Voor een theoretische bespreking van de drie pensioenpijlers in Nederland kan verwezen worden naar hoofdstuk twee. Een vergelijking met Nederland kan leerzaam zijn om eventuele ideeën te sprokkelen voor de hervormingen van het Belgische pensioenstelsel. Nederland verkeert – in tegenstelling tot vele andere Europese landen waaronder België – in een relatief gunstige positie wat betreft de pensioenvoorzieningen en de invloed van de vergrijzing536. Het Nederlandse pensioenstelsel wordt namelijk gekenmerkt door een sterk ontwikkelde tweede pensioenpijler gebaseerd op kapitalisatie en is minder dan de meeste andere Europese landen afhankelijk van het omslagstelsel537. De systematiek van de drie pijlers in Nederland heeft twee belangrijke voordelen. Enerzijds is er sprake van een verdeling van de verantwoordelijkheid voor de opbouw van een pensioen tussen de overheid, sociale partners en individuen538. Anderzijds is het stelsel minder kwetsbaar voor demografische en financiële risico’s omwille van de sterk ontwikkelde tweede pijler. Kapitaalgedekte aanvullende pensioenen zijn in principe minder gevoelig voor demografische
ontwikkelingen
dan
pensioenstelsels
gebaseerd
op
het
omslag-‐
of
repartitieprincipe539. De verhouding tussen de actieve bevolking en het aantal gepensioneerden speelt immers een minder cruciale rol. Desalniettemin ondervindt ook het Nederlandse pensioensysteem gevolgen van de vergrijzing en heeft de overheid maatregelen genomen om de toekomst van het pensioenstelsel te verzekeren. 536
K. GOUDSWAARD, “ De belangrijkste ontwikkelingen in de socialezekerheidsstelsels van andere Europese landen: Nederland”, BTSZ 2001, 769. 537 P. BISCIARI, D. DURY, B. EUGÈNE en L. VAN MEENSEL, “De hervormingen van de pensioenstelsels in de landen van de EU 15”, Economisch tijdschrift, 2009, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2009/ecotijdIV2009N_H2.pdf, 34; L. DELSEN, “ De hervorming van de verzorgingsstaat in Nederland: 1982-‐2003”, BTSZ 2006, 654. 538 K.P. GOUDSWAARD, R.M.W.J. BEETSMA, TH. E. NIJMAN EN P. SCHNABEL, Een sterke tweede pijler, http://docs.minszw.nl/pdf/129/2010/129_2010_3_13903.pdf, 50. 539 K. GOUDSWAARD, “ De belangrijkste ontwikkelingen in de socialezekerheidsstelsels van andere Europese landen: Nederland”, BTSZ 2001, 769.
120
1. Verhouding tussen de pensioenpijlers Het pensioensysteem in Nederland is net zoals het Belgische systeem opgebouwd uit drie pijlers: een AOW-‐pensioen, aanvullend pensioen en individuele pensioenvoorzieningen (supra hoofdstuk 2). Het verschil schuilt echter in de onderlinge verhouding tussen de pensioenpijlers in Nederland. De eerste pensioenpijler – het AOW-‐pensioen – is een basispensioenvoorziening die aan alle inwoners van Nederland wordt toegekend vanaf de leeftijd van 65 jaar. Het gaat om een laag pensioenbedrag dat net boven of zelfs onder de armoededrempel ligt en bijgevolg moet aangevuld worden. Dergelijke aanvullingen kunnen worden opgebouwd binnen de tweede en derde pensioenpijler. Voornamelijk de tweede pensioenpijler – het aanvullend pensioen – is sterk ontwikkeld in Nederland en kent een dekkingsgraad van ongeveer 90 %540. Deze dekkingsgraad kan verklaard worden door de talrijke collectieve arbeidsovereenkomsten die deelname aan een bedrijfstakkenpensioenfonds verplicht stellen541. Door de sterk ontwikkelde en unieke tweede pensioenpijler is het armoederisico voor ouderen relatief laag in Nederland (zie figuur 15)542. De eerste pijler financiert ongeveer 50 % van de totale pensioenen, de tweede pijler circa 45 % en de derde pijler de resterende 5 %543. Tengevolge van dit evenwichtig systeem van pijlers hebben de ouderen in Nederland een goede inkomenspositie en heeft de vergrijzing niet zo’n ingrijpende invloed in vergelijking met andere landen544. Nederland heeft een omvangrijk pensioenkapitaal opgebouwd – in de tweede pijler – en is daardoor beter dan andere landen voorbereid op de vergrijzing545. Maar niettemin komt ook de tweede pensioenpijler onder druk te staan en lopen de kosten van de aanvullende pensioenen steeds op. De overheid neemt dan ook maatregelen om de toekomstbestendigheid van de aanvullende pensioenen te verzekeren.
540
ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 233; STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 52 541 ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 233; Invoeren van een pensioenregeling, www.pensioenkijker.nl/home/voor-‐de-‐werkgever/invoeren-‐pensioenregeling (consultatie 13 april 2010). 542 ALGEMENE DIRECTIE STATISTIEK EN ECONOMISCHE INFORMATIE, Armoede becijferd – persbericht 23 maart 2010, http://statbel.fgov.be/nl/binaries/EU_SILC2008NL_tcm325-‐97685.pdf , 2 (consultatie 10 april 2010); K.P. GOUDSWAARD, R.M.W.J. BEETSMA, TH. E. NIJMAN EN P. SCHNABEL, Een sterke tweede pijler, http://docs.minszw.nl/pdf/129/2010/129_2010_3_13903.pdf, 3. 543 K.P. GOUDSWAARD, R.M.W.J. BEETSMA, TH. E. NIJMAN EN P. SCHNABEL, Een sterke tweede pijler, http://docs.minszw.nl/pdf/129/2010/129_2010_3_13903.pdf, 12; ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD, 2009, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 60-‐61; STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, aarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf, 52. 544 K.P. GOUDSWAARD, R.M.W.J. BEETSMA, TH. E. NIJMAN EN P. SCHNABEL, Een sterke tweede pijler, http://docs.minszw.nl/pdf/129/2010/129_2010_3_13903.pdf, 3. 545 K.P. GOUDSWAARD, R.M.W.J. BEETSMA, TH. E. NIJMAN EN P. SCHNABEL, Een sterke tweede pijler, http://docs.minszw.nl/pdf/129/2010/129_2010_3_13903.pdf, 3 en 12.
121
De onderlinge verhouding tussen de drie pensioenpijlers is in Nederland dus fundamenteel verschillend van de situatie in België. Er rust reeds een grote verantwoordelijkheid op de schouders van de werkgevers, sociale partners en – in mindere mate – het individu in Nederland. De sociale partners maken collectieve arbeidsovereenkomsten op het niveau van de bedrijfstakken die de werkgevers verplichten om een aanvullend pensioen te voorzien voor hun werknemers. In Nederland maakt het aanvullend pensioen deel uit van het arbeidsvoorwaardenoverleg, de sociale partners maken afspraken daaromtrent. Het aanvullend pensioen opgebouwd binnen de tweede pensioenpijler speelt al een grote rol binnen de pensioenvoorzieningen. Een herschikking van de verantwoordelijkheden – zoals in België – is derhalve niet de aangewezen strategie om de uitdagingen van de vergrijzing aan te gaan in Nederland. 2. Overheidsmaatregelen De Nederlandse overheid heeft reeds verschillende maatregelen genomen om de betaalbaarheid en toereikendheid van de pensioenen te verzekeren546. Het zou ons te ver leiden om alle overheidsmaatregelen met betrekking tot de pensioenen te bespreken, daarom zullen enkel de belangrijkste aan bod komen. Ten eerste werd in 1997 een AOW-‐spaarfonds opgericht waarin reserves worden aangelegd voor de financiering van de basispensioenen in de toekomst. Ten tweede werd in 2005 besloten tot afschaffing van allerhande fiscale voordelen van vervroegde uittredingsstelsels547. Ten derde werden er allerlei maatregelen genomen of vooropgesteld om de toekomstbestendigheid van de aanvullende pensioenen te verzekeren. Tot slot werd recentelijk besloten om de wettelijke pensioenleeftijd geleidelijk aan op te trekken tot 67 jaar. 2.1. AOW-‐spaarfonds In Nederland werd reeds in 1997 een spaarfonds opgericht om de toenemende kosten van de wettelijke basispensioenen op te vangen: het AOW-‐spaarfonds548. Het is vergelijkbaar met het 546
P. BISCIARI, D. DURY, B. EUGÈNE en L. VAN MEENSEL, “De hervormingen van de pensioenstelsels in de landen van de EU 15”, Economisch tijdschrift, 2009, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2009/ecotijdIV2009N_H2.pdf, 34. 547 P. BISCIARI, D. DURY, B. EUGÈNE en L. VAN MEENSEL, “De hervormingen van de pensioenstelsels in de landen van de EU 15”, Economisch tijdschrift, 2009, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2009/ecotijdIV2009N_H2.pdf, 34. 548 STUDIEGROEP BEGROTINGSRUIMTE, Vergrijzing en houdbaarheid, 2006, http://2138656299184149833-‐a-‐1802744773732722657-‐s-‐ sites.googlegroups.com/site/vergrijs/Home/vergrijzing-‐agai/documenten/AOW-‐2006-‐Uitlegspaarfonds-‐Vergijzing-‐en-‐houdbaarheid-‐aow-‐ 12erapportvandeStudiegroepBegrotingsruimte-‐ dsresource.pdf?attachauth=ANoY7cpEpWrr3QaSGaCt5fsqfYm2hzBHaOR5WlCKzFzx5DQAqdX64vkkLD6-‐irRRW2dxKvfE1KDZwVg0ztBfgZlk-‐ HR4o2o4EzgmuhW1VMrl_ox5u_Wd1tksoOAfENVGorFCmwPjhttwnlc1NgHy7iesGCX_jekqFnbX9RbtqyBUEoW7f70o9QGFLDykYrUrmkbz3zB ec3BOVJqSUpSAjsI9d8xxd_3LEkqOfM-‐
122
Zilverfonds dat in 2001 werd opgericht in België. Het gaat om een afzonderlijk begrotingsfonds dat werd opgezet om tegen de tijd dat de babyboomgeneratie op pensioen gaat, de tijdelijke hoge uitgaven te dekken549. In feite gaat het niet om een echt fonds, maar eerder om een boekhoudkundige post550. Het fonds krijgt een vordering op de Nederlandse staat en belegt in staatsleningen551. De Nederlandse overheid wou door middel van dit fonds aantonen dat het AOW-‐ basispensioen ook in de toekomst gegarandeerd blijft. De inkomsten bestaan uit rentebesparingen die het gevolg zijn van een vermindering van de staatsschuld552. Door het jaarlijks apart zetten van een deel van de rentebesparingen in het spaarfonds, wordt een voorziening opgebouwd die kan worden aangewend om de toenemende kosten van de AOW-‐uitgaven te financieren553. Tot 2020 zou het AOW-‐spaarfonds gevuld worden, daarna kunnen de gespaarde inkomsten aangewend worden voor de financiering van de AOW-‐pensioenen. De reële betekenis van het AOW-‐spaarfonds is echter gering, het gaat in feite om een vestzak-‐ broekzak operatie met betrekking tot de begroting554. Voor de aflossing van de schuld aan het fonds zullen immers extra bezuinigingen of een verhoging van de belasting nodig zijn555. Niettemin is het spaarfonds een politiek aantrekkelijke manier voor vermindering van de overheidsschuld556. 2.2. Vervroegd uittreden ontmoedigen De Nederlandse overheid heeft – net zoals de Belgische overheid – in de jaren ’70 verschillende maatregelen genomen om de jeugdwerkloosheid ten gevolge van de oliecrisis aan te pakken557. Een van de belangrijkste maatregelen betreft de invoering van regelingen van vervroegde uittreding, ook
DoH7t2Roeys3Ium25CGEamVpd8Mt3M7pYgSirDfRUimFJDByaoxy5T6PjqVBptXRY2ooOwaMqmANRds8wdyCMTLXCOEmAO5U7CghrdSaa4Q ghiZKSFC9XMAj4ot2xV4uoj17APOY3TX0Wi9aS1xPLcK8EAWMPkNjEHWzA&attredirects=1, 20. 549 L. DELSEN, “ De hervorming van de verzorgingsstaat in Nederland: 1982-‐2003”, BTSZ 2006, 653. 550 K. GOUDSWAARD, “ De belangrijkste ontwikkelingen in de socialezekerheidsstelsels van andere Europese landen: Nederland”, BTSZ 2001, 771. 551 K. GOUDSWAARD, “ De belangrijkste ontwikkelingen in de socialezekerheidsstelsels van andere Europese landen: Nederland”, BTSZ 2001, 771. 552 STUDIEGROEP BEGROTINGSRUIMTE, Op weg naar begrotingsevenwicht. Tiende rapport Studiegroep Begrotingsruimte, 1996-‐1997, www.minfin.nl/dsresource?objectid=76686&type=org, 10. 553 STUDIEGROEP BEGROTINGSRUIMTE, Op weg naar begrotingsevenwicht. Tiende rapport Studiegroep Begrotingsruimte, 1996-‐1997, www.minfin.nl/dsresource?objectid=76686&type=org, 41. 554 K. GOUDSWAARD, “ De belangrijkste ontwikkelingen in de socialezekerheidsstelsels van andere Europese landen: Nederland”, BTSZ 2001, 771. 555 K. GOUDSWAARD, “ De belangrijkste ontwikkelingen in de socialezekerheidsstelsels van andere Europese landen: Nederland”, BTSZ 2001, 771. 556 K. GOUDSWAARD, “ De belangrijkste ontwikkelingen in de socialezekerheidsstelsels van andere Europese landen: Nederland”, BTSZ 2001, 771. 557 L. PUTMAN, “Dutch workers and their labour market participation. Changing the social norm of early retirement” in N. VAN DEN HEUVEL, W. HERREMANS, P. VAN DER HALLEN, C. ERHEL en P. COURTIOUX (eds.), Special issue. Active Ageing. Early retirement and employability, Leuven/Brussel, Steunpunt werkgelegenheid, arbeid en vorming, 2006, 108.
123
wel VUT-‐regelingen genoemd558. Het gaat om regelingen die oudere werknemers toelaten om de arbeidsmarkt vóór de wettelijke pensioenleeftijd van 65 jaar te verlaten. Werknemers hebben geen wettelijk recht op een vervroegde uittreding, enkel de werknemers-‐ en werkgeversorganisaties kunnen VUT-‐regelingen overeenkomen aan de hand van collectieve arbeidsovereenkomsten559. De populariteit van de VUT nam zienderogen toe, de regeling werd meer en meer gebruikt om eerder te stoppen met werken en dus niet om arbeidsplaatsen te creëren voor jongeren wat de oorspronkelijke doelstelling was van de VUT. Bovendien kwam de betaalbaarheid van de VUT de laatste jaren onder druk te staan tengevolge van de vergrijzing. De VUT is namelijk opgebouwd als een pay-‐as-‐you-‐go-‐systeem, de actieve bevolking betaalt de uitkeringen van de mensen die op dat moment gebruik maken van de VUT. De vergrijzing heeft tot gevolg dat een steeds kleinere groep mensen moet instaan voor de toenemende kost van de VUT en andere op grond van het omslagstelsel gefinancierde voorzieningen zoals de AOW. Om die redenen werd eind jaren ’90 beslist om de VUT geleidelijk om te vormen in een systeem van prepensioen met als bedoeling om de vervroegde uittrede uit de arbeidsmarkt te ontmoedigen en de participatiegraad van oudere werknemers te verhogen560. De twee regelingen vertonen belangrijke verschillen op het vlak van de verschuldigde
bijdragen,
verkregen
uitkeringen
en
financieringswijze561.
Binnen
een
prepensioensysteem spaart iedere werknemer voor diens eigen vervroegd pensioen, daar waar de VUT opgebouwd is volgens het omslagprincipe562. De overheid heeft in 2005 beslist om de vervroegde uittredingsstelsels – VUT en prepensioen – te ontmoedigen door de afschaffing of vermindering van de fiscale voordelen563. Vanaf 1 januari 2006 558
B. DE VROOM, “ The shift from early to late exit: changing institutional conditions and individual preferences: The case of the Netherlands” in T. MALTBY, B. DE VROOM, M.L. MIRABILE en E. OVERBYE (eds.), Ageing and the transition to retirement, Hants, Ashgate Publishing Limited, 2004, 132-‐133; MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, VUT en prepensioen: informatie voor werknemers, http://home.szw.nl/index.cfm?menu_item_id=13763&hoofdmenu_item_id=13826&rubriek_item=391842&rubriek_id=391818&set_id=26 78&doctype_id=6&link_id=50921 (consultatie 9 mei 2010). 559 RIJKSOVERHEID, Wat is VUT en prépensioen?, www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/prepensioen/vraag-‐en-‐antwoord/wat-‐is-‐vut-‐en-‐ prepensioen.html (consultatie 6 mei 2010). 560 L. DELSEN, “ De hervorming van de verzorgingstaat in Nederland: 1982-‐2003”, BTSZ 2006, 653; L. PUTMAN, “Dutch workers and their labour market participation. Changing the social norm of early retirement” in N. VAN DEN HEUVEL, W. HERREMANS, P. VAN DER HALLEN, C. ERHEL en P. COURTIOUX (eds.), Special issue. Active Ageing. Early retirement and employability, Leuven/Brussel, Steunpunt werkgelegenheid, arbeid en vorming, 2006, 108. 561 L. PUTMAN, “Dutch workers and their labour market participation. Changing the social norm of early retirement” in N. VAN DEN HEUVEL, W. HERREMANS, P. VAN DER HALLEN, C. ERHEL en P. COURTIOUX (eds.), Special issue. Active Ageing. Early retirement and employability, Leuven/Brussel, Steunpunt werkgelegenheid, arbeid en vorming, 2006, 108-‐109. 562 L. PUTMAN, “Dutch workers and their labour market participation. Changing the social norm of early retirement” in N. VAN DEN HEUVEL, W. HERREMANS, P. VAN DER HALLEN, C. ERHEL en P. COURTIOUX (eds.), Special issue. Active Ageing. Early retirement and employability, Leuven/Brussel, Steunpunt werkgelegenheid, arbeid en vorming, 2006, 109; RIJKSOVERHEID, Wat is VUT en prépensioen?, www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/prepensioen/vraag-‐en-‐antwoord/wat-‐is-‐vut-‐en-‐prepensioen.html (consultatie 6 mei 2010). 563 P. BISCIARI, D. DURY, B. EUGÈNE en L. VAN MEENSEL, “De hervormingen van de pensioenstelsels in de landen van de EU 15”, Economisch tijdschrift, 2009, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2009/ecotijdIV2009N_H2.pdf, 34; L. DELSEN, “ De hervorming van de verzorgingstaat in Nederland: 1982-‐2003”, BTSZ 2006, 653; MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, VUT en prepensioen: informatie voor werknemers, http://home.szw.nl/index.cfm?menu_item_id=13763&hoofdmenu_item_id=13826&rubriek_item=391842&rubriek_id=391818&set_id=26 78&doctype_id=6&link_id=50921 (consultatie 9 mei 2010); ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009,
124
zijn de werknemerspremies voor de VUT niet langer aftrekbaar van de belastingen en worden de werkgeversbijdragen belast564. Het prepensioen is vanaf 2006 nog mogelijk voor personen die op 1 januari 2005 al 55 jaar of ouder zijn565. Voor personen jonger dan 55 jaar is prepensioen nog mogelijk maar zal het fiscaal zeer onaantrekkelijk zijn. Deze maatregelen hebben voor een stijging van de effectieve pensioenleeftijd gezorgd. De gemiddelde pensioenleeftijd in de periode 2000 tot 2006 bedroeg 61 jaar, in 2007 is deze gestegen tot 62 jaar (zie figuur 12)566. De regelgeving gericht op het inperken van vervroegde pensioenregelingen in 2006 heeft met andere woorden haar vruchten afgeworpen567. 2.3. Toekomstbestendigheid aanvullende pensioenen De tweede pijler – gebaseerd op kapitalisatie – wordt verondersteld beter bestand te zijn tegen de gevolgen van de vergrijzing omdat voor iedere deelnemer tijdens het actieve leven premies worden ingelegd waaruit het aanvullend pensioen zal worden betaald568. Niettemin ondergaan ook de aanvullende pensioenen in Nederland invloed van de vergrijzing en van de financiële en economische crisis. De overheid heeft reeds een aantal maatregelen genomen om de toekomstbestendigheid van de tweede pijler te verzekeren. Zo werd onder druk van de overheid de voorbije jaren een verschuiving vastgesteld naar aanvullende pensioenregelingen op basis van het middelloon in plaats van het eindloon569. De sociale partners zijn meer en meer overgestapt van de traditionele eindloonregelingen, gebaseerd op het laatste loon, naar voorwaardelijk geïndexeerde middelloonregelingen gebaseerd op het gemiddelde loon van de gehele loopbaan570. In 2009 kent meer dan 90 % van de deelnemers aan de tweede pijler een http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF, 234; RIJKSOVERHEID, Wat is VUT en prépensioen?, www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/prepensioen/vraag-‐en-‐antwoord/wat-‐is-‐vut-‐en-‐prepensioen.html (consultatie 9 mei 2010). 564 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, VUT en prepensioen: informatie voor werknemers, http://home.szw.nl/index.cfm?menu_item_id=13763&hoofdmenu_item_id=13826&rubriek_item=391842&rubriek_id=391818&set_id=26 78&doctype_id=6&link_id=50921 (consultatie 9 mei 2010). 565 MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, VUT en prepensioen: informatie voor werknemers, http://home.szw.nl/index.cfm?menu_item_id=13763&hoofdmenu_item_id=13826&rubriek_item=391842&rubriek_id=391818&set_id=26 78&doctype_id=6&link_id=50921 (consultatie 9 mei 2010). 566 CENTRAAL BUREAU VOOR DE STATISTIEK, Werknemers op hogere leeftijd met pensioen (persbericht), 2010, www.cbs.nl/NR/rdonlyres/ADE98DD8-‐59B1-‐4C5B-‐975C-‐D6082BC39D20/0/pb10n023.pdf . 567 K.P. GOUDSWAARD, R.M.W.J. BEETSMA, TH. E. NIJMAN EN P. SCHNABEL, Een sterke tweede pijler, http://docs.minszw.nl/pdf/129/2010/129_2010_3_13903.pdf, 30. 568 K.P. GOUDSWAARD, R.M.W.J. BEETSMA, TH. E. NIJMAN EN P. SCHNABEL, Een sterke tweede pijler, http://docs.minszw.nl/pdf/129/2010/129_2010_3_13903.pdf, 24. 569 P. BISCIARI, D. DURY, B. EUGÈNE en L. VAN MEENSEL, “De hervormingen van de pensioenstelsels in de landen van de EU 15”, Economisch tijdschrift, 2009, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2009/ecotijdIV2009N_H2.pdf, 34; L. DELSEN, “ De hervorming van de verzorgingstaat in Nederland: 1982-‐2003”, BTSZ 2006, 654. 570 K.P. GOUDSWAARD, R.M.W.J. BEETSMA, TH. E. NIJMAN EN P. SCHNABEL, Een sterke tweede pijler, http://docs.minszw.nl/pdf/129/2010/129_2010_3_13903.pdf, 2.
125
penioen gebaseerd op het middelloon571. De opbouw van een pensioen gebaseerd op het gemiddelde loon heeft als voordeel dat de kosten beter beheersbaar zijn en meestal een lager pensioenbedrag wordt bekomen. De eindloonregeling daarentegen brengt hoge kosten met zich mee die bovendien moeilijk te voorspellen zijn aangezien het pensioenbedrag afhankelijk is van de carrièreontwikkeling van de betrokkene. Om die reden heeft de overheid de sociale partners in het verleden aangespoord om over te stappen naar een middelloonregeling. Daarnaast heeft de overheid bepaalde voorwaarden verbonden aan de indexering van de pensioenopbouw en –uitkeringen572. Op die manier kan het niet-‐indexeren van de pensioenrechten gebruikt worden als instrument om de financiële gezondheid van de pensioenfondsen te verzekeren573. Sinds 2007 moeten de pensioenfondsen bovendien de wijze van indexering en de voorwaarden waaronder kan worden besloten tot niet-‐indexering, duidelijker geformuleerd worden aan de deelnemers574. Met deze maatregel beoogde de Nederlandse overheid een grotere transparantie te creëren van de pensioenfondsen. De financiële en economische crisis heeft echter duidelijk gemaakt dat de aanvullende pensioenen in Nederland zeer gevoelig zijn voor schokken575. Bovendien is het onzeker in welke mate de vergrijzing de schokbestendigheid van de tweede pijler ondermijnt en hoe de solidariteit tussen oudere en jongere generaties zal beïnvloed worden576. De minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid heeft een commissie Toekomstbestendigheid Aanvullende Pensioenregelingen ingesteld om dergelijke vragen te beantwoorden577. De commissie moet nagaan in hoeverre het huidige stelsel van aanvullende pensioenen toekomstbestendig is en moet voorstellen formuleren om het stelsel beter bestand te maken tegen financiële schokken in het licht van de vergrijzing578. Begin 2010 heeft de commissie een rapport voorgesteld aan de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid waarin ze te kennen geeft dat een bijstelling van de ambities van de tweede pijler – namelijk lagere pensioenen
571
K.P. GOUDSWAARD, R.M.W.J. BEETSMA, TH. E. NIJMAN EN P. SCHNABEL, Een sterke tweede pijler, http://docs.minszw.nl/pdf/129/2010/129_2010_3_13903.pdf, 15. 572 P. BISCIARI, D. DURY, B. EUGÈNE en L. VAN MEENSEL, “De hervormingen van de pensioenstelsels in de landen van de EU 15”, Economisch tijdschrift, 2009, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2009/ecotijdIV2009N_H2.pdf, 34. 573 P. BISCIARI, D. DURY, B. EUGÈNE en L. VAN MEENSEL, “De hervormingen van de pensioenstelsels in de landen van de EU 15”, Economisch tijdschrift, 2009, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2009/ecotijdIV2009N_H2.pdf, 34. 574 P. BISCIARI, D. DURY, B. EUGÈNE en L. VAN MEENSEL, “De hervormingen van de pensioenstelsels in de landen van de EU 15”, Economisch tijdschrift, 2009, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2009/ecotijdIV2009N_H2.pdf, 34. 575 K.P. GOUDSWAARD, R.M.W.J. BEETSMA, TH. E. NIJMAN EN P. SCHNABEL, Een sterke tweede pijler, http://docs.minszw.nl/pdf/129/2010/129_2010_3_13903.pdf, 2. 576 K.P. GOUDSWAARD, R.M.W.J. BEETSMA, TH. E. NIJMAN EN P. SCHNABEL, Een sterke tweede pijler, http://docs.minszw.nl/pdf/129/2010/129_2010_3_13903.pdf, 15. 577 K.P. GOUDSWAARD, R.M.W.J. BEETSMA, TH. E. NIJMAN EN P. SCHNABEL, Een sterke tweede pijler, http://docs.minszw.nl/pdf/129/2010/129_2010_3_13903.pdf, 2. 578 K.P. GOUDSWAARD, R.M.W.J. BEETSMA, TH. E. NIJMAN EN P. SCHNABEL, Een sterke tweede pijler, http://docs.minszw.nl/pdf/129/2010/129_2010_3_13903.pdf, 2-‐3.
126
– en/of een betere spreiding van de risico’s de te volgen strategieën zijn579. De toekomst zal moeten uitwijzen of de overheid in Nederland de voorstellen van de commissie zal volgen. 2.4. Verhoging van de wettelijke pensioenleeftijd Reeds hoger werd vermeld dat de Nederlandse regering in 2009 beslist heeft om de wettelijke pensioenleeftijd geleidelijk aan te verhogen tot 67 jaar. De pensioenleeftijd zal in 2020 worden opgetrokken van 65 naar 66 jaar en verder tot 67 jaar in 2025580. Met deze maatregel beoogt de overheid de financiële houdbaarheid van de pensioenen te verbeteren. Hierbij dient te worden opgemerkt dat de maatregel nog moet worden voorgelegd aan het parlement in Nederland581. Om het voor bepaalde groepen mogelijk te maken vóór de AOW-‐leeftijd met pensioen te gaan, heeft de overheid een aantal begeleidende maatregelen voorgesteld582. Ten eerste wordt de AOW-‐leeftijd flexibel gemaakt waardoor het voor bepaalde groepen mogelijk is – mits naleving van bepaalde voorwaarden – vanaf 65 jaar een AOW-‐uitkering te verkrijgen583. Men moet onder andere een loopbaan van 42 jaar kunnen aantonen en over voldoende aanvullend pensioen beschikken584. Ten tweede wordt een zwareberoepenfaciliteit in het leven geroepen dat kadert binnen het duurzame inzetbaarheidsbeleid585. Deze maatregel is erop gericht de werknemers toe te laten om werkelijk te participeren tot aan de AOW-‐leeftijd. De werkgever moet werknemers die reeds 30 jaar een zwaar beroep uitoefenen een alternatief aanbieden586. Indien de werkgever geen alternatief kan aanbieden, is hij verplicht om het financieel mogelijk te maken dat de werknemer op 65-‐jarige leeftijd stopt met werken587. Tot slot wordt een overbruggingsuitkering voorgesteld voor oudere werkloze
of
arbeidsongeschikte
werknemers
wiens
werkloosheids-‐
of
588
arbeidsongeschiktheidsuitkering ten einde loopt op 65-‐ of 66-‐jarige leeftijd . 579
K.P. GOUDSWAARD, R.M.W.J. BEETSMA, TH. E. NIJMAN EN P. SCHNABEL, Een sterke tweede pijler, 120 p, http://docs.minszw.nl/pdf/129/2010/129_2010_3_13903.pdf. 580 P. BISCIARI, D. DURY, B. EUGÈNE en L. VAN MEENSEL, “De hervormingen van de pensioenstelsels in de landen van de EU 15”, Economisch tijdschrift, 2009, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2009/ecotijdIV2009N_H2.pdf, 34. 581 NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf, 36. 582 CENTRAAL PLANBUREAU, Analyse voorstel verhoging AOW-‐leeftijd, 2010, www.cpb.nl/nl/pub/cpbreeksen/notitie/13jan2010/notitie.pdf, 4-‐ 5. 583 CENTRAAL PLANBUREAU, Analyse voorstel verhoging AOW-‐leeftijd, 2010, www.cpb.nl/nl/pub/cpbreeksen/notitie/13jan2010/notitie.pdf, 5-‐ 7. 584 Dit om te vermijden dat personen tengevolge van de flexibilisering van de pensioenleeftijd een beroep doen op de bijstand. 585 CENTRAAL PLANBUREAU, Analyse voorstel verhoging AOW-‐leeftijd, 2010, www.cpb.nl/nl/pub/cpbreeksen/notitie/13jan2010/notitie.pdf, 8-‐ 9. 586 Het begrip ‘zwaar beroep’ wordt in het voorstel niet gedefinieerd. 587 CENTRAAL PLANBUREAU, Analyse voorstel verhoging AOW-‐leeftijd, 2010, www.cpb.nl/nl/pub/cpbreeksen/notitie/13jan2010/notitie.pdf, 8. 588 CENTRAAL PLANBUREAU, Analyse voorstel verhoging AOW-‐leeftijd, 2010, www.cpb.nl/nl/pub/cpbreeksen/notitie/13jan2010/notitie.pdf, 7-‐ 8.
127
3. Conclusie Het pensioensysteem in Nederland lijkt beter bestand tegen de vergrijzing dan het Belgische systeem omwille van de sterk ontwikkelde, kapitaalgedekte tweede pijler. Er is sprake van een verdeling van de verantwoordelijkheid voor de opbouw van een pensioen tussen de overheid, sociale partners/werkgevers en het individu. Door de evenwichtige spreiding tussen de drie pijlers is het Nederlands systeem beter bestand tegen de demografische risico’s van de vergrijzing. Niettemin neemt de druk op de pijlers toe en is de overheid overgegaan tot het nemen van maatregelen om de toekomst van de pensioenen te verzekeren. De maatregelen komen voor een deel overeen met de maatregelen die de Belgische overheid heeft genomen zijnde het aanleggen van een reservefonds en ontmoedigen van vervroegde uittredingsstelsels (supra hoofdstuk 4). Daarnaast is de Nederlandse overheid echter een stap verder gegaan dan de Belgische door een verhoging van de wettelijke pensioenleeftijd in het vooruitzicht te stellen. Een vergelijking met Nederland is nuttig om als inspiratiebron te dienen bij de hervorming van het Belgische pensioenstelsel. Een herschikking van de verantwoordelijkheden en een grotere dekking van de tweede pensioenpijler is een haalbare strategie om de uitdagingen van de vergrijzing aan te gaan (supra hoofdstuk 4). 128
Besluit De vergrijzing in combinatie met een lage werkgelegenheidsgraad en het babyboomeffect heeft aangetoond dat de wettelijke pensioenen in België niet langer toereikend zijn. De oorspronkelijke doelstellingen van de eerste pijler – ouderen beschermen tegen het armoederisico en behouden van de levensstandaard na pensionering – worden niet langer bereikt door de huidige wettelijke pensioenen. Bovendien is de actieve bevolking niet omvangrijk genoeg om de pensioenen van de gepensioneerden van nu te financieren en staat de financiële houdbaarheid van de eerste pijler met andere woorden onder druk. Bijgevolg is men steeds meer aangewezen op de aanvullingen opgebouwd binnen de tweede en derde pensioenpijler. De overheid zal moeten ingrijpen en hervormingen doorvoeren om de toekomst van het pensioenstelsel veilig te stellen. De meest haalbare strategie is mijns inziens een herschikking van de verantwoordelijkheden voor de opbouw van een pensioen van de overheid naar de werkgevers, sociale partners en het individu. Door het toekennen van een grotere verantwoordelijkheid aan de werkgever en het individu, kan de overheid voor een deel ontlast worden in de financiering van de pensioenen. Een toenemend belang van de tweede en derde pensioenpijler zorgt daarnaast voor een betere risicospreiding. In tegenstelling tot de wettelijke pensioenen zijn de aanvullende pensioenpijlers immers gebaseerd op het kapitalisatieprincipe, dat beter bestand blijkt tegen de demografische en sociale uitdagingen. Tot slot zal men op die manier voor de opbouw van het pensioen minder afhankelijk worden van de solidariteit tussen de generaties. Het pensioen zal voor een stuk opgebouwd worden binnen een repartitiestelsel en voor het overige zal ieder voor zichzelf sparen binnen de kapitaalgedekte tweede en derde pijler. Door een herschikking van de verantwoordelijkheden behoudt men derhalve de solidariteit tussen generaties maar is er tegelijkertijd meer ruimte voor het opbouwen van een pensioen voor zichzelf. De herschikking mag echter geen aanleiding geven tot een volledige verschuiving van de verantwoordelijkheden van de overheid naar de werkgever en het individu. De wettelijke pensioenen moeten omvangrijk genoeg blijven om de ouderen te beschermen tegen armoede. De aanvullingen opgebouwd binnen de tweede en derde pijler zullen er dan voor zorgen dat de gepensioneerde de levensstandaard – opgebouwd tijdens het actieve leven – kan behouden. De pijlerstructuur moet met andere woorden behouden blijven mits een herdefiniëring van de finaliteit van elke pijler. 129
Het toegenomen belang van het aanvullend pensioen en individueel pensioensparen in de praktijk toont echter aan dat niet alle werknemers toegang hebben tot deze pijlers. De overheid zal maatregelen moeten nemen om enerzijds de toegang tot de tweede en derde pijler te verruimen en anderzijds de eerste pijler te versterken. Hierbij kan gedacht worden aan de verplichtstelling van aanvullende pensioenplannen door middel van collectieve arbeidsovereenkomsten gesloten op het niveau van de bedrijfstak zoals in Nederland. De derde pijler kan aangemoedigd worden door de mensen goed te informeren over het belang en de voordelen van het individueel pensioensparen. Er moet een mentaliteitswijziging plaatsvinden die mensen aanzet om reeds bij aanvang van de loopbaan aan pensioensparen te doen. Om de wettelijke pensioenpijler te versterken, zal de overheid hervormingen moeten doorvoeren die verder gaan dan de in het verleden reeds genomen maatregelen. Hierbij kan gedacht worden aan het herbekijken van de gelijkgestelde periodes voor de opbouw van het pensioen, het onbeperkt bijverdienen na pensionering, de invoering van een bonus-‐ malussysteem en het in acht nemen van de levensverwachting bij de pensioenberekening. Verder onderzoek op economisch en financieel vlak zal moeten uitwijzen of de herschikking van de verantwoordelijkheden in staat is de pensioenproblematiek (gedeeltelijk) op te lossen. Een blik op de situatie in Nederland toont alvast aan dat een sterk ontwikkelde tweede kapitalisatiepijler kan zorgen voor een betere bescherming tegen de uitdagingen van de vergrijzing. 130
Bibliografie 1. Boeken/rapporten ANTOLIN, P. en WHITEHOUSE,E., Filling the pension gap: coverage and value of voluntary retirement savings, OECD Social, Employment and Migration Working paper nr. 69, 32 p, www.olis.oecd.org/olis/2009doc.nsf/LinkTo/NT00000A5E/$FILE/JT03258901.PDF. BOGAERT, H. (ed.), Vergrijzing en financiering van de sociale zekerheid: een haalbare uitdaging?, Brussel, Federaal Planbureau, 1999, 202 p, www.plan.be/admin/uploaded/200605091448063.PP086nl.pdf. CANTILLON, B. ,VAN DEN BOSCH, K. en LEFEBURE, S. (eds.), Ouderen in Vlaanderen en Europa: tussen vermogen en afhankelijkheid, Leuven, Acco, 2009, 232 p. CANTILLON, B., VAN DEN BOSCH, K. en LEFEBURE, S. (eds.), Ouderen in Vlaanderen 1975-‐2005, Leuven, Acco, 2007, 243. CENTRAAL PLANBUREAU, Analyse voorstel verhoging AOW-‐leeftijd, 2010, 12 p, www.cpb.nl/nl/pub/cpbreeksen/notitie/13jan2010/notitie.pdf. COMMISSIE VOOR HET BANK-‐, FINANCIE-‐ EN ASSURANTIEWEZEN, Tweejaarlijks verslag betreffende de sectorale pensioenstelsels, 2009, 116 p, www.cbfa.be/nl/publications/ver/pdf/cbfa_sp_2009.pdf. D’HOORE, P., De poen van uw pensioen, Gent, Borgerhoff en Lamberigts, 2009, 222 p. DE BRABANTER, V., GIESELINK, G., PERTRY, V., ROELS, P. en STEVENS, Y., Aanvullende pensioenen voor werknemers, Mechelen, Kluwer, 2004, 672 p. DE LEUS, K. en HUYBRECHTS, P., Naar grijsland, Roeselare, Roularta Books, 2006, 328 p. DE PAUW, T. en THIJSSEN, P., Babybom? Draagvlak van de intergenerationele solidariteit, Leuven, Acco, 2006, 155 p. DELEECK, H., De architectuur van de welvaartsstaat opnieuw bekeken, Leuven, Acco, 2001, 482 p. DELEECK, H., De architectuur van de welvaartstaat opnieuw bekeken, Leuven, Acco, 2008, 551 p. DESPONTIN, M. en JEGERS, M. (eds.), De sociale zekerheid verzekerd? Volume 1, Brussel, VUBPress, 1995, 684 p. E. DOUTREPONT, Loonvorming en collectief overleg in België, Brugge, Die Keure, 2009, 83 p. DOYEN, P. en DEVOET, C., “Aspects juridiques” in REYNDERS, S. (ed.), Les pensions complémentaires en pratique, Waterloo, Kluwer, 2007, 69-‐169. DOYEN, P., L’institution de retraite professionnelle, Louvain-‐la-‐Neuve, Anthemis, 2007, 221 p.
131
EUROPEAN COMMISSION, Adequate and sustainable pensions. Joint report by the Commission and the Council, Luxemburg, Publications Office, 2003, 162 p. EUROPEAN COMMISSION, Employment in Europe 2009, Brussel, European Communities, 2009, 187 p, http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=738&langId=en&pubId=408&type=2&furtherPubs=no. FEDERAAL PLANBUREAU (ed.), Vergrijzing en financiering van de sociale zekerheid: een haalbare uitdaging?, Brussel, Henri Bogaert, 1999, 202 p, www.plan.be/admin/uploaded/200605091448063.PP086nl.pdf. FEDERAAL PLANBUREAU, Bevolkingsvooruitzichten 2007-‐2060, Brussel, Federaal Planbureau, 2008, 138 p. FEDERAAL PLANBUREAU, Economische vooruitzichten 2009-‐2014, Federale Overheidsdienst Economie, KMO, Middenstand en Energie, 2009, 204 p, www.plan.be/admin/uploaded/200905191212010.proj2009_nl.pdf. FEDERALE OVERHEIDSDIENST SOCIALE ZEKERHEID, Alles wat je altijd al wilde weten over de sociale zekerheid, Brussel, FOD Sociale zekerheid, 2009, 75 p, www.socialsecurity.fgov.be/docs/nl/publicaties/alwa/alwa2009_jul_nl.pdf. GIELEN, A., MAES, S., VERHELST, I. en WITTERS, A., Actief eindigen, Mechelen, Kluwer, 2009, 523 p.
GODTS, B. EN VAN BEEK, R., Pensioen, een uitdaging of een dilemma?, Edi.pro, Meerbeek-‐Kortenberg, 2007, 288 P. GOETHALS, W. en VAN PAESSCHEN, A., De extra-‐wettelijke individuele pensioenregelingen, Antwerpen, Kluwer, 1989, 171 p. GOLLIER, T., “Pourquoi des pensions complémentaires? Quoi?” in REYNDERS, S. (ed.), Les pensions complémentaires en pratique, Mechelen, Kluwer, 2007, 3-‐39. GOUDSWAARD, K.P., BEETSMA, R.M.W.J., NIJMAN, TH. E. EN SCHNABEL, P., Een sterke tweede pijler, http://docs.minszw.nl/pdf/129/2010/129_2010_3_13903.pdf, 120 p. HOGE RAAD VOOR DE WERKGELEGENHEID, Rapport 2008, www.meta.fgov.be/WorkArea/showcontent.aspx?id=19002, 173 p. HUYGEBAERT, B., Het generatiepact. Wat verandert er voor u?, Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 2006, 168 p. ISG REPORT, Updates of current and prospective theoretical pension replacement rates 2006-‐2046 – Annex country fiches, 2009, 108 p, http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=752&langId=en. KEMP, P.A., VAN DEN BOSCH, K. en SMITH, L., Social protection in an ageing world, Antwerpen, Intersentia, 2008, 279 p. 132
KLOSSE, S. en SCHIPPERS, J.J., Met zekerheid naar de toekomst. Sociale zekerheid in Nederland op de drempel van de 21ste eeuw, Antwerpen, Maklu, 1996, 197 p. LAITINEN-‐KUIKKA, S., “Economic and social policy aims of the pension policy of the European Union” in CANTILLON, B. en MARX, I. (eds.), International cooperation in social security, Antwerpen, Intersentia, 2005, 233-‐250. MAGERMAN, K., Werken met het generatiepact, Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 2006, 215 p. MALTBY, T., DE VROOM, B., MIRABILE, M.L. en OVERBYE, E. (eds.), Ageing and the transition to retirement. A comparative analysis of European Welfare States, Hants, Ashgate Publishing Limited, 2004, 154. MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Het Nederlands pensioenstelsel, Den Haag, 34 p, http://docs.minszw.nl/pdf/135/2009/135_2009_1_23662.pdf. NATIONALE BANK VAN BELGIË, Verslag 2006: Economische en financiële ontwikkeling, Brussel, 2006, 71-‐ 92, www.nbb.be/doc/ts/publications/nbbreport/2006/nl/t1/rapport_t1_n_hoofdstuk4.pdf. NATIONALE BANK VAN BELGIË, Verslag 2009: Economische en financiële ontwikkeling, Brussel, Guy Quaden, 2010, 266 p, www.nbb.be/doc/ts/Publications/NBBreport/2009/NL/T1/VERSLAG2009_T1.pdf. NATIONALE PENSIOENCONFERENTIE, Groen boek. Een toekomst voor onze pensioenen, Brussel, Nationale pensioenconferentie, 2010, 236 p, www.standaard.be/extra/pdf/groenboek.pdf. ORGANISATION FOR ECONOMIC CO-‐OPERATION AND DEVELOPMENT, Pensions at a glance 2009. Retirement-‐ income systems in OECD countries, Parijs, OECD Publishing, 2009, 279 p, http://browse.oecdbookshop.org/oecd/pdfs/browseit/8109081E.PDF. PAGE, H., JACOBS, T., CANTILLON, B., VAN ROMPUY, P., VANDENBROUCKE, F., VERBOVEN, X. en ADNET, B., Standpunten -‐ vergrijzing, Brussel, Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten, 2004, 95 p, www.kvab.be/downloads/Standpunten2.pdf. PELFRENE, E., De nieuwe bevolkingsvooruitzichten 2007-‐2060, Brussel, Studiedienst van de Vlaamse regering, 2009, 67 p. PELFRENE, E., Ontgroening en vergrijzing in Vlaanderen 1990-‐2050. Verkenningen op basis van de NIS-‐ bevolkingsvooruitzichten, Brussel, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2005, 48 p. PERTRY, V., ROELS, P. en VAN EESBEECK, P., Praktijkgids Wet Colla. De meest gestelde vragen over de wet aanvullende pensioenen, Diegem, Kluwer, 2000, 339 p. PUT, J., Praktijkboek sociale zekerheid, Mechelen, Kluwer, 2009, 1140. QUADEN, G., De problematiek van de pensioenen in het licht van de vergrijzing en de crisis, Brussel, Nationale Bank van België, 2010, 11 p, www.nbb.be/doc/ts/enterprise/speeches/sp20100331Nl.pdf. 133
SCHOKKAERT, E. en SPINNEWEYN, F., “ Fundamenten van sociale zekerheid: solidariteit en verzekering, overheid en markten” in DESPONTIN, M. en JEGERS, M. (eds.), De sociale zekerheid verzekerd?, Brussel, VUBPress, 1995, 223-‐268. STEVENS, Y., “Pensioenen” in J. PUT (ed.), Praktijkboek sociale zekerheid, Mechelen, Kluwer, 2008, 623-‐ 716. STORMS, P., Het Vlaamse luik van het generatiepact, Mechelen, Kluwer, 2007, 54 p. STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2008, Hoge raad van financiën, 2008, 110 p, www.plan.be/admin/uploaded/200807021045120.rapport2008_nl.pdf. STUDIECOMMISSIE VOOR DE VERGRIJZING, Jaarlijks verslag 2009, Hoge raad van financiën, 2009, 114 p, www.plan.be/admin/uploaded/200906181213140.rapport2009_nl.pdf. STUDIEDIENST VAN DE VLAAMSE REGERING, De nieuwe bevolkingsvooruitzichten 2007-‐2060, Brussel, Studiedienst van de Vlaamse Regering, 2009, 67 p. VAN BUGGENHOUT, B. en COUSY, H., Wet op de aanvullende pensioenen, Brugge, Die Keure, 1995, 156 p. VAN DEN HEUVEL, N., HERREMANS, W.,VAN DER HALLEN, P., ERHEL, C. en COURTIOUX, P. , Special issue. Active ageing. Early retirement and employability, Leuven/Brussel, Steunpunt werkgelegenheid, arbeid en vorming, 2006, 108 p. VAN DE POL, E., Pensioenfondsen en hun deelnemers 2001-‐2007, Den Haag, Centraal bureau voor de statistiek, 2009, 7 p, www.cbs.nl/NR/rdonlyres/E16445C2-‐5E6A-‐4001-‐A559-‐ 7D4F28D08799/0/2009pensioenfondsenenhundeelnemers20012007art.pdf. VAN DER ERF, R., Pensioenen in de Europese Unie. Structuurveranderingen en implicaties voor financiële markten, Antwerpen, Maklu, 2002, 137 p. VAN EECKHOUTTE, W., Sociaal compendium Sociale zekerheidsrecht 2009-‐2010, Mechelen, Wolters Kluwer, 2009, 1913 p. VAN LANGENDONCK, J., Een andere kijk op de sociale zekerheid, Mortsel, Intersentia, 2009, 231 p. VAN PUTTEN, M., “Werknemersinspraak in het aanvullend pensioen” in Y. STEVENS en G. GIESELINK (eds.), Verslagboek Employee Benefits, Mechelen, Kluwer, 2003, 17-‐32. VANDENBROUCKE, F., “Vergrijzing en het Belgische regeringsbeleid: terugblik en vooruitblik” in J.B. KUNÉ (ed.), Leven in een ouder wordende samenleving: generatiebewust vooruitzien in de 21ste eeuw, Den Haag, 2003, 263-‐281. VANDERLEYDEN, L., Het gewicht van de pensioenen. Feiten en percepties, Brussel, Studiedienst van de Vlaamse Regering, 2007, 31 p. VANDERMEIREN, B., “Waarom de tweede pensioenpijler noodzakelijk is?”, Assurinfo, 2009, 20 p, www.assuralia.be/fileadmin/content/documents/publicaties/090319_nl_tweede_pensioenpijler.pdf. 134
VANHAUTE, E., Paradoxen van de pedagogisering, 2004, https://biblio.ugent.be/input/download?func=downloadFile&fileOId=455982&recordOId. WELLEMANS, N., Alternatieve verloning, Louvain-‐La-‐Neuve, Anthemis, 2008, 381 p. X., Strategisch rapport inzake sociale bescherming en uitsluiting 2008-‐2010, 193 p, www.socialsecurity.fgov.be/docs/nl/publicaties/socinc_rap/nsr-‐08-‐10_nl.pdf. ZILVERFONDS, Jaarverslag over de werking van het zilverfonds in 2006, Brussel, Federale Overheidsdienst Financiën, 2007, 40 p, www.zilverfonds.fgov.be/pdf/rpt_2006_NL.pdf. ZILVERFONDS, Jaarverslag over de werking van het zilverfonds in 2008, Brussel, Federale Overheidsdienst Financiën, 2009, 40 p, www.zilverfonds.fgov.be/pdf/rpt_2008_NL.pdf. 2. Artikels BEELEN, M. en CAUWENBERGHS, B., “Brugpensioen: na de grote reglementeringsgolf”, Soc. Weg. 2008, 2-‐5. BEELEN, M., “ Nieuwe voorwaarden brugpensioen eindelijk bekendgemaakt”, Soc. Weg. 2007, 2-‐7. BISCIARI, P., DURY, D., EUGÈNE, B. en VAN MEENSEL, L., “De hervormingen van de pensioenstelsels in de landen van de EU 15”, Economisch tijdschrift, 2009, www.nbb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2009/ecotijdIV2009N_H2.pdf, 21-‐47. BRUYNINCKX, M., “ Hoeveel mag een gepensioneerde nog bijverdienen?”, Soc. Weg. 2009, 9-‐17. BRUYNINCKX, M., “Overzicht nieuwe pensioenmaatregelen”, Soc. Weg. 2008, 13-‐15. BRUYNINCKX, M., “Overzicht pensioenmaatregelen”, Soc. Weg. 2009, 20-‐21. BRUYNINCKX, M., “Regering past pensioenreglementering aan – Klemtoon ligt op langer werken”, Soc. Weg. 2006, 2-‐5. DELANGHE, L., “Ontgroening en vergrijzing, een catastrofe!?”, Welzijnsgids – Noden, ouder worden 2008, 35-‐60. DELSEN, L.,“ De hervorming van de verzorgingsstaat in Nederland: 1982-‐2003”, BTSZ 2006, 633-‐666. DENAEYER, J., “Historische benadering van structuur en modaliteiten van de financiering van de werknemerspensioenen”, BTSZ 1986, 3-‐116. DURY, D. en VAN MEENSEL, L., “De houdbaarheid van de overheidsfinanciën in het licht van de vergrijzing”, Economisch Tijdschrift, 2007, 85-‐100, www.bnb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdII2007N_H5.pdf. 135
GIESELINK, G., STEVENS, Y. en VAN BUGGENHOUT, B.,“ Vervroegde uittreding van oudere werknemers in België”, BTSZ 2002, 575-‐613. GOUDSWAARD, K., “ De belangrijkste ontwikkelingen in de socialezekerheidsstelsels van andere Europese landen: Nederland”, BTSZ 2001, 765-‐772. MONSEREZ, L., ” Het brugpensioen na het generatiepact: hogere leeftijdsgrenzen en langere loopbanen”, Or. 2008, 103-‐116. PACOLET, J. en COUDRON, V., “De staat van de verzorgingsstaat in België omstreeks 2005”, BTSZ 2006, 589-‐620. PEETERS, H., “ Gelijkgestelde periodes in de pensioenopbouw bij werknemers”, Over-‐Werk 2005, www.steunpuntwse.be/download/nl/60678/pdf, 111-‐115. PEULEN, B., “Bijzondere socialezekerheidsbijdragen Canada Dry-‐brugpensioenen en aanvullende vergoedingen bij tijdskrediet”, Soc. Weg. 2006, 4-‐10. SICHIEN, P., “De activeringsfunctie van de sociale zekerheid: een juridische analyse”, Jura Falc. 2005-‐ 2006, http://www.law.kuleuven.be/jura/art/42n2/sichien.html, 243-‐274. STINGLHAMBER, P., VALENDUC, C., WUYTS, G. en ZACHARY, M., “De determinanten van het sparen in de derde pensioenpijler”, Economisch tijdschrift, 2007, 105-‐123, www.bnb.be/doc/TS/Publications/EconomicReview/2007/ecotijdIII2007N_H6.pdf. VERDEYEN, V., “De socialezekerheidsrechtelijke aspecten van de Generatiepactwet”, TVW 2006, 100-‐ 107. 3. Geconsulteerde websites ALGEMENE DIRECTIE STATISTIEK EN ECONOMISCHE INFORMATIE, Armoede becijferd – persbericht 23 maart 2010, 6 p http://statbel.fgov.be/nl/binaries/EU_SILC2008NL_tcm325-‐97685.pdf. ALLIANZ, Loonsverhoging of groepsverzekering?, www.allianz.be/lvl0/emac/apps/ebwebsite/documents/NL/Solutions/Vergelijking_EasyPlan_NL.pdf (consultatie 5 mei 2010). ASSURALIA, De groepsverzekering. Een must, ook voor kmo’s, 8 p, www.assuralia.be/fileadmin/content/documents/publicaties/090526_nl_groep_KMO.pdf. ASSURALIA, Pensioenspaarverzekering voor een zekere toekomst (persbericht), 15 december 2009, www.assuralia.be/fileadmin/content/documents/persberichten/091215_nl.pdf (consultatie 14 april 2010). 136
BOSCHMANS, K., De loonwig, www.vkwmetena.be (consultatie 3 mei 2010). CENTRAAL BUREAU VOOR DE STATISTIEK, Pensioenstelsels, www.cbs.nl/nl-‐ NL/menu/themas/dossiers/vergrijzing/beschrijving/2005-‐pensioenstelsel-‐vergrijzing.htm (consultatie vrijdag 9 april 2010). CENTRAAL BUREAU VOOR DE STATISTIEK, Werknemers op hogere leeftijd met pensioen (persbericht), 2010, www.cbs.nl/NR/rdonlyres/ADE98DD8-‐59B1-‐4C5B-‐975C-‐D6082BC39D20/0/pb10n023.pdf . DE NEDERLANDSCHE BANK, Register, www.statistics.dnb.nl/index.cgi?lang=nl&todo=PenReg (consultatie 28 april 2010). EUROSTAT, Average exit age from the labour force by gender, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&plugin=1&language=en&pcode=ts iem030 (consultatie 15 april 2010). FEDERALE OVERHEIDSDIENST WERK, ARBEID EN SOCIAAL OVERLEG, Brugpensioen, www.meta.fgov.be/defaultTab.aspx?id=743 (consultatie 24 april 2010). FEDERALE OVERHEIDSDIENST SOCIALE ZEKERHEID, Wat is de alternatieve financiering van de sociale zekerheid?, www.socialsecurity.fgov.be/nl/over-‐de-‐fod/sociale-‐zekerheid-‐kort/hoeveel-‐ alternatieve.htm (consultatie 22 april 2010). FEDERALE OVERHEIDSDIENST WERKGELEGENHEID, ARBEID EN SOCIAAL OVERLEG, Werkzaamheidsgraad, 2009, www.meta.fgov.be/moduleDefault.aspx?id=21166#AutoAncher1 (consultatie maandag 5 april 2010). FEDERALE OVERHEIDSDIENST WERKGELEGENHEID, ARBEID EN SOCIAAL OVERLEG, Werkzaamheidsgraad volgens leeftijd, 2009, www.meta.fgov.be/moduleDefault.aspx?id=21166#AutoAncher1 (consultatie maandag 5 april 2010). FEDERALE OVERHEIDSDIENST WERKGELEGENHEID, ARBEID EN SOCIAAL OVERLEG, Gemiddelde uitstapleeftijd uit de beroepsbevolking, 2009, www.meta.fgov.be/moduleDefault.aspx?id=21166#AutoAncher15 (consultatie 15 april 2010). FEDERALE OVERHEIDSDIENST WERKGELEGENHEID, ARBEID EN SOCIAAL OVERLEG, Evolutie en vooruitzichten inzake de afhankelijkheidsgraad – Enge zin, 2009, www.meta.fgov.be/moduleDefault.aspx?id=21166#AutoAncher1 (consultatie woensdag 7 april 2009). FOD ECONOMIE, KMO, MIDDENSTAND EN ENERGIE, http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/bevolking/structuur/leeftijdgeslacht/pyramide/index.jsp (consultatie 6 maart 2010).
137
FOD ECONOMIE, KMO, MIDDENSTAND EN ENERGIE, http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/bevolking/geboorten_vruchtbaarheid/index.jsp (consultatie 6 maart 2010). FEDERALE VERZEKERING, De flexibele groepsverzekering voor werknemers, 6 p, www.federale.be/uploadedFiles/Autre-‐Andere/AF-‐Bedrijfsinfo/Communication/F-‐ benefits_nl_def.indd.pdf (consultatie 5 mei 2010). Het generatiepact, 2005, 28 p, http://web.archive.org/web/20070207064004/http:/www.premier.fgov.be/nl/051011_generatiepac t.pdf. Invoeren van een pensioenregeling, www.pensioenkijker.nl/home/voor-‐de-‐werkgever/invoeren-‐ pensioenregeling (consultatie 13 april 2010). MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, Sociale verzekeringen per 1 januari 2010, http://home.szw.nl/index.cfm?rubriek_id=391818&hoofdmenu_item_id=13826&link_id=181132 (consultatie 22 april 2010). MINISTERIE VAN SOCIALE ZAKEN EN WERKGELEGENHEID, VUT en prepensioen: informatie voor werknemers, http://home.szw.nl/index.cfm?menu_item_id=13763&hoofdmenu_item_id=13826&rubriek_item=3 91842&rubriek_id=391818&set_id=2678&doctype_id=6&link_id=50921 (consultatie 9 mei 2010). OESO, Taxing wages 2007/2008, www.oecd.org/document/6/0,3343,en_2649_34533_42714758_1_1_1_1,00.html#table_01 . RIJKSDIENST VOOR PENSIOENEN, Het gewaarborgd minimumpensioen (bedragen vanaf 1 juni 2009), www.rvponp.fgov.be/onprvp2004/NL/I/IC/IC_05.asp (consultatie vrijdag 9 april 2010). RIJKSOVERHEID, Wat is VUT en prépensioen?, www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/prepensioen/vraag-‐ en-‐antwoord/wat-‐is-‐vut-‐en-‐prepensioen.html (consultatie 6 mei 2010). SOCIALE VERZEKERINGSBANK, AOW-‐pensioen, www.svb.nl/int/nl/aow/wat_is_de_aow/wie_krijgt_aow/index.jsp (consultatie 22 april 2010). SOCIALE VERZEKERINGSBANK, AOW-‐pensioen, www.svb.nl/int/nl/aow/hoogte_aow/hoeveel_aow_later/index.jsp (consultatie 22 april 2010). SOCIALE VERZEKERINGSBANK , Mag u met uw AOW werken?, www.svb.nl/int/nl/aow/inkomsten/werken_en_aow/ (consultative 22 april 2010). SOCIALE VERZEKERINGSBANK, Het AOW-‐pensioen, 5 p, www.svb.nl/Images/9100NO_0110.pdf. VERENIGING VAN BEDRIJFSTAKPENSIOENFONDSEN, Pensioenstelsel, www.vbportal.nl/subweb/mijnpensioen/index.php (consultatie 28 april 2010). 138
X., Vergelijking loonsverhoging – groepsverzekering, www.events.be/redleg/mailing/securex.pdf (consultatie 5 mei 2010).
139
