De impact van klimaatverandering
C
A
S
E
S
op werelderfgoed
Bijlage bij UNESCO info 67
Deze publicatie is een uitgave van het UNESCO Platform Vlaanderen gebaseerd op het UNESCO-rapport Case Studies on Climate Change and World Heritage. Het UNESCO Platform Vlaanderen is een niet-gouvernementele organisatie die zich toelegt op het beter bekend maken van de doelstellingen, activiteiten en programma’s van de UNESCO, de Organisatie van de Verenigde Naties voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur.
[email protected] www.unesco-vlaanderen.be
Correspondentie en administratie:
Informatiecentrum:
Farasijnstraat 32 8670 Koksijde tel/fax 058 51 44 79
Zeelaan 24 8670 Koksijde tel 058 52 36 41
Vertaling, samenvatting en redactie: Jorn Van Thillo D/2007/9546/3
© UNESCO Platform Vlaanderen vzw 2007
2 2
Inhoud Introductie ....................................................................................................................................................
6
1 Gletsjers ....................................................................................................................................................
7
Cases
Sagarmatha National Park - Nepal ...........................................................................................
7
Huascarán National Park - Peru ...............................................................................................
8
Ilulissat Ijsfjord - Denemarken ..................................................................................................
9
Kilimanjaro National Park - Tanzania........................................................................................
9
Jungfrau-Aletsch-Bietschhorn - Zwitserland ...........................................................................
9
2 Mariene biodiversiteit ...............................................................................................................................
11
Cases
Great Barrier Reef - Australië....................................................................................................
11
Sundarbans - Indië, Bangladesh ...............................................................................................
13
Komodo National Park - Indonesië ...........................................................................................
14
3 Biodiversiteit op het land..........................................................................................................................
15
Cases
Cape Floral Region Protected Areas - Zuid-Afrika ....................................................................
15
Greater Blue Mountains - Australië...........................................................................................
17
Ichkeul National Park - Tunesië ................................................................................................
17
Wet Tropics of Queensland - Australië ......................................................................................
18
Area de Conservadión Guanacaste - Costa Rica .......................................................................
18
4 Archeologische sites .................................................................................................................................
19
Cases
Chan Chan Archeological Zone - Peru .......................................................................................
19
Ivvavik/Vuntut/Herschel Island - (Qikiqtaruk) Canada ..............................................................
20
Chavin Archeological Site - Peru ...............................................................................................
20
Golden Mountain of Altai - Rusland ...........................................................................................
21
5 Historische steden ...................................................................................................................................
23
Cases
Werelderfgoedsites in Londen - Verenigd Koninkrijk ...............................................................
24
Venetië en haar lagune - Italië ...................................................................................................
24
Historische Centra van Ceský Krumlov en Praag - Tsjechië .....................................................
25
Timbuktu - Mali ..........................................................................................................................
25
Ouadi Qadisha and the Forest of the Cedars of God - Libanon .................................................
26 3
Locatie van de werelderfgoedsites die in
4 2
n dit rapport aan bod komen 1. Sagarmatha National Park (Nepal) 2. Huascarán National Park (Peru) 3. Ilulissat Ijsfjord (Denemarken) 4. Kilimanjaro National Park (Tanzania) 5. Jungfrau-Aletsch-Bietschhorn (Zwitserland) 6. Great Barrier Reef (Australië) 7. Sundarbans National Park (India) 8. Sundarbans (Bangladesh) 9. Komodo National Park (Indonesië) 10. Cape Floral Region Protected Areas (Zuid-Afrika) 11. Greater Blue Mountains (Australië) 12. Ichkeul National Park (Tunesië) 13. Wet Tropics of Queensland (Australië) 14. Area de Conservadión Guanacaste (Costa Rica) 15. Chan Chan Archeological Zone (Peru) 16. Ivvavik/Vuntut/Herschel Island (Canada) 17. Chavin Archeological Site (Peru) 18. Golden Mountains of Altai (Rusland) 19. Westminster Palace, Westminster Abbey, St Margaret’s Church (Verenigd Koninkrijk) 20. Tower of Londen (Verenigd Koninkrijk) 21. Maritime Greenwich (Verenigd Koninkrijk) 22. Venetië en haar lagune (Italië) 23. Historisch centrum van Ceský Krumlov (Tsjechië) 24. Historisch centrum van Praag (Tsjechië) 25. Timbuktu (Mali) 26. Ouadi Qadisha and the Forest of the Cedars of God (Libanon)
5
Introductie
Het klimaat verandert. Dat is altijd al zo geweest, maar
erfgoed dat een uitzonderlijke waarde heeft. Intussen is de
vandaag maken veel mensen zich zorgen. Er zijn immers
Conventie door 184 staten aangenomen en staan er 851
sterke aanwijzingen dat de mens direct verantwoordelijk
sites in 141 landen op de lijst (situatie op 30 september
is voor een ongezien grote en snelle klimaatschommeling.
2007). Omdat de sites onder constant toezicht staan, zijn
Wetenschappers spreken niet zomaar over de grootste
ze zeer geschikt om informatie te verzamelen over de
uitdaging van de 21e eeuw.
impact van klimaatverandering op het werelderfgoed. Het Werelderfgoedcentrum stelt dat ‘de klimaatverandering
Elke verandering in het klimaat verstoort het evenwicht in
veel werelderfgoedsites aantast en in de toekomst zullen er
de natuur, wat een negatieve invloed op de leefomstandig-
waarschijnlijk nog veel meer volgen’.
heden van de mens kan hebben. De klimaatverandering bedreigt ook het cultureel en natuurlijk erfgoed van de
Met het rapport wil de UNESCO het publiek bewustzijn
wereld. De UNESCO vestigt de aandacht op deze proble-
vergroten en steun mobiliseren voor een betere erfgoed-
matiek met het rapport Case Studies on Climate Change
bescherming. Het bestaat uit vijf delen: gletsjers, mariene
and World Heritage. Daarin bundelt de Organisatie 26
biodiversiteit, biodiversiteit op het land, archeologische
casestudies die de ingrijpende gevolgen van de klimaatver-
sites en historische steden. Elk deel stelt enkele cases voor
andering op werelderfgoedsites aantoont.
die onderhevig zijn aan de klimaatverandering. Daarbij worden de verwachtingen voor de toekomst geschetst en
Onder de Werelderfgoedconventie van 1972 coördineert
worden enkele mogelijke maatregelen aangehaald.
de UNESCO de bescherming van het cultureel en natuurlijk
De bedreigingen van klimaatverandering voor het natuurlijk en cultureel erfgoed •
Gletsjers smelten en het uitzicht van bergachtige sites, die op de werelderfgoedlijst staan voor hun uitzonderlijke natuurpracht, kan drastisch veranderen.
•
Zeetemperaturen veranderen en het niveau van koolstofdioxide in de oceaan neemt toe. Die omstandigheden maken het moeilijk om koraalriffen te beschermen. Ze verbleken en kunnen op termijn afsterven.
•
Sommige plant- en diersoorten zullen moeten migreren, omdat ze zich niet kunnen aanpassen aan de nieuwe omstandigheden. Dat stelt een probleem voor het beschermen van natuurlijke sites met uitzonderlijke biodiversiteit.
•
Archeologische overblijfselen kunnen verloren gaan als de bodem verandert door toenemende neerslag, overstromingen of het smelten van permafrost.
•
6 2
Een stijgend zeeniveau en kusterosie bedreigen enkele culturele sites op laaggelegen gebieden.
Gletsjers
DOOR
DE OPWARMING VAN DE AARDE SMELTEN GLETSJERS STEEDS SNELLER.
HET EINDE VAN DE VOLGENDE EEUW VARIËREN VAN GLETSJERS BETEKENEN.
DAT
DE
GEMIDDELDE TEMPERATUURSTIJGING ZAL TEGEN
1,4°C TOT 5,8°C. EEN STIJGING VAN 4°C ZOU HET EINDE VAN BIJNA ALLE
ZAL NIET ENKEL DE WAARDE VAN DIE WERELDERFGOEDSITES AANTASTEN, MAAR OOK DE OMLIGGENDE
ECOSYSTEMEN BEÏNVLOEDEN.
GLACIAL LAKE OUTBURST FLOODS DOOR HET SMELTEN VAN GLETSJERS VORMEN ZICH MEREN, WAARVAN DE OEVERS BESTAAN UIT MORENES (EEN OPEENHOPING VAN BERGPUIN). DIE KUNNEN HET ONDER DRUK VAN HET STIJGENDE WATER OF DOOR DE GOLVEN VAN EEN GEVALLEN IJSBLOK BEGEVEN. LAGERGELEGEN GEBIED KAN DAARDOOR WORDEN GETROFFEN DOOR EEN ONVERWACHTSE EN HEVIGE OVERSTROMING MET RAMPZALIGE GEVOLGEN VOOR DE BEVOLKING EN DE BIODIVERSITEIT. WATERBEVOORRADING ALS DE HOEVEELHEID IJS
AFNEEMT ZULLEN ER EERST OVERSTROMINGEN ZIJN EN ENIGE TIJD LATER EEN TEKORT AAN WATER.
EEN
GEBREKKIGE WATERBEVOORRADING KAN LEIDEN TOT HONGER EN ZIEKTE.
BIODIVERSITEIT DE ECOSYSTEMEN
VAN DE BERGACHTIGE GEBIEDEN ZIJN DOOR DE KLIMAATVERANDERING BEDREIGD.
PLANT-
EN DIERSOORTEN
ZULLEN ZICH MOETEN AANPASSEN AAN DE NIEUWE OMSTANDIGHEDEN.
CASES Sagarmatha National Park - Nepal In 1979 werd het Sagarmatha National Park op de Wereld-
Sinds 1975 is de gemiddelde luchttemperatuur in de regio
erfgoedlijst gezet omwille van geologische, biologische,
van de Himalaya met 1°C gestegen. In de laatste tien jaar
esthetische en culturele redenen. De natuurlijke fenome-
is 67% van de gletsjers in het park aan het smelten. De
nen en de natuurpracht van dit hooggelegen landschap
Gangroti-gletsjer gaat bijvoorbeeld dertig meter per jaar
zijn buitengewoon. Mount Everest is hier het bekendste
achteruit.
voorbeeld van. In het park leven ook enkele zeldzame diersoorten, zoals sneeuwluipaarden en rode panda’s. Boven-
Het meest zichtbare effect van deze trend is de esthetische
dien is het gebied bewoond door de Sherpa’s die unieke
achteruitgang van het gebied. Het sneeuwoverladen
culturele tradities naleven.
landschap van de Himalaya zal in kale rotsachtige bergen 7
Toch zullen sommige buitengewone waarden van het park niet aangetast worden, zoals haar geologische vorming en de status van Mount Everest. Mogelijke maatregelen De oplossing voor het probleem van de opwarming van de aarde ligt buiten de grenzen van het Sagarmatha National Park. Research en bepaalde maatregelen in de beheerplannen kunnen het effect wel verzachten en verdere schade aan ecosystemen en mensen vermijden. Zo kunnen waarschuwingssystemen het risico voor een Glacial Lake Outburst Flood aangeven. Dat kan het verlies aan levens en materiële schade beperken. Het gecontroleerd afwateren Pattar gletsjer, Sagarmatha National Park, Nepal - ©UNESCO / J.M. Gassend
veranderen en van de dynamische gletsjers zal enkel een
van een potentieel gevaarlijk meer kan een wateruitbarsting vermijden.
hoop puin achterblijven. Het meest rampzalige effect heeft met de watercyclus
Huascarán National Park - Peru
te maken. Eerst zal er teveel water zijn, daarna te weinig. Door het sneller smelten van de gletsjers komen er meer en
Het Huascarán National Park ligt in de hoogste tropische
grotere catastrofale overstromingen voor.
De klimaat-
bergketen van de wereld. Sinds 1985 staat het op de
verandering heeft de dreiging van Glacial Lake Outburst
Werelderfgoedlijst omwille van belangrijke ecologische
Floods in het park doen toenemen. Op termijn zal de
en biologische fenomenen. De diepe ravijnen met vele
watervoorziening voor drinken, voedselproductie en het
stromen, de gletsjermeren en een weelderige plantengroei
instandhouden van het ecosysteem in het gedrang komen.
maken van het park ook een uitzonderlijk mooie site.
De bergen van de Himalaya zullen geleidelijk aan miljarden mensen niet meer van water kunnen voorzien. De Ganges, de
Men schat dat de gletsjers in dat gebied ongeveer 22% in
Indus, de Brahmaputra, de Salween, de Mekong, de Yangtze en de
volume zijn afgenomen sinds de late jaren zestig. Vandaag
Huang He worden immers allemaal door de Himalaya gevoed.
zijn zo’n twee miljoen mensen bedreigd door hooggelegen gletsjermeren, die in combinatie met toegenomen seismische
Ten slotte zal de klimaatverandering het ecosysteem
activiteit en labiele hellingen onverwachts voor hevige
verstoren. Sommige soorten zullen zich aanpassen en
overstromingen kunnen zorgen. Wetenschappers voor-
verspreiden, andere zullen verdwijnen.
spellen dat er met de huidige gang van zaken in minder dan vijftig jaar geen gletsjers meer zullen zijn in het park
Ondanks de veranderingen zullen er mensen in het park
met een watertekort als gevolg.
blijven wonen. Misschien groeit de populatie door de
8 2
opwarming, wat voor nieuwe uitdagingen zorgt in het
Het smelten van de gletsjers bedreigt ook de culturele
beheer van de site. De inheemse Sherpa’s zullen dan meer
waarde van de site. Het achtergebleven puin van een
onder druk staan van externe invloeden.
smeltende gletsjer kan een lawine van aarde en steen
vormen. Overblijfselen uit oude culturen, zoals de
Jungfrau-Aletsch-Bietschhorn - Zwitserland
archeologische site van Willcahuain, liggen op het pad van mogelijke aardverschuivingen. Ook hele dorpen kunnen
In het Jungfrau-Aletsch-Bietschorn gebied bevinden zich
daardoor van de kaart geveegd worden.
de meeste en grootste gletsjers van Europa. Daarmee biedt het een uitstekende geologische getuigenis van het ontstaan van de Alpen. Maar ook hier slaat de opwarming
Ilulissat Ijsfjord - Denemarken
van de aarde toe. Als de gletsjers in de Zwitserse Alpen aan het huidige tempo blijven smelten, dan zullen ze tegen
De Ululissat ijsfjord bevindt zich op de westkust van Groen-
2050 voor 75% verdwenen zijn.
land. Daar mondt een van de meest actieve gletsjers ter wereld uit. Het bewegende ijs van de Sermeq Kujalleq is
Door het smelten van de gletsjers in de Alpen kan Europa
niet alleen een natuurlijk spektakel, maar ook essentieel
in de komende jaren meer met overstromingen worden
voor wetenschappelijk onderzoek naar het klimaat van
geconfronteerd. Op lange termijn komt de watervoorzie-
vroeger. Deze wetenschappelijke bewijzen worden echter
ning van sommige regio’s in het gedrang.
bedreigd door de opwarming van de aarde. De klimaatverandering zal de ijsrivier verder verkleinen.
Zwitserland heeft enkele maatregelen uitgeprobeerd om het smelten tegen te gaan, zoals het bedekken van een ijsvlakte met een isolerend deken. Op korte termijn kan dit helpen,
Kilimanjaro National Park - Tanzania
maar op lange termijn is het onhoudbaar om de gletsjers op die manier te bewaren voor de toekomstige generaties.
Met zijn 5895 meter is Mount Kilimanjaro de hoogste berg
Kilimanjaro National Park, Tanzania - ©UNESCO / Christoph Lübbert
van Afrika. Het Vulkanische massief met zijn besneeuwde top rijst boven de omliggende savanne uit. In het park leven ook verschillende bedreigde diersoorten. De gletsjers op Mount Kilimanjaro bestaan al minstens 10.000 jaar, maar door de klimaatverandering en de gewijzigde lokale gebruiken hebben ze in de 20e eeuw 80% aan oppervlakte moeten inboeten. Als de huidige trend zich aanhoudt, zal de sneeuw en het ijs op de berg binnen de vijftien jaar volledig verdwijnen. In dezelfde regio zullen ook de gletsjers van Mount Kenya (Kenia) en van de Rwenzori Mountains (Uganda) binnen twintig jaar volledig smelten.
9
10
2 The Great Barrier Reef, Australië - ©UNESCO
Mariene biodiversiteit
ELKE
KLIMAATVERANDERING BEÏNVLOEDT DE FYSIEKE, BIOLOGISCHE EN CHEMISCHE EIGENSCHAPPEN VAN DE OCEANEN, WAT
GEVOLGEN HEEFT VOOR HET BEHOUD VAN MARIENE ECOSYSTEMEN.
BOVENDIEN BEÏNVLOEDEN DE OCEANEN DAN WEER HET GLOBALE
KLIMAAT VAN DE AARDE.
DE BELANGRIJKSTE EFFECTEN • DE OCEANEN WARMEN OP. • TIJDENS DE 20E EEUW IS HET ZEENIVEAU TUSSEN 0,1 EN 0,2 METER GESTEGEN DOOR HET SMELTEN VAN DE IJSKAPPEN EN HET UITZETTEN VAN HET WATER. • DE OMVANG EN DIKTE VAN HET ZEEIJS NEEMT AF. • DE EL-NIÑO-SOUTHERN OSCILLATION (ENSO) ZAL IN OMVANG, FREQUENTIE EN INTENSITEIT TOENEMEN. • DE THERMOHALINE CIRCULATIE (DE TRANSPORTBAND VAN WARME EN KOUDE STROMINGEN) NEEMT GELEIDELIJK AF. DE ECOSYSTEMEN AAN KUSTEN ZIJN GEVOELIG VOOR DEZE VERANDERINGEN • MEER OVERSTROMINGEN, EEN VERLIES AAN MANGROVES EN HET DOORDRINGEN VAN ZEEWATER TOT ZOETWATERBRONNEN. • EEN TOENEMENDE IMPACT VAN STORMEN, ZOALS KUSTEROSIE. DE
VERANDERINGEN IN ZEETEMPERATUREN, CIRCULATIEPATRONEN EN ZOUTGEHALTE VAN DE OCEANEN ZULLEN DE MARIENE ECO-
SYSTEMEN OP VELE MANIEREN BEÏNVLOEDEN, ZOALS BIJVOORBEELD DE MIGRATIEPATRONEN.
DE VEERKRACHT VAN DEZE ECOSYSTEMEN ZAL AFHANGEN VAN DE SNELHEID EN OMVANG VAN DE KLIMAATVERANDERING EN VAN HUN AANPASSINGSVERMOGEN. DE OCEANEN ABSORBEREN BOVENDIEN MEER CO2, WAARDOOR DE ZUURTEGRAAD VAN HET WATER UIT EVENWICHT RAAKT. DAT ZAL EEN NEGATIEVE IMPACT HEBBEN OP ZEEDIEREN MET KALKHOUDENDE STRUCTUREN, WAARDOOR HET VOEDSEL VOOR VELE ZEEDIEREN SCHAARS ZAL WORDEN.
CASES Great Barrier Reef - Australië Het Great Barrier Reef is bekend voor zijn tropische natuur-
De ecologie van deze werelderfgoedsite is gevoelig voor
pracht en vormt het grootste koraalrif ter wereld. Door de
de volgende klimaatparameters: het zeeniveau, de water-
grote biodiversiteit is de site ook zeer interessant voor de
temperatuur, stormen, neerslag, droogte, stromings-
wetenschap.
patronen en de zuurtegraad van het water. 11
Koraalbleking
Een stijgende temperatuur betekent niet noodzakelijk het
Als gevolg van plotse veranderingen in temperatuur, zuurte-
einde voor een koraalrif. Als ze zich aanpassen zouden ze
graad, licht en troebelheid kunnen koralen verbleken, het
meer tolerant kunnen worden voor hogere temperaturen.
zogeheten bleaching. Dikwijls leven ze in water waarvan
De natuurlijke selectie zou de meest aangepaste soorten
de temperatuur bijna hun tolerantiegrens overschrijdt. Een
doen overleven, terwijl andere sterven.
kleine temperatuurstijging is dan genoeg om de koralen aan
In het Great Barrier Reef verschillen de tolerantiegrenzen
te tasten. Als de temperatuur langdurig boven de normale
van koralen van plaats tot plaats. Dat geeft de indruk dat
grens uitstijgt, dan sterven ze af. Bovendien gaan ze door
er een selectie van meer warmtebestendige soorten is
de hogere zuurtegraad trager groeien en verzwakken. Het
gemaakt, hoewel ander onderzoek dat tegenspreekt. Aan de
verbleken is meestal wel van tijdelijke duur wanneer de
huidige snelheid van de opwarming van het wateroppervlak
condities snel opnieuw normaal zijn.
is zo’n evolutie van koralen nauwelijks mogelijk.
In 1998 veroorzaakte El Niño in combinatie met de
Gevolgen voor mariene biodiversiteit
opwarming van de aarde een zeetemperatuur die de
Koraalriffen zijn een biotoop voor honderdduizenden soorten
drempel van het bleken overschreed. Gelukkig overleefden
van vis en andere organismen en ze zijn een bron van
de meeste koralen van het Great Barrier Reef dit gebeuren.
primaire productie. Dat is de eerste stap in de voedselketen,
Op enkele andere plaatsen was de impact wel dramatisch.
waarbij anorganisch materiaal in organisch materiaal wordt
Vier jaar later werd het Great Barrier Reef getroffen door de
omgezet. Het hoge niveau van productiviteit maakt van de
meest ernstig waargenomen bleking van het gebied. Maar
koraalriffen een belangrijke speler in de voedselketen van
liefst 60% van de onderzochte riffen was verbleekt. Zulke
tropische gebieden.
massaverblekingen, die tot grootschalige dood van koralen
Het is moeilijk om de gevolgen van koraalbleking op de
kan leiden, zullen waarschijnlijk in de komende decennia
ecosystemen in te schatten. Sommige soorten zullen in
steeds meer aan de Australische kust voorkomen.
aantal toenemen door de vrijgekomen ruimte. Maar op lange termijn zou het verbleken van de koralen tot een afname van soorten leiden. Velen zullen verdwijnen als de
The Great Barrier Reef, Autstralië - ©UNESCO
koraal verloren is, wat dramatische gevolgen heeft voor de biodiversiteit en voor de lokale bevolking. Een vermindering van het aantal en de verscheidenheid van koraalriffen heeft dus hoogstwaarschijnlijk een enorme invloed op de biodiversiteit van de omgeving. Gevolgen op het toerisme Het Great Barrier Reef is een toeristische trekpleister en erg belangrijk voor de Australische economie. Veel toeristen bezoeken de riffen die in relatief ondiep water liggen en juist die zijn het meest kwetsbaar voor de klimaatverandering en andere bedreigingen zoals vervuiling. De klimaatverandering heeft dus directe gevolgen voor de locale economie.
12 2
Bijkomende druk Globaal gezien beschouwt men dat 58% van de koraalriffen gevaar loopt door natuurfenomenen zoals stormen en menselijke activiteiten zoals industriële ontwikkeling, vervuiling, toerisme en overvissing. Het toerisme wordt voor het Great Barrier Reef nauwkeurig gecontroleerd om mogelijke schade zoveel mogelijk te beperken. Mogelijke maatregelen
The Great Barrier Reef, Australië - ©UNESCO / Jim Thorsell / IUCN
Vele maatregelen kunnen koraalriffen helpen om het hoofd te bieden aan klimaatverandering. De weerbaarheid
Mangroves zijn een natuurlijke buffer tegen tropische
van het Great Barrier Reef vergroten, is daarbij de grootste
stormen en doen dienst als filtersysteem voor zoetwater.
uitdaging. Zo kunnen zowel de ecosystemen als de
De mangrovebossen van Sundarbans zijn bekend voor hun
industrieën en regionale gemeenschappen die afhankelijk
grote biodiversiteit. Ze vormen een kweekplaats voor heel
zijn van het rif worden beschermd.
wat ongewervelde dieren en ze zijn de biotoop van enkele
De weerbaarheid van het rif kan veel verbeterd worden
bedreigde diersoorten, zoals de Indische python en de
door andere dreigingen te verkleinen, zoals een slechte
Bengaalse tijger.
waterkwaliteit en een overvloed aan herbivoren. Verzwakte koralen zijn immers meer vatbaar voor bleking, waardoor
Het stijgende zeeniveau vormt hier de grootste bedreiging
hun overlevingskansen aanzienlijk dalen.
van de klimaatverandering. Laaggelegen delta’s zullen
Voor het Great Barrier Reef is een Climate Change Response
overstromen, kustlijnen zullen verplaatsen en de bodem zal
Programme ontwikkeld. Daarmee wil men de impact van
verzuren en verzouten. Als het zeeniveau 45 cm stijgt, dan
de klimaatverandering beter begrijpen en er passend
kan 75% van Sundarbans’ mangroves vernietigd worden.
op reageren. Een deel van het plan is gericht op het
De regio zal dan ook meer blootgesteld worden aan de
opsporen en meten van bleking en andere effecten. Een ander
verwoestende kracht van de tropische stormen. Daardoor
deel streeft naar de ondersteuning van de ecosystemen,
staat het welzijn van de lokale bevolking en het behoud
industrieën en gemeenschappen. Een efficiënt beleid en
van de mangroves op het spel. Naast klimaatverandering
beheer moeten hier soelaas brengen.
zijn er ook andere factoren die de site bedreigen, zoals de gevolgen van de Farraka stuwdam.
Sundarbans - India, Bangladesh
Lokale maatregelen kunnen de stijging van het zeeniveau niet voorkomen. Toch kunnen enkele acties de mangroves wape-
De mangrovebossen van Sundarbans zijn de grootste in
nen tegen de ongunstige effecten: overblijvende mangrove-
hun soort. Deze tropische vegetatie komt voor aan slibrijke
bossen degelijk beschermen en nieuwe bossen aanplanten.
zeekusten en breidt zich landinwaarts uit langs tijrivieren.
Zulke maatregelen zijn zowel ecologisch als economisch
De hele site van Sundarbans is verdeeld in een complex
interessant. Artificiële dammen tegen overstromingen
netwerk van waterwegen, wadden en kleine eilanden van
en stormen kosten veel meer dan het onderhoud van de
mangrovebos.
mangrovebossen. 13
Komodo National Park - Indonesië
als gevolg van meer CO2 resulteert in zwakkere koralen, waardoor ze meer vatbaar zijn voor schadelijke invloeden.
Het Komodo National Park staat sinds 1991 op de Wereld-
De weerbaarheid van de koraalriffen kan verbeterd worden
erfgoedlijst. Zijn ruwe savanne met hier en daar stekel-
door de no-take zones verder af te bakenen. In die zones
achtige vegetatie staat in schril contrast met de schitterende
mag niet gevist worden. Ze zijn verzekerd van een gezonde
zandstranden en het blauwe water dat de koralen
vispopulatie, die de groei van macro-algen onder controle
overspoelt. Het park is bekend voor zijn natuurpracht en is
houdt na een grootschalige bleking van koraal. Zo krijgen
bovendien de enige woonplaats van de grootste hagedis ter
ze voldoende ruimte om te herstellen. Daarnaast is er meer
wereld, de Komodovaraan.
onderzoek nodig om het fenomeen beter te begrijpen.
De klimaatverandering bedreigt verschillende eigenschap-
Broedplaatsen van de zeeschildpad
pen van deze site. De stijgende watertemperatuur tast de
De klimaatverandering kan de zeeschildpadpopulatie
koraalriffen aan, het stijgende zeeniveau kan de broed-
bedreigen. De temperatuur tijdens de broedperiode van
plaatsen van de zeeschildpad in gevaar brengen, een
zeeschildpadden beïnvloedt het geslacht van de borelingen.
warmere atmosferische temperatuur kan het uitkomen van
Een hogere temperatuur duwt het aantal vrouwelijke
hun eieren bemoeilijken en de opkomende kustlijn kan het
schildpadden omhoog. Dat kan voor een hoger vrucht-
behoud van de mangroves bedreigen als ze geen ruimte
baarheidscijfer leiden, maar dat gunstige effect zal in het
hebben om mee landinwaarts te verschuiven.
niets verdwijnen als de schildpadden hun broedplaatsen verliezen door het stijgende zeeniveau. Het effect
Koraalriffen
hiervan is nog niet helemaal duidelijk. Hierdoor is het beheer
Een toegenomen watertemperatuur veroorzaakt koraalble-
voornamelijk gericht op het intomen van andere
king en een hoger koraalsterftecijfer. Dat kan de biodiversiteit
dreigingen, zoals stropen en roofdieren. Eieren die op
en het ecosysteem verstoren. De verzuring van het zeewater
stranden liggen die regelmatig overspoelen of eroderen kunnen naar stabielere plaatsen verplaatst worden.
Prambanan, Komodo, Indonesië - ©UNESCO / Felipe Alcoceba
Mangroves Ook de mangrovebossen van het park zijn bedreigd. Het in kaart brengen van de mangroves kan helpen om de impact van een stijgend zeeniveau in te schatten. Mangroves die ingesloten zijn door een hoger reliëf hebben minder overlevingskansen dan mangroves met meer ruimte. De eerste groep heeft dus meer bescherming nodig en moet nauw in het oog worden gehouden om de effecten van het stijgende zeeniveau te controleren.
14 2
Biodiversiteit op het land
DE KLIMAATVERANDERING ZAL EEN HELE REEKS GEOFYSISCHE VERANDERINGEN TEWEEGBRENGEN, DIE DE BIODIVERSITEIT OP HET LAND ZAL BEÏNVLOEDEN (HOGERE TEMPERATUREN EN CO2-CONCENTRATIES, ANDERE NEERSLAGPATRONEN EN HYDROLOGISCHE CYCLI, MEER EXTREME WEERSOMSTANDIGHEDEN... ). UIT ONDERZOEK VAN 1.700 SOORTEN BLIJKT DAT ZE NA TIEN JAAR ZES KILOMETER DICHTER BIJ DE POLEN LEVEN. IN DE KOMENDE DECENNIA ZAL DE BIODIVERSITEIT AFNEMEN DOOR DE OPWARMING VAN DE AARDE. DE KLIMAATVERANDERING ZAL DE BIODIVERSITEIT OP HET LAND BEÏNVLOEDEN OP VOLGENDE ASPECTEN: • DE VERSPREIDING VAN SOORTEN, AFHANKELIJK VAN DE REACTIE OP WARMER/KOUDER EN DROGER/VOCHTIGER WEER: SOORTEN KUNNEN DAARDOOR LOKAAL, REGIONAAL OF GLOBAAL UITSTERVEN. • DE SAMENSTELLING EN VORM VAN GEMEENSCHAPPEN: DE AANTALLEN PER SOORT ZULLEN VERANDEREN EN ER ZULLEN GEMEENSCHAPPEN ONTSTAAN DIE UIT EEN NIEUWE VERZAMELING VAN SOORTEN BESTAAN. • HET FUNCTIONEREN VAN ECOSYSTEMEN: NATUURLIJKE CYCLI, DE BESCHIKBAARHEID VAN NATUURLIJKE HULPBRONNEN, DE RELATIE TUSSEN SOORTEN, ONGEDIERTEBESTRIJDING, BESTUIVING EN BODEMSTABILISATIE ZULLEN WIJZIGEN. • DE INTENSITEIT EN FREQUENTIE VAN EXTREME GEBEURTENISSEN, ZOALS BOSBRANDEN, OVERSTROMINGEN EN DROOGTES, ZULLEN VERANDEREN. • DE VOORZIENINGEN VAN GOEDEREN EN DIENSTEN VAN DE ECOSYSTEMEN. DAT KAN EEN GROTE IMPACT HEBBEN OP HET MENSELIJKE LEVENSONDERHOUD DOOR SOCIO-ECONOMISCHE ACTIVITEITEN ZOALS LANDBOUW, VISVANGST EN TOERISME.
CASES Cape Floral Region Protected Areas - Zuid-Afrika De Cape Floral regio kent een uitzonderlijke plantenweelde.
Modellen van de klimaatverandering tonen dat de Cape Floral
De bloemenrijkdom van dit gebied is uniek in de wereld.
regio tegen 2050 te maken krijgt met warmere en drogere
Dat maakt de site zeer interessant voor wetenschappelijk
weersomstandigheden. De gemiddelde jaartemperatuur zou
onderzoek naar allerlei ecologische processen.
met 1,8% toenemen als de CO2-concentraties verdubbelen. Dat zal de druk op watervoorziening voor de regio vergroten
De voorbije twee miljoen jaar heeft deze regio een
en de biodiversiteit op vele manieren raken. Veel planten
relatief stabiel klimaat gehad. Daarom is de biodiversiteit
zullen in de toekomstige omstandigheden sterven. De eerste
zeer plaatsgebonden en extra gevoelig voor klimaat-
effecten van de klimaatverandering op de biodiversiteit zijn
schommelingen. De meest bedreigende aspecten van de
nu al zichtbaar.
klimaatverandering zijn: het verkleinen van de ruimte met optimale leefomstandigheden, de verandering van het
Stijgend zeeniveau
ecosysteem en toenemende branden.
Sommige laaggelegen kustgebieden kunnen overstromen 15
als het zeeniveau stijgt. Daardoor zou de beschikbare
tratie een direct effect op de groei van planten. In het
ruimte voor soorten aan de kust verkleinen.
bijzonder zullen wijzigingen in interactie tussen inheemse en vreemde planten, de waterbalans, plaatselijke wind- en
Vreemde soorten
weerpatronen, periode, regelmaat en intensiteit van
In de 20e eeuw zijn heel wat bomen en struiken uit
bosbranden een sleutelrol spelen in het veranderen van de
mediterrane klimaten geïmporteerd. Het is aangetoond
biodiversiteit.
dat enkele soorten daarvan beter bestand zijn tegen een klimaatverandering dan inheemse planten. Maar het is
Mogelijke maatregelen
moeilijk om te voorspellen hoe dat zal evolueren, omdat
Hoewel er geen geïntegreerde strategie is uitgewerkt voor
de vreemde soorten nog geen evenwicht hebben bereikt in
de regio, zijn er toch verschillende praktijken uitgewerkt
hun verspreiding.
voor het bewaren van de biodiversiteit.
Bedreigde habitat
Onderzoeken en risico beoordelen
De verwachte veranderingen in bodemvochtigheid en
Naast klimatologische modellen zijn experimentele studies
neerslag zullen de verspreiding van soorten veranderen. In
belangrijk om de kenniskloof te overbruggen. Hoe meer
de Cape Floral Region kan het omliggende landschap een
informatie, hoe beter het risico kan ingeschat worden.
obstakel voor de migratie van soorten vormen. Soorten
Op dit moment is er al een systeem dat naar de mogelijke
die enkel op bergtoppen voorkomen zullen bijvoorbeeld
effecten van klimaatverandering speurt.
geen gunstige leefomstandigheden meer vinden. Voor sommige soorten zal er dus minder plaats zijn waar ze kunnen
Veerkracht verstevigen
aarden.
Andere externe stressfactoren verkleinen of wegnemen zou de regio helpen om aan de mogelijke klimaatverandering
Bosbranden
het hoofd te bieden.
Als het aantal bosbranden door menselijk of klimatologisch toedoen verandert, dan kan dat rampzalige gevolgen
Voorbereid zijn
hebben voor de biodiversiteit en bevolking.
De dreiging van bosbranden kan verminderd worden door een uitgebreid netwerk dat bosbranden opspoort en
Reactie van ecosystemen
verhindert. Een uitgekiende strategie kan de regelmaat
Een andere spreiding en omvang van soorten kan het
en intensiteit van zulke incidenten beter onder controle
ecosysteem verstoren. De samenstelling en vorm van
houden.
gemeenschappen zullen worden aangetast, wat op zijn beurt het functioneren van het ecosysteem beschadigt. In
Het ontwerp van beschermde gebieden
het slechtste geval sterven soorten uit die zich niet snel
Klimatologische modellen schatten de impact van de
genoeg kunnen aanpassen.
klimaatverandering in. Die voorspellingen kunnen gebruikt worden om het ontwerp van de site anders in te vullen.
16 2
Hogere CO2-concentraties
Bepaalde aanpassingen kunnen de effecten van de klimaat-
Hogere CO2-concentraties beïnvloeden de biodiversiteit op
verandering verzachten. Als kwetsbare soorten zich snel
twee manieren. Het zal de site indirect aantasten door de
genoeg kunnen verplaatsen, dan kunnen de volgende
opwarming van de aarde. Daarnaast heeft de CO2-concen-
aanpassingen ze beschermen:
• • •
de grenzen van het beschermde gebied en buffer-
Stijgende temperaturen zouden ook de fauna en flora van
zones verplaatsten of uitbreiden;
de beperkte hogere en meer vochtige delen van het gebied
de heterogeniteit van de habitat en de diversiteit van
bedreigen. Zij kunnen verdrongen worden door andere
de topografie uitbreiden;
soorten die wel tegen een droge omgeving bestand zijn.
grenzen wegnemen en doorgangen voorzien die soorten kunnen helpen te migreren.
Verschillende strategieën worden ontwikkeld om de site te beschermen tegen de klimaatverandering. Aan de hand van
Zeer bedreigde soorten verplaatsen
nauwkeurige research naar bosbranden kan een welover-
Voor soorten die het meest onder de bedreigingen zullen
wogen beleid gevormd worden. Daarnaast is men bezig
lijden, kan een verplaatsing overwogen worden. Ofwel naar
met gecontroleerde branden, die het risico op ecologisch
veiliger oorden in het wild, ofwel door genetisch materiaal
verwoestende branden moeten verminderen.
te bewaren. Hun impact op de voorziene regio's moet wel voorzichtig afgewogen worden. Ichkeul National Park - Tunesië Greater Blue Mountains - Australië
Moerasgebied zoals dat van het Ichkeul National Park vormt een enorm belangrijke ecosysteem. Het biedt aanzienlijke
Het gebied van de Greater Blue Mountains bestaat uit meer
sociale en economische voordelen. De klimaatverandering
dan een miljoen hectare zandsteenplateaus en bergpassen
zal die functies beïnvloeden. Tegelijkertijd draagt moeras-
die grotendeels door eucalyptusbossen zijn bedekt. De
en veengebied bij tot de globale koolstofcyclus. Als de
site staat op de Werelderfgoedlijst omwille van zijn
klimaatverandering zulke gebieden beïnvloedt, dan zal dat
verscheidenheid in eucalyptussen die door de evolutie is
op zijn beurt het globale klimaat veranderen.
gegroeid. Daarnaast is er ook heel wat uitzonderlijke fauna en flora aanwezig, waaronder 120 zeldzame of bedreigde soorten.
Mogelijke effecten van de klimaatverandering op het Ichkeul moerasgebied:
Uit klimatologische modellen blijkt dat de gemiddelde jaar-
•
Een stijgende zeespiegel kan zorgen voor: kusterosie,
temperatuur van Australië met 0,4 tot 2°C zal toenemen
overstromingen, verlies aan habitats, verhoging van
tegen 2030. Ook de patronen in regenval zullen verande-
het zoutgehalte, veranderingen in het tij, sediment en
ren. Deze klimaatveranderingen kunnen leiden tot meer verwoestende bosbranden.
voedingstoffen. •
Veranderingen in de neerslag, verdamping, transpiratie, afvloeiing bedreigen systemen van oppervlakte- en grondwater.
Het ecosysteem van de Blue Mountains is in grote mate afhankelijk van vuur. Sommige vegetatie geeft enkel zaden
•
de onvruchtbare bodem. Maar als de intensiteit en regel-
Een stijgende zeetemperatuur zal de biologische productie in het water beïnvloeden.
vrij nadat er een brand is geweest. De as compenseert dan •
Stormen spelen een belangrijke rol in het vermengen
maat in vuurhaarden toeneemt, dan zal het gebied zich niet
van gelaagde watermassa's. Verandering in storm-
meer kunnen herstellen. De diversiteit in eucalyptussen en
activiteit kan dat verstoren.
andere flora zal daardoor afnemen.
17
Het Ichkeulmeer en moeras zijn een belangrijke stopplaats
aan planten en dieren, waarvan een groot deel zeldzaam,
voor duizenden migrerende vogels. Het is ook het laatste
bedreigd of evolutionair belangrijk is.
meer van een hele keten die ooit over Noord-Afrika was verspreid. Daarom werd het in 1980 aan de Werelderfgoed-
Impact van klimaatverandering
lijst toegevoegd.
Snelle veranderingen in temperatuur en regenval bedreigen dit merkwaardige ecosysteem. Zelfs met een toename van
De watervoorziening van de site is heel bijzonder: in de
de luchttemperatuur met 1°C gaat bijna elke inheemse
winter voorzien zes rivieren het gebied van zoetwater;
gewervelde diersoort in aantal afnemen. Bioklimatologische
tijdens de zomer voorziet de zee het gebied met zoutwater.
modellen voorspellen dat binnen 50 tot 100 jaar vele soorten
Dat heeft een aangepaste plantenwereld ontwikkeld, die
in het vochtige tropische woud verloren kunnen gaan.
voor vele vogels een primaire bron van voedsel is. Mogelijke maatregelen In 1996 werd de site op de Lijst van het Bedreigd Wereld-
Wetenschappers zoeken naar methodes om een antwoord
erfgoed geplaatst. De bouw van drie dammen zorgde voor
op de klimaatverandering te bieden. Het onderzoeks-
lange perioden van droogte in het gebied, omdat ze een
programma zal de huidige voorspellingen en scenario’s
groot deel van de watervoorziening hadden afgesneden.
verfijnen om het volgende vast te stellen:
Daardoor verhoogde het zoutwatergehalte in het meer
•
Welke soorten en ecologische gemeenschappen het meest bedreigd zijn.
en dreigden de moerassen op te drogen. Heel wat zoetwaterplanten waarvan de vogelpopulatie afhankelijk was,
•
Wat de langetermijneffecten van de bedreigingen zijn.
verdwenen. De aanwezigheid van een aantal vissoorten
•
Hoe de bedreigingen geografisch verspreid zijn.
neemt ook af.
•
Hoe de klimaatverandering op andere dreigingen zal inwerken.
Er zijn enkele aanpassingmaatregelen getroffen om het
•
Welke leefgebieden blijven bestaan en zullen ontstaan.
gebied te beschermen. De watervoorziening wordt nauwkeurig gepland. Zowel de toevloed van zoet- als zoutwater wordt gereguleerd. Wetenschappers houden het gebied ook
Area de Conservadión Guanacaste - Costa Rica
nauwlettend in het oog. Sinds 2002 zijn de klimatologische condities verbeterd. Door het herstel is de site in 2006 van
Deze werelderfgoedsite beschikt over heel wat natuurlijke
de Lijst van het Bedreigd Werelderfgoed geschrapt. Maar
leefgebieden die plaats bieden aan een grote biodiversiteit.
als de voorspelde trends zich doorzetten, dan gaat het
Enkele zeldzame en bedreigde dier- en plantsoorten vinden
moerasland van Ichkeul nog moeilijk tijden tegemoet.
er hun gading en de site herbergt unieke ecologische processen. Maar de biodiversiteit in de regenwouden van Costa Rica neemt dramatisch af. De laatste twintig jaar zijn al 110
Wet Tropics of Queensland - Australië
inheemse kikkersoorten uitgestorven. Recent onderzoek toont aan dat de klimaatverandering en de ziekteverwekker
18 2
Het vochtige tropische woud van Queensland bestaat uit
chytrid fungus daarin een belangrijke rol speelt. Een toege-
tropisch laagland en hooggelegen regenwoud. De eco-
nomen luchttemperatuur creëert optimale omstandig-
systemen omvatten een uitzonderlijk uitgebreide weelde
heden voor de fungus.
Archeologische sites
ARCHEOLOGISCHE OVERBLIJFSELEN KUNNEN DOOR DE KLIMAATVERANDERING VERLOREN GAAN. ZE BLIJVEN IN DE GROND GECONSERVEERD OMDAT ZE EEN EVENWICHT MET DE CHEMISCHE EN BIOLOGISCHE PROCESSEN VAN DE BODEM HEBBEN BEREIKT. VERANDERING IN DEZE PARAMETERS ZOU DE OVERLEVINGSKANSEN VAN ARCHEOLOGISCHE SITES VERKLEINEN. EEN AANTAL KLIMAATVERANDERINGEN ZULLEN EEN IMPACT HEBBEN OP DE BEWARING VAN ARCHEOLOGISCH ERFGOED: • EEN VERANDERING IN NEERSLAGPATRONEN. ZOWEL MEER DROOGTE ALS MEER OVERSTROMINGEN KUNNEN ARCHEOLOGISCHE OVERBLIJFSELEN AANTASTEN
• • • •
TOENEMENDE
TEMPERATUREN.
PERMAFROST KAN DAARDOOR SMELTEN. VERANDERINGEN IN DE VRIES EN DOOICYCLI ZAL DE STABILITEIT VAN DE BODEM BEÏNVLOEDEN. EEN STIJGENDE ZEESPIEGEL BEDREIGT KUSTGEBIEDEN MET EROSIE EN OVERSTROMINGEN. BOVENDIEN KAN HET DE CHEMISCHE SAMENSTELLING VAN DE BODEM AANPASSEN. VERANDERINGEN IN VOCHTIGHEID. VERANDERING IN NATTE EN DROOGTECYCLI ZAL TOT KRISTALLISATIE EN OPLOSSING VAN ZOUTEN LEIDEN EN DUS ZOWEL BEGRAVEN MATERIAAL ALS MUURSCHILDERINGEN, FRESCO'S EN ANDER DECORATIEVE KUNST AANTASTEN.
CASES Chan Chan Archeological Zone - Peru Chan Chan, de hoofdstad van het oude rijk van de Chimú,
oude samenleving verloren kan gaan. Het Werelderfgoed-
is een van de grootste en belangrijkste aarden steden in
comité heeft aangeraden om: maatregelen te nemen om de
Latijns-Amerika. De architectuur en complexe structuur
site te bewaren, herstellen en beheren; enkel opgravingen te
van de stad weerspiegelen het hoge politieke, sociale,
doen als ze gepaard gaan met gepaste bewaringsmethoden;
technologische en economische niveau van de Chimú-
al het mogelijke doen tegen plunderen.
samenleving tussen de 9e en 15e eeuw. De stad draagt een unieke getuigenis van het oude rijk en is een meesterwerk
Impact van de klimaatverandering
op het vlak van stadsplanning. Chan Chan is vandaag een
El Niño beïnvloedt de regionale variaties in neerslag en
symbool van de plaatselijke culturele identiteit.
temperatuur. Over het noorden van Peru valt er dan veel meer regen. In droge kustgebieden valt er per jaar slechts
De kwetsbare site van Chan Chan staat op de Lijst van het
20 tot 150 mm regen, terwijl dit gebied tijdens de El Niño
Bedreigd Werelderfgoed. De aarden structuren worden
van 1997-1998 tot 3000 mm regen over zich kreeg.
gemakkelijk door natuurlijke erosie beschadigd. Daarom
Intense regenval beschadigt de basis van de aarden
hebben ze continu bescherming nodig. Veel uitgegraven
structuren van Chan Chan’s archeologische zone. De lagere
structuren zijn al beschadigd, waardoor veel kennis van de
delen krijgen met meer vochtigheid te maken. Uit onder19
zoek blijkt dat het grondwaterniveau alarmerende hoogtes
bijzondere
bereikt. Dat komt door een combinatie van factoren, zoals
Cultureel zijn de restanten van vroege vestigingen in het
het uitgebreide irrigatiesysteem voor omliggende mono-
noordwesten van Noord-Amerika en van de walvisvaarders
culturen en ander plaatselijk watergebruik. De klimaat-
uit de 19e eeuw belangrijk. De site is ook interessant
verandering is daarbij een bijkomende stressfactor. Zo heeft
omwille van de wijze waarop de inheemse bevolking
de El Niño van 1997-1998 ongetwijfeld bijgedragen tot het
(over)leeft in extreme omstandigheden.
biodiversiteit
en
natuurlijke
fenomenen.
stijgende grondwaterniveau. Volgens onderzoek is El Niño in het recent verleden meer
Deze waarden staan momenteel onder druk door de
frequent, intens en volhardend geworden. Hoewel huidige
klimaatverandering.
voorspellingen de omvang van El Niño in het gebied
•
het verminderen van ijs legt kustregio's onbeschut voor stormen die de kusterosie versterken. Daarom hebben
weinig zien toenemen, gaat de opwarming van de aarde tot grotere extremen in het weer leiden. Droogtes en hevige
de plaatselijke autoriteiten enkele archeologische
regenval zal in vele regio’s toenemen.
gebouwen landinwaarts verplaatst om ze droog te houden. Als de kusterosie doorzet zullen nieuwe
Mogelijke maatregelen
acties nodig zijn. De vestigingen van de walvisvaarders kunnen onomkeerbaar verloren gaan.
Sinds Chan Chan op de Lijst van het Bedreigd Werelderfgoed staat, is er een Meesterplan ontwikkeld met steun
•
De achteruitgang van de permafrost op Herschel
van het Werelderfgoedfonds. Daarnaast is de training voor
Island
bedreigt
archeologische
bronnen,
zoals
conservatie en management verbeterd.
gedenkstenen en grafkisten. Sommige archeologische
In 1997 werd een noodfonds aan de site toegewezen. Daar-
bewijzen zijn al verloren door de destabilisatie van de
mee moest men onmiddellijk maatregelen nemen om de
grond en erosie.
meeste belangrijke en kwetsbare delen van Chan Chan te beschermen tegen de verwoestende effecten die El Niño
De impact van de klimaatverandering op archeologische
kon veroorzaken. Deze maatregelen waren een succes, want
sites stelt een bijkomend probleem. De klimaatverandering
de schade aan de site werd daardoor relatief beperkt.
kan nog onbekend archeologisch materiaal beschadigen.
Ook op langetermijn wordt aan een oplossing gewerkt. De
Langs de ene kant kan het smelten van ijs wel nieuwe sites
funderingen en structuren van de belangrijkste gebouwen
blootleggen, maar langs de andere kant staat de conservatie
worden verstevigd. Dat gebeurt zowel met traditionele
dan onder druk.
vaardigheden en materialen als met moderne technieken. Chavin Archeological Site - Peru Ivvavik/Vuntut/Herschel Island - (Qikiqtaruk) Canada De site van Chavin is de belangrijkste en meest
20 2
Momenteel overweegt men om het Ivvavik/Vuntut/
representatieve site van de Formatieve periode (1500-
Herschel Island voor culturele en natuurlijke redenen op de
300 v.C.) van de Peruviaanse Centrale Andes. De terrassen
Werelderfgoedlijst te plaatsen. Onder meer hoge bergen,
en pleinen zijn omgeven door structuren van bewerkte
toendra, moerassen, kustvlakten en wilde rivieren vormen
steen die vooral met dierenafbeeldigen versierd zijn.
het weefsel van deze onherbergzame wildernis. De site
Deze site staat op de Werelderfgoedlijst, omdat het een
beschikt over een schilderachtige schoonheid, een
uitzonderlijke getuigenis is van een oude beschaving.
De site ligt in een hoge vallei aan de samenvloeiing van twee rivieren. Net zoals de site van Chan Chan wordt deze site bedreigd door hevige regenval als gevolg van El Niño. Bovendien smelten de gletsjers in de regio. Dat water kan gletsjermeren vormen die tot glacial lake outburst floods kunnen leiden. Op 17 januari 1945 bedolf een puinstroom de archeologische site van Chavin. De catastrofe deed zich voor toen een aardverschuiving een bres maakte in de oevers van Laguna Ayhuinyaraju. Een mix van ijs, steen, aarde en water daalde aan een snelheid van 30 km/u de berg af. De site werd onder een laag van sediment begraven. Zulke aardverschuivingen hebben uiteraard ook dramatische gevolgen voor de plaatselijke
Chavin, Peru - ©UNESCO / Office de Tourisme du Pérou
bevolking. In 1962 en 1970 vielen respectievelijk 5.000 en 23.000 doden bij een aardverschuiving. Klimatologische
modellen
voorspellen
dat
gletsjers
gemummificeerde lichamen, doorstond moeiteloos de tand
sneller zullen smelten. Het is dus belangrijk om het effect
des tijds.
daarvan te onderzoeken, in het bijzonder met betrekking tot
De klimaatverandering bedreigt de bewaring van deze
de kracht en frequentie van aardverschuivingen. Zo kunnen
graven. De permafrost is aan het smelten, waardoor de
preventieve- en noodmaatregelen opgesteld worden.
ideale bewaringsomstandigheden in het gedrang komen. De waardevolle overblijfselen kunnen verloren gaan. Bovendien vormen glacial lake outburst floods ook een risico in
Golden Mountains of Altai - Russische federatie
de Altai.
De Altai-bergen vormen met een oppervlakte van
Samen met de Universiteit Gent heeft de UNESCO een
1.600.000 ha een enorme bergketen in Siberië. Het gebied
project opgestart dat de situatie in de Altai onderzoekt. Ook
vertegewoordigt de meest volledige opeenvolging van
de graven in zones die niet constant bevroren zijn, zal het
hooggelegen vegetatieve zones in Siberië, zoals steppe en
onderzoeksteam bekijken. De resultaten van dit initiatief
gemengde bossen. Het is bovendien de habitat van enkele
zullen voor een beter begrip van de klimaatverandering in
bedreigde diersoorten, waaronder het sneeuwluipaard.
de regio zorgen. Op basis daarvan kunnen de autoriteiten een strategie uitwerken om dit unieke culturele erfgoed te
Hoewel de site niet voor culturele waarden op de
bewaren.
Werelderfgoedlijst staat, zijn er wel unieke getuigenissen van de nomadische Scythische cultuur. Een van de weinig archeologische bronnen van die beschaving zijn de Scytische grafheuvels. In de permafrost bleef de grafinhoud perfect bewaard. Zelfs organisch materiaal, zoals kleding en 21
22
2 Praag, Tsjechië - ©UNESCO / Niamh Burke
Historisch steden
DE
KLIMAATVERANDERING ZAL MINSTENS TWEE GEVOLGEN HEBBEN VOOR HET GEBOUWD WERELDERFGOED.
DIRECTE FYSIEKE EFFECTEN OP DE GEBOUWEN.
ENERZIJDS ZIJN ER DE ANDERZIJDS ZIJN ER DE EFFECTEN OP SOCIALE STRUCTUREN EN LEEFGEBIEDEN DIE DE
SAMENLEVING KUNNEN VERANDEREN.
DE EIGENSCHAPPEN VAN CULTUREEL ERFGOED ZIJN IMMERS IN BELANGRIJKE MATE DOOR HET ZO ZIJN STEDELIJKE LANDSCHAPPEN ONDER ANDERE IN FUNCTIE VAN HET KLIMAAT ONTWORPEN. DE STABILITEIT VAN CULTUREEL ERFGOED IS DAAROM NAUW VERBONDEN MET DE INTERACTIE MET DE OMGEVING. KLIMAAT BEPAALD.
MOGELIJKE FYSIEKE GEVOLGEN VAN KLIMAATVERANDERING OP GEBOUWD ERFGOED: • HISTORISCHE GEBOUWEN HEBBEN EEN NAUWERE BAND MET DE GROND DAN MODERNE GEBOUWEN. ZE ZIJN MEER POREUS, SLORPEN WATER OP IN HUN STRUCTUREN EN VERLIEZEN HET DOOR VERDAMPING. DAARDOOR VERWEREN DE GEBOUWEN. EEN TOEGENOMEN BODEMVOCHTIGHEID ZAL DAT PROCES VERSTERKEN EN DE BODEM INSTABIEL MAKEN. DAARNAAST KAN MEER REGENVAL PROBLEMEN OPLEVEREN VOOR HISTORISCHE AFWATERINGSSYSTEMEN. DIE KUNNEN NIET ZOVEEL WATER VERWERKEN EN ZIJN MOEILIJK TE ONDERHOUDEN EN AAN TE PASSEN. • SCHOKKEN OF SEIZOENSVARIATIES IN TEMPERATUUR EN VOCHTIGHEID KUNNEN MATERIALEN DOEN SPLIJTEN, BARSTEN EN SCHILFEREN. VRIES- EN DOOICYCLI ZETTEN EEN AANZIENLIJK DRUK OP GEBOUWEN IN OPENLUCHT. • HOUT EN ANDER ORGANISCH BOUWMATERIAAL KAN AAN BIOLOGISCHE TEISTERINGEN ONDERWORPEN WORDEN. ONGEDIERTE ZAL ZICH VERSPREIDEN NAAR GEBIEDEN EN DAAR EEN NIEUWE BEDREIGING VORMEN. • OVERSTROMINGEN ZULLEN GEBOUWEN BESCHADIGEN DIE NIET GEBOUWD ZIJN OM LANGDURIG ONDER WATER TE STAAN. BOVENDIEN ZAL DE GROEI VAN MICRO-ORGANISMEN ZOALS SCHIMMELS DAARDOOR GESTIMULEERD WORDEN. • GEBOUWEN AAN DE KUSTLIJN KUNNEN DOOR KUSTEROSIE VOLLEDIG VERLOREN GAAN. • STORMEN EN WINDVLAGEN KUNNEN GEBOUWEN STRUCTURELE SCHADE TOEBRENGEN. • VERWOESTIJNING, ZOUTVERWERING EN EROSIE BEDREIGEN CULTUREEL ERFGOED IN WOESTIJNGEBIEDEN. DE KLIMAATVERANDERING VORMT VOORAL OP FYSISCH VLAK EEN BEDREIGING. MAAR DEZE EFFECTEN ZULLEN OP HUN BEURT SOCIALE KLIMAATVERANDERING KAN EEN BEVOLKING DWINGEN TE MIGREREN, WAARDOOR SAMENLEVINGEN ONTBINDEN EN SITES WORDEN VERLATEN. UITEINDELIJK KUNNEN ZO DE RITUELEN EN HET CULTUREEL GEHEUGEN VAN EEN VOLK VERLOREN GAAN. DAT KAN EEN PROBLEEM ZIJN VOOR CULTUREEL ERFGOED ALS DE TRADITIONELE VAARDIGHEDEN EN KENNIS ESSENTIEEL ZIJN VOOR EEN DEGELIJK ONDERHOUD. OOK VERANDERINGEN IN BIODIVERSITEIT KUNNEN DE CONSERVATIE BEDREIGEN, OMDAT BEPAALDE MATERIALEN DAN NIET MEER VOORHANDEN ZIJN OM GEBOUWEN TE HERSTELLEN.
EN CULTURELE GEVOLGEN HEBBEN.
OM
DE IMPACT VAN DE KLIMAATVERANDERING OP CULTUREEL ERFGOED JUIST IN TE SCHATTEN, MOET ER REKENING GEHOUDEN
WORDEN MET DE COMPLEXE WISSELWERKING TUSSEN NATUURLIJKE, CULTURELE EN SOCIALE ASPECTEN.
23
CASES Werelderfgoedsites in Londen - Verenigd Koninkrijk Er zijn drie werelderfgoedsites in Londen: Westminster
het zeeniveau aan de monding van de Thames tussen 0,26
Palace, de Tower of London en een geheel van maritieme
en 0,86 meter stijgen tegen 2080 in vergelijking met het
gebouwen in Greenwich.
gemiddelde zeeniveau tussen 1961 en 1990.
De site van Westminster Palace omvat ook de middeleeuwse
Londen wordt beschermd door verdedigingssystemen die
Church of St.Margaret en Westminster Abbey. Deze gebouwen
een extreme vloed moeten tegenhouden. Zo werd in de jaren
werden in 1987 op de Werelderfgoedlijst geplaatst voor
zeventig de Thames Barrier gebouwd om een overstroming
hun grote historische en symbolische waarde. De Tower
zoals in 1953 te vermijden. Het systeem moest tot na 2030
of London volgde een jaar later. Dit fort groeide door de
een bescherming van hoog niveau verzekeren, maar de
eeuwen heen uit tot een indrukwekkende vestiging met
huidige trends in klimaatverandering bieden een minder
veel historische lagen en werd een van de symbolen van de
rooskleurig beeld. Van de Thames Barrier werd verwacht dat
kroon. De historische gebouwen in Greenwich symboliseren
die een drietal keer per jaar zou moeten werken, maar dit
dan weer de Engelse artistieke en wetenschappelijke onder-
cijfer is al verschillende keren overschreden. Tegen 2100 zou
nemingen van de 17e en 18e eeuw.
de Thames Barrier tot 200 keer per jaar in werking moeten treden. De cruciale vraag is of het systeem een dergelijke
Impact van de klimaatverandering
intensiteit wel aankan.
De klimaatverandering zou tot meer en intensere overstro-
Naast desastreuze economische gevolgen, zou een over-
mingen van de rivier Thames kunnen leiden. Daarom vormt
stroming de erfgoedsites van Londen aanzienlijke schade
de combinatie van een stijgend zeeniveau en veranderingen
kunnen toebrengen.
in stormpatronen een belangrijke dreiging voor het erfgoed aan de oevers van de Thames. Volgens voorspellingen zou
Mogelijke maatregelen Het Thames Estuary 2100 project onderzoekt hoeveel
Westminster Palace, Londen - ©UNESCO / Niamh Burke
bescherming Londen nodig heeft tegen overstromingen in de komende 100 jaar. Aan de hand daarvan kan het verdedigingssysteem aangepast worden.
Venetië en haar lagune - Italië Venetië groeide uit tot een grote maritieme macht in de 10e eeuw. De hele stad is een architectonisch meesterwerk. Zelfs de kleinste paleizen beschikken over werken van sommige van de grootste schilders zoals Giorgione, Titiaan en Veronese.
24 2
De stad en haar lagune worden geassocieerd met gebeurte-
De sites blijven aan natuurlijk geweld blootgesteld, zoals de
nissen, tradities, ideeën, overtuigingen en artistieke werken
ernstige overstromingen in 2002. In Praag stonden sommige
met een universele waarde. Daarom werd de stad in 1987
gebouwen tot twee meter onder water en in Ceský Krumlov
op de Werelderfgoedlijst geplaatst. De stad symboliseerde
tot vier meter. De werelderfgoedsites van de historische site
daarbij de zegevierende strijd van de mensheid tegen de
liepen toen aanzienlijke schade op. De muren en structuren
elementen en de vijandige natuur. De klimaatverandering
moesten bovendien voor de winter droog zijn. Anders had
plaatst die verklaring echter in een ander perspectief.
de vrieskou nog meer schade veroorzaakt. Tot op zekere hoogte kunnen deze overstromingen in
Archeologisch materiaal toont dat Venetië rond 10 cm per
verband worden gebracht met de klimaatverandering. De
eeuw zinkt als gevolg van natuurlijk bezinksel. Tijdens de
gemiddelde regenval neemt in deze regio geleidelijk aan toe
20e eeuw verloor de stad een extra 10 tot 13 cm omdat
en de neerslag wordt heviger. Het is dus tijd om gepaste
naburige industrieën grondwater uit diepe waterhoudende
maatregelen te nemen. Daarbij is vooral een preventieve
grondlagen pompte. Dat eindigde in de jaren zeventig,
aanpak nodig. Een regelmatig onderhoud en een nauw-
maar de schade was al berokkend. Deze factoren zorgen
keurige risicoanalyse en -management zou de conservatie
samen met de klimaatverandering voor een stijging van het
zeker vooruithelpen. Daarom versterkt de Tsjechische regering
wateroppervlakte in Venetië.
de bescherming van deze sites tegen overstromingen.
In het recente verleden is de regelmaat van overstromingen in Venetië sterk toegenomen. Voorspellingen, die uitgaan van een gematigde klimaatverandering, zien Venetië tegen
Timbuktu - Mali
2100 met 54 cm wegzinken. Als er niets wordt gedaan, dan zou Venetië dagelijks kunnen overstromen.
Timbuktu was een centrum voor de verspreiding van de Islam en een spirituele en intellectuele hoofdstad in Afrika
Er wordt een voortdurend debat gevoerd over de
gedurende de 15e en 16e eeuw. De drie grote moskeeën
oplossingen van het probleem. De Italiaanse regering
herinneren aan het Gouden Tijdperk van de stad, maar
koos uiteindelijk voor mobiele barrières om de stad tegen
vandaag bedreigt verwoestijning deze erfgoedsite. In het
overstromingen te beschermen.
verleden werden de muren van de Sankoré-moskee continu verhoogd om zandaantasting tegen te gaan. De site dreigde zwaar beschadigd te worden. Daarom werd ze tijdelijk op
Historische Centra van Ceský Krumlov en Praag - Tsjechië
de Lijst van het Bedreigd Werelderfgoed gezet.
Het historisch centrum van Praag prijkt sinds 1992 op de
Verwoestijning kan het gevolg zijn van menselijke activiteiten
Werelderfgoedlijst. De Oude Stad werd tussen de 11e en
en klimaatschommelingen. Men schat dat Afrika ongeveer 25%
18e eeuw gebouwd. De vele monumenten, paleizen en
van zijn mogelijke vegetatieve productie heeft ingeboet over
kerken getuigen van een rijk verleden. Ook Ceský Krumlov
meer dan 7 miljoen km², of een kwart van het continent. Experts
verdiende een plaats op de Werelderfgoedlijst. Deze stad
geraken het niet eens over de oorzaken van verwoestijning.
ligt ten zuiden van Praag aan de oevers van de Vitava-rivier
Sommige wetenschappers menen dat menselijke praktijken
en is rond een kasteel uit de 13e eeuw gebouwd. Het is een
de klimatologische factoren overtreffen, terwijl anderen
perfect voorbeeld van een kleine middeleeuwse stad waar-
ervan overtuigd zijn dat langdurige droogtes de motor van
van het architectonisch erfgoed intact is gebleven.
verwoestijning vormt. 25
Ouadi Qadisha and the Forest of the Cedars of God - Libanon Sommige sites staan op de Werelderfgoedlijst onder culturele criteria omwille van hun buitengewone natuurlijke eigenschappen die een cultureel belang hebben. Als het klimaat deze natuurlijke karakteristieken aantast, dan kan dat ook de culturele waarde beschadigen. De Ouadi Qadisha (Heilige Vallei) is een van de meest belangrijke vroegchristelijke kloostervestigingen. De positie van de kloosters in het ruwe landschap is indrukwekkend. In de buurt bevinden zich de overblijfselen van het Bos van Timbuktu, Mali - ©UNESCO / T. Joffroy, CRA Terre - EAG
Ceders van God. De ceder werd in de antieke wereld als de
In de nabijheid van de moskeeën van Timbuktu spelen
oudste boom in de wereld beschouwd. De plaatselijke volkeren,
beiden factoren een rol. Menselijke praktijken, zoals het
waaronder de Fenicieërs, de Israëlieten en de vroege
traditioneel vernieuwen van fijn zand binnen de huizen
christenen, gebruikten de bomen voor de constructie van
voor grote religieuze feestdagen, hebben hun weerslag op
onder meer religieuze gebouwen en paleizen.
de site. Daarnaast leiden minder regen en hogere temperaturen tot meer droogte, waardoor er meer zandschade zal
Huidige veranderingen of dreigingen zijn vooral te wijten
zijn. De site krijgt soms ook te maken met hevige regenval.
aan menselijke tussenkomst. Maar er zijn verschillende
In 1999, 2001 en 2003 stortten daardoor enkele traditio-
aanwijzingen dat het klimaat in de regio naar meer dorheid
nele aarden gebouwen in.
verschuift. Zo komt de conservatie van het Bos van Ceders van God in het gedrang.
Er zijn verschillende initiatieven genomen om de stad te beschermen: • • •
Het Libanese klimaat bestaat uit zes bioklimatologische
de restauratie van de moskeeën en beschadigde
zones van dor tot oromediterraan. Volgens voorspellingen
huizen
zullen deze zones verschuiven. Sommige zullen kleiner
de verwijdering van zand in de nabijheid van de
worden, andere zullen volledig verdwijnen, zoals de
moskeeën
oromediterrane zone. Tegen 2080 zou een nieuwe zone
het oprichten van bufferzones om de moskeeën tegen
verschijnen: extreme droogte.
zand te beschermen •
het verbeteren van afwateringssystemen
Deze veranderingen betekenen een verschuiving in de biodiversiteit. Sommige soorten zullen niet meer kunnen
26 2
Door het succes van deze maatregelen verwijderde het
overleven in het gebied, terwijl andere soorten hun intrek
Werelderfgoedcomité Timbuktu van de Lijst van het
nemen ten koste van de inheemse soorten. Dat kan een
Bedreigd Werelderfgoed. Maar aandacht voor de opkomende
probleem zijn voor de conservatie van het Bos van Ceders
dreiging van de klimaatverandering blijft belangrijk om
van God.
deze sites te beschermen.
D
e nieuwe feestcollectie is er!
E169
Funded by Sappi
. Ideas That Matter
maat 36 tot 41
t komen? e h e w n te la r e v e o H . g De klimaatveranderin terend
ijs ? Volgens een verb e niet snel ingrijpen w als ien tz ui l za andering, wél. omst er van de klimaatver Is dit hoe onze toek en lg vo ge de er ov ontstellende SCO publiceerde ndelt zesentwintig rapport, dat UNE bu ge ita er H ld or W voorgoed zal imate Change and t werelderfgoed Case Studies on Cl he g rin de an er tv onthouden. en dat de klimaa je jezelf niet mag studies die aanton e di en ng ki ek td twintig pijnlijke on n downloaden. veranderen. Zesen het rapport gratis ka je r aa w e, .b en er ww.unesco-vlaand ige oplossing. Surf daarom naar w naar een volwaard p sta e rst ee de is ng Want bewustwordi
E125 E269 maat 36 tot 41
E220 maat 36 tot 41
maat 40 tot 45
[email protected] www.unesco-vlaanderen.be
