De gescheiden tweeling
De gescheiden tweeling Een jarenlange strijd van een onwrikbare broederband versus het ijzeren gordijn.
Pierre van den Heuvel
© 2015 P. van den Heuvel Titel: De geschieden tweeling Auteur: Pierre van den Heuvel
Uitgeverij U2pi BV, Den Haag Website uitgever: www.jouwboek.nl ISBN: 978-90-8759-570-8 NUR: 337 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.
Voorwoord De val van de muur viel op 16 november 1989. Op 16 november 2014 was dit 25 jaar geleden. Voor de vele voormalige DDR-inwoners was dit een zegen. Gebukt onder het strenge communistische regiem was de drang naar de vrijheid hun hoogste goed. De beelden van de massale uitloop van dolgelukkige mensen die in hun Trabantjes en Skoda’s de grens naar het vrije Westen overstaken, staan nog steeds op mijn netvlies gebrand. Ook de journaalbeelden waarbij de gehate muur met pikhouwelen door hen wordt belaagd laat de euforie zien. Achteraf gezien heb ik hier een dubbel gevoel bij. Veel “ozzies” zitten nog steeds zonder werk en voelen zich achtergesteld bij hun West-Duitse landgenoten. Vooral de oudere generatie had veel moeite om zich in het nieuwe systeem aan te passen. Onze vrije markteconomie was totaal nieuw voor hen en er was te weinig tijd om hier op in te spelen. Bijna alle DDR-fabrieken gingen direct na “Die Wende” failliet. Hun technische kennis was hopeloos verouderd en de kwaliteit was bedroevend. Voorheen was dat voor hen geen probleem daar zij toch wel een binnenlandse afzet had. Dit gold trouwens voor alle voormalige landen die onder het Warschau Pact vielen. Destijds moest men ruim 10 jaar wachten voordat men een bestelde auto ontving. Daarover klagen was uit den boze want de DDR hield niet van andersdenkenden. Erger nog hun geheime staatspolitie de Stasi had haar tentakels in de gehele samenleving, dus verraad lag constant op de loer. Maar de DDR politiek was nog geniepiger. Er was maar een politieke partij toegestaan en dat was de SED, voluit “De Sozialistische Einheitspartei Deutschlands”. Deze bepaalde onder toezicht van de Sovjet Unie de politieke koers. Verder werden kinderen van jongs af aan gestimuleerd de heilstaat te vereren. Dit gebeurde in jongerenkampen en verenigingen. Dit al vanaf een leeftijd van 6 jaar. 5
In het begin deed de DDR economisch gezien het redelijk. In ieder geval beter dan de overige landen van het Warschau Pakt. Maar al snel doken er allerlei problemen op. De bevolking begon te mokken. Nadat een volksopstand in 1953 bloedig was neergeslagen, was het weer even rustig. Naarmate de tijd verstreek verlieten steeds meer bewoners de DDR om zich in het vrije Westen te vestigen. Hier zaten goede vaklui en hoogopgeleide mensen bij. Hier was de DDR niet blij mee. Als een van de maatregelen werd in 1961 de gehate muur gebouwd. Hierbij was de totale isolatie een feit. Ondanks dit beleid kon men de realiteit niet ontlopen. Via allerlei kanalen kwamen de geneugten van het vrije Westen binnen. De Heilstaat begon af te brokkelen. Later kreeg zij ook nog te kampen met de olieboycot in 1973. Omdat de DDR-marken weinig waard waren, was het verkrijgen van licenties voor het oplappen van hun economie, geen optie. Hun socialistische planeconomie werd kunstmatig doorgezet, wat het begin van het einde was. Hoe erg hen 6
het water aan de lippen heeft gestaan is het feit dat halverwege de zeventiger jaren de West-Duitse regering (BDR) gevangenen kon vrijkopen. Dit natuurlijk voor West-Duitse marken. Vaak waren dit geen politieke gevangenen maar gewoon criminelen. Om de bevolking rustig te houden werden er mondjesmaat privileges aan hen toegekend. Een daarvan was het vrije reizen binnen de landen van het Warschaupact. Doch het wantrouwen was zo groot dat burgers die familie vlak bij de grens met de DDR hadden wonen, bij een bezoek altijd hun paspoort moesten laten zien. Onlangs hoorde ik nog een ludiek verhaal. Een aantal mannen ging met een groep vrouwen op een verjaardagfeestje in een grensplaatsje. Tijdens een controle werd het aantal “koppen” geteld. Na afloop raakten de vrouwen in paniek. Dit omdat de mannen nergens meer te vinden waren. Om problemen tijdens de controle te voorkomen was alleen terug gaan geen optie. Tot diep in de vroege ochtend hebben de dames naar hen gezocht en gezocht. Bij de eerste zonnestralen van de nieuwe dag werden zij gevonden in een oude kippenschuur, laveloos van de drank. Het aantal “koppen” klopte nu weer en ze konden naar huis. Wat vooral uit het nieuws werd gehouden was het aantal vluchtpogingen naar het vrije Westen. De muur werd in 1961 gebouwd en daarna verbeterd met mijnenvelden, hoogspanning op afrasteringen, patrouilles met honden en wachttorens. Desondanks zijn er nog vele ontsnappingen geweest. In een museum bij Checkpoint Charley in Berlijn vind je een aantal voorbeelden daarvan. Het varieert van omgebouwde benzinetanks in personenauto’s tot zwaar gepantserde vrachtauto’s. Een aantal vluchtpogingen zijn gelukt, maar niet allemaal. In totaal lieten 136 van hen het leven. Het meest schrijnende was wel de vluchtpoging van Peter Fechter op 17 augustus 1962. Nadat hij door de Oost-Duitse grenswacht was neergeschoten liet men hem tussen prikkeldraad langzaam doodbloeden. Het gekerm en hulpgeroep waren tot aan de West7
Duitse kant te horen, maar men kon niets doen. Dit om escalatie te voorkomen.
Voor “Die Wende” ben ik een keer in de DDR op bezoek geweest. Dit tijdens een doorreis naar West-Berlijn, waarbij men de transitweg Helmstadt-Berlijn moest gebruiken. Tevens ben ik te voet in OostBerlijn geweest. Beide keren werd ik bijzonder onbeschoft door de grenswacht behandeld. Ondanks dat mijn visum en papieren goed in orde waren kon er geen fatsoenlijke woord af. Tijdens de tocht over de transitweg zag ik de oplossing voor de werkverschaffing in de DDR. Ik zag een oud vrouwtje schoffelen op een enorme lap landbouwgrond waarvan de overkant niet meer te zien was. Zo, kan ik het ook, mijmerde ik in mijzelf. Het bezoek aan Oost-Berlijn deed ik met de trein. In de halte Charlotteburg ging men ondergronds. Daar werd men op de juiste 8
papieren gecontroleerd. Terwijl ik bovengronds kwam liep ik tegen een enorme vervuiling aan. Werkelijk, de hele straat was zwart van de luchtvervuiling. Op straat was alle verkeer omgeven door uitlaatgassen. De tweetaktolie- en diesellucht waren gewoon niet te harden. Ik heb nog steeds de penetrante lucht van het Oost-Duitse stadsverkeer in mijn neus zitten. Dit was voor mij tevens het bewijs dat het in de DDR goed fout was. Mij maak je niet wijs dat je in dergelijke omgeving gezond kunt leven. De inwoners moeten wel monddood zijn gemaakt. Het hele systeem ademde onderdrukking, achterdocht en bekrompenheid uit en daar helpen mij een paar verknochte oude communisten niet vanaf. Een staat welke enerzijds alles voor haar burgers wil regelen en anderzijds hen tegelijk onderdrukt kan gewoon niet goed gaan.
9
Dankwoord Om mij een beeld van het leven in de DDR te vormen heb ik de volgende artikelen over de voormalige DDR gelezen en de aanverwante documentaires gevolgd: - BRT TV1 - Panorama: vlucht uit de DDR (14 september 1989) (deel 2) - Annett Hoogvliet schrijft boek “Vrijheid – wanneer ben ik eindelijk vrij?”, over haar vlucht uit de DDR - Geheimakte Mauerbau - Die Nacht der Entscheidung [HQ Doku DDR] - InZicht: ommuurd Berlijn 1 / Berlin walled-in (english subtitled) 1961 – 1989 - The Berlin Wall : Documentary on the Berlin Wall from Construction to Destruction - Duitse Democratische Republiek volgens Wikipedia - “De DDR was voor ons het betere Duitsland” artikel uit de groene Amsterdammer - “Stasi-Akten steken de Elbe over” artikel van het Duitsland instituut - “DDR: Koekoeksjong uit het E.G. nest” van Christine Buisseret - Transit verkeer DDR volgens Wikipedia - http://berlijn-blog.nl/bezienswaardigheden/de-berlijnse-muur - http://www.duitslandweb.nl/actueel/uitgelicht/2011/1/nieuwe stasitentoonstelling.html - http://www.geschiedenis24.nl/in-europa/afleveringen/in-europa-1961 DDR.html - http://ghttp://www.duits.de/lexikon/chronik/chronik_1945_1961_1. phpeschichtspuls.de/youtube-video-ddr-stasi-kinder-ferienlager-1977 art1489 - http://duitslandinstituut.nl/artikel/229/de-stasi-liet-geen-middel onbenut - http://www.historischnieuwsblad.nl/nl/artikel/6856/stasi-spionnen aan-de-grens.html - http://nl.wikipedia.org/wiki/Manifest_van_de_Communistische_Partij 10
Maar de meeste informatie heb ik wel van Anja Fricke gekregen. Anja is in de DDR opgegroeid. Haar inbreng is voor mij van grote waarde. Door haar te interviewen kon ik een realistisch beeld vormen van wat zich daar feitelijk heeft afgespeeld. Mijn dank gaat dan ook het meest naar haar uit. Tijdens ons interview op 8-8-2014 liet ze mij tal van documenten zien die daar toen in gebruik waren. Zij wees mij op de laatste vier regels in het onderstaande afgebeeld getuigschrift. Elk officieel document moest altijd blijk geven van de politieke correctheid van de persoon, die het betrof. Daaruit blijkt maar weer de geweldige achterdocht van de DDR regiem jegens haar burgers. Last but not the least moet ik mijn zus Lucy van den Heuvel niet vergeten. Met een tomeloze ijver heeft ze mijn schrijfwerk gecorrigeerd. Tevens kwam ze met tal van suggesties om het boek nog beter te maken.
11
Hoofdpersonen - Frits Schmidt: Vader van de tweelingbroers Walter en Erik - Inge Schmidt: Vrouw van Frits en moeder van de tweelingbroers Walter en Erik - Walter Schmidt: Vader van Johan en Marleen. Autotechnicus bij Trabant te Zwickau (tevens woonplaats) - Hannelore Schmidt-Wasser: Vrouw van Walter en moeder van Johan en Marleen. Voormalige onderwijzeres (komt op non actief te staan i.v.m. politieke disfunctioneren) - Johan Schmidt: Student werktuigbouwkunde UNI Leipzig - Marleen Schmidt: Student medicijnen UNI Leipzig - Erik Schmidt: Vader van Jonas. Tweelingbroer van Walter en Autotechnicus bij VW Wolfsburg. Mede ontwikkelaar Volkswagen K70 wankelmotor 1970) - Petra Schmidt-Wasser: Vrouw van Erik en moeder van Jonas en oudere zus van Hannelore. Administratief medewerkster - Jonas Schmidt: Zoon van Erik en student werktuigbouwkunde UNI Wolfsburg - Peter Kohl: Vriend van Jonas en student Medische techniek UNI Kassel - Opperwachtmeester Werner Ulrich politieagent te Bad Hersfeld - Kurt Schmidt: Broer van Frits en oom van Walter en Erik, woonachtig te Wolfsburg - plaatselijke Stasi commandant opperwachtmeester Gerd Grundig - Liesbeth Wasser/Zuster Maria (Benedictinessen Klooster te Plauen, nu verbannen naar Meiningen) zus van Petra en Hannelore, - Heinz de tuinman van de zusters - Moeder-Overste zuster Klivia - mevrouw Slösser, adviseuse van de partij de SED - Heinz Kloet, collega van Walter Schmidt, fanatiek lid van de SED en een rat voor collega’s, later afdelingschef en technisch directeur van Trabant - Georg Bugter, voormalige afdelingschef van Walter
12
- Wachtmeester Rauch, Stasi-onderofficier verhoorspecialist Stasi gevangenis Berlijn - Wachtmeester Still, Stasi-onderofficier verhoorspecialist Stasi gevangenis Berlijn - Gerda Grundig vrouw van opperwachtmeester Grundig - Majoor Hans Klok, meerdere van opperwachtmeester Gerd Grundig - Frida Bock, maîtresse van Gerd Grundig - Mathias, Grieks Orthodoxe priester van de Kerk van de heilige apostel Andreas te Sidirokastro. - Gigi, schuilnaam van de Griekse smokkelaar en baas van de smokkelgroep - Vlasti Pavelka autogaragehouder te Rosice - Chaba Bejtchi, boer die de Walter en zijn gezin opving na een mislukte beroving - Mira, vrouw van Chaba - Nicolas, helper Gigi - Dimitri, helper Gigi
13
14
Index 01 Een belangrijke beslissing 02 De bouw van de Muur 03 Een teken van leven 04 Het langverwachte eerste bezoek. BRB op bezoek feestdagen DDR 1964. Verruiming en langer toegestaan in 1971 05 Een spontane vluchtpoging met dramatische gevolgen 06 In de greep van de Stasi 07 Voorlopig uit de problemen 08 Wie is te vertrouwen? 09 Ellende, maar er gloort licht aan het einde van de tunnel 10 Twee dagen verlof naar de vrijheid 11 Een klein beetje vrijheid uit onverwachte hoek 12 Samen op vakantie en een ontluikende liefde 13 Verkenning van andere grenzen 14 Rare kronkels van de DDR 15 De voorbereiding op het vluchtplan 16 De barre reis naar het zuiden 17 Ontsnapt aan gespuis, maar nog niet uit de problemen 18 Schouder aan schouder de uitdaging tegemoet 19 De laatste ontberingen 20 Epiloog
15
01 Een belangrijke beslissing. De sporen van de Russische opmars waren nog steeds in het landschap zichtbaar. Een paar jaar geleden was het enorme Russische leger over dit gebied gewalst om het hart van Nazi Duitsland, Berlijn te bezetten. Als soldaat had Frits Schmidt aan het oostfront gevochten. Hij was daar niet trots op. Wat hij nog het meeste haatte was de SS. Hoe onbeschrijfelijk had dit tuig in Rusland huisgehouden. Geen moord, verkrachting of mishandeling werd geschuwd. Huilend van ellende had hij de andere kant opgekeken. Niet dat hij laf was, maar hij wist de gevolgen als hij zich daarmee zou bemoeien. Ook al druiste dit tegen al zijn normen en waarden in, hij kon niet anders. Thuis had hij zijn vrouw en kinderen zitten. Daar was hij op de eerste plaats verantwoordelijk voor. Ook al nam hij in de naoorlogse tijd openlijk afstand van zijn oorlogsverleden, de Russen dachten daar anders over. Dat hij destijds als gewoon soldaat was gedwongen maakten hen niets uit. Als zwaargewonde had hij nog het geluk gehad, dat hij op tijd op transport naar het westen was gezet. Een aantal dagen later werd het 6e leger van Generaal Von Paulus bij Stalingrad volledig in de pan gehakt. Later zou blijken dat alle krijgsgevangen naar Siberië werden gestuurd. Door het zeer barre klimaat daar, kwamen er maar weinigen terug. Berlijn viel toen hij nog aan het herstellen was. Als gevolg van een ontplofte mijn was hij zijn rechteronderbeen kwijt geraakt. Nadat hij uit het ziekenhuis was ontslagen zocht hij weer een baan als automonteur. Dit viel niet mee met een kunstbeen. Er was veel veranderd. Eigen bedrijven werden massaal door de Russen in beslag genomen en kwamen onder hun bestuur te staan. Maar het werd nog erger. De beroemde DKW- en Auto Union fabrieken werden ontmanteld en de gehele inventaris plus de ontwikkelaars werd op transport naar de Oeral gezet. Daarnaast werd door de Russische bezetter herstelbetalingen geëist 16
en mocht de bevolking geen gebruik maken van de Amerikaanse “Marshall” hulp. De naoorlogse jaren waren verschrikkelijk. Het land was nagenoeg bankroet en er ontstond een massale werkeloosheid. Er was een groot gebrek aan voedsel, stroom en gas. De hongerende bevolking in de steden trokken tijdens de “Hamsterfahrten” naar het platteland, op zoek naar eten. Toen het een paar jaar later wat beter ging, nam Frits een belangrijk besluit. Hij trok met zijn vrouw Inge en zonen, de tweeling Walter en Erik, van het platteland naar Berlijn om daar werk te vinden. Na lang zoeken vond hij werk in de onderhoudsafdeling van de stadsbussendienst. Er was heel veel herstelwerk nodig, daar de bussen in erbarmelijke technische staat waren. Als vakman was hij een graag geziene gast. Dit vooral door zijn baas. Met de weinige middelen die hem ter beschikbaar stonden, wist hij de meeste problemen op te lossen. Frits Schmidt vond zijn eigenwaarde terug en genoot van zijn Inge en opgroeiende zonen.
17
Als bewoner afkomstig van het platteland had hij niet zoveel met de nieuwe machthebber te maken. Maar hier in de grote stad was het anders. Omdat de stad anders onbestuurbaar dreigde te worden, waren voormalige ambtenaren en leidinggevenden weer aan het werk gezet. Zo werd het midden- en hoger kader weer opgevuld. Velen van hen hadden “vuile handen”. De bezetter had daar niet zoveel moeite mee zolang de normale gang van zaken maar liep. Kritiek uiten was gevaarlijk. Dit niet direct richting de Russen maar meer richting deze nieuwe stromannen. Elke vorm van kritiek werd als ondermijning van het gezag en de staat gezien. Maar deze nieuwe stromannen gingen verder en namen het initiatief. In 1949 werd de DDR (De Duitse Democratische Republiek) opgericht. Het voorheen heilige nationaalsocialisme werd zonder enkele schroom verruild voor het communisme. Maar het ging verder. Alle partijen werden verboden, alleen de SED (Sociale Eenheidspartij Duitsland) bleef bestaan. Frits Schmidt keek met argusogen hoe ze van de regen in de drup kwamen. Het vorige regiem bestond al bekend om haar dictatuur. Het nieuwe was niet veel anders. In de optiek van Frits was dit een doemscenario dit kon gewoon niet werken. Het tot in het extreme doorvoeren van de boeren- en arbeidersheilstaat kon gewoon niet functioneren. Frits voorspelde dat het Communisme een roemloze dood zou sterven. Dat hij 40 jaar later gelijk zou krijgen kon hij toen nog niet weten. Maar de mening van Frits werd niet gevraagd. Evenals miljoenen andere DDR burgers hield hij zich op de achtergrond. Want verraad lag op de loer. Door het slecht functioneren van de economie, massale arrestaties en de massale uitloop naar het Westen stevende de DDR met een sneltreinvaart naar de financiële afgrond. Om het tij te keren werden de voedselprijzen en de arbeidsnormen verhoogd. Velen burgers konden maar nauwelijks hun hoofd boven water houden. De mensen namen het niet meer en op 17 juni 1953 brak een massale volksopstand uit. Frits nam de situatie ook niet meer en sloot zich aan bij de protesten van de betogers. Vanuit de wijk Pankow, waar de familie woonde, liep hij mee in de groeiende optocht naar de Russische ambassade in het centrum. Frits genoot 18
van de saamhorigheid. Hij stond er niet alleen voor! Uit alle straten sloten zich weer nieuwe betogers aan. Plotseling verscheen de gehate Volkspolizei. Niemand met een normaal geweten wilde dat werk doen. Degene die dat wel deed kon op weinig sympathie binnen familie en kennissen rekenen. Niet dat de politie niet nodig zou zijn. Maar het vrijwillig zonder schroom al hiellikkende met de bezetter samen te werken, werd als een doorn in het oog van de gewone man gezien. Met een niets ontziende agressie sloegen de agenten met knuppels op de vreedzame betogers in. Als op een afgesproken signaal verschenen er Russisch tanks in de zijstraten. Er ontstond grote paniek onder de betogers en massaal deinsden zij terug voor het nieuwe gevaar. Velen van hen werden onder de voet gelopen. Vooral vrouwen, bejaarden en kinderen waren de klos. Frits was ook gevallen, maar gelukkig was hij ongedeerd. Plots zag hij een Russische T34 opdoemen. Versteend van angst doemde bij hem weer een oorlogstrauma op. De oostfrontbeelden waarbij de Duitse soldaten in schuttersputjes de moorddadige T34’s tegenmoet zag ratelen was een veel voorkomende trauma. Doodsbang bleef hij besluiteloos staan. Andere betogers hadden al een veilige plek gevonden en riepen naar Frits dat hij moest maken dat hij weg kwam. Toen de voorste T34 hem op enkele meters was genaderd ontwaakte hij uit deze wurggreep. Instinctief zette hij zich schrap om weg te springen. Echter het been waarmee hij zich afzette was zijn kunstbeen. Deze schoot los en Frits viel. Kindergezichten werden door de ouders bedekt om hen het komende schouwspel te besparen. Met een ziekmakend geluid verdween Frits onder de tank. Hij liet een vrouw en twee kinderen achter. Inge ontving het slechte nieuws en was radeloos. In paniek vroeg ze zich af hoe ze dit aan haar kinderen moest vertellen. Ondanks de ellende vermande zij zich. Inge was een sterke vrouw. Omdat Frits na de geboorte van de tweeling direct naar het front werd gestuurd, heeft zij jarenlang zelf voor de kinderen moeten zorgen. Daarbij werkte ze ook nog in de oorlogsindustrie, want dit was toen verplicht. 19
