D E R U Ï N E R AV E S T E Y N T E H E E N V L I E T
VOORWOOR D
STIJN HUIJTS Directeur Museum Het Domein Sittard
Architectuur, natuur en transformatie, dat is dit jaar het thema
leiden tot een duurzame, artistieke en kwalitatief hoogstaande
van de beeldentuin bij ruïne Ravesteyn te Heenvliet. Zeker door
ontwikkeling van onze maatschappij.
de verbinding met kunst, vormt dit een zeer interessant
3
onderwerp. Kunst is onherroepelijk verbonden met
Het instandhouden van ons culturele erfgoed betekent niet
transformatie. Zij leidt vaak niet alleen tot een transformatie van
alleen zorgen voor historische gebouwen en kunstwerken, maar
materiaal en ruimte, maar ook tot een transformatie van
het kan ook gaan over het revitaliseren van culturele processen
opvattingen en ideeën. Zoals uit het project Het huis van de
uit het verleden. Het feit dat Leonardo da Vinci bijvoorbeeld niet
raven blijkt, kan kunst ook een inspirerende relatie aangaan met
alleen kunstenaar was, maar ook architect en wetenschapper,
het verleden en met architectuur en natuur. Aandacht voor deze
vormt een belangrijk inspiratiebron binnen het Rinascimento
verbinding tussen heden en verleden en kunst en andere
Nascimento project. Het vormt het uitgangspunt voor het
disciplines is ook duidelijk aanwezig in het internationale
bevorderen van interdisciplinaire samenwerking. Kunst, cultuur
samenwerkingsproject Arte all’Arte – Rinascimento Nascimento
en architectuur kunnen ons als maatschappij kwaliteit en
– Art Industry Landscape, waar museum Het Domein sinds
identiteit verschaffen en dit is ook voor toekomstige generaties
2001 aan deelneemt. Met dit project wordt geprobeerd de
van groot belang.
meerwaarde aan te tonen van een uitwisseling van kennis en
Door een project als Het huis van de raven worden we ons niet
inspiratie tussen disciplines als kunst, architectuur, wetenschap,
alleen bewust van het verleden, maar worden we ook
industrie, economie en ecologie. Het idee hierachter is dat op
gedwongen na te denken over de transformatie van ons heden.
deze manier transformaties teweeggebracht kunnen worden die
En kunst is bij uitstek het medium dat ons daarbij kan helpen.
4
R AV E N S
PATTI SMITH
Common fortune seeks us all
But none but sky
And slips our binding rings
I have to go
We’ll turn our heads
Should I return to thee
And make us reel
Gone to where the feather flies
We’ll bare our arms as wings
To all eternity But for a time I got more time
Before our feet a feather drifts Beyond us it will fall Cause time will bid and make us rise Make ravens of us all
My love he breathed the air of kings Yet fell beneath his luck And in his heart a yearning yet Before his time time shook All the gifts that God had gave And those by fate denied Gone to where all treasures laid And where the raven flies
Oh there are places I agree Where I have yet to roam The Egyptian field The arctic sea where shadows Haunt and moan
5
Till I a raven be
INLEIDING
HAN DE KLUIJVER
De tijd: instigator van onherroepelijke veranderingen Hoe ontstaan veranderingen onder invloed van tijd, in materiaal, omgeving en oorspronkelijke vormgeving? Erosie, corrosie en rotting zijn mogelijke aantastingen van materiaal en landschap. Natuurlijke processen transformeren bestaande materialen en creëren aldus nieuwe vormen, net zoals de natuur is opgebouwd uit componenten die in een voortdurend proces veranderen van samenstelling, structuur en vorm. De tijd is altijd de instigator van onherroepelijke veranderingen.
Een nieuwe perceptie In de late 17e en in de 18e eeuw ontstond een nieuwe perceptie op de relatie cultuur-natuur door de reizen die veel kunstenaars ondernamen naar de klassieke bronnen in Italië, Griekenland, Egypte en Mesopotamië. Door de natuur
Piranesi, 1720-1778, Ets, 1759
overwoekerde monumenten, vervallen renaissancetuinen, mysterieuze, afgebrokkelde piramides en de woestijn sublimeerden een nieuw gevoel, een mystieke sensatie van een nog te ontdekken en ondoorgrondelijke natuur.
Deze preromantische verwondering vormde de inspiratie voor een nieuw wereldbeeld. Rome werd een onontkoombare bron voor de 18e-eeuwse kunstenaar. Schilders, schrijvers en filosofen ondernamen avontuurlijke reizen om bijvoorbeeld
INLEIDING
Griekse tempels te bestuderen die met hun harmonieuze
6
proporties perfect bleken te passen in hun natuurlijke omgeving. Deze kunstenaars kwamen tot het inzicht dat cultuur en natuur geen contradictie hoeven te vormen.
Piranesi, 1720-1778, Ets, The Arch of Janus (Lanus Quadrifrons)
Zelfs Albert Speer, de architect van het Derde Rijk, bouwde ruïnes om de mensen het heden als een magnifieke illusie te laten beleven .Zijn nieuwe gebouwen met afbrokkelende muren wekten de indruk dat ze tot een roemrijk verleden behoorden. De mensen konden er zich gemakkelijk mee vereenzelvigen en maakten, lopend tussen de ruïnes, zelf deel uit van dat machtige leven. Nog steeds, met andere doelstellingen dan Speer, wordt de ruïnemethode toegepast. Delen van afgebroken gebouwen worden geïntegreerd in de nieuwbouw om daarmee de waardering voor het verleden een extra bijdrage te laten zijn voor die nieuwbouw.
Het verleden bewaren Na de napoleontische oorlogen begonnen de Europese mogendheden in het begin van de 19e eeuw een ware oudhedenwedloop. Het waren de wilde beginjaren van de archeologie, toen diplomaten en kooplieden nog enorme collecties van Griekse en Egyptische kunst konden opbouwen en avonturiers rijk werden met de smokkel van gestolen cultuurschatten.
In veel Europese landen werden archeologische musea gesticht om kunst en architectuur van nieuwe impulsen te David Roberts, 1796-1864, Excavanted Temple of Ramesses II at
voorzien. Dergelijke musea gaven een overzicht van de klassieke
Gerf Hussein, 1838
beschavingen, met die van de Grieken en Romeinen op een centrale plaats. Parijs liep in deze ontwikkelingen voorop met
INLEIDING
het Musée Napoléon in het Louvre, waar de collecties van de
7
Franse koningen, door Napoleon aangevuld met geconfisqueerde topstukken uit heel Europa werden getoond. Later volgden het British Museum en in het kersverse Koninkrijk
der Nederlanden in 1818 het Rijksmuseum van Oudheden te
De monumentenwet
Leiden.
Tegenwoordig wordt de Monumentenwet uit 1988 gehanteerd.
In de 19e eeuw, de periode van de romantiek, groeide heel snel
Deze nieuwe wet legt veel taken en bevoegdheden bij de
het besef dat het verleden diende te worden bewaard,
gemeenten, die dus veel meer verantwoordelijkheid kregen. Zij
geconserveerd en vastgelegd. Dat gold zeer zeker voor
hebben ook de taak eigenaren, beheerders en andere
historische bouwwerken van alle eeuwen daarvoor. Zo ontstond
betrokkenen te informeren en te begeleiden. De bescherming
in de tweede helft van de 19e eeuw de ‘georganiseerde’
van archeologische monumenten is in de zelfde wet geregeld.
monumentenzorg in Nederland. De belangrijkste monumenten
De Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek
werden door vrijwilligers geïnventariseerd en gedocumenteerd
(ROB) houdt zich hiermee bezig. Deze wijst de archeologische
en er werd getracht grootscheepse sloopactiviteiten te
monumenten aan.
voorkomen dan wel af te remmen. Na enige tijd werd deze taak overgenomen door de
Jongere bouwkunst
rijksoverheid. In 1903 werd een speciale Rijkscommissie
Monumenten hoeven niet perse heel oud te zijn, zoals
opgericht onder leiding van de bekende bouwmeester P.J.H.
middeleeuwse kastelen, gotische kerken of zeventiende-eeuwse
Cuypers. Uiteindelijk werd in 1947 de Rijksdienst voor de
grachtenpanden. Omdat in de Monumentenwet de
Monumentenzorg opgericht met als belangrijkste taak het
leeftijdsgrens op vijftig jaar gesteld is, kan het ook gaan om
beschermen en instandhouden van monumenten.
zogenoemde jongere bouwkunst uit het tijdvak tot en met de Tweede Wereldoorlog. De periode 1850-1940 is een periode, waarin grote veranderingen plaatsvonden in Nederland. In die tijd kwam de industrialisatie in een versneld tempo op gang en daarmee eveneens de verstedelijking. In de bouw werden nieuwe materialen, zoals beton, toegepast. Ook werden nieuwe constructietechnieken gebruikt, mogelijk door bijvoorbeeld het gebruik van gietijzer.
INLEIDING
Spannende confrontatie
8
Hergebruik van bouwwerken uit de periode 1850 – 1940, maar ook van sommige naoorlogse monumentale ontwerpen, is de Afbeelding: HDK architecten
afgelopen jaren meer in de belangstelling gekomen door het
zonder problemen in worden ondergebracht. Het resultaat is vaak een spannende confrontatie van functie en vorm. Ogenschijnlijk hebben ze niets met elkaar te maken, maar ze blijken uitstekend samen te gaan.
De functie van een gebouw rechtvaardigt het bestaan ervan. Wanneer gebouwen hun functie verliezen – ze zijn te kleine of voldoen niet meer aan de moderne eisen – dan rijst de vraag of ze kunnen blijven bestaan. Economische argumenten om te slopen blijken doorgaans sterker dan emotionele om te behouden. Wat rechtvaardigt het een leegstaand gebouw jaar in jaar uit steeds maar weer af te stoffen? Hooguit de verwachting dat het spoedig weer een functie zal kunnen vervullen. In de meeste gevallen is hergebruik de enige manier om een leeggekomen gebouw in stand te houden.
Form follows function Het uiterst rationele uitgangspunt ‘form follows function’, geformuleerd door de Amerikaanse architect Sullivan aan het begin van de vorige eeuw, dat een zakelijke architectuur aankondigde die wars was van iedere niet functionele toevoeging, wordt door het hergebruik van oude gebouwen Afbeelding: HDK architecten
omgedraaid. De ‘function’ moet in de bestaande ‘form’ worden geperst met als enig oogmerk de vorm, het gebouw, te
betrekkelijk grote aanbod. Afgedankte fabrieksgebouwen,
handhaven omdat het zo bijzonder en zo aantrekkelijk is.
INLEIDING
stations, kazernes en kerken uit de 19e eeuw staan dikwijls in
9
nu aantrekkelijke woongebieden, in of tegen het centrum van de
In de huidige nieuwbouw worden gebouwen kwalitatief beter
stad. Hun degelijke constructie en forse afmetingen maken ze
wanneer ze niet voor een specifiek programma zijn ontworpen
geschikt voor tal van nieuwe functies: zwemparadijzen,
en gebouw en programma zich verregaand aan elkaar moeten
fitnesscentra, maar ook woningen en kleine bedrijven kunnen er
aanpassen: het zogenoemde programmaloos ontwerpen.
Afbeeldingen: HDK architecten
10
Het belangrijkste inzicht van de afgelopen eeuw is dat
evenals kerktorens en molens verrijkende elementen in het
gebouwen en steden het milieu geweld aan doen; dit is
vlakke Nederlandse landschap met hun torenspitsen,
onhoudbaar. Culturele duurzaamheid is de ontwerpopgave voor
boomgroepen en parkachtige omgeving. Ze zijn geworden tot
de komende jaren. Een gebouw is een gebouw dat is
monument van een bewogen verleden, bezienswaardig
ontworpen voor onvoorspelbare gebeurtenissen. Een gebouw
onderdeel van een recreatiegebied of decorstuk in een fraai
moet gemaakt worden om te veranderen.
landschap.
Elke stad die reclame wil maken om toeristen te trekken, zet
De ruïne van Heenvliet draagt de herinnering aan wat was en
foto’s van oude gebouwen in een folder. De steden staan vol
geschiedde in zich mee, vervalt en vervormt met het verstrijken
gebouwen, die anders worden gebruikt dan waarvoor ze ooit
van de tijd en vindt als getuigenis een nieuwe waarde, los van
bedacht zijn. Iedere architect heeft een maatschappelijke rol van
haar oorspronkelijke bestemming. Deze nieuwe ‘Gestalt’ wordt
betekenis, zijn ontwerpen bepalen mede de publieke ruimte,
door de mens voortdurend op zijn merites beoordeeld. Kunst als
waarvoor de opdrachtgever een ‘alibi’ verschaft.
medium kan uiting geven aan dit proces van transformatie en aldus boven de factor tijd uitstijgen. Dit is de basisidee voor het
Stenen getuigen van een roemrijk verleden Kastelen zijn eeuwenoud; hun stoere constructie brokkelt af, ooit aangetast door belegeringen, later door de tand des tijds. Met zorg moeten ze worden onderhouden, willen ze niet tot ruïne vervallen of te gronde gaan. Hun aantal mag niet afnemen. Ze kunnen immers worden beschouwd als belangrijke stenen getuigen uit een roemrijk verleden, ze hebben mede de geschiedenis bepaald. Kastelen zijn dus historische monumenten van grote betekenis.
Kastelen en versterkingen hadden in hun actieve periode de verdediging van mensen en hun bezittingen als voornaamste
INLEIDING
doel. Ook werd er gewoond en dienden ze als gevangenis. Ze
11
verloren hun functie als versterkt huis van een edelman, maar ze hebben een andere taak verworven. In de meer of minder vervallen staat waarin ze in de moderne tijd verkeren, vormen ze
ruïneproject.
12
H E T H U I S VA N D E R AV E N Beeldentuin
Het Ravesteyn-project
Sinds enkele jaren organiseert de Stichting Paardenmarkt in
Het motto dat de zes samenwerkende kunstenaars voor hun
samenwerking met de Heerlijkheid Heenvliet en haar eigenaren
project formuleerden, luidt:
en bewoners in de weken voor en na de paardenmarkt een zeer succesvolle Beeldentuin. In het park rond de ruïne is een groot
‘Vroeger waren kastelen er om mensen te beschermen,
aantal beelden van verschillende kunstenaars te bezichtigen.
tegenwoordig is de mens er om kastelen te beschermen’.
In 2004 is de Beeldentuin ingericht onder het thema architectuur, natuur en transformatie.
De ruïne – een korte historie Het Huis te Heenvliet, tegenwoordig bekend als de ruïne
Uitwerking van het thema
Ravesteyn, werd gebouwd in het midden van de 13e eeuw. Het
Vijf kunstenaars en een architect hebben dit thema uitgewerkt in
is een vierkante donjon met op de vier hoeken ronde torens.
en rondom de ruïne van Heenvliet. Het belangrijkste materiaal
Heenvliet werd voor het eerst vermeld in 1254, toen Hendrik
waarin ze dat doen, is glas. De voornaamste reden daarvoor is
van Voorne het als afzonderlijke Heerlijkheid opdroeg aan zijn
dat glas door zijn transparantie en optische eigenschappen
jongere broer Hugo.
uitdrukking kan geven aan het begrip transformatie en als verbindende schakel kan dienen tussen architectuur en natuur, tussen bouwwerk en omgeving. Drie glaskunstenaars - Peter Bremers, Winnie Teschmacher en Neil Wilkin, twee beeldend kunstenaars – Anne Engelbarts en Arie Meuldijk en architect en initiatiefnemer van het project Han
HET HUIS VAN DE RAVEN
de Kluijver, geven tijdens de Beeldentuin de ruïne van Heenvliet
13
een deel van haar oude luister terug met hun in glas en andere materialen uitgewerkte installaties.
Met hun in één installatie gepresenteerde kunstwerken laten de zes deelnemers drie fasen in de levenscyclus van de ruïne van Heenvliet zien: het verval, de tijd en het behoud.
In 1469 kreeg Heenvliet stadsrechten, zodat er jaar- en weekmarkten gehouden mochten worden. De jaarlijkse paardenmarkt op tweede pinksterdag is een voortzetting van die eeuwenoude traditie. In 1489 werd het stadje gebrandschat door de Hoeken onder leiding van Jonker Frans van Brederode; hierbij werd het slot niet ongemoeid gelaten. In 1572 was het definitief afgelopen met het slot van Heenvliet. De Watergeuzen staken het in brand, zoals zovele andere kastelen in de omtrek. Dit noemde men toen al ‘de tactiek der verschroeide aarde’. De Spanjaarden konden de kastelen dan niet meer gebruiken om zich te verschansen.
Het kasteel Het oudste deel is de donjon, met muren van 2,40 m. dik. Niet alle muren zijn massief, twee muren werden toentertijd met puin opgevuld. In de tweede helft van de 14e eeuw werd de gracht aan de oostzijde van de donjon gedempt. Er werd een vleugel van 14.5 bij 7 meter aangebouwd. De zijkant van de aanbouw werd iets verlengd, totdat ze goed aansloot bij de donjon. De gracht werd om het nieuwe gedeelte heengetrokken. Het nieuwe gedeelte had de vorm van twee haaks op elkaar staande gebouwen, die een binnenplein aan noord- en oostkant
HET HUIS VAN DE RAVEN
omsloten. De donjon stond nu aan de westzijde, terwijl de
14
zuidkant onbebouwd bleef. Hier vormde een muur de afsluiting. Tegen het einde van de 15e eeuw werd dit laatst gebouwde gedeelte door brand gedeeltelijk verwoest. Het werd enigszins gewijzigd opgebouwd op de oude fundamenten. Tijdens opgravingen werd aan de overkant van de gracht een muur aangetroffen, die mogelijk van de voorburcht zou kunnen zijn.
H ET R UÏN E PROJ ECT HET VERVAL – DE TIJD – HET BEHOUD
16 HET VERVAL
R ECOLLECTION
PETER BREMERS
Vorm als momentopname
Glazen voegen vormen luchtkastelen
Uit stenen opgebouwde bouwwerken zoals de ruïne van
De kwetsbaarheid van de voeg wordt expliciet door deze in glas
Heenvliet worden ondermijnd door de invloeden van de natuur.
uit te voeren. Dit fragiele materiaal laat door haar transparantie
Als gevolg van weersinvloeden en begroeiing wordt in eerste
niets ongezien. Gelijktijdig refererend aan de kwetsbaarheid van
instantie het metselwerk aangetast. Door verzanding en
de moderne glazen kastelen zoals de Twin Towers.
uitholling van de voegspecie ontstaat afbrokkeling van de muren
Door de aangetaste voeg door glas te vervangen en deze door
met algeheel verval tot gevolg. De voeg is daarmee drager van
te zetten waar de afgebrokkelde muur ophoudt, wordt enerzijds
het gebouw, maar tegelijkertijd het zwakste onderdeel van de
een herinnering opgeroepen aan de tijd dat de ruïne nog in een
constructie.
beter conditie verkeerde. Anderzijds geeft het glas de
De teloorgang van significante architecturale monumenten is
mogelijkheid de vorm van het oorspronkelijke gebouw zelf in te
synoniem aan de verdwijning van cultuurdragers, historische
vullen en zo te herscheppen als luchtkastelen.
belangen en menselijke betrokkenheid. In ieder gebouw immers
Het breekbare glas toont de fragiliteit van de herinnering, de
ligt het verhaal van zijn ontstaan en zijn bewoners opgesloten.
verwaarlozing van de geschiedenis en daardoor impliciet van de
Door toe te staan dat deze teloorgang plaatsvindt, ontkent de
toekomst. Het maakt ook duidelijk dat het destructieve proces
maatschappij haar eigen historie en daarmee haar identiteit. Met
niet stil staat en de ruïne zonder zorg van de mens een definitief
het verdwijnen van de voeg verdwijnt de verbinding in
einde beschoren is. De natuur zal de plek in de loop van de tijd
constructie en verhaal. Wat overblijft zijn losse stenen als een
aan het oog onttrekken en zo zich opnieuw toe-eigenen wat
verzameling onsamenhangende anekdotes. Inherent hieraan is
haar ooit is ontnomen.
dat ieder nieuw gebouw het begin van een nieuwe
Recollection is een subtiele uiting van transformatie en
geschiedenis is. Wrang voorbeeld hiervan is het noodlot dat de
vergankelijkheid. Maar de titel betekent ook: herverzamelen en
Twin Towers op Manhattan trof. ‘Nine Eleven’ heeft ons doen
herinneren, duidend op het grote belang van de geschiedenis.
beseffen hoe snel historie wordt geschreven en hoe vergankelijk
Recollection: een glazen raamwerk vol mogelijke verhalen.
het moderne bouwen is. De nieuwe ‘tower’ moet nog imposanter worden; een overtreffende trap als toonbeeld van HET VERVAL
macht en genoegdoening voor oorlogsvoering en meer
17
geschiedschrijving. Dat maakt het nieuwe gebouw al historisch nog voor zijn totstandkoming.
18
HET VERVAL
A N OT H E R B R I C K O U T O F T H E WA L L
19
HAN DE KLUIJVER
Een berg stenen van glas aan de voet van de ruïne symboliseert
Geschiedenis in stenen gevat
op een andere manier een stadium van het verval van de ruïne.
Gebouwen zijn geen gebruiksartikelen. Ze bepalen mede het
De stenen zijn uit de scheur in de muur gevallen, die wordt
maatschappelijk leven voor een lange tijd. Ze zijn geen
uitgebeeld in de vorm van een enorme spiegel. De scheur staat
dagdroom, die verdwijnt bij het ontwaken. En dat aspect, de tijd
ook voor een breuk in het denken. De mens laat zijn tastbare
, de continuïteit, de noodzaak iets neer te leggen voor de
herinneringen zover afbrokkelen dat er onherstelbare schade
komende generaties, wordt tegenwoordig ernstig onderschat.
dreigt te worden aangericht. Een spiegel reflecteert en reflectie
Het besef van cultuur wordt nu gereduceerd tot iets tijdelijks.
betekent behalve terugkaatsing of weerspiegeling ook
Lange lijnen in de tijd geven aan hoe een volk zich verbonden
overweging of bedenking. Dat is wat de mens meer zou moeten
voelt met de structuur van de stedelijke ruimte en met vormen
doen als het om het verliezen van zijn eigen geschiedenis gaat.
van gebouwen. Dat geeft consistentie aan hoe we leven.
‘Met iedere steen die valt, vervalt een stukje geschiedenis’.
Architectuur versteent de tijd.
De gevangen raven
De stenen staan eveneens symbool voor de sterkte van de
De stenen zijn in Tsjechië gegoten uit glas, omdat dit materiaal
robuuste muren van wat eens het kasteel was, het woonhuis dat
tijdloosheid en onvergankelijkheid vertegenwoordigt en
de ruïne ooit moet zijn geweest, het werk dat er eeuwenlang
tegelijkertijd juist het vergankelijke van de ruïne accentueert.
werd verricht, het monument dat de tand des tijds al zo lang
Wie de stenen goed bekijkt, ziet dat in elk exemplaar een raaf
weerstaat en het ‘pretpark’ dat de moderne mens het liefste van
‘gevangen’ zit. Nu staat de raaf nogal eens symbool voor kracht.
dergelijke heerlijkheden maakt. Tegelijkertijd geeft de
In de middeleeuwen was hij een symbool van onsterfelijkheid en
transparantie van de stenen aan dat er een mogelijkheid is te
in veel religies wordt de raaf een ‘zielenvogel’ genoemd. De
ontsnappen aan de onherroepelijke ondergang door te zoeken
zwarte gedaante en zijn huiveringwekkende gekrijs wijzen op
naar een nieuwe bestemming voor het bouwwerk.
een incarnatie van duivelse wezens, maar daarentegen ook op
Zo worden een stukje van de immense geschiedenis van het
de rol van schrandere gids en raadgever. Bij primitieve goden
bouwwerk, de uitwerking die de tijd erop heeft gehad en de
van de dood is de raaf dikwijls familie van de wolf. Een van de
toekomstmogelijkheden van de ruïne in deze bijzondere
voornaamste krachten die aan de raaf worden toegedicht is zijn
‘metselstenen’ gevat.
vermogen tot gedaanteverwisseling. Een toepasselijke eigenschap met het oog op eventuele toekomstige bestemmingen voor Ravesteyn…
20 HET VERVAL
S TAT E M E N T
NEIL WILKIN
Alle vormen die ik schep zijn geïnspireerd door de natuur,
gebruikt als rustplaats en onderzocht door insecten. De
planten en in het bijzonder zaden, bloemen, gras, bladeren…
roestvast stalen constructies wiegen in de wind en als het
het kan een klein detail zijn in een deel van een bloem, of de
avondlicht invalt, wordt het tot het laatste moment
vorm van een enorme cactus.
vastgehouden in het glas. Bij het krieken van de dag zal de ochtenddauw de verschijningsvorm opnieuw veranderen.
Het onderzoek is een voortdurende zoektocht naar de vorm. Ik
Winterse vorstperioden zijn spectaculair en sneeuw brengt
gebruik twee structurele methoden in mijn werk: de
weer een andere nieuwe dimensie. Glas voelt zich behoorlijk
ontwikkeling van grote constructies waarbij roestvast staal en
thuis in de tuin.
veel glascomponenten worden gebruikt. En het ‘massieve’ werk, gemaakt van grote stukken glas, bewerkt in de oven met
Door het verval van de Heenvlietse ruïne schieten de planten en
metalen messen en tangen. Deze objecten worden dikwijls
zelfs bomen tussen de half vergane voegen van de eeuwenoude
gecombineerd met een bewerkte stenen sokkel: resultaat van
stenen omhoog. Mijn glazen bloemen op hun stalen stelen
dezelfde zoektocht naar vorm.
vormen een symbolische bekroning voor de natuur die langzaam
De vormen komen uit de omgeving en ik plaats ze graag terug
maar gestaag bezit neemt van dit historische monument.
naar buiten, met name de geconstrueerde stukken. Glas is net zo bestand tegen water als elke steensoort. Voor de bevestiging gebruik ik een elastische kleefstof in verband met de verschillende uitzetting van glazen en metalen componenten in warme en koude omstandigheden. Steen is kwetsbaarder en zou moeten worden beschermd tegen vorst. Het voortdurend veranderende licht en weer gaan goed samen met de reflectieve kwaliteiten van het glas. Het schittert in het
HET VERVAL
zonlicht, wordt gewassen door de regen en wordt door vogels
21
22
E V E RY T H I N G C H A N G E S A N D M OV E S
WINNIE TESCHMACHER
Het bouwwerk staat er al eeuwen. De omgeving verandert
het dagelijks bestaan. Maar bestaat tijd echt? James Brockway
continu; Een voortdurende transformatie. Het gebouw is
maakte daarover het volgende gedicht:
inmiddels vervallen tot een ruïne. Ook dit is een transformatie. De tijd speelt de hoofdrol in dit gegeven.
Time is a feeling in the air
Wij mensen kijken naar de ruïne en naar de omgeving. Wij
Time’s not really there
maken slechts een beperkt deel mee van de voortdurende
But man, as history shows
transformatie, gewoon omdat we sterfelijk zijn.
Lives by illusion. Time comes and goes
Tijdens ons leven worden we onderdeel van deze transformatie. En ook wij zijn in beweging.
Veel gedichten hebben de tijd als onderwerp. Het is een intrigerend fenomeen dat we nooit helemaal zullen kunnen
Everything changes and moves
begrijpen, maar waar we wel dagelijks mee leven. Bedenk maar hoe de tijd soms voorbij lijkt te vliegen of tergend langzaam
Het gaat om het steeds weer nieuw kijken. Naar de omgeving,
voorbij lijkt te kruipen. De beleving bepaalt de ervaring.
DE TIJD
naar het gebouw en naar onszelf. De enige manier om in
23
beweging te blijven is nieuw kijken. De tijd en beweging hebben
De glazen pendels in de ruïne zijn een vertaling van de
met elkaar te maken. De mens heeft allerlei manieren gevonden
beweging en de tijd naar een beeld.
om de tijd aan te geven. Het uurwerk, de pendel, de
Voor even worden de pendels onderdeel van de ruïne en de
zonnewijzer, allemaal verbonden met het leven op deze aarde.
ruïne onderdeel van hen. Precies dat gebeurt ook met
Want tijd is iets wat wij nodig hebben om ons te begeleiden in
beschouwer. Een nieuw beeld. Een transformatie in de tijd.
Foto: Anne Engelbarts
24
Afbeelding: Anne Engelbarts
U ITNOD IG E N D E N VE R LOKKE N D
ANNE ENGELBARTS / HAN DE KLUIJVER
Door de eeuwen heen is er van overheidswege getracht het
lenen zich bovendien buitengewoon goed voor de uitoefening
uitoefenen van ‘het oudste beroep ter wereld’ beheersbaar te
van het oudste beroep ter wereld
maken of te houden. Afhankelijk van de heersende zedelijke moraal werd er naar oplossingen gezocht. In de middeleeuwen
De link met de ruïne is hier uitgebeeld in glas-in-loodramen ,
werd het niet al te zeer vanuit een moralistisch standpunt
zoals deze ook in een oud kasteel zaten. Het moderne aspect is
beschouwd. Zowel door het kerkelijke als het wereldlijke gezag
gezocht in die elementen die juist contrasteren met het oude:
werd het als een oneerlijk (letterlijk: zonder eer), maar ook als
de collagetechniek met zijn niets verhullende afbeeldingen en
een onmisbaar verschijnsel gezien. De kerkvader Thomas van
aandacht trekkende kleuren zijn typisch van deze tijd. Met veel
Aquino vergeleek prostitutie met een mestvaalt waar een paleis
intuïtie is toegewerkt naar een vormentaal die voor zichzelf
niet buiten kan als men niet wil dat het hele paleis gaat stinken.
spreekt: de presentatie van het menselijk lichaam, het vrouwelijke én het mannelijke. Dat laatste in het kader van de
Veel Hollandse steden tolereerden haar om de eerbare
emancipatie…
bewoonsters te behoeden voor ‘vrouwenvercraftinge’ en ‘maechdenschenisse’. Het bezoek aan de meisjes van plezier
Ook in de technische uitwerking keert het contrast tussen
werd gereguleerd en er werden voorwaarden aan gesteld. Zo
heden en verleden terug. De glas-in-loodramen refereren aan de
mocht de lichtekooi niet getrouwd zijn, moest zij zich houden
gloriedagen van het huis, maar de toepassing van fake-
aan kledingvoorschriften waarmee zij zich onderscheidde van
loodstrips en foto’s als basis voor de afbeeldingen passen
eerbare vrouwen, was het voor getrouwde mannen en joden
geheel in deze tijd. Dankzij de verlichting zal ’s avonds de rode,
niet geoorloofd ‘gevallen vrouwen’ te bezoeken en was de
roze en vleeskleurige gloed van de ramen op een afstand zijn te
betaalde liefde maar op bepaalde plekken toegestaan. Vrouwen
zien, uitnodigend, verlokkend, zoals het een waarachtig huis van
die zich niet wilden onderwerpen aan de regels van het
plezier betaamt..
stadsbestuur, oefenden hun beroep elders illegaal uit.
HET BEHOUD
Pikante gedachte
25
Denkend aan de ruïne is het een pikante gedachte als deze zou dienen voor de exploitatie van een huis van lichte zeden of op z’n minst een nachtclub. Deze gewaagde combinatie zou veel aandacht en ‘klandizie’ trekken. De kleine ‘kamertjes’ in de ruïne
26
NELUMBO NUCIFERA
ARIE MEULDIJK
De organische vormen van de meest uiteenlopende vegetatie
van de waterlelie in de lente zich boven de waterspiegel laten
zijn voor menig kunstenaar een bron van inspiratie en de basis
zien. Het volgende vierkant toont de bloeiende lelie met haar
voor tekeningen, aquarellen, schilderijen of ruimtelijke objecten.
heldere witte schoonheid, die de zomer benadrukt. Het laatste vierkant laat de aftakeling van de lotusbloem in de herfst zien,
Dat geldt bijvoorbeeld voor de groene zaaddozen van de
wanneer deze weer verandert in een zaadhoudende dood om
uitgebloeide lotusbloem – Nelumbo Nucifera. De zaden die zich
zo terug te keren naar de winter…
in holletjes aan de bovenzijde van de conisch gevormde zaaddoos hebben genesteld, blijken een uitzonderlijk overlevingsmechanisme te bezitten. Na twaalfhonderd jaar werden ze opgegraven uit de bodem van een drooggevallen meer, waar in dat verre verleden boeddhisten lelies kweekten. Het ongelooflijke gebeurde: ze kwamen weer tot leven!
Heemtuin als exploitatiemogelijkheid Zo vormt deze lange levenscyclus van de waterlelie een fraaie metafoor voor de gloriedagen, het verval en de mogelijke herrijzenis van de Heenvlietse ruïne. Het behoud van dit aloude monument kan ook bewerkstelligd worden door eromheen een heemtuinachtig park aan te leggen. Hier kan de natuurlijke plantengroei van Voorne-Putten worden verzameld met een verwijzing naar de plaatsen waar ze oorspronkelijk voorkomen.
De eeuwige cyclus van leven – dood – nieuw leven wordt
HET BEHOUD
gesymboliseerd door een object in de slotgracht. Een vierkant
27
kader geeft de plaats in de slotgracht aan waar de waterlelie, familie van de lotusbloem, zich in de winterperiode in de modder tegen de kou verscholen houdt. Een tweede vierkant kader markeert de plaats waar de bladeren en de bloemknop
Foto: Neil Wilkin
28
TE N S LOTTE Een van de belangrijkste verschijnselen in de afgelopen eeuw is dat van de aantasting van onze natuurlijke omgeving door bouwwerken en steden, de almaar voortschrijdende urbanisatie dus. Dit is een proces dat in onze cultuur onhoudbaar lijkt te worden. Duurzaamheid is dan ook de voornaamste opgave voor architectonische ontwerpen in de komende jaren. Een gebouw zal bestand moeten zijn tegen alle mogelijke onvoorspelbare gebeurtenissen, het zal met het verstrijken van de tijd in staat moeten zijn van functie te veranderen. Kortom, wat wij eigenlijk van een gebouw verlangen is, dat het de eeuwigheid weet te trotseren.
Ravesteyn, de ruïne van Heenvliet, is dat in haar lange levenscyclus ten dele gelukt. Het heeft de tand des tijds weten te doorstaan, zij het dat ze nu in zwaar gehavende toestand verkeert. Aan ons mensen is de keuze: laten wij de ruïne verder vervallen om tenslotte op te gaan in de natuur, of kiezen wij voor behoud door een nieuwe bestemming te geven aan dit fraaie monument . Als de installatie verval – tijd – behoud weer is verdwenen, zullen we wellicht die keuze beter weten te maken.
29
Foto: Rob Henderix
30
31
32
DEELNEMERS Peter Bremers vormgever in glas – internationaal bekend door zijn unieke dubbele graaltechniek. Laat zich voor zijn glasobjecten inspireren door de vele reizen die hij heeft gemaakt, o.a. naar Antarctica. Heeft talloze exposities in binnenen buitenland op zijn naam staan.
Anne Engelbarts beeldend kunstenares – gespecialiseerd in grote muurschilderingen en mixed media.
Han de Kluijver architect bna bni bnsp – heeft veel ontwerpen voor woningbouw, kantoorgebouwen en bedrijfspanden op zijn naam staan. Vanuit belangstelling voor beeldende kunst op zoek naar raakvlakken met de architectuur.
Arie Meuldijk beeldend kunstenaar – laat zich voor zijn olieverfschilderijen en aquarellen inspireren door de organische vormen van verschillende soorten vegetatie.
Winnie Teschmacher glaskunstenares – concentreert zich in haar nieuwe werk steeds meer op de kern, bijvoorbeeld grote, indrukwekkende pendels van massief glas die zich haarscherp richten naar een centrum. De kern als brandpunt. Licht wordt zichtbaar door de vorm, de vorm gaat leven door het licht.
Neil Wilkin meester-glasblazer en glaskunstenaar – blaast glas voor verschillende Britse en Europese glasontwerpers, onder wie Peter Bremers, Menno Jonker, Floris Meydam en Rachel Woodman.
33
34
De totstandkoming van deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door:
Marianne en Doron Livnat, Oostvoorne
Baris Group, Spijkenisse
De totstandkoming van de installatie in de ruïne van Heenvliet is mede mogelijk gemaakt door:
Ingenieursburo Bartels, Utrecht
De Jong Koster, Ridderkerk
Boeter Bouwbedrijf, Middelharnis Lindeloof bv, Hellevoetsluis
Nacap Benelux bv, Rozenburg BVR bouw, Roosendaal
Odfjell Terminals (Rotterdam) bv, Botlek HDK Architecten bna bni bnsp, Rotterdam
De Jager, Alblasserdam
35
Pilkington Benelux bv, Enschede
COLOFON Tekstbijdragen Peter Bremers, Anne Engelbarts, Han de Kluijver, Arie Meuldijk, Winnie Teschmacher, Neil Wilkin.
Eindredactie Jan Horstink, Spijkenisse
Fotografie HDK Architecten bna bni bnsp, tenzij anders vermeld
Lay out HDK Architecten bna bni bnsp, Rotterdam
Druk ARS grafische producties & communicatie, Roermond
Oplage 1000 stuks
Copyright Peter Bremers en Han de Kluijver
ISBN 90-805511-3-0
Mei 2004
