R tr I Z E LANGS
DEN
NEDER-RHYN ovE
EET LOO, ELTEN, EMMERIK, WEZELT DI,IS. DUTSBURG,KEIZERSW.{.A,RT, ' SELDORP' I{EULEN ror BON' EN
VO OR'IS OVER
KREVELT , GELDER' KEVEIÄAR } KLEEF, hnrMEGEN,ARNHEM, ROO, SENDAAL uu DIEREN rq Bs.c, MDCqLXXXw DOOn s{ oocsrilrÄaNDDEsJAaRS EETTIGEZELSCIIAPUlT EENE DE& NgDDIt. LÄr\DSCm $TEDEN OEDAAI{" IN .xxrv BRIEvEN^Äsr EENENvB.tENDnruorceoudto, Ei\ ltET CESCHIED- rlN oUDlISfOfUl'tOtCg
.lnN.
DIE,RITIUCEiII DOOITMSNCD,
n
CAM4 EN, Ter Drukkerye vanJ. Ä; oa C$ÄLIt40T. MD C C LN xx r/.
R tr I Z tr LÄNGS
DEN
I{EDtrR-RITYAIOVER WEZEL, DUSSELDORP,KEULEN TOT BON, EN
VOOR-rs :. 1|--:.tis:..i;:
OVER KLEEF TE RUG, EERSTE
BRIEF.
rTerzoek aan d^tn Sclryver. Reisxryzeyelke daor den Sclnyveris gevolgd, afgekeurd. Duitfchersz,ynLiefhebbers van Hotta*dfcheDucaaten. Haedaanig't,uttigst itt.ge."*alge des Schryters gedachtente reizen Schoome Wegen im'Du.itJ,l,larLd, die, niettegenltaandc
alle vyd {poor hebbm,egterzeern,er*ot Hofhndrtrr. Rydtu'i, g zyntegelruiken. D efuIenfchenzynin D utticnyriendelyk. land trrooryal opdßParadete Wezel. Vr-wt_ ven in denBurgerfiand.zyn in Duitfchlandwerkzaam. Middel aldaa.rte werkgeltetdomgaede Huitmoeders te Kyeeken. Een t,oorbteid doarvai t, Kreye,l,t. Wa*npu
VnrsND !
Weinigdagenvoor darik my op reisbegaf, A om
:ii
4'
\
ReizelangsäeriNederRI'yn overItäzel,
t of om deezevrienilen, IteEzy uit hooghartigheid voor hunneHeeren meerdereerbieden aanzien te'bezorgen,die veeltydsvoor hoogervanftaac r dan zy zelvenverlanen middälenr opgeeven gen; dit laat{teis ook geheelgeenmiddelom de heefchet r wantveelt5rds öeconomiete betragrcn deerlyk de'uitwerking,dat men in de herbergen 'c alin wordt gefnoötÖn'dewylde Duitfchers g.r*n liefhebbers,van HollandfcheDucaaten , zyn' wederzulk eenenof dier' Wasik voorneemens gelykentocht te doen1 rrl€tinzichtot at mbnazo vqel doenlykal i. t. be[rachten,€Il')teffens te zien, zotr ik zoekentweel tet merkwaardige vriendenby of op zyn hoogstdrie gemeenzaame my te voegen, en in plaatsvan mbt eigensf afof gÄudrd Rydtuig' van de gewoonePostwagens kan ättt.-Post gebruikmaaken;doordit-middel men niet alleenonbekendblyvenwaärrtnenh€ü 'zoda4nige plaatzenwaar verkiestr maarook1,op om men oördeelteenigverblyfte moetenho-uden te,zien) na zyneigengoeddunhet merkwaardige r*kenvertoeven;ook zoudeik in dicgevattrach' te verkrygen,het #t t.n, brievenvanaanbeveeling ,y i^n de HeerenRelidenten,Ministers'ofyo91t oär*, Kooplieden;'zulksverfchafcgelegentheid de en te geraaken ,-'. om in go.J. gezelfchappen
volksgebrqiket I benevens,g" Regeerüyze, ä: t
s ßeulen,tot Bonl ?nl, , , . . pusfeldorP, pn zedender Natie, waaronder men zich bevindc, te leerenkennen. ga.ik oAanmerkingen, , Van deezealgemeene ver tot dezodaanige, diemeerbetrekkingtot ohreizezelve'hebben. ze gedaane dan En merkeik in de eer{te,plaatzeaan, dat fchoon in Duitfchlandde wegenalle wyd fpoor hebben'menegter)met HollandfchRydtuig, niet alleenzondereeniggevaar,maarzelvsmetgealle de rvemak kan reizen, dooidiengenoegzaanr gen langswelkenw5rgereedenzynlzondereenidie ge qiczondering, beterzyn, dande meesten men in Hallantl,en de andereProvincienaan-' genoegzaam treft; be{taande alle, uit'hardekley grint-zand, zelvde of het byna, als de aanu bekendekostbaare rydwegtusfchenNymegenen Atnhem; en, dit {trekt zich niet alleen.uittot Bozo daar onzereizezich bepaalde, maarzelvstot Koblentzeen dagreizensverder; doch, van deeze laatfteStad, tot hoogerop in Duffihland, kan menzondergevaargeenge$ruikmaakenvanRydtuigen, die op naauwfpoorryden. Nog moetik aanmerken, dat hoe uitmuntend. die wegenoolr men zyn, zichegterzorgvulclig moetwagten, om met HollandfchRydtuig '"1 by donkerlangste koomenr orrl reden, dat de zwaargelaadene wa,gensen karren,die 'er in meenigteheenen rryeer
ryden, de fpooren, zo.diepuiumaalen, dat eeq .A'3 rrd
Reizelangsdeil NederRhynoverltrezel, , ltet Rydrad vanclenwagendaar in geraakende, tuig onfeilbaarzoudedoenorn{torten. bynabe' is in Dui'tfchlandalles Ontegenzeggelyk iloch ter koopdanin deNederlandfcheProvincien, 't Rei' geenHollandfch hier Vanheeftin algemeen tiger genot; het is genoeg,dat men hem daar vaneenryk Man te vor' ziet, om het denkbeeld menr die zyne vdrteeringten duurftenmoetbewyr voor drie jaarent taalen:dit ondervoRden op een reisje dat ik benevensdrie goedevrien' eneengedeel' Benth'ei,m den, naarhet Graav{bhap te van Muntterlanddeedr'te Stei'nfarrlwant alkwam'er daarin de herbergaantafel'zittende, ook hier zyn paard r die ben DuitfchKoopmante inaaltydnalD; en voor ons opftaandeom zyne teisvoort te zeccen,niet meer door denHospes eenehalvebottel wyn voor het eetenbenevens wierdafgevorderd , danzestienItuiversHolland'fch; ilaardeezeGrypvogelonsvoor dienzeerfoberen maalryd,iedereengulden,zonderderiwyn, be' rekende. In de meesteStedendie wy doortrokken)zyn al meesc vry wel, deSlaapplaatzen de Logementen Holland'fchenkost, goed;'danin plaatsvanhartigen äls eengoedribbeltukryndvleefchof ham' krygt men meestkuikens,duivenr fober kalfvleefch, 'er op tafel; ook zyn ön enfei eenhamelen-bout de wyn wasfchoon de foupenallerjammerlykst: veel-
6
-,r fr .i r I
f. ,t
,;' i
it"
Keulen totBon, enz. D'üsfeldorp,
r
veeHydsgoed, evenwelnimmeruitfteekend,belekkereRhynfclrenwyn halvente Kr eu,elt ewaarwy'dronken. prys Hoe het met voor een maatigen 'de.Herbergen op de Dorpen gefteldzyrkan ik met geenezökerheidberichten1 dewylwy'er zeldbn lang" toefdenen nimmervernagtten; doch . door 'c geenwy 'er ter loopsvan zagen,beloofdenzy weinig. Yan Keulenen hoogerop, heefc .'iederLandmanzynenWyngaagden het gereedfth"p om wyn te persfen:in een Herbergop een boerend,orp ,' d.ronkenwy van dien Landviyn, _ waar voor men ons niet meer dan deide halve ftuivbrs Hollandlchvoor de vles liet betaalen , maaiik verzekeru myn vriend, het was'erook 'pyn na. : , Doorgaande zyn de Menfchenin Duffihland . vriendelik en beleefd; dan hier van moet hee gros der PruisJifche Officieren uitgellotenworden, ten minftenmoestenwy befluiten,door 'g geen ons op de paradete Wezelgebeurde,dat die Heerenweinigachringvoor HollandfcheKoopliedenhebben:een hunnerwien menonsberichte. 'riep Majoorte zyfrt onzerihuurlakeyalleen,en vroeghemwie wy waren? hy antwoordde,Am_. Kooplieden,hier op kwamde Majoor tteldan{che met een barfchgelaatnaar ons toe , en vroeg z€nder äenigeväorafgaande pligtpleeging,hoä fterk de paradete Amfieldamwel oplro[?. nr,
A+
door
. 1l ti', j
- ' d.! ''t -a
rt
'T {..,A H 'l',f ,1 ii:A
ReizslangsdenNqd,er Rhynove.y Wezel;
'.) Dusßldorp) KeülentotBon, enz.
door eelr van ons tot antwoord bekomenfe heb+ benr. dat daar geen militie paradeerde,maar de Stad door de burgerswierd bewaard,draaidehy, ons zonder verder een woord te fpreekenrden
g:In den Bur$erftand (want van geenandere Clas. van onderrichting fpreeken) fc.kanik by,mangel \4terkzaam buicengemeen en zorg4m, de Vrouwen waarneemen vanhaare vuldigin hef.naauwkeurig gen] zy ontzienooli .grootelykfch huishoudin haamanier De hier plaats die vindtr reMannen.., otn tot het een ande-r, dä,Meftjes en te vormen, twyf, ft,leik zeer, hoegefchikthet middelook fomml goedeHuismoeders te '. gdn:magvoorkomenr-,04 immer wel in onslandzal kwqgkenr--ofmenhet nrien,ade heerfchende vooroordeelen, Eavolgen r; 'er gebruik toelaat€n niet zrillen van te maäken. ' Een goedburgerDochte!1v€ertiena vyfrienjaa' r€n.bereikt:hebbende voor , moet'inDuitfchland, . ednigen cydhetouderlylie huisverlaaten, en wordc het zy in eenHerbergof anderhuiswaarveelomflag is en-vreemdelingen verkeeren, belteldi eDr fclroqnzy aLhetwerk van eenedienstmaagd vei_ richr, wortJtzy in andereopzichrenegter, als kind ;van't huis behandeld, en gaatna haarfat_ zoengekleed. Wy zagenhier van eenvoorbeeld te Kreyeltby denKastelein Honwanrau:hier was een aardigJuffertje'Vanzeventienjaaren, zeer netjes gekleeden geeoiffeerd,die benevensde
S
rug toe, en gingheenen(*).
In (*) Het is waar, dat wanncernen de Brieven van den Heer Moonu beeftgeleezen,men ias overhelt, omzodaanig gedrageerderadnonkunde, dandaneenige andereoorzaaktoe te fchiyven; hier van zult gy ooer,oig.l.*ordenmyn Vriend,' fiet her volgendeuit dien merkwaardigen. Reiziger by6ebragt, te leezen.'" geenleevens{taat (zegt die Heer) kan; en teffenseenzelvigerwezen, dandie van öen,, üreLkzaarner ,, PrwislischOlücier, in tyd van Vrede. tly heeft lteeds ,, dezelvdebezigbeid,en bevindt zich altoosäp dezelvdä 'Er is geene verwisfeling van bezettingen. ,, plaats. ,, Ingevolgevan dit beftendigblyvenop eeneplaats,dit ,, qitoösverlieerenmet dezelvdeperzoonänr'enhet eenpaavan dezelvdebezigbeid; verkrygende,. ,r. rig waarneemen n PryisfJbhaOficiers een {tyf , ernsthaftigvoorkomen.Hun ,, eenig vermaali, hunne eenigeuitfpanningfchynt tc be,; {taanln hgt wandelenop de parade, e'nhet orrk."r"n r.t ,r. rtalkander. De laagereOfrciers , dus verltoken van de om in algeuaeene gezelfchappen ,, de gelegentheid re verkeegeen tyd hebbendeom zichopLetreroeffeningen ,r.reni eD ,, toe te leggen,kunnengeenezeer wyd uitge{trekredenkbezitten. Hunne kennts,men moothet,toe{taan,. ,, beeilden I geheelbepaaldtot dien tak der KrJgskuncle is bykans ,, , ,, waar in zy {teeclsbezigzyn: en veelenhunnerftf,ynen, in 'teinde, te denken, dar, pal te ftaanr.tccht ,, over eindtei wandelen, ler recbteren ter flinkerhandtezwenkenneen ,, te laadenen af te fchieten, zo rriet her eenig ge-. Sqap"hg.rR " ,, brui,k
Vrou. ,, bruik der menfchelyke'wezens is , ten rnin{tenalseenvoornaam einde hunner ,, fcheppinggmoetaantemerktwordEn,,,. .tr4oonn hrieven,II, D, bl, r6-rg.
As
T i
ReizelangsdenNederRhynoter Wezel,
ro
Vrouwe van het huis, die een alleraangenadmst menage waar:. en verltandigMenfchis, degantfche Datnrmedena de foc zagr ja zelvsbedden-hielp: i zy aEmet oRsaan.bfelr&.h zat met maaken de zorgvulweinig'rust,dewylzy eenieder,met digfte oplettentheiddiende. IiloBNprvralv r zeide dochtervanElberveld Koopmans my , dat deezeeen was, die eenzoetenftuiver in de wereldhadr eri nu reedsin het derdejaar-byhemwoonde.;de beideeer{te jaarenhad zy kostgeldrloeten geeven, dochde overigedrie jaarendiezy'er nog zy niets1 en verdiende ftondte blyven, betaalde rlen kost. Zie daarmyn vriendr het geenik dagtu voorzal ik af te moetenberichten,in myn volgenden het verhaalvan onzeReize beginnen.
-
TWEEDE
BRIEF.
., Zwaareregen. Heerde. De Bonenber!. I)epe. Vaas't Kopermolen. Loo. Waar dit Itn. Papiermol,ens. toe verftrekte. Deor KoVorftelykl Lustltuis eertyds praclttig Geltouw'ttoorzien. een met ning Wil,Iiam Fraaije Schilderyen.Ruime Stall,en.'lllater[prongen. ßascaden. Grotverk. Bofchies. ScltooneDreeven. Ruime Laanen. trIooggn laag Gericht. Ä.ppeldortrn. Beekberger Woud. Loenen. St. Anthony. Beekbergen. Het oudehuis de Horst. Doesburg.D'ruIus. Burgt aan defl fsItl. , DoedeGerardvan Naslauw. Doesburg
KeulentotBon,eng' DiusßIdor\,
rr
" bwrg wordt ih de ddrliendeeeuwernet StadsG'erech' .*i:giedenhefchonkon.Duit[che Ri'di'ers' Zwaareover' Hekerensen ßronkhorst. Hertog Karel !üoomtrag,. -yan beroertens.Leicester.$teenetu Gelder. Spaan[che -Wo, afgewo,rpen.Vestingwerkenvernietrd. Brand- 'fihatttnÄ'. Stadshuis. St. Martens Kerk. Weer-af*lridzr. bastltuiskerk. Gasthuis. Weeshais. LVedu' -' yienhof.' Latyn[cheSchool. RoodeToren. Regeering i'i Doestürg. Beeltemarkten.
-' jltly begavenons omtrent'hdt middenvan Ausimorgensvroeg op reizer niettegenftaangllstus ''er .eenezwaareregen viel en de rondom de buyen .zaamgepakte lucht, ons voor aanhoudende deed bevreesdzyn. De eerlte plaatswaar wy was Heerde,een fraai Dorp liggen. aankwamen 't Geboomteen de naby de heide, middenin v;ugtbaareKoorenlanden ; men heefchier om' Itreeksook eenigeLusthuizen,onder welkede den Heer oPTENNoonr thands.aan Soonenberg behoorende te Campen Burgemeester r zeer vermaaklykis, wegensdeszelvshoutgewas€D rns. nigvuldigeplantagien. Van hier reedenwy over Eepeinsgelykseen aanzienlykDorp eenweinig bezuidenHeerdet 1a7vVaasfenleen groot uur gaansten Zuidoostenlan EePe,zyndeeen lang als eeneftraat, t€r ws, Dorp zich verLoonende derzydenmet huizen bezet. Naby alle deezb van de Ot!:-, Drcrpendie tot het tr anddrostampt
=qg
*lr
12
tot Ban, enz. Dusfetdorp ,''Keulen
ReizelangsdenNeder"Rlrynöver ltrrezel,
lve behooren, vindt men vbele Papiermolens , ;de welke door verfeheidene die uit waterbeekjes, 't hoogeVeluweontfpringen, aan gaangeholpen een fchoone worden: ook is in het Dorp Vaasfen I(opermolen. Voort rydende kwamen wy aan het Vorltelyk Lusthuis Loo, zyndeeeneHeer" lykheid thandsbehoorende aan den Prince Erf{tadhouderWrr.r.rnr pr V. Het ligt naby eene geringeBuurt van den zelvdennaam, waar men egter twee goddeHerbergen aantrefr. Ten tyde reeds der oude GelderfcheFtrertogen,ver{trekte het, Loo tot hunne Lustplaats, en door :een deezerVorlten is 'er het Slot'geftichtr het Loo noemt: hier begaven welk men nu hec Oud,e zy zich na toe, wanneerzy van het Landbeltier voor eenigentyd.ont{lagenI of van den Oorlog afgematr rust en uitfpanning behoefden, die zy hier gereedeiykin het jagt vermaakaantroffen, dewyl deezelustplaatsals het middelpuntvan een jagtperkkan aangemerkt worden, het welk door de Zuid,erzee wordt beflooten. den Tsfel, Rhyn en Wrr.luvr oa III Prins vag Oranje door inkoop 'er een eigenaarvan het Loo gewordent {tichte nieuw en veel prachrigerGebouw, het welk in wierd. Deeze Vorst nakorten tyd voltrokken 'een vreemdeomwentelingvan zaaderhanddoor ken den troon van Grototbritt annien b eklommen hebbende r maaktevan deezePrincelyke9-9ne
Ko"
r3
KoninglykeLustplaats;allesverkreegwei dra ee* en nieuwenluister, ne veelgrootfchergedaante 'er aante kostengelegd. In hechuis en veel is vervindt men een overvloedvan welgerÖgelde zyn, en nogmaat trekkendiedeftig-gemeubileerd Schilkorte'jaarengeleden r vorid menhier fqaaye eezezow eL,. dap.d Meesters, deryenvan voornaame Hof gevonophetPrincblyke alsdie te Leeuwarden den,wierden r .zynin het keurigKabinetvan'den (*) ; HeereErfltadhoudernaars' Hageovergebragt -
.l
.:. i
(*) Onder andere reffelyke Schilderftuhkar,eertyrlsop 'er hbt..Looaanwezig,was eenevan den konstigenNetluland' het welk clooreen ieder ftlir Schilder,Gunlnor Douw; van ikkenners hebbehöorenr$e' waar en Uewonderd, wieid onbegrypelyk en uitvoerigis getbigen, dat het zo heerlyk niet hoogerkanklimpen: het fchilclerd,clathetKonstpenceel fchoot, be,yerbeeldeenVrouwtj€ mqt cen Kindje op haar fchoot jong op dea zittend dat Meisjg, dat mer 3tyent een fpeelt. J{ichtjg '-J: bet le-evcnvan'G.'Douw zegt van C,'W'EvealvraN,-in it'&at zyn tyd verliaalt#ierdt, dat het in {eezö Sctritdery, voor der-Oostindifchö Compagnie ;, door de Bewindhebbers gqkogt, KAREL-oEN II Koning en.qan wierd G,uldens fi:'4ooo , toen die uit Hollattdover{tak tr -lan Engelandgefchonken ,, om het beftier van dat Ryk te aanvaarden.Anderenzeg' rr'gieg$lgde. ,ä'B0r (vetvolgthy) dat de StaatenGeneraal-dpr in.hetjaar1660 dit Konstiuw..{ ogo gepel'. ;r.'Il-ederlanden, ;; den Vorst vereerden,na dat hy gelukkigin hes-bezitvan.
y,oor*t getrcden was, welkStukJ'e s. 'zlneB.yken
::ril;
Yt
! ,o. ,i,::;.
j.1+
|. if '.
$r i. .:,1:, !ii' : r : : . iI
,il :r
tl .. 1i:,,
,'j
',t' 'i'
1
'i! ':i
l:t
.ii ; :ll r_!li
,.tir
:
-t4
:.
r
Reizelangsden NederRhynoyerWezel,
'
de Stallenzyn ruim en wel gefchikt; de Tuinerf keurigaangelegd , en met een menigteWater-: konftig gehouwene fprongen Beel, Cascaden, denI Grotwerkenz.vercierd; lommerigeSlin, ger- en anderedoor konst aängelegde Bofchjes, fchooneDreevenen ruimeLaanenmet trotfche Eicken en andereBoomenbeplant,die de gant- fche Lustplaats orncingelen en tot defrigetoegan.' na.dezelve Itre.kken dierren teffenstot aan, Sen $enaameen verlustigendewandelplaarzen.Koning.Wu,LIAMoeffendehier hoog en laagGericht , dan die Heerlykheidverviel na dbszelvs LanddagRecesvan den4 A; dood, en ingevolge pril r7oz, wierd die mer het Drostamptvan n-, truween de Gerichrsbankvan Appeldoarn v€r€€,nigd; dantoen menin her jaar 1748hetErfltadhouderfchap zo gul aanPrinsWnLEMDENIV opdroeg, wierd niet alleendeeze,Heerlykheid in het genotvanalle derzelservoorg?andb vrydom. menher{teld,maaringevolgeeenepublicatie deb HeerenStaatenvanGelderland vandenzz O&ob. rTSode Heerlykheidvergroot met het geheele en ingevolgehier van, aan $mbcvanBeekbergeni .:
gen
van den.Heor ,, fom wasgekogruit het beruchtKonstkabinet gaderhand van onzen.Schi.lder. ,, re DBBre, dön Mecenas dat h'eeriyH uit overgevoerr Stukje Engeland naar,bet ,;'is by Köuing.Wrlrru orrv III ". Leeyensb,. dw Nc , rt"'IJoo , dcrl, ßonstfchild,ers I.I. D, bl, ttg, $c.
Dusfeldarp,Keulentot Don5enz-
r.Si'
een iederverbodenr otrl in voorfchreevenAmbt voortaangeenjagcmeerte oeffenen' Van het -Lookomcmen door een üreffelykeai' cetrder besteDorpen van de ide te Appetdoornr 'Iteluwe,eeniralf uur ten zuidoostenvan her gemeldeLuschuisaan het beekjede Grift gelegendie door de loopen' Hier zyn veelePapiermolens wordenl en evenbui' de ldratertjesomgedreeven ten het Dorp I ltaaceenoudeKapeir wel eer aan St,Anthonygewyden eertydsberoemd,dochnu vervallen. ten eenemaalen veriaatende,fpoeddenwy ons naar Appetdoorn eenuur gaausbezuiden of Bekbergent Beekbergen welk Dorp zyuennaamondeentvan Appeldoorn, verfcheideneBeekjesdie hier omüent oncfpringenI 't geen oorzaakis , dat het landaande laa* ge zyde, behalvenin zeer droogezomersdras Iige In dit Dorp is eenefraaijeen defcigeKerk, en naby het zelve ligt een Bofch, het Beekbergen Voud genaamd,waarin geenhout clanalleenby /terke vorst mag gefprokkelrworden, Aan heg einde van dit Woud ligt Iaenen, eenDorp dat 'er uietsbyzondersheefc, dan dac om{treeksee, het oudehuisde nige Veenlandenzyn, benevens Iilarst. Niet ver van dir Dorp reedenwy den grootenweg van Zutphm naat.4rnhem,dwarso. ver, het Lusthuis Dieren ter zydsnlaatendeliggen, en kwamenniet lang daar ua EeDaesburg eene
?-hq-E:
76
Reizelangstlen lleder Rlryn averlfiezel,
eene Sradin het GraaffchapZutltlrcnen de tweei n rang, iiggendetusithen den ouden de aldaarin en nieuwen Tsfet, ter plaatzewaar die crveeRivieren zich met elkanderenvereenigen; ty ligc ruim derde half uuren gaansbezuidenZutphen, en drie uuren beoostenArnlnnt. Veele willen den naamvan deezeStadvan den RoomfchenVeldheer Dausus Neno, vader van GnRvr.trvlcus , en {ttefzaon van Keizer AucusTUs, afleiden, die omcrent twaaif jaaren voor s' Heiiandsgeboortehier te landeis geweestI €trr volgens her geruigenisvan Fr-onus tib' Itr/' cap' 16. $. 26. wel vyftig I{asteeienof Burgten langs den Rhyn heeft gefticht. Het is dus nieconwaar'er onder deezen eene Burgt aan t fchynlyk, dat geweestzy t die, Grafc Druziaanfche den Ysfel of den naamzyns Stich[ersbehoudenr en met eene kleine veranderingaan de Stadzou medegedeeld hebben. Ook wii fii€Il1 dat van deezenouden Burgt, de Burgt, in hecoud wapen Druziaanfchen van Doesburg,herkomftigzoo zyn; tot llet waarfchynlyk maakenvan het een en anderzoudever' ltrekken, dat men in heciaar rSzTt onder de overblyfzelen van den ouden Burgtr die aan de westzydevan de Scadplagt te ftaan, en üoen afgebrokenwerd, een oude Ram of Muurbreekert benevenseexigel(eizerlykepenningenen andere zeldzaamheden',gedenkcekenenvan hec verblyf der
!1', l"
totEons cttäi =busßtüorpl Keal'en
ll
,"';
hiet te lande, werdengevonden' AäF Romefuert
*t.äene'Friesl geweost2y. Gy zult my toelaaten +fientt i'ofi de redeirendie elk deezertot ftaving gevoelenaan-voert *,.uaü''zyrl' r aanhet ortderzoek laaien' Zeket ovet'cö .1J&Sie 4thpe"E?e'hedft,
J
"*nfu
,
o$ eenengryzen nj aat Doesbarg
Plaats ,*didtrAom magioemen1 dewyl reedsdeeze l-;1i let jaar 884 ofldeide VoogdyevanWreuannn Voogd, door de toen in *{en eer{tenG'elderfchen wierdbemagtigdldie räris;land{troopendeDeenen welke zy aldaarvon* röEr'degoedegelegendheid opwierpenrofii zichtegens denr eene vastigheld oalwaar tübn.op handenzyndewinter te beveiligen ray.oot tot het voorjaarveftoefden,en toend€e' vellieten 1 ni dezelveVerwoestte Door 'Gnnaho -varq NessÄuw den III t
-GraaveuanGeldeT en Zutplter, wierd Doesburgin ge.den aanvengder derdendeeeuwrtnetScads '-i€€htighedenbefchonkeh ' welke in de Jaaren titgSr en rzg? door eynenzoonOrto dentrIIn ':lrlsbeveftigd.Inhet jaar rz66 begonfleh deDuit, f,the|&iddersin deezeplaatzehun gezagre vestij gen; weker oütlerhoorigegoederen,zederEde
B
Re"
1 J i
J
f; ;r t
* I i
J
-_
^'-
':.--,.'4-q*
..--.
rB
a
---T-J
denNederRhyn overWezelT Reizeldngs
, alsnog onder de beftie. Reformatieaangeflagen ftaan, die ondergering van eenenI(ornmandeur (Jtrrecht'', fctritt is aafi den Landkommandeurvan In het jaar r34o ingevolgeSr-rcruxuoRsren Gea' BEMA,doch 134.2volgens Ourrronl wils alhier eene zwaare over{trooming, die veel verwoes' ting aaniichcte,en waar door een gedeelteder de GelderSuadwierd weggefpoeld, Geduur:ende ettBronkltorsten, fcheonlustentusfchendeHekerens *r*t van het hoof{ der ee,neparty Hertog ReNATJDde ItI, en dat van de andere zyne broein het jaar r35J2 der EotreRn was, is Doesbu,rg met de wapenenbemagdoor deneerstgenoemden tigd, doch naderhandaanzynenbroederEpuanp *.d.t overgegaan.De Stad hield zich onzydigt 't toen in jaar r37,. Hertog Wrr-rort vax Gultr, pärty bedie zich aan het hoofclderBronkhorstfche vond, voor Landvorstwierd aangenoonen.Op Kruisrlagbinnende StadgehuldigdzyndÖ, rvierd dezeivedoor zyn vader en moeder tolvry verte bovengemagtigd r om klaard, en deBurgers.daar te verkiezen. Ook gunhunneeigeneSchepenen dg vryheidt de HertogWIllnM'aande Doesburgers r waaren aan zyne om {taandpde verdeeldheden vyanden te mogenverkoopen, mids niet verder clan lruicende poorten [e leveren. De Doesbur' 't zelvdejaar onl nogh den gers beloofdenin r !'llalrnn de broeders noch Gtaave vAN Bl,orsr en
tn'Bort, uns' 7 Keulen i"* lt .,b*lfeldoÜ
1
Ig
HeerenvanKeppel,te zul. filw "v4*,Vco3.sr 'waar igen,
voor aan hun toegeftaan
nrriui'O ' ,meteen pondfchipdenTsfelop en af te
yb.*gor ,Omffent eep eeuw laaeer,hield,deeze
zynen Äuor-rtegens ru+ft;yde rrandenjongen 't gafe dac ff*tog Anwoun, welkooruaak ffi
;F"b'nie'üwjaarsnagt vän hetjaar 1468, door dieheimelykverltandmet PTETER &&VfN*, re.rc_Bonrauacnrt t.H,inMENvANBnsr .,n t.lig: l+S
liegeh [ieläee', onverhoeds wierd gd ,1 en-niet tegen{taande
.b.ploftenvan liernandte zullenbeleeg"ä,; :6terly$.uitgeplonderdwierd ; niet lang $dr'na is:de'StadwederaandenHertogvanGeI. dw,ingeruimd.. ,,iln 't iaarr5o5, hadtzichKoningFarrres,om &ielilerland,,te,dwingen r meceen legerop de trledic verbaasde die van Daesburg bws ibegeevenr' zy hetrhoofdin denfchootlagen, dernqaaGr''dat voorwaarclen overgaven.Her, ert}frJl aaa'heur':qp üog Kanrr, van'Geltermaaktezich egter,in't jaar ,r5o7 wedermeesteryan de Stad;hy hield 't dig'zedertin zynemagt, en ltichte 'er in jaar 't"S]Tr uit de puinhoopenvanden oudenBurgtt cea:nieuiv"en,vastSloü, dategter, in 't jaarr SSTt tetgf'l dd Hertog.uitlandig was, in eenenoproer der .burgerlei op aanvoeringvan den Burgen neesterJarvDt Gnurrnn'onder den yoet flier{ 'r;.,,
Bg
ss.
/, .;!
i
zb Reizie langsden Ned,er Rhyn lyertrtrezel, gehaald,en tot den grond toe geflegt. In jaar 1552, hebben die van Doesburg op verzoe van Jarv Scnaap en Jarl GvcnvK na bek verlof , den Ts[eIdie zedeft,her jaar r4g3, de Stadverwyderdwas, door het graavenvao nieuwe grafc weder voorby de Stad doen
men. Reedsin hgc jaat t57z by den aanvang beroettens Spaanfche I werd Doesburgdoor GraavevANDENBonc , voor deStaatfchenbe tigd; doch na weinige dagenweder aan Fns zoonvandenHertog van Ar;v,r ingeruimd, en Hrnecps; welke in dien oord het bevelover Spanjaardem voerder CIet een zwaareinleegeri 'Cjaar rSTd viel het den Staatfcken , belast, In dermaalin handen; zy behieldende Srad tot
eenigeSpaansgezinde het jaar 1585,wanneer Bur: gers, onderfchynvan vlugtelingen,veele Iiedenvanbuitenin de Staddeeden koomen;met behulp van deezen,joegen zy'er deStaatfche
zettinguit, verdroegen zich metdenHertog Parma,en namenSpaanfchKrygsvolk in. Lnr ii'
tl
rtrfi ' tl ,
TER, wiens naamby de Nederlahders te recht i
vervloekingis, kwam'erin 't volgende jaarvoor en wierd eerlangmeestervan deStad;hy ftel 'er Jonau Bnownnstot Gouverneuraan, die ni beter dan zyne meester, de Inwooners gemeen.kwelde. Het vrouwenKlooster
.,,,i fio|1Vtfup,Reulentot ßon,cnt, ,,r,l:i,.r
zt
:
,&q,de bezettingin brandgeftookenen tot as:&hb,üerteerdrook de fchooneBoekeryvan het .''Brogderhuis, door de baldaadig'e Soldaaten naar en aan de vlammenopgeof,dä'markr g€{Ieepc, jaar rt-:r-.fn'het r 5g6 wierdDoesburg verfterkt, *cq -rtien jäarendaarnadeszelvsfteenenmuur '-a{ggworpen , en met negenBolwerken,vier Ra.ve-IVÄ!ien een Hoornwerk bqiten de Oipoort
..*ffrnrai'Ä*
:
i g *llde" le ongelukkige ftedelingen deeze i€a$enr-diq voorbun vertrelr in hec,jaar
dE Vbftingwerken vernielden,eneene ;*drytalle Iryraärebraudfchatting van. de ingezer*Ä ;r;;; -ten.
der-huizendie men berekend 53s äY:h.:g.r:t -+f zyn1 tan rnenafleidendat Doesburgnietgroä if;:&hdven dar het yl i, UJ*m.ra, *ör.;'r; en van binnen x'einig aanzieih..f* ;;; Poortenaü de Stacl,als de Veerpoort aande ri-
Bg
YJler-
i
I
I
I
II
'r,2 Reizelangs[en NederRhyno'ttertr/iae[, vierzyde;deKoeipqort,Oipoorten Ramei aandenlandkant.Over denTs[elligteenefc brug. Men vindt te Doesburg weinigaanzienlyke Het Sradshuis is bouwen. kleinenoud; hechee ,
t,1
egt'ereen ruimen ingang, fraaije Raadkamer
:.,.'.jr, .
i
r'om +ihdeezen ToreneenWeer-Afleidergemaakt 't denzelvenvoor toekomende :{ßg t p.o-.ggfvk, rampente bewaaren. zodaanige Voof ':t! ,.:, -'. A
is'Kerkr. er nög eenGasthuis werd &€en,door een byzonderPredikanc
eenigeanderevertrekken. De grooteof Sr; ter$I(etkr, eene Kapei van de allergroot{tefoort1 is eöü oud en defrig gebr:trw, met eeq fraaijen
l
I
l ,i,' t-t tf
.l! i! i'
t ,,ij ir.lt..
l&
.t;1 't.
om debezolding ;qf b,Cp3.3ld,,,
hoogenToren voorzien. Men verzekert,dac tot ,onderhoudder groote .+4 ".- *a h ! zelveoudtydsaan de Veerpoort heeft geftaan t rnKomlfendoor demenrgr*gglFeT:Sewoone tnaarln'he.[jaar r34o groot'endeels doorhet over: ondergaan ,zeer !nge;ra{eq, die 25r,,hegfq Ioopenvan den ytfrl vernield zyndel afgebroo" J .;,ü€E.Achteren wasgeraaku._"",.:_' ken is, en een nieuwegeltichuter plaatzewaar ,.gp"e,Roonfchgezinden hebbe{rook eeneStatie deeze,Kerk die nog hedenftaat. In 4fu brandde Dite$urg,,diedooreenenwereldlykenPriester ,pg;,, -Ioren geheelafr dochvry fchielyk -.8-o,1{q.!gdje"nd net haaren is 'er i,;lretgetalvan die gezindheid wierddiedoorbehulpvan de ruimegavenwelke w44.fomhUn, zedertveelejaarenreeds ,,Y-fygrqo!-r: {nen' inzanielde,herbouwd. In 1548 trof haa (heglzy--tol.&hande ge.,yepd9 me,nfchelykheid de den zelvdenramp, want op nieuw genoegzaam -g*cJ-,dolq,d.e.Regeering is gehet,Qgrgerrecht 'blixem {loegin den Toi'en r.waar door diein brancl qqlgerdr ;4.o,,nden;'t qelkeni emalr d eenigeneering :geraakte,de Klok deed nederltortenr de Kerlt , in dedzeSmdmag doen. Voorts heefrmenhier medeaanftak, en in dezelveheü,orgelen.alwat eenGasthuis,een Weeshuis,eenWeduwen-hof brandbaarwas, deed verteeren. In r7r7 den LatynfcheSchool; welk laatftebeftierd eg,-€Qlle r Septemberftorte het dak van de I(erk; en op .,ggqdq,door eenRector,eenConreftor,en vier 'Kersmisdaaraanvolgönde-,{loegde brand in den ESgcePtoren.. -" V* den Toren, die op den g FebruarydesjaarsITBTt Burgt die door I(ag.nr.vaN Gnrunn 'door dergelyk een ongeluk ook zeer Lrefchadigd qpgric{trfas*.is-nog lang een Toren in {tand d$geworden. Nog niet langgeleden,heeft men gepleeven,die de ronde Torqr1genaamd wi.erd,
B4
*4
..n .:i
.1
I
'l tt
;
t i.' t ':1 1:
.
i-'.,1.
iir t:
ß I I
l' ,". .'l
, l'
lii '.'ax' ü:1
, r':,'
Rhynoveitrfexel, $,eixelangsden Ned,er
Bont ent.
door dq doch by het flegtender Vestingwerlten is. Ze. fr4nlchenrin her jaar fi74, afgebroken wederon" dert genigejaarenheefcmenDoesbzrg t9f f€. herfteldt der de Vestingenvan onsGemeenebest ;l. ,.: door eenewel verfterkteLinie, äande Oostzy. qqezetenen van Doesburg , Ieevengelyk dei om {e Stadte leggen I binnenwelkezo veel Sted6n.,veel al van Gelderfche rqimte is; dat rer eengantfcbLeger kan gebor. de,mebste ;&li.iir.ur'f,anderyen. Zy weidenBeesgen wordent DeezeForrificatienhebbenveel r €n tselen'verfchei' geleden,door de jongfte oveiltroorpingen Ys" ärddrugten. Ook vindt men gang van het laal 1784, l ' :$md;-t-{fabakspIanteryen. uiteenColv4n Doesburgbe{taat De $egeghirrg entweeSecretaris' #fiFddär myn Vriend eenlangenbrief, weinig legiq Vanagt Bgrgeffneesteren is vier. en. r- dan gy vergt my dauik fiFfördefs beüatgende {bno Het getalder Gemeentslieden een #eryfqrig.verflagzal doeni van al het geenili fwlntigi VaU oudsis by de StadDoesbwrg gevoegd,waar onder de Dorpen . hehgezien of te w€eten'kankomenr van de plaatRiehter=Ambt deBuurt= @.die wy TYtI doorgereist; ili gehoorzaame i /ngel;0,prempten oldKeppel,benevens ?. udifi::ritäI^ Eldrik en Angelo= Beinhem, ft!äppen Albergen, t bghooreü. De Richter houd met twee üroeh der Stadhet Gerichtevan dieAmbcl $qhepeneq n4 vdofgaandverzoekom 4ardeen plaatsop he$ der Stad. $radshuis onder de Hanzee-Ste=" V4ri oudswefd Doesburg Koopitadge. eenevermaarde def,geteldr en voor1. rer is weinighandel. hqUüen,daqtegenswoordig Dorpen. ,tidelyk Gefticltt, Papate Rojaarlykfch Feestgmarkten ge. vier Daar wqrden Nardingerl,and, Katlien. SyQelendis,. foudent-rt\üee.van magereen twee van vette Segsten, Veele Karren van en naarDuitfckland aL $aandStneqürenhunnentvegdoot Doesburg, BS waas Na
,I
I
I !
.!
t
Ii t
,t
,trl.
'ii
.l'\ ,ir] i
tr,!: ii ., . ,r "1
riff;
i,ii,
r:j J':'1 '.t.i , trll
4'.1 1i ""
;t i.
'
1 ii,'
i' r,'
,l; .'l Ii
., -:.' "' ii l t' t, : ,
.,1Ii
;',1 ,il ,i
r - f. 1 , ': 11: \i
r I I i. -
l'fj
,ti
tI i , ')i, i
,
dercNetlerRhyn overffezel, Reize.langs
Na den gantfchendagregengehadte hebben
f ,
ini
&1,
ii,
z6
:li/ ' . ; I il', / ,,. 1," ,1
\ ' ,rr I ' i'; i.
kwamenwy by donker te Neder-Elten,een
voet vaneen Berggel zienlykDorp,naby:de-n
vooruitzicht,dat üry met belten lret genoeglyk
zichtendie de Natuur in ftaatis op te leve , Hier , eenemenigtevan Korenlanden naardengrond en top zwaareAiren goudgeele
tat, ;
Boekweit,een zöö ftreeiendvoo bloeijende zicht
}iti'ul '-..t-.'ri
,:'i
Gemeente ..dat::de,;fcharnele , dic zo noodmaatigenprys zal kunE"voedzetvoor.een klaverryke Weiden gQekoureur',-.--'Beneden,
'*gl+:gpperweZgni gewrogt, m.et bbhoortyken
ft :l
,, il r! i.\{
I I i
dig goed weder onze reize konden Ten top van den Bergr langseenezagthellende gemakkelyke,en aan weerskantenmet hoog gaandeBoomen beplantteweg geklommenzy de, verlustigdenwy ons met de heerlykfteg
Ä.ijr i
;i!)n' l
'pT
gen, op wiens top.eeneAbdye of Geescqli/k a.'ntar,$eik-Y:' I :" Y:-1,9:i:-':liicht HoogElten genaamd,is gelegen. :.- Kreupelbofch, .Akkermaalshfip-Seflage.n'. Boomen, is eenezeergoedeHerbergt vanopgaande Te Ned,er-Elten fictrtgBosfchaqdjen rm\fimryw;r*en'Kleefmec deszelvs Bergen Ztvaangenaamd,alwaar wy ons intrek 's De honger:deed ons avondsmet fmaakeeten ;';vetdcr Arnhem.,Nymegenreene v/y genotendaarop eeneverkwikkendenachcrust .grqdorpel!: r',,de RhYnIöop al kronkelendehier en na dat wy den volgendenmorgen-metlus[on alleszamengenomen,vormc beetenhadden,wandeldenwy naar den Elt SchiläFlet' telk:^{neneen onnavolgbaar Bergr, om met hecryzendeZonlichr, de verruk kendeGezichtente befchouwenr die deezeVer sr$ufr'door het:penceälder Natuurgemaald, hevenheidoplevert: de Lucht wasopgeklaart f{p=noemeri;en teffens.hetheerlykltevertoon '*plerierr; voof allen die fmaak.vinden,om'de ledig van de dryvenderegenwolkendie den ' groote en fchoonewerkenI door het goeddoerigen dag ons deedenfchroomen; wy hadden
na dat de tyd 'desOogst'es gende, aankondigden by was. Gints: gantfcheVelden met weeldri
.,: t. i
'$üsfeldorp..rKeulent.otBon) enz,.
aandaehe'Iet i of {til blyfr {taan 't"ttargewernel, "ti;"*€ru zon en maen, i'.'En"z$dveelvormverandeiiingen, *Vol hernelfche befpiegelingen,
' 1l{"
lii
Geen
ti,' j'1,
''ri
'Ei;
:
;ii{
,:i.i I.
f{ ';i ü;;
d$':
tf,i ,di a,j
:il i
ä i'. '., ::A . :,1 r.,1 '' 11' . r1,.
li
:,-t
.':
" ' ill l l,
: ;ii
i' 'j i' ier i
. . l . , ; . i: ' . ,, 1 . ;
1,, 'l ' it
.,_. /.ii t,{.d
;\,{. ?:'r r, i',
i'
.,r I
ii.,l ti ,:,+ lit" f
rl.
.trfl. I {;i
F,ä,; -.{'
{r
l'
i)
,,i
-l
DE '
,ReizelangsdenNederRhyn overltrlezel,
Keulentot Bont ,€nE, Diusfeldorpi
zg
ld briefje r met haar hand gefchreeven1 Geenwonder, dat gyr waerge u went, Iteeken,zo als fteeken, als1g Sremmen .,tiiry,Hdt.-Wanneer 1s Wanneerde Sremmen Den Schepperuit het Schepzelkent. ügt ßevalis, doordiende overleedeneAbdisgeen Buven op deezenBerg, ligt een Adelyk Ge. .cdnruilcvan haar rechc heefc gemaakt' en daar 'ftichr of Abdye wsrr by eene Kapel die door r is, endus vandevyf Damesminderjaarig Wrcuuew Graav van Zutpkenter eere van den gezonr :arägfternmen.,wordt het naaf Romen Zaligmaakeren St. Vitu! is gelticht (r). Hy bedin door den Pausbeflistte worden. 'er gifcigdedie met ruime inkomfterr, en {telde '"'&il'De üeelvuldigegifren dbor GraavWlctruarq zyne dtrchterLursanoa of Lutcanon.tot eerlte Geftichtgedaan ,'zynrdoor Keizer Orro Abdis over aan. Zes Juffröuwenvan de aanzien- ,*m:ait 'i[en l)th het,iaafgio op den derdenÄugustus, lykfte geboorter waar van de eeneAbdisis r maatffi'äUterr:üevescigd,maar ook de Äbdye van ken de leclenvan dit Ge{ticht uit. Door geene jurisdidtieontflagen; hy nar4het ffiä"irrbretdfche geloftdn zyn zy verbondenom daaralt
' den'NederRhynover,Wezel, .Reiae,Iangs zynde, kantte zich BaroRrKr.Graav van Kleef, die ilet Apnr,a, de' tweede dochter van Graav Wrcnuaw gehuwd was, heftigI tegens de ge. 1 meldegift.,zo zeertot zyn nadeel'ver{trekkende Sard' de aan; en zulks op gronden1 dat die met fche Rechten, welke hier ook wierdengevolgdt niet zoudekunnenbeltaan; dewyl datRechtvoorr fchreef; " dat geenLandgoedereno inzonderheid ,, dig vanvooroudersaf{tamden, zonder toeltern: e1ming der wettige erfgenaamenr mogten ver11vre€rnd, of , aan een ander overdraagenwor,, den" (t). Dit gefchil, na langentyd geduurt te hebben, werd ten laatfteDr oP aandrangvan Keizer Otto III dermaatebeflisti dat de Äbdye vier Hoeven, of Leenenr lrl€i ai iret bouwge' reedfchapdaar toe'behoorendeI äätl Ber.unrx zoudefchenkenr waar tegende Graav, benevens Aour-a zyn wyf , van al hun recht op de Abdye van Eltenr voor altoos ntoestenräfzien,Dit verdrag waszo draniet door de uicwisfelingvan wederzydfcheBrievenbevestigd,of Orto namniet aileen de voogdyfchap-en befchermingvan het Gpftichtop zich, maar hy bezorgdeteffensookt dat het aile de goederen,die door Lutcanna wa: go
,tl
g i
in bezitkreeg, ren nagelaaten,
Dusfeldorp,Keulentot Borz,enz.
Sr In het jaar ro55 bevestigcle PausVrcrondell': de alle voorrechten doorde drie KeizersOrro aan deezeAbdyegefchonken;en daarte bovenrook alledie, welkein het vervolg aanhet zelvemogten verleendworden.,op den zelvdentyd deeze Abdye aan het Bisdom van Utrech onderfchikkende; voortsbevelende , dat de Damesledenvan dit AdelykeGefticht, de beltieringdaarv?DVoorr .taan alleenzoudenbeheeren,en na doodevan de Abdisfe,met believen.van den Bisfchopvan Utrecht,eeneanderemogtenverkiezen,midsdat Papate Romen,voor deezevryheid,jaarlykfch l egnpondzilvergenoot(r). Iq het jaar ry73 werd het Drostamptvan .E/het Kerfpelen Broek vanAngerlo tenr. benevens e het l-oornaam{tegedeeltedesRechterambts van Doesltur{,doorKannr.van Bourgondierr, aanJouax Hertogyan Kted, ter belooningvan de aan hemzo menigvuldigbewezene dienlten, wegge. fchonken; welkegifte vervolgensdoor Maxrurin het jaar rSZTt is bevesLrAANvan Oostenryk, tigd (z), Zekerc Gyonruxnrsof Gonulnlrnrs, Abdisfe vanElten(waarvanmenaangetekend vindt, dat Gooyland haaren naam,heeft verkreegen (S) ) vond
in
In -- (r) Zie van dit gebruik, verlcheideneVoprbeelden, by denrcedsmcermaglen ln .4nn.ton,IU. aangehaaldenMatrs. t: 'J
?48.45s.€fc.
(r) SrrcnmN;g,.Geld,ge[c. bl. 56, (z) Ib, bl. z7c. (:) M. v. o. Houvr Chut, Kron, I DeeIbI. rr3.
/
_:lri ., ii.' ]NI
:r'
,1,,
l,-' I
:
i,
t /i. , . t i ;. l r i
id: : t,
,l.i'
ll:,' f,
ir
: i1
,\!.,
\
Iz
RetzelangtdenNedelRhyn orterlfezel,
" busfetdorpt i{eutqntofu@n; enz;
gg
na Gooy" in,het jaar' rzSo goed, Nardi,ngerland, u'{ 'rla:u jaarlykfch(r). ehnegentig en halve een Gulden Graav aan land een gedeelüe Zuid.Hol,tand, z 'er jaar in Dan Iiet rSBTt ont{tond verfchiltusr y zekerela{tigevoorWaarden Fr-onrsde V onder 'Den 'brief fchen ciö Abdis vanElten en denMagiftraatvan hier van vindt flgri ge" o[ rc dragen.. 'Deüenter aangehaalde werk vafr r' civer de waardevan ,de Erfpaehtsboekt, in het rfleermaalen ' ' penningen;men kwam wederzydfch overeenn Merrnnus (r). denHoogleeraar ogrhet gefchil tedoen be0egten, doorHrwonmi Van oudsheeftde AbdisGvanElten, älsVroü" Emmerikl Proost, van en LIou vau Murnnnw, we vanIdärdingerland 5 , hecrechtvanF,erfoortfchap Rechter van den .ehz gew Graave ooft vanGelre Na'ar &fr, r .gyehad in ae Veluwe; t ; welke F erfaon ov er, deezenbepaalden, dat de gehbele Pachtl voor: aanteXtelwas, denRegentof Pastobrd95Ke.r$.e, 't taanmet €Efir€n; negentigen eehhalvegouden len. Over dic reehcrees in vervolgüei'fchilt Rhynfche Orterland,fche Guldenszoudebetaaldwortusfchende Abdisfevai Ehen, en denProosteh jaar In den. het 1467, verfchootde Smd"De* het Kapittel van Sr. JeN te Utrecht,het welk 't gemelden op Tol, aande AbdisGvanEl, {enter in jaar rr8,1 i-n der minneis beflistl €D beten, zevenhonderddiergelykeRltynfchc Guld,ens y piald , dat de Abdisfeen den Frooscdeezebe. voorwaarde, onder dac de Stad (z). Na de geevingeby beurtenzoudendoen t zo langdit op" jaartykfch ö[iöc bnbetaatdybieef den van aan Graav aan de paihc Nardingerland overg\fte van , zoudekorfen r vyf en dertig Rft.ynfclae Guldens" Ilotland, heeft de Abdislb v,an'Eltenr geenheü 'Dit opfchotdsor het Sticht van Elten, aan de e P erfoonfc hapbehou. min{terecht meertot gemeld ' I ' .. : . ; . 1 , . , . r . ;' . $tadwedergegeeVen, betaalde men dezeivdejaai" dgn.. " Onder veeleandEreirrkoinfteüeän de Abdye lykfchg.Pachtals te vcjoreno tor orir.uj h.r pjqdeder zestiende treuwe, zedertwelkentyd e vav Eltengefthonken,behoordemedede Tol op mendeezeErfpachtheeftbetaald,mer drieäon.r dy fsfetr. bekendby den naanrvanKaur'of Ka. derdcwintig Caroty Guldensen v51fftuivers1met.; ttieu.Tol,,; Dee,ze Tol ,'werd in it jaarrl4r door ruelkefom die nog jaarlykfehdool de StadDe.,/ de Abdisf-e,in sanSche. sduwigeerfpachtgegeeven yentervoldaan*'ordt (z). : penenen Raadender SEadDeventerr Voof een (r) In ,4nahct. nn. tti,p. +jg,{fr. (a) Martn.nr[ttpi.!, 4fu,
-' ,,,
(i) (*)
Mlttn. ,inäleei. tbni.In, pog, 4i,4, Dev,bl. +A8.en+Agt O. Durrnan; v
EE
.[,. i::$ iirn
!f
'lt'.
ri! ',
,,'4.'i: lji
V ii 1i4; ''J I
.{
NederRhyn averWezel, B4 Retzelangs,rden ' De Abdyt onn Elten, {taat thandsonder de van denKoningvan Pruisfen,die befcherming 'er ook allejaarenCommisfarien na toe zend. Het byzonderfte,dat verderte Hoog-Elten wordi gevonden , is een Putr dienmen verzekert z5Bvoetendiepte zynr en waaruithetwar ter dooreen Hondi-in eenradloopende,wordt Put opgetrokken.De Vrouw welkeonsdeezen bovenaanden liet zien, maakteeenwaslichtjq,, emmervast, het welk be{reden nederdaalenden tot op bet water gekomenzyndereeneflikke.,ring'alsdie eenerSterrevan de klein{tefoort, vertoonde.Het wateruit den Pucis helderr kilüend'kolld, en zuiver van fmaak. -:r'i
VIBRD
E BRIEF.
Berg. Kerktg Nednr-El,ten.Vrien' rifkitimming val':,e'en en Horpita. Emmetik. Landltoettevon ttetykeHospes Emrnericw. St. W'i.llebrord. Apostel'der Frie[en. lrnt,lgen. In het gentstebezit Emmeriklnet muureta van de Hertogenen Graattenvan Gelder. Aan Kleef verpand. Jn het Hanfeatifch.eVerbondaaügenoment - Vryheid van Tollengetchonken.Mu tle vrye verki'e, ' zing vnn dbn MagiJtraqt begi.fti.gd. LI/at aan lcet retie tentyderanit NederlindlcheOorloigenweder", voer. Koenedaadyan eenenHoogdwit[chm,Hopman. Emmerik roakt in bezitvan denKoning vanPruis[en"
.
Den
Dus/etdorp,KewlentotBonToftt;
35 DenBerglangsden,inmynvooriggemelclen aangenaame dreef, afgeklommen zynde,wandelden wy het Dorp Ned,er-Elten door rbezagende Kerk waar in niets byzonderste zienwas, betaalden onzeverteering,die vry maatigwasberekend , namenaffcheidvan onzen vriendelykenHospes en Hospira,die, ten blykeclatry urrg.oorgj o.verhet gezelfchap warenI ons op eenglas:lek.kereliqueuronthaalden;waarna wy op onze Rydtuigenftapren, en langseenenwel gebaanilen wegr-wederzyds met fchooneKorenlanden bezoamd,naar Emmerikreeden, waarwy om{treeksttvee uuren voor den middag ,unk*urnen. Emw,erikis eenebemuurde r vry aanzienlyke Stad, liggendezedrvermaakelyk aancle oostzyde van den Rlryn,benoordencleScaaneey, in behoorende onderhetHeftogdomvandiennaam, niet verre van .de grenzenvan het Graavfchai Zatphen,en vyf uuren van Wezel. In de lvst der Vafallenvan de (Jtrechtfche Ke*, wordr irer Embrica,en in oudebrieven,.Emltrilivilla, genaamd. . De geleerdeMensoAr.rrxc wil (r) , datEwtu nerik zöö veelwil Zeggen,als hec Dorp of de LpndhoevevanEryr*rnRrcus, wienmenverzekerr -
(,t) In de[cript.einn. irtr, r. w ,2^
Heer
Rfun o'rter langldenNecler trhezel, 96 Reize t
.)]
Heer of Baiijuw van die plaatsgeweestte zyn: dan de redenendie men aanvoert,om deezegisIing waarfchynlykte maaken, kunnen volgens veelen, den toetö niet doorftaan. Sommigen lrebbenzich verbeeldr, dat EmmerikhetAfciburgi,umzoudezyn, waar van by Tacrrus gewaagd wordr; doch anderenfpr.eekendit mec redente'gen; en rvillen, den oir;fptongdaar van aflel den, dat de plaats alwaar de Mpnlter Kerk ge-timmerd en de Stad aangelegdwierd , na een Emmer zoudegeleekenhebben; of wel, d.ewyl by het graavender eerlte Bronnen in de Stad, het water met emmers'uit denRhyn zoude gehaald ?ynr Qn dat ingevolgehier van, de naam van deeäeStad zo veel betekent alsEmmer-ryk. Meer anderegevoelensover dennaamsoirfprong van deeze plaats, zottdeik kunnen aanvoeren; dan rvy willen het hier by laaten, dewyl ik ver. trouwe r rnytr Vi:iend! dat gy met de opgegeevene reedszult v*zadigd zyn. . Dac Emrnerikeene zeer oude Stad'is, wordt niet alleen eenpaarigdoor de Schryversbevestigd, maaroolc ten vollen blykbaar, uit verfcheideneoverblyfzelen'van,Burgten, en andere g:yze gedenktekenen. De Histor.ie_Schryver Ecn. Hor, (r) wil. , dat hier ter plaatze, f,eedsten tyde van de &ymeineninlandfche volKe(r) Be[chr, vanßleefbl".SS.
Dusfetd,orp, Keulentot Bon, enz. gT kerengewoond'hebben, daarTacrrus yanzoude gewagen ; doclr, a.t ai" aoo. a. geftadige overrompelingenderRomeinen, teenaä.r.r,Jf denElterenberg en claarom ftreelrshun verblyf hietden,veerjrebb.r;-;;;l.n r,unnewoo. ningenmeesral
zicin,u.,i, uoi i ;ru;i:.:rlf". :::::?.Jäl meester maakct
bererd, ;;;#tü: ff TjäT äjT:ä:T kel
met Adelyke Hoven *o'H.]"."nhuizen, Wrr,rarnono een Fngrtlrlr*no=u"ogeboor[e,Sn en de Altostel der Fr.ie{en-g.t paus doog 5rnuamd ,, Snncrus ror
Aardsbiir.r,Jp ö;il zynde,kwam ,::t hier rer Too ptaicze', t ."k;;,.d.;;;i; :: .: trnwooners tot
hec Christsx6sm en liet , ten dienfteyan Sr. Swrrrnnrui ;;';y"e difcipelen, opde.n oevervandenRlyn,,*inäorrer timmercn,welkehy dä ü".il)-'rcrra en Kerk noernder en evenals den DoT_te Wre:cht,aanSr. A4an_ TrNusto'bwydde.Men vinai uu.ng.rrf.pd,dat deezyGeesretyken in clen tünir, Regutieren geweesrzyn, doci,arc"hunne 1o1d.n. ordena_ in lrregut,ieren is uer*;nÄta; l:*ind il;; .rn. Kapittetheef,c geftichr en verfchei. r :::t: woonjnsen cene voor deKanunniki,J;;;;;;., Eenweinighäogero9 rlande piaatswaardel(erk ftond, woondene
Kun un n*re;;; #ä:ffi:ffi:Tlil:;ff ;_1: C g zorg_
gB ReizelangsdenNederRhynofer Wezel, ofhuttenrwier. zorgden1 deezevisfchers-huizen nog de naamvan den door eeneStraat,welke dtaa,gt-,aan de Kerk getrokken; VisfcherJtraat by dentoenmaaen deezevergrooting,'gevbegd ligen bloey in den handelvan graanenen andere produften,gaf aanleiding,d4tEmmerikkor' te jaarenna Zaa, in'eene Stadwerdherfchaa' pen. 'Er zyn Schryversdie verhaalen,dat Emme. rfft, wel vyfhonderdjaaren, fchoonmet geene muuren bezeel in ee;: bloeyendentoe{tandis gelveest. De tneestegroote Steden, zo in warendestyds Duitfcliland,alsindeNederlanden nog onbemuurd i etr : het was niet voor het jaai go81 dat de roofzuchtigeHongaaren , door ltrooperyen,de eer{teaan. hunnemenigvuldige leidinggaven,o-mde Stedenmet muurerit€ offi. tingen. öewyl nu Sr. Wn'insRonode eerlteAanlegger en Stichtervan Emmerikwas, behieldhy voor zich en zyneopvolgers,alsAardsbisfchophet pen van Uvechtr'deneigendombenevens van de helfuedier Stad, fchenkengrondgebied de de anderehelfteaanhet Kapittelte Emtnerik. Deezefchikkinghieldftandtot in het jaarrozr 1 als wanneerde Aardsbisfchop van Unecfu, de hecStichcte Eltenopdroeg helft vänE ffim,erikaan ; 't in welkrechrgenoemde wederom vervolg Sticht aan
Dasfeldorp, KeulentotBon, enz.
gg
aanhet Kapittelte Emmeri&heefcovergedaan. De ScadEmmerikeigeltlyk,ophecgrondge'r .hebbende ei. biedvan Heerenberg'liSSuoap, genaarsdaarvan, langentydlmet het Kapittel, verfchilgehad , zo wel over'het'grondgebied, 4ls de inkomfte,n en privilegien;dic gefchil.liepren Iaatftenzohoog, dacde Scaddie niet-verlterkc . was,en dusgddntegenftand kon bieden,te raa. de wierd, om zich onder de befcherming van yan Orro, Graav Gelder,te begeeven;cendien eindewierden'er twee Gecieputeerden van het KapictelaangemeldenGraavgezonden,diein. gevolgeden aanhun gegeevenen lasr, hemonder zekerevoorwaarden, tot hunnenBefcherm, GraavOrro, die al lang had heeraannamen. geloerd:orn eenigebeftieringin de plaatste ' krygenr Wäswonderlykin zyn fchik, datzulks hem als van zelv in handenviel, en hy zo ge, lukkigmet weinigmoeirezyneinzichtenbereik_ te; ook behartigde hy hec welweezen der Stad buitengemeen; wasminzaamen vr.iendelyk te_ genseen ieder, tor den geringfteninlezeten toe, en won door dic ftaatkuirdig gedrag, de hartenvan groot en klein. Dit baande hemden weg, om na vervolgyan tyd, de befcherming, die hernalleenopgeclragen was, in eeneigei:" dunkelykoppergezag r. u.r*isfelen: om hier.na genoegen in te fiagen,behoefde hem Dog, dat C4 Hpx-
1
Rei,ze langsdenNodey Rhyn otr;rlfeuel, Hnwinrr de II regeerend Heervan'r ltreerenberg t 'c welk hy van zyn recht op 'ü grondgebied,
40
waande van Ewe.. o dat ziqh tot in ile Stadsgragt rnerikuit{trekre, afltanddeed; zulksgeluktehenl boven verwachting, wanc hy een leepeVos ryndeI wist hem met zulke fthoone woorden te beleezen,dat deezehernin 't jaar rz37 het r'r5lwilligovergaf, on$egeerderechtsgehied, 's voorwaarde nogthands der , dat die van Hee, yenberg, door de ingezetenen van Emmerikin hunne vryhedenen privilegiennimmerzouden GraavOrto op Verkortof"benadeeld*worden. deezer.vyzehet volkomenbewindover de Stad in handengekreegen hqbbende,heefthy die in jaar van de regeeren. rz4T met bewilliging het den de Keiaerr'FnoDnrK II'en Hswonrr den VI, meEdubbeleMuurenrondsomingeflooten, fiieüveeleTorens voorzien,een nieuweStads* gragEdaarom gegra4ven,en verder zodaanig Vcrfterkt, dat het naastWeselin deezeg€rv€s+ [en, de voornaamfte 'meerStadwierd(r). danddne.eeuw dus langonder Itr"mmevik bezit der Graavenen Herrogenv,an. lrgt ggrusüe Gelder. verbleevenzynde, ontftond'er twi$tttx., {bhende beidebroeders4ouano en R.nruouu gvqt het veldpelendet vaderlykeerffenis. E, DUAR.D,
ongo (f defcript.EmbriqE F€ ,(r) Yid,,E. Slassnwnunerr
II.l.$q, l{, Alfqie !t[r.Itfvan.ffit WW,
Dusfeldorp,I{eulentut Bon, enl,
4I
luenn, onder voorwendzgl, dat de gedaane looting daarover gegaan, niet ter goederrrou" we wasgefehied, en rlen hem als de jonglte bekort had, beltond, door anderen opge{tookt, zynen broederte beoorlogen. Rrnvoun hier ge. heel,niet op verdagt, ltond alsbedremmeld op hooren het van deezemaare, en zich zelv niec weetendete redden, verzogtvan GraavJ.+*,van Kkef , die mer Macrelo zyne halve zusrerge. trouwd was, onderlland, en leende van hem zroT AudeSchild,en,daar voor de StadEmme" rik vergiandende,en die tot dien tyd toe aan hem inruimende, dat die fchuld zoude afge, lost zyn. ,Na. bet eindigen van clen oorlJg, eifchte GraavJaw, niec alleen cle verfchootene penningen[e rug, maarte$'ensook de beloof" de uitzettingaanzyne gemalinneMacrnr.n, tot voldoeningvan welkeenenander,in,cjaar19661 aan'hemde Stad Ewrneri,kwierd ovcrgedragen. Op die wyze is deezeStarltot in 'c jaar r4ä2, aanKleefals verpandgebleeven,toen RarNouu vdn Gelder, Graav Äoorn van Kteef beoorlog" de , doch de nederlaagkreeg, en in Kleyerham zyn leger geflagen, en hy zelve gevangenge, noomen wierd: ook wilde men hem geenont. flag gunnen, voor dat hy volkoomenen plech, tig af{tand had,gedaanvan zyne aanfprrik op #ft$nqrik, dlc was hy, door overmagqbeheerd, -
C "' slJ
8e=
4:,
Reizelangsden Ned'erRlryn overlfczel,
gedrongente doen, en dus verbleef'JeezeStad on,JerhecgeS[g4der Hertogenvan Kleef. Enzmcriktelde zich eertydsook onder het geen wierd ten zelvdent5rtal dei tlanzee-Stederc, in het jaar r47r in het de als Keulenl Däs"ffiel5rir Hanfeatiicheverbondaangenoomen.In t4og, wiercl aan deezc Stad door Graau Äoor.r van Kteef, vryheid van Tollen gefchonken , en in r49ot door HercogJonan den II, me[ de vrye verkiezing van den Magiftraat begifcigd; dan toen in het jaar rszzt over de keuzehier van, groote oneenigheiden tweefpalctusfchenBurgers en Burgers reest nam Hertog Jouau de II zyn flag waarr oIIl onder begunftigingvan uit te zetdeezentwisl, de paalenvan zyn Sezag dien einde met eenige Soldaaten ten, kwam ten ver"zeldin de Stad, ftilde tle beroeger nam te. gens Stadsprivilegien, dien hy bezwoorenhad, eenigeBurgers gevangenr en onder dezelven yveraarvoor de vryheid, Vr, den voclrnaam{ten selrn genaamd; die door een eigendunkelyk gezagveroordeelcl,hec voorflaan der privilegien met zyn kop moestboetenI en duseen mar. telaarvoor de vryheid wierd; het is waar, alle de overige gevangeneBurgers wierdenop vrye voeten gefteldr In?ilr teffens aan hun voor altoos het privilegie benoomenr om hunne eige Regeeringte verhiezen; dit voorrecht hebben
zy
Dusfeldorp,Kewlurtot Bon) enz.
43
zy ook nimmer weder bekoomen, want nog ten huidigen dageftaat de verkiezingvan den Magiftraacaan den Landvoogd; die egter onder de verplichtingligr, om niemanddan ingezetenen daar toe te verkiezen, en de verkotenen blyven ook , hun plicht betrachcende,geduurendehun leeven lang in dienst. Sorlogen'.is Em' Ten tyde der Nedertandfche en merik beurtelings in handen der Spanjaarden jaar het wierd In r59Br Staatfchen.geweest. door een die Stad, van de zyde der Spanjaarden Tlopman bezetl die, zich by ö6Hoogduitfchen de verbonden hebbende, niec meer dan vier honderd Knegten in de Stad te ontvangen) inlioengevolge van deezebelofcede edelmoedige r,a Blnrorrn, heid hadr oln den Bevelhehber die met een Regiment daar boven'derwaarts kwam ori in de Stadte rulilien, buirente fluiten , zeggende,dat lty ookandereenentrouwloazenOverfien)zynenöödbetraclrtr,t,tiild, (r). I(ort daar na nbodzaaktePrins },{aunrrs de Spaanfche bezetting deeze Srad te verlaaten, die try benevensZeyenteraan de Stenden van Kleef wederom over gaf; onder voorrvaarder'dat de 'Rhyhberk Spaanfchen de Vesting die zy in bezit hadden, aan den Keurvorst san Kecilenzouden inruimen: dan vermicsde Spaanfcüera naderhancl, rueI ' (t) lVaoav. Vad,Hü, IX. Deetr, bl, gz,
A,4
I
i
LI
t.
t'\ l
I
Reizelangt den NederRhyn over Wezel,
Keulentot Bm, enz, Duqfeldoip,
4i.
niec alleenRlrynberkniet wildenverlaaten,mair 'd,eeze zy den Vereenig. Stad, niettegen{taande zich daar te trovenvan andereplaatzentot hef ,denStaatzöö veelgeldsgekosthadr uic hunne IJertogdomvanKleef behoorende maakms€ster r magtgerukt,en wordtnu nog door den Koning ten, maakce Prins MeuRrrs zich ook op bevel be' vanPruisfenalsKeurvorstvan Brandenburg, der Staaten,met gewelclmeester van Emmeri,k .zeten. en Rees1 eu liet. die .beide plaatzen verlterdat ik -. Zie daar.vriend,al het merkwaardige ken (r). In het jaar fi72 wiercl deezeStadt gefchiedkun. van zekerheid hec met genoegzairme door Franfc/zKrygs'zolk onder bevel van den .digeder StadEmmerikheb.kunnenopfpooren; Prins vau Cowonbezet; voor deovergavemaak. mydoenzaLikzöö naauwkeurig , in den volgenden ' .lykis, IJeene befchryving te de Sradmet den Bevelhebbereen accoordo vairrdeKerken, en 't aan Franfchen flegt wierd de zyde dgr dac nagggeen ik verdervan die Stad'meldingwaardigs koomenl wantr older anderenwas 'er bedonachte,mededeelen. gen, dat de Inwoonershunne vrye Godsdienstoeffening, Kerlren en Schoolenzouden behouden, dannaauwlyksagcdagenna de overgave, VYFDB BRIEF. wierden de Gereformeerdenvan lrnnne beide Kerkte Err*rrliki; ;i* st.irrlitutrBly;,tus','sen Groote I(erken ontzetr wäxr van de grootfte door de ') tlicht. Aartsdiakenyan Etnmerik.' Wittä' Dond7r. Franfcltentot een Gasthuiswierd gemaak[,en - dag. I/'ierlchaar. InkomJtenyan den Pr'i'ost. Grafovergegee. de andereaan de Roomfchgezinden tombe. Oud Monunr,ent.Misbeker. Ilronderdoenertd, 'er dat da[ toeliet, ven' zonder On. men zelvs nnetaalen ßeelddat de Rhyn is komenopdryven. Zilbegraaven. in wierden Kandelaars. Lylien 1)eren roomfche PriesterlykeKoorkleeden,Oyer , tlroomingen en Tsgangen, gt. lll"egondis Kerk. By den vreede die naderhandtusfchenLoDD, wrrK den XIV en den I(eurvorst van llrandenburg Kerk, Ltut/terfcheKerk, Gastltuit. , Gereforrneerde men uitdrukkelyk, wierd geftrooren,bepaalde ' De'grooteKerk te Emtnerift daEEmrnerikbenevensalle Kleeffckeplaazen , doordeRoomfctr.. aan den Keurvorst moestenworden ingeruimd" gezinden bezeten,en welkemen verzelrcrr dät, tdoor Sr. Wrr.r.EBR.oRD vervolgensin bezit nam. Dus wierd die deze,iven jaa$:Z.ob,'iS omtrenthet (r) rlad.r1ü,x " Deet bt.77,enh.saurs$1fitr1 r-o'
jfä?.
geftichr,draagtin de daadallede lienfrier*en van
Rltynovertrtrlexel, 46. ReizelangsdenNeder van eenengryzenouderdom I zy wordcde tter-Kerkgenaamd,en door eenProosten ken, benevens dercienl(anunnikken bediend 'er eertydswaren nog vier Canonici honorarü die wel ciennaamen kleedingvan de I(anunni !
l:
i ' 'J ir
:1]l. ..1 t, l
..
ken' droegen,en benevens de anderenin geftoeltemogtenzicten,dan geeneftemmen
Keulentot Bon, eflfi., Dusfeldorpr
4T
twee ffd opl een verheevenge{toelsetusf,chen
en de ÄangeklaagSrieltersgezeten,onderzogt1 de fchuldig bevondenzynde, nd maatevan de grootte zyr.er euveldaad,tot eene mindere of rneepderegeldboeteverweezen; -waarfchynelyk
ook gefchoorenh.ebbenna sal mende Schaapen dat zy wol hadden. het Kapictel hadden; doch deezelaatstgenoen . De inkomftenvan den Pr.oostdeezerl(erk, den, heeft men, zo' wel als twaalf Vicarisfen öenevenszyn gezach,beideeertydsz,eer aanwellieeertydstok tot deezel{erk behoörden 'inerkOlyk nietopen, zynde, viel diewaardigheid laatenuitfterven: De aan{tellingdeezerKanun of een gantfchedromvan hongerigeBaronnenl nikkengefchied,beurteliirgs maandom maand Graaven,ja zelvs Vor{ten, aasdenna deezen door den Koning van Pru,i,sfen, ) en den Herto vetten biok. Hier moetmen de redenvoornavan Nieuwburgalsplaatsbelileeder van den ,melyk'aantoefchryyen , dat de- Kanunnikken Oudtyds hadcde Proqscof Aarrsdiakenva zichvanalle kanhn doordeezefchraaleHeeren, Ernmerikeen uicgeftrekc rechtsgebied,niet al :tegenswiensmagtzy in g€enendeelebe{tand leen over de Stad ep alle derzelverKerken lwaren,'geplukten gekneveld ziende, in de derKloosters, maar daar te'bo\ren nog buiuend tiendeeeuwhet be{luicnamen 1omOrro denIII Stad, over. de Pastoryevan oud en- -öof.' nieuwZc GraavvanGelder en Zatph,efl 1 tot hunnenAdvo. ,irntrr, en een aantalanderen. *urr. caaten Befchermheer aante,neemen. g*tuoon jaarlykfch ap witten tlonderdag in.:dr ln d,eeze, !Y_ tr(erk toondmennog de Grafrombe fufunfierof St. MartensKu.k, een foort uÄ Viu, 'vanHertogGnnano vaN Sr,nnswyr,Graavvan fchaar te fpannen, waar voor alle Kerkel Holltei,n, waar van de volgpndebyzonderheid :gemeldwordt; .dat hy namentlyk1 döor zynen broedero.pge{tookt, zyneGemalinne,eenege.booreneMarkgravinnevan Badenldie in de zevendemarindna de voltrekkingvan haarhuwelyk van Tweelingenbeviel, beflootte verlaa. ten,
-.*-^:!si-:;:::
48
A '5i t jl; i i:1 ., l.;
tr
fi i . ' -
ii* '
: : i
ll:i '., "
:ii l'
f', '
f i , ":, r.l ..1 ':
j Sr'
'i -:. i. 1,
t, 1 "t
tr t
jl-
r{,
ii
i.l1 : iil '
, t{rr ;' { ,
J:: .1{l J Ir'j i
Rei*etarigidehNedetRhyn oüerlfezelg
tot BonTew; busfeldorfr-KeuiJen
+9
giftbriefwasniet vöorhanden:d:?tSr' Wrrr,n' ten, doch haar tot Emnterikvergezeldhebben" affedtievoor deeze .i*o*" die eenebyzor.rdere van de, plotzelingzieli wierdr hartzeerftierf1 Kerk fchynt gevoe.dte hebbenr daaraangejaar in Kerk wierd hec en begraa* '.fchonken,en PausSuncrushad het te vooren 1433in deeze ven. Heiligenvereerd' Voortsbefchouw' :aandeezen De Kosterdie eenzeereenvoudigMenfch is1 denwy eenzilververguldenKelk, die vry uilaar 't en heiligfcheente gelooven geende l(erk gewasgeen ancykwas, wantSt. Wrlr,EBRoRDUs 'er looft, vertoonde ons metdengro-ot{teneerbiedt .woon'om by zynleevende Mis rnedete be' deHeiligdompöneh Creraaden van deezeKerk, dienen, Dan het grootfte.wdnderftukdat onze Hec eerfteltult be{tondin een zeeroud MonuL "ongewydeoogen zagen,be{tondin een metaagnent,dat van vooren met eenegoudeneplaat r van ruim anderhalfvoec len Vrouwenbeeld 't ',langte, is bedekt, ter zyden,vcn achteren€tt vätrbo. welk de Kosterons mec veelfi'du'cie ven is het rneCzilvere verguldeplaatenoververiekerde,dat tegensdenItroomaandenRizyz trokken, et7zo wel alsvan voorenmet allerleye "was'koomenopdryven, voor de l(erk onbe' figuuren'vanSandtenen Sandtinnen .befneden" "weeglykop de Rivier wasblyven liggenrmet Van welkenHeiligenhier de beenderen in be. in de Kerk ,behoorlyke veneratieen plechtigheid waardrvorden,of tot welk ander.gebruikheü .was gebrachtr en zedert dien tyd veelvuldige ver{trekc,is my waarlykvergeeten;zo als het mirakelenverrichchad. N"g zagenwy eenlan' onsvoorkwam,doopteonzevroomäKosterheu ge.houten kist 1 opgevuld'met zilvere I{ande' zeeroneigentlyk nretden.naam':vdn Arke, want van die kostbaare laars, en andereCieraaden' het had geheelen al de gedaante" niet van die eenekast, rykelyk met Itoffe meer; benevens door Vacler Noacn vervaardigd ,, ten minlten .PriefterlykeKoorkleedenI en vercler op'fchik volgensde-befchryvingdie Mosns ons van dit tnaapenr voorzien. voor deezevet gemeste eer{teSchipgg1:fc,of hy kan 'er deezennaam Deeze Kerk ftaat nahy den Rhyn, en heeft aangegeeven hebben, na het Latynfchewoord van tyd tot tyd veel geleden i door Overltroo'Arca, 't welk allerleyefoorten vankistenbetedoordejongstinzonderheid mingenenYsgangen, kend, Hoe het ook zy, dit monumentderOud. geledene;4rnde op den,derdenMaart i1l+; heid, waszo .als onzeleidsmanz.eidesen wg. rhet luaüerte,Emmerlktusfche rr clc rnyf en zes rnoest€nhem op zyn woordgeloovenlwantde D . i rlui, '" :' gif[r
Rhyn overWezel, 5o ReizelangsdenNed,er duirnenhoogergereezendan in 't jaar r14o. Dit verooruaakt ook dac'er fomty6s buitengewoonekostenaande I(erk moetengedaanworden, en dewyldie thandsop langena zo veel inkomennietmeerheefcalsvoordeezen , blengt zulkste wege,dat die fober wordt onderhouden, en zichniet zeeraanzienlyk vertoont. De tweedeRoomfche Kcrk te Emmerik,mede eenParochie-Kerk, is aanSt. AlpncoNDrstoegewyd:deezeKerk wierd in hecjaarr4g3 onder de regeeringvanJollan Aoor,r Hertog van Kleef opgebouwd, en met eenkonftigenenhoogen vierkantenlleenen'Ioren vercierd,die in het jaar 165r door den Blixemin brandgeftooken, gedeeltelyk verteerde,zyndehet boven{te agtkantegedeelcedoor het lteenenverwulffel der Kerke geftort : de Toren is niec herbouwd, inaarflegtsby denvierkanrenomgangplat gedekt, en met een.baluftre omzet. De deeze van Pa1too| Parochie-Kerk is altooseen l(anunnik van Str.Martens;Ker&, wordendevolgenseene aloudeGewoonüe door het Kapittel der gemelde Kerk verkoren. Menvindtalsietszonderlings (t), aangetekend datin het iaar 1615, de KostervanSr. Aldegon dis l(erkr.by leevenden lyve de klok voor zyne geluidheeft: want bezigzynde, eigeneziel.misfe ' met (r)
v Ori,gotj de[cript,Embrico, . WasseNnsnc i
iiiTaaorp t Keulen tot Eont €ft&,
s[
te ftek .metde klok t\bcde dagelykfcheioog-rnisfe ken, viel hy onder deeie bezigheiddood ter , garder: de Vicarisßn in de Kerk koomendeom te doen, en den Kosler dood vinde hoog-mi{e ten zynen gevallede dage' dende, veranderden in egne zi,el"mi'sfe, voor den lykfche hoog,rnisfe, Overleedenen, , De Gerdormeerd,e Kerk binnen deeze Stad, welke'door Fnronrx Wrll-nrvl vader van den regeerendenKoning van Pruisfe:ra .tegenswoordig in he! jaar t7t6 wierd geftichtr is van binnen gebouwdin , fraay en netjesr en ten eenemaalen van de Oosterkerk te Amfieldanz. de fmaak eene heefc men LutherfcheKerk te Emna. , Ook ,1i&, beneveqseen Gastlruis,en eenigeGeesteIyke Geftichten. Boven eeneder StadsPoorcenwerd deezeIn. :fcriptie geleezen Fetir Civita,st qu,o in temporePacis de'ßella cogitat.
ii"
ZES'DE BRIEF.
'Rees is e.etrr armrnuedige Sta/.. Graay Herman yan dett Berge, Tromp$tervastgehouden. doordeSpaan, Rees ontruimd. Priu Mau,rits, Mwfchalk de Tufchen ^,.:!:snne, Rampgn Or* ( Tsgarg ,jt fOn-erfiroorying \
Rhynovrrlilerel, CenNeder langs sz Reize veroorzaakt. Fr aaiie'Lindeboom' D ir sfort[cheB otch' uithyk. Wözel,.Lasti'geEtiquette' l/rien' Schelm,[che del,yklteidvan een Pruislisclt'Oficier' Logement' bcd.iening.JongeVerneulen' Sü' 'ntrt' .Uitfteekende kolaaspret-
Rees, eenekl'ei' Yan Enmrcrik'reedenwy op 'zagen 'er van armmoedine r en na het geen wy ge, doch'voor deezen{terke Stad, in' het Heriogdom van Kl,eef, aan den Rhyn gelegen. Eer' tyäs behoorde zy aan den Keurvorst van Keulen, maarwierd in het jaar 1435 by ruilingr en ten deele voor Oorlogskostenr aan de Hertogen rran Ktdef overgedaan. Ilet ligt op denweg ian Emtnerik naat ll/ezel, ruim twee uurengaans '
ten Oostenvan de eerlte, en vier uuren Noordenvan de laatlteStad.
In hecjaar 1598 wierd dit plaatsjeged bezettingin te neemenr en zulks veel Spaanfche fterker in aantal dan bedongen was, Het jaar daar na, belegerdenhec de Staatfchen;de dinaal Axpnaas had het bevel van binnen Graav HcruraN vAN DENBnncn toevertrouwd die kleine konst behoefder oID eene Vesting verdeedigen,welke dboritwisteädehoofden,
knechten,zonder luije, ongeoeffende w'erdaangetast.Äl in lyk kiygigereedfchaP, bgginvan't belegr{lootmeneen Beltandvo 't eenigedagen:,na lt eindigenvan welkt
Dusfeldorp;Keulentot Bon, enz.
53
werk egter.traag voorc ging. De Staatfcle del. vers, die men nog bekoomenhadt, hielclenzelve den arbeid draagende r orn te meer daggetden te verdienen.Zo {lof.werd'er ook gewaakt, dat de Spanjaardtot drie reizen toe, veryfchvolk in de Stad brachc. Met her begin van Herßtmaandr. werd zy egter opgeöifcht; doch naar Krygslebruik, re voorbaarig; waarom die van binnen, den Trompetter vaschoudende,onverwagt, uitvielen op de belegeraars , tweehonderd derzelven verfloegen, en eenige 1tukken gefchutsnaar binnen fleepten. .Al 't welk zo veel 't fchriksin Legerbaarde, dat men 't belegniet, opbrak, rnaar fchandelykverliep, voorraaden Schepenachterlaatende,die door de S,naniaardg en door de D.uitfoherszelven, geroofdwerden(r). In 16oo wierd Reesdoor deSpaanfclezontruimd, en veertien dagendaar na door Prins Meunrrs voor de Staatfchen bezet. De Marfchalk oa TuRENNE,veroverde.hec in fi7i, en plaatfte 'er Franfcltebezettingin ; doch twee jaarenlaarerr werd het aan den Keurvqrst var,B,randenbu,rg ingeruimdr rl4 dat egteq alle de Vqstingwerken door de Franfchengeflegt warenq Reesheefc ook in de rampeg der jongfte Over{troomingen Ysgang val r.ZB4gedeeld,drie
hui' (r) W3erN."I/qd,.Hiß. tX. D, bt.;5q
Ds.
#+
Reitelangs denNedar RhynolerWetel,
huizenzyn 'et door 'c geweldvan 't hoog ge. klommen, wateringeltorc, en heropgekr;uidöyr, bereiktebynade hoogtevande Stadsmuuren., By onzedoorwandeling door Rees 7 zagenw3f hietsdaneenpartyvervallene hliizen,en indien menhetmerkvyaardig kannoemen , ddnenfraaijen bnhoogen, Lindeboorn wirilr van de takkenzeer l Wyduir eengefpreid,metdrie a vier verdiepin" gen bovenrnalkanderen opgefnoeid i en doot' eenigehoutenpylasters onderfteuad,eeneniet ohaangehaatne vertooningrilaakten.\üy zetCe. tlen onzereizenaarWezelvoort, een klein ge. deeltevan het Dirsfortfch.a Bofchdoorlydende r, älwaarWy anzePaardenaan het huis van den hield, lieten ver. JaagerrdiereffensWerdsltaus V€rs,ßhen,Vaderen drie 4oonsallen in groen jaagersliVfeygedosclit,haddeneenvry fcüelm. fehenuitkykl dic gevoegdby de eenzaamheid der plaatee ietsakeligsen fChrikver1 boezemde tüekltende in; eo dacik die vriendenniet.liefse by rragtmet eenegoedegoudb-eurs voorzien, föude willen bezoeken;dan wy warente /terk . 6n te wel geWapend, dat'deeze {haaken €€ttilän. flag op ons haddendurvenwaagen,en na älle. gedachtdn haddenzy ook geen -zy kwaadvoor. lloe het.'erook medegelegen t wy reedenonge" hinderdvoort, en kwamenomtrent zevenuuren Vosr de Poort vah Welset,alwaarwy ingevolge hef
Dusfeldorp,Keulentot Bon, ena.
JJ
grensplaatzen, door het gebruikvan dePruisJifcüe de Schildrvagc werdenopgehouden r en door den Oficier van de Wagt op eenevryfiere dochteffens beleefdewyze, onzenaamenen qualiceicen afgevraagd,verderswaar wy van daankwament en voorneemenswaren naar toe te gaan. Van deezelastigeetiquetteonderrichtt haddenwy by voorraad onze naamenr enz. op een liaarceblad gefchreeveflI tväär door rvy aan den Officier de moeite befpaardenom zulks aan te tekenenr en aanons het verveelenvan langte, u'aglen: ook hadt de Officier de vriendelykheidr onsddn van zyne Manfehappenter,geleidemedete geeven. trVy gingenlogeerenin den Hertog van ßrunswyk , op de marktt over het Stadshuis , by ddnen FranfchmanrGauo61 in welk logementwy geenereden haddenrolrr over goedkoopte roe' was, men, fchoon'er de bedieninguitneemende en over tafel en beddenooknietvielteklaagen. aan,die Hier troffen wy denjongenVnnmnur-uN benevenszyn vader en ddnenSweedLINonpw, zich op den 5 Decemberr78z tot de uitvoerders van hcc bekendeSr. Nikllaaryre{ein's Hage lieten gebruiken; welk verfoeijelykbedry{ met den glimp',vanddneoz. fchoon'naderhand be{tempeld, egter uit eenanfchuldigewolykh,eid dq der oogpunt door Hun Edel Grootmogenden Heeren Sraaten van Holland en ltr/estfrieilantl
D+
wierd
Rlryyowr'ltrlezel, langsdenNeder 56 Tleize dewyl.Ilun tr'd.Gr'.[4ogen. wier'dbefchouwde de goedvonden,op den 9 Decemberdaar aan volgende r' in ddnebuiten gewoonbelegdeVer" gadering,daartegenop ddneallernadrukkelyk' Ite en ernftigfte wyze te voorzicf r enonderanrleren lret I-Iof vanI-Iollatzd [e gelastenr ten fcherpen te doenj .naar de Belhanters ften onderzoetri Aanfioakers van dat begonnen' Oproer. Ingevolge, die van zogenaamde lrier St. I{ikolaaspret , zoLr duur aen deezeOproervinkenhebbenkomen te itaan, indienzy het haazepad nier gekozenhadden, en daar door de handender Juftitie ont. üraptwaren, naareeniandvlugtende , waarmeer ftortgelSke lrnaapen, fchoondoor het braaf en gedeelte der Ingezetenen deugdzaam verfoeid,in volle veiiigheidwoonen. DeezeVannauur,rw te troorenniersop zakhebbende,Ieefchier alseen banjer Fleeri zyn vaderis oni;ingsin her zclvde Logement op het bed geltorven-r €n is waarfchynlyk daar door voor iine fchielykcvcrftikliing bewaardgebleevcn. Zo menonsverzekerde,' vrierdde zoon rykelyk uit lJollantl,vangeld rtoorzien.
T.E,VENDE
BRIEF.
I!'ezel is'ceriegrooteStad. In ltunre eer.fteopkorttst uinar een Dori:. Syiva Cafia. P+aruontlratutfer Non-
toüBoni €ßt. Dusfeldar7;Keu'l,en
57
'Nonnen-Klltster. Zvaare brm,el'te lilrezel' LVeul, eertydseene [clruitplaatzevoordeNederlarl'ders'Ver' DQoreeneKrygs' van de Spaniaarden. vali in ltand'en In' 't iaar gewlnnen' l,istaan dezydederStaat[clterl' i6iz d.oorde Fran[cheningen'oomen'Wardt door l/estin' FriAr* lIlittem tlt eenvan deontzacltgelykfie Europagernaakt.,lervalt i'n t75V genran ge'heel, ivederi.n kanden,vatt de FranJbhen. Irestingtvetken' geflegt. yooreen grootgedeelte l/ezet is eene groote Stad, en was , eer der' zelver Fortificatien gedemolieerd werden eene
vry fterke Vesting, irr het i{ertogdom vanKleef, agi uuren ga3nsten zuidoostenvan die Stadge' tägen, aan den monclvan de rivier de Lippe, waar dezelveiq den Rllyn valt". Eertyds washet fiegts een Dorpr waär
rr2t
Q) I/id, Tnsscultnanrn ÄpnalesCli,via,$,c. li,b. II. ?. tt
c,
uf
SB
ReizelangsdenNed,er Rhynowr Wezele
rrz5 fchynt het nog maareenDorp geweest te zyn, in welkentyd daartegensover een pra-mon{tratenfer Nonnen.Klooster is-gebo uwd, dat den naamvan Aversdorfdroeg. Dit Gehugc buitengemeen wel tot denkoophandel ,n ur.rc gelegen,nam hoe langshoe meerin grootte. toe, en bloeidemetzo veelvoorfpoed , daCheC eerlang, tot ddneStad wierd,ondergefchikt aande HeerlykheidDingflaken,het welk een manne_ lyk Rlksleen was, \üaarvanhet mannelykoir uitge{torven, en GraavDmprRrr de V van Kleefmer de eenigedochceruit dit geflachr getroüwdzynde,heeftl(eizerFauDsnrxde II denlelven in hecjaar rzzo of tzzr metdeezeHeerlykheidop nieuiv beleend. In her :jaar rzgo gaf I(eizer Runor,pnde f deezeSrad nevens Dui,sbu:rgmet MencannrrrÄ, zynesbroeders dochter,aan DrnornrK den VIII Graav van Kleef, tot eenhuwelyksgifre;en hoewelKeizer M.txrnarr.raau de I in heijaar r44SopdenRyks. dagte Worms , Wezelonderde Ryksfteden wilde betrokken hebben , wierdegrerhettegendeeldoor denHertogvan Kted mer zulk eenlterkenaandrangen hartelyke taalbeweerd,dathybyzyne bezirring bewaard bleef. In hetjaarr354brand. de Wezelvoor eengrootgedeelteaf , dochd,eeze .ramirwierdfpoedigdoorhetaanbouwen vannieu. we huizen her{teld. Naderhandwierd deeze Stad
Dusfeldorp, Bon,env, Keulentut
59
Stadin het verbond der Hanzee.Steden aange. noomen,en yerkreeggrootevrydommen. In 't beginvan de Reformarie, hebbende van Wezel,de Lutherfche fneesteingezetenen dochtoen de Regeering , Religie aangenoomen, der Stadin de vervolgingenvan.den Herrog van Är.va in de Ned,erla,nderu, bovende Kkei" .fchePoori in een hardfteen hadrlaatenuiuhou. ,rllmen, wen: den tla ik dpen,kwo*"n'er gantverdreveneen vlugtendeGe. van drommen . fche reform'äerdeI,lederlanderr en Brahand,ers binnen haaremuuren, en zulksgafgelegenheid, datna plechrige eenenadere overweeging vandenGods, alle inwoonderstot den dienst,genoegzaam of Gereformeerden Calvinifclten 1overgingen;{ic ging zo fpoedigen idnpaarigin zyn werk, dat in zynentyd fchreef GurccranprN ; dat,ereen Geneye B-hyn nieuw aanden opfiond,, En met rechü mogt menltr/ezel,eenefchuilplaatze voor alle Nederland,ers noemen,die om de Spaanlche ty. rannye en ges/eetensdwang gedrongen waren r hun Vaderlandte verlaaten.Geduurende ooll de wreed{tevervolgingen om den Godsdienstl hieldende.Gereformeeräe Kerkenr rneerrnäirlen binnenWezelheimelyke by eenko,msten of Synoden namtef, endeyvcr tot dienGod.sdienst fens met den bloeiftand vande Stadtoe. Dan 't deerlykmoestzy voor eenen auderin 't ver. volg
?.,!r
6o Reizelangsilen NederRhynowr Wezel, volg boeten; jaar 1586wierdzy boetenI want, in het het jaar door den Hertog vau Panuabelegerd en jammerenswaardig geteisterd i en toen-MeNooze AdrnirantvahAnag.onin het jaar r5gg met het $paanfche leger, het land vanKleefen Westphalenongehoord plaagde,en de Stedenmetzwaadreigemencen, !e nypendbenaauwde , moest eene groote fommegelclsopbrengen,en (erel, daar!y nog haareKerkenaanden Roomfchgezindenafftaan;dochbuitengevaargeraakt,värfcheurdezy de drukkendehandendie haarknelden, ,enbleefvol{tandig der Staaten zyde'toege. toc op den5 vanHerfstmaand daan, 1614,wanSprsor,a harr wederonderdeSpaanfclie neer heerfchappybrachtI zy wierdmeteenezwaarebezet. tingevanI(rygsvolkbelast,die 'er verregaande pleegden ongeregeltheden , en welvyfcienjaaren moqstzy onderdit zwaarejukgebukcgaan; want het dqurdetot in 't jaar 16z9, eer zy uit de handenderSpanjaarden verlost wierd. Dit ge, beurdeop eenezonderlinge wjze , by vgrrasfing: Fnno3rr Hnuonrx Prins van eränj,en, b.rig zynde, s'Hertogenbofch te bele$eren I vervoegde ziqh de Heer vau HeansoLTE en de Thefaurier den Gocn by vaN Princer orn henr, uit naarn r van denI(oilonelOrro v.{NGswo, Heerevan Di,edun,Bevelhebber van Emmerik,die, met kqnnisvan zyneDoorluchtigheid, langheiqnelyk ver-
"
Dusfeldorp,Keulm tot Bons €rE. ,
6r
verftandgehoudenhad binnenWezel' opening .te doenvan eenenaanflagop deezeStad; diet onlangsr van een goed deel haarerbezettinge -ontblootwasr om 's vyandslegerte ver{terlien. 'De'Prins, dentoeleggoedkeurende , belastGraa:ve Eewsr, denKollonelvau Gnno duizend uic' ,geleezene Paarden,by KnegtenenagtKornetten vAN GnNo, den Bevelhebbervan te: zetten.'VEor,r ' B;redvoort, 1 llteszeshonderdMan r tegen 'den tweeuuren van Oogstmaandr negentienden vöor den d^g, op zekereplaats,een half uur hebbende van Wezel,befcheiden , {laat zelvs, 's daagste voorenr van Schenkenfchans op wegt trekkendevoorbyEmmerikrwaarmende Poorten digt hieldtr gaarde gemeideplaatze,aluaar 't desnagüs 1 en buijig hy, miclsde donkerheid weder1 tweeof driemaalvrn den en regenachtig weggeraaktzyndet eersüten vier utuendesmor. i gens,methetaanbreeken vandendag,aankwam. 'er Wor-nr die ten beftemdentyde r was ggvertrokkenrvreezen.weestrlvillitoenweder,om de ontdektte zullen worden. vau GnNo-beclenaanllagte waagen. floot, desonaangezien, 'Dertig Man llegts, geleiddoor twee Burgers van ftrlezeloeen'van welken Prntpn Mur,Lsn ' .genoemd: was1 trokkenvooruit, gevolgdvan tagtig anderen, en wat verderr van nog honderd. en' twintig 1 onder den lkpitein Hur.
ßeizelangsdenNederRhyn overtrfezel, cENs. De tweeeerftehoopenr Da't uitrukken eenerenkeleharneie,door de dr:ooge graft, op eenbolwerkn geraakt,werdendoor de Schild. wagtr terruggedreeven; dochHurcnusaanruk, kender overmeesterde de wagt en hecbdlwerk Onrniddelyk hier op, volgcveNGsNor diel;auwrr terltond zendr orn de Dietnfepoort [e ope. nenr-ende Ruiteryin te laaten,,-HurcBNs bemagtigde,ten zelydentyde, de markc,na dat hy tweeVendelenSpanjaards, die hem denweg betwisteden,verflaagenhad. In eenogenblik, wasdeStadovermeesterd: de BevelhebberFaaN, crsgoLozawo, die zich, omtrentde Steenpoorte, nog eenewyle verdeedigde, werdgevangen genoomen:waatnade voornaamlteltraatenen plaatzen enbeze.t fchoongevaagd werden,Wor.n, 't aan fchietengehoordhebbende,wat 'er gaande ware,keerdenog,by.tyds, te rugr om deel aan de eereder overwinningete hebben, Hy bemagtigde de SchanGn',die de vyandop .de -Lippe hadt opgeworpen. In Wezelo werden twee,en- dertig{tukken Gefchutsen zeerveele Krygs. en Mondbehoeftens veroverd, Ook be. haaldende Staatfclten, aldaarrgröoten buit van pakkaadjeen zilverwer.k,achtergelaatendoor de Keizerlyke en Spaanfclrc Overlten, die naar'ü Leger, welk nu op de lleluwelag, vertrokken waren. De gantfcheBezerdng I nogtwaalfhon, derd 6e,
.
i
Dusfeldorl,Keulentot Bon1.0!tß.,
63
gämaakt. derrlMan {terk, werd krygsgevangen :Men rekent;'dat'ervan's vyandszyde,twee. j: viul.de Staatfcher Ilegtstwee-en- der.honderd gefneuveld zyn. rtigManr by deezegelegenheid, iOp deezewyzer rverd Wezelverrastllop zonvanOogstmaand; ,drg, den'neg-entienden inwelk bovenalopmerkelyk was,dac ongemeenvoorval, .hetdwaalenonderweg, het welk menmeende, verbrodzou.hebben, medewerkdat denaanflag alzo gelukftsrl; de wallen, te , om diente' doen die.'snagtszeör'fterkwarenbewaakt,met het van den dagr van heggrootftege. aanbreeken .deelceder wagtverlaaten'waren (r). :, -Zederddientyd, is WezelmetStaatf:cfiKrygs. t vöjk bezet,gebleeven,tot dat de Frrinfehen in't -.jaar 1672, die S.tldinnamen , en in t674 we. rJer;verlieten.Van dat rydftipaf ,höefcdel{eur.vofst van Branilenburg,Fneonrr-Wrlr,nl,t de. zelve, met zyn eigenvolk bezetr eg opaanraa. den van den beroemdenGeneraal , Hertog van :verfterken ScHounnnc,oprnieuw laatbn r ctr ' dine Citadelleaanleggen.Doch devestingwerI'kenäyn onderKoningFRnnenrrdenI, inzon: 'derheidonderFnpoBnlKWrLlavrdenvadervan 'den thandsregeerenden Koning van Pru,isfen, "zo fterk voorcgezet, dat'dieScad,tot ddnvan 'de ontzachgelyk{te vTtingel van geheelEuropa ge" (r) Waonx.Vad,gtlt, XL Dcel,bI, gg,enz"
,1 t .l
A
Wezöt, langtdenNedeiRhgn'over .64^ Rei,ze gemaakt is. Jn 1757t viel Wezelwedef inhan. ;diehetna 't {Iuitenvan den "den derFranfclien, "vredöin.176!i eärstontruimdhebben.Zedett heeft zyne PruisfifcheMajefteit goedgevonden 'te does een groot gedeelteäer' vestingwerken {legten, doch de Citadelleis tot nu-toe in haar geheelgebleeven.
,AcistE
BR'rEfi"
'
te' Wxeli De Bulyifclte' Poort.^ Citadette, Stadshuis' - ''Misdaaldeirs,'Etrafoefening. Te Genevezyn'dedood' Jtrafen z"eldiatrat, Barakken,' Wagilruis"'. Gene" qaa:l,Sctl,omon. , Tucht en Werkhuis, Buitengerneen ' is kan.in Niemd,wtdie gefchauqtteerd üel,,geregel,d. LuYorden,.,Qeryformgerden, . dit Intis aangenlltnen iteltbur.al,ieIGrFenrc . tlrerfc|wt'en Ro,omfcltgezinden -.. MalSdy' Gastl4iis,' r.Wzel.' Gymiä[ut'n2,. "*lslyk 't'tfii. Köimianiietyvande Y'oho;n7rnr'oilun.Pied'ik^ ' IteeretT.Ktoolter. Kolonie+*anlU[ariendal, .:
. Het Stadshüis te Wczelr'! we.lkpp d. Mgkt ftaat, vlak over de Hoofdwags r is van buiten vry aanzieplyk,en maakteen goed vertoonl .menonsr dat het dochvan ,binnenverzekerde poort7 rrietsmerkwaardigs bevat. De Bertynfche door denvoorigenKoningge{ticht' is buitengemeeqffots en-fraayrvan binnenamphitheaters w:yze,aanieder zydemec een regel pylasters bg" \ ,,
busleldorp,Keulentot Bon, enL'
6i
',1
bepaaid:van binnen en buiten praalt deszelvs .fagademet fraay en fors uitgewerktbeeldhouw:r. .w€rk, De Citadelle, heeft medeeenefehoone .l' Poortl in welker doorganS,de hokken of ho' "', len geplaatstzyn, dienendetot bewaaringder i,' ,Misclaaders ; die, of voor al hun leeven, of wel tyd, naar den aart van hunu , ,:,- vgor een bepaalden 'he misdryven geregeld hier gevangdn zitlen. r i",
, Deezeelendigenbekoomengeenanclervoedzel ',' 't dan water en,brood, behalven geenzy zich van Vreemdelingen r €rl äIl: .: door de Aalmoesf,en genoegzyn ; orn hun ., deren,die mededogend ..: iets uit te reikenr kunnenverfchaffen. Daar I zyn van deezeknaapen,die gekluifterdmet een : Scliildwagtdoor de Stadgaan1 om de ltraaten .' te reinigenllof anderverachtelyk werktedoen: 'er beter aani dan hunnemakkers , deezen2yn blyvenl want, be;,: die.indehokkenopge{loten bezolding halvenegng;:r-er.e{geringe r diezy Stads gunftiger zy gelegenwegengenieten, hebben ,s heid tot bedelen. Op het zien van deezeme' Stervelingen dogenswaardige , die wy, in mee. nigte door de Stad vonden zweevent her,,' innerdeik my de ver{tandigeaanmerkingvan den Heer'J. Moonn (i) r by het aanfchouwefi ' tan eenegelykfoortigeItrafoeffeninge doorhent '
8€" c,, IL Detl,ü1,16, derMaatfcli,-{f (r) Eefchoai"
n
I
i 1 .l
li
rl il
66
Reizelangsd4nNederRlrynotu Wezel,
nietr ll1ytrvriend! of gy gemaakt.Ik twyft-ele zulc toeftemmen,dat die,volkomengegrondis,, en ten-vollen verdienti dat ik u dezelvemededeele. o ,, Men brengt in 't midden" (zegcdie Heer) t ,, dat , behalven"het affchrikken van wandaa't,welk die wyze van {trafoeffening ,met ,, den, deeze heeft, andere,gemeen het bykoomend 1, vere, voordeelhebbe, dat ze de Misdaadigers ongelyke ,, pligtr olrtr door'hunnenarbeidr"her 'c algemeenaangedaan,te vergoeden, ,, ,, Ik denk, egter, (vervolga hY), dat dit , , voordeblniet kan opweegentegende kwaade van het Volk hebbelyker wyze ,, uitwerkzels -maaken aan het zien van de elen) , gewoonte Medemenfchen,'t geen ik my t , den hunner het hart der Aan) , verbeeld,dac alle_ngskens )) fchouweren verhardt, en hun min vatbaar ,, maak[voor de aandoeningenvan deerenisen Aandoeningeor die mis.. e, medelyden. --,, fchienvan alle den besteninvloed hebbenop ,, de menfchlykenatuur, en zeket'aandezelve ,, allermeestpasfen. Juvoivlr.rszingt,'er van,: ---T -:-,fflollisfima cOrda ,, ---: generi dare natura Humano ,, fatetr,n, [e
dedit:h,wcnostrip'ais,optima it Qrn lacl'rrymas fenfus.
,, Overall TVäilropenbaare{trafoeffeningen. ar V€9i'
Dusfeldorlt T Kealentot Bont oß4,
6p
Vollceengroo,, vuldigzyn, krygt het gemeene ,r, ter maatevan ongevoeligheidren cen wr€er o, der aart, dan op plaatzent waar men zulke 'r, toneelen zeldzaambefchouwt", Dit bewyst " IIi her" hy mechet volgendevoorbeeld' -_ 'er op), " datr'toen - ,, inner my hier "- (volgt ir ili te Genevewas, waar de dood{traffenzeld= n zaamZ!il r €eo Jongeling wegens een moord' 'rr geh4ngen wierd; dit veroorzaakte , öenigeda' eene "blykbaare r: gBDte vooren en daar naar '!. ;in gezelfchappen droefgeestigheid alle ;; En. waarlyk , waarom kunnen wy zelvs geeq Hond, zonderaandoeningvan medelyden, en . verontwaardigingtegensden Beledigervan heg zien? enkelmyn fchuldeloozeDier, mishandeld . vriend, oin dat wyaangeenetoneelenvanwreed,heidgewoon zyn ' De Cicadellevan Wezelisuirgeftrekt, en wel geregeld;daar zyn Barakken voor hecvolkr en
eengoedtrVagthuis.Op denrechtervleugeldee Poort,wellreuicgoedevertrekkenbe{taat,hpis' de vestde Gouvernegr,zyndetegenswoogdig Generaal Sar,ouori,diB men ons berichtet daf doorzyne verdienften,van den laagltenrangt tot deezehoogewaardigheid in het militairgr i9 yerheeven, Het Tuaht, €D Werkhuiezedertkorte jaareq
is sgn aanzienlyk Bangqlpgd, en,ßsstbaarGe"
F'g
bouwr
58
RhynoverWezel, ReixelangsdenNed,er
bouw, waar in men fchoonevertrekkenvindt, ,; ,en voor c{athet tct dic gebruik was beltemdt door eene aanzienlykeFamiliewierd bewoond'' en veftrekkenwaar de Gevan' De werkplaatzen genen vernagten, zYnruim en zuiver, en alles is zodaanigaangeiegd r' dat de vfye lugt van alle verkanten toegangheefc. Dit zo noodzaaklyk eifchte, tot bewaaringvan de gezondheidris een gebrekdat in de meestevan ge' doorgaans lykfoortige Huizen plaatsvindt, en daaromwel ter navolging van die rvelkehet beltie( daar o' worden. De, ver hebben, mag aangepreezen -wel, . en Tuchcelingenhebbenheü hier ook vry worden van goed voedzelverzorgd, doch nim' mer wordt hun fpek of vleefchgegeeven.Nie' mant die gefchavotteerdis kan in dit Huis aan' genoomenwordenr maar alleendier welke om 'er danvoor geringe deli&en ftraf verdienenr die jaaren of flegtsvoor maandenin gebannenwo'rden" Ook verltrekt dit Gef,ouw tot'een Verbeterhuisr voor lichte Zieltjes',die'er na maate dat 'er van betaald irrordt r r,nin of meer ruim onderhouden oppasfeggenieten. Men heeft te Wezel behalvende Kerken der Gereformeerden,Lutheraanenen Roomfchgezinden , een Gereformeerd Gymnaliumr een fraai Gasthuisdat rykelyk begiftigd is. Het a. delyk Maagden-Stifu.Aver of Qbeytlwf, welks Ka- I
Dusfeldorp 1 Keulentot Bon, enz.
69
,
Kapitularisfinnen r geenevastewooninghebben, aan geengelofcenzyn verbonden, en dus liuqnen trourvenI oolr is het grootftegedeeltedaar , van tegenswoordigevangeüfch. pic I(apittei is 'gefticht ter eere van Sr. Cr.ntrullsin het jaar 825 door Graav EvnRuanovan Kleef, deszelvs GemalinBanrna uanBeijeren ) en hunnenzoon Lursano, na bekomenegoedkburingvan Kei. zet Loonwvr denyroomen. Het wierd door den Aardsbisfclropvan l{eulen ingewyd, naäer"n hand mer verfcheideneTiendens befchonken, :i Het Hoofd van den Stichter LurHanp, die om zyn vroome leevenswyzeen'heiligheidgecano,, nifeert , is, zoude nog te l.trler,et belaard worden (r). Een Kommanderyvan de Johanni. . ter Order, waar van het Gebouw nog in wezen is, Een Prediklzeeren I(looster dat zeer öurl in is, zynde r zgr g ebouw ddc or D r aoanr r den , VIII, en door den Bisfchopvan Grammond, ter ' ,eerevan de H. Maagdingewyd; en detrayl'er op dientyd geeneMonnikkenvan die Orden in het land waren, Iier GraavDroonRx die uir hec Kapitcei te Lubek komen. In her jaar r äS+ branddedic Klooster tot aan den grond toe af ; dochhet is daarna doorGraavDrrpnnrr vÄNDER Mnnr weder her{teld, en aano.reqlyk begifrigd.
Graa,v (r) Bcn. Ilon, Be.fchr, vanKteef&/. r3g.
E.9
Y'
l':r
.r''
70
Rhyn owr lilözef,, Reitelangsdln Ned,er
GrdavDruonnrrdeszelvs eerlteSrichter r liguin de I(erk van dit l(loostervoor het hoogeAlingevolge dicopfchrift,hetwelk taarbegraaven, gevonden. aldaarwordt bietherich defut[arcayir nobilishet jacetthrcaElc.(r]
Nog €en Kloostervan db Augu!funen Ordenl Zyndeeigenlykeen Kolonie.vanl\[ari,endal, in jaar het tgz6.op den16 Junydaarna roe ge# ?onden. Eindelyk, eenMinoriuenKloos. ter (z). ,
NEaUNDE
BRIEF..
Guhrnijbentttn ttyf d,uizbndSoldaaten'binnen iihzel, Erercitieplaats, I/aardigheidyan het Krygsvotkirt, 't behandel,en üan't-Geveerenmarclteerei.Leiioe- '.$clieltlnaamen. tuenuan Dof geklaterd.erRottiigen, Etrertgeüuht oyerde Soldaaten, Voorbeeltlert, lrier \tan hangevoerh Geringebezolding, De Soltlaaretr geenLookwagtena Wezel lteeft genoegzaam hebbert, . nhooi de zelydebezetting. Strafe die des doorlste bouerlgaande,'ütiedaaiig m'etDeferteurs wordt ge, handeld, OngenadigelLraf metfpitsroeclen.ßedryf , \tan' tr{/rAbdheid' . Gooten,
De lioningvah Pruisfen onderhoud, Orä:I '{r) E, EIoYhefchr,wn klet1,htr. 41 (e).Ib,bhr\!t'
Duisfeldorp , Keulentot Bon7 €flfi,
7t
Wez,eleen Guarnizoenvan vyf duizendSoldaain drie Regimenten,lvaarvan het tenl afgedeeld in plaats van l^Ioeden,kieine Granadier-' Gemeen 'er eeneparade rnuüzendraagt. Dagelyks trekt gp van vyf honderdMan r welkedoor eenHoofdofficier wordcgecommandeerd.De.plaatswaar zy hunne exercitienverrichten, en de wagten äfgedeeldworden , is een ruim, rlitgeftrekt.en onbevloerdplein, aan de Scadswallen en niet ! ver van de,Citadellegelegen Men kan zich naauwelykszonderhet te zien, een denkbeeldvormen, met welk eenevaardigheid dit wel gedresfeerde Krygsvolk, de verfchil. lende evolutien verrichc; de geflotenheidder gelederenen fnelheidin he.t marcheeren,gaat ' . alle befchryvingte boven. u Schoonop de paradeplaats geender Soldaaten {toJrflagen ontving, mangeldehet egter niet aan 'legioenen van fcheldnaamen en vervloekingen, hun met die een ronde gulheid door de Officie. ren wierden .toegedeeld.Ook verzekerdemen ons, dat het alleenaan de tegenswoordigbeid var denGeneraalop de parade,wastoe te fchryt' urn, dat het doffe gektr.t*td.t rottingenop.a* ' rtiggen,borften en fcheenen,van clearmeSnap' haandraagers , niec wierd gehoord; danhet was maaruitftel van executie, want zo men ons bee .richte, wierden de naamenvan diel welke het
Ea
f
Tz ReizelangidenNederRhynovertrfezel,
!
I
ongeiukhaddenvan eenigenmisgreepte doene opgetekend,en.ontvingendaar-voor naderhand ltraf. Zeketis her, dat her minftemisdryfhoe beuzelachtig het ook magzyn, door eenpruis. onderile wapenen f;ch Soldaac begaan,nietoog_ luiirendedoor rlevingerenwordt ierien; ja wat uredr,is, .zy wordenzelvsgeftr#t om fauten, diy zV'rnisfchien mer alle hunne aandagt,niet zoüdenhebben kUnnenvoorlroomen;diizult gy. nyn Vriend 4q Wel als ik eene ongehooräe noemen,danzy rechwaardigän Wreedheid zulks, met re zeggen,dat de ondervinding hun heefc geleerd,da!, door elkenmisfiag hoegeringook, -te ftra en, rer over ,t geheelminäer ü.gr*o worden. ,De menfchlievende Moonu, ,ul.nr' geachce werk bovenalle aanpryzing is, zich te IJeylynen Potsdambevindende, wieräinsgelykfth ovgr {eezevxeemde handelwyze ten fterf,ftbng.zal 1rpffeni het u denkelykniet verüeelen,,Ir"", geendie naauwkeurige Reizige,duu van heefc' opgetelqqlql, ne! zylq eigeqe,Woordente lee; 4a4 (r), ,, O.p een morgenin 't park te Berlyn,wan,, delende7 za,gerwy eenarmenKnaö f,rfi krygenlom geeneanderereeden,daä ,r fiaagen ,r dar trlyzyq laadftolcnier mer dezelvcle 1bhie. , ,, lyk_ derfuIootI;enZtdenin lrrankrykenz. IIi. ^(t.)- .Btlthouwing bl, 2 efiz. /-. "D,tel
ni--<_:-q!Rrffii_*,_
Dusfeldorp, Keulentot Bon, ettrz;
Ts i, lykheid, als de overigen, in zyn Snaphaan 'er het met verontwaardiging 9i2 ftak. Ik wendde ,, oog van af. De Officier; dit bemerkende, ltraf dqnktu te ltrengnaarmaa,, zeide:deeze ..'
'Er was geen mis,, te van het misdryf2 .'r, dryfl was myn antwoord: de laad{tolc flipte hem by toeval uit de vingers, en men kan .r, e zich niet verbeelden, datde Man eenig oog11n:erk had-t, om deeze gewigtige beweeging ,1 minder vaardig, dan zyne medernakkerste Een Soldaat, viel myn Pruis. ,, maaken.,, rtßhe Vriend hier op in, moet alles, \4/atzyn 1, Officier hem beveelt, voor gewigtighouden: ,, naar.allewaarfchynlykheid,was.defout nieü ,, voorbedägt: doch het is altoosniet mogelyk ,, onvoorbedagtefouten, van die uit onagtzaam. ,, heid ontftaan, te onderfcheiden.Om voor te ,, komen dat iemandhoope, dat zyne nalaatig,, heid hem, als een ongeluk t za| v€rgeeven ,, worden, {traft men alle misflagen,uit welk 11€€n9oorzaak, ook voorkomenrle:het gevolg ,, hier van is, dat elk oplettenderen vaardiger ,, is, dan hy anderzinszouweerßn. Ik erinner 'er nevens, hoe voorheenl rr ffi$, voegde hy ,, by de monlteringen, de hoedendel Dragon11ders menigmaalafwoeijen. N'iemand dagt, ,, dat zy met den wind een affpraakgerpaakt ,, hqddenorn cleeze.potste fpeeienl doch een
Ef
0,f'
_
Dusteldorp , I(eulentot Bon) ewt,.
7+ ReizelangsdenNederRiyn overWezell ,, !t
), t, t,
tt t, t, ,t tt
,'' ,t
,) tt l
l
,t tt ,t tt tt ,t tt
), .,, tl
tt ,t ,t
Oficier, boos gewordenr door dien dit za diltwils gebeurde,gaf lascr om elk, die dit overkwamnte Itraffen: en , zints deqzeorde volvoerd yerd, zyu de hoedenveel minder" afgewaaid. . (vervolgd, Flier ik geval op een verhaalde ,, de Heer Moone), 'c geen my nog zonderlinger voorkwam. Den I{usfaarwas, byde laat fte wapenfchouw, in een volle galop, van zyn Paardgevallen, en hadczichdermaatebezeerd, dat men hef noodig oordeelde,hem na 'ü hospitaalte brengen;en men hadtmy verzekerd, dat deezeMan, zo ras hy volkomeri herlleld was, zekergeltraft zou worden, om deeien val. Sihoon nu iemand wac bedagteloosomtrent zyn hoed moge weezent deezeHuskan men zich niet verbeeldenr_dat faar niet ernftig voof had in den zadelte blyven : dewyl hy, in den val r gevaarliep om zyn nek te breeken, of plat getrapt te !vorden. Of , indien gy zelv veronder{telde,dau' reed, iry niet mecallebehoorlykeoplecrenheid r daar hy door den val zelzou het riogthans ve getraptwerd, zeer wreeciweezenhemnog eeneftraffe daarboven aan te doen. ---.- Ik Offcier, heb niets annryoorddede PruisJi[ch,e regen de bondigheidvan uwe redenkaveling in !c brengen, dan dat de GeneraalSnrnr,rrz, tt
*w.
7S
de besteOfficierin de Ruiter.y, die ooit leefeerscinvoerde,en rl de, dit ltuk van wreedheid 'c is zeker dat men zedert dien tyd zo rnenig1 .,, ' ' , , maalniet van het Paardviel. ' De KoningI vervolgdehY, houduzich ten dat de Krygscugcde ZieI ) , vollen verzekerd, een Leger is, dat de Menfchen, by de ' , , van Volren in Europa, rvat de noo' )t onderfcheide die een Soldaatuicmaa, ) digehoedaanigheden, . ' t t ken, bykaris gelyk zyn; dat in twee Legers ; . , , van een gelyk getal, de maai van l(r1'gscugt hoe veel het een het anderover,) zal bepaalen . , , tr,eft. Zyn hoofddoelis, derhalven, zyn ei' genLeger, in dit weezenlykpunt totde hoogst .r) Kon ,, moogelS'ftevolmaaktheidte brengen. i, dit gefchiedendoor zagte midrielen, hy zou twyffel verkiezen. Hy is nat , ze buiten wreed van aatt. t ) tuurlyk niet ) t gaandegedrag, ten opzichcevan Officieren ' r ) van rang, bewyst zulks. Wanneer hY r en een t, bevindt dat cle hoop op bevordering t, leevendiggevoel van eerr geenegenoegzaa,, me drangredenenzyn r om hun tot hunnen tt irligt aan te fpooren, heefc hy nimmer, dan in geval vnn' verraacl,eene zwaardcr{traffe ,, 2-' te werk gefteld, dan dat hy hun afriankce.By gelegenhecierl , lreefchy groo" t, eenigegewigtige dannrenin eenigen . t t tel zagtaartigheidbetoond, rr ätrt,
t
,
'
T6 Reizelangsden NederRhyn,owr Wexel, o, anderenKrygsdienstaantrefc. Eenigezyner hebbenStedenvan het uiterfte aan,, Generaa.ls belang, dobr verrasfing, laaten inneembn, ,, 'verlooren geheele andere Legers ,, 1 egter liet nimmermeer hV zich door't Volksgefchreeuw, ,, den door flegten of {taac, waar in zyne zaa' :: deezer kenl ingevolge verliezen, gebragtwa. ,, ,, ren, beweegen,.om . een deezerongelukkige ,, Generaalsmec den dood te ltraffen. En, wan,, rieer iemand hunnerl Voor een zekeren.tyd ,, in hunne bedieninggefchortr ofr door een' ,, befluicvan het Krygsgerichtshof, onbekwaam ,, verklaardis, om eenigl{rygsberielhebberfchap ,, onderhem waar te neemen,heeft hy nimmer 'er eenigverwyt ,, het vonnisverzwaard, door 'E ,, b]' te voegeni ,maar zielveveei eer verligt, 't ,r' door iets verzagtends, welk de eer van den ,, veroordeeldenGeneraalfpaarde, De gemeeneSoidaatenkunneni door eenq "r, ,, zagtebehandeling,nier tot hun pligt gebrägt ,, worden. Strenge en onmiddelyke{trafoefq,, ning is volltrekt noodzaakelyk..I)eezegeheg! ,, niet te werk te Itellen, of in zulk eenemaa_ ,, te te gebruiken, dat ze geenevolkomen uitwee,, werking te wegebrengen, zou,zuvakheid zen. ,, ,, Hier op kwam ik weder (vervolgr'deHeer ,, 'MoOnn) tqt het reedsgezegde r.o'er d.9wreecJ* ,o ireid
,Dusfeldorp, Reulentot ßonr enz) ,t
,,
77
heid, om de Menfchenzonderophoudeu/e \ plaagen en te kwellen; en beweerde , datrdg voordeelen,ontltaandeuit zulk €€rteVerr€r
' giläDdegeltrengheidr, zelvSveronderlteldzyn. ,, ,de1 dat ze zo groot waren als hy ze hadt opreden konde r: $€$eev€n,.geenegenoegzaame
' 4 opleveren orn het leevenvan zo , r ,veelene,, lendig.te maaken" ,, Het antwoordwas. Ik weeeniet dat zE €. -tt Iendigzyn.* Zyn ze, viel ik hier op in, " niet elendigI die geringvoedzelkrygen.,die , , tt - i t t zwaareKrygsdien{tenmoeten volbrengen n ' a ' ' t t volltrekr verzekerdda?ze Itreng'zu,llen ge. itt ltrafcworden,,overde min{tefouten,,enf9na. tyds zelvs over ongelukken tt ::r Q t- Zy fchy. ' t t nenr.zeide hy, niet elendig het , zy draaggn En, zoud[ g]tr lietilihier :r vry geduldig.--op volgen, te minderkweiling hebben, over 'i ,r: . .2t,het plaagenvanMenfchenr-9rr dat 251eene
,, fterktevan ziel bezirten,diehun in Itaatltelc '; het te dulden?,i' ,Uit dic verhaalvanden HeerMoonu, gevoegd bXl't geenwy van hecSoldaaten leeventg Wexel,zagen,komt het my-r'oor, datindien'er eepe ftraffe was uit te vinderrl die deqdoodste ' bovengaande,meniemandmoestverwiZ€Dottr: voor zyn leevenlang als Soldaatte Wezelof in een anderePruisJtsc&e Vestingr te worden op. S€"
t
Z8 Re[zelangt den NederRhyn overWezel, 'Wantr voeg hier nog by, dac deeze gefloten. Elendelingen o behalven'datzy r.e vcei hebben om te fterven en te weinig om te leeven, zyn, wiepdtr de hunnebezoldingrzo.alsonsverzekert twee en een vierde {tuiver Holland,fclt'geld n in geduu' twee pond blood, daagfch,b'enevens rige lezigheid van Kryglverrichringeni en op de wagutrekken worden gehouden',waar door men hun her middelbeneemtrom.methandwer. kpn of anderziirtsiets te verdienen; ook genie" ten zy geenloonwagten; het tradtementder ge. nen die mec verlof afwezigzyn , het welk maar enkel aan wäl vertrouwde Landzaaten wordg vergund, fteelit de I(apiteinin zyn zak, en men moet tot dien graad bevordeldzyn, om orden' telyk te kunnen leeven, wancde bezoldingder fubalterneOfficierenis ook'zeergering. Dezelvde bezetting ligc altoos in Wezel, en plaats, dit heeft met alle de andereGuarnizoenen 'er van geeft is, de vrees, De reden die men dat, indien zy van de eeneplaatsna de andere verlegd wierden , de vreemderi in den tr{rygs, dienst, die zeer' tot wegloopengenegenzfO.r daar toe gelegenhecien 4ouden vinden , die zy nu derven (r), Schoonde kanszeer gering is om weg te geraakenr verzekerdemen ons daE
op" fornrnigen het nogal wee[ente ontkorn€D,i F9!'
Bu{,il!. Deelbt" to, in) ryroouo
Dusfeldorp t Keulentot Bont. enn.
79
zoude'menzeggeh,, dat beibhouwd -pervlakkig is, maarwat wordt onmooglyk rhetgenoegzaam ,ir, äl niei gedaanen gewaagd,om de banden .derSlavernye te verbreeken r en een,vryeluchc Zo dramen een Man uit het ! rfe:ädemen . Guarhizoenvermist, dat zeer fpoedigdoor de vilitatienontdektlordt ' lost men *nenigvuldige ,eenigekanonfchooten r aan'de Boeren tot een 'er eenDeferteu'ris; de '",, zeinver{trekkendedat ,l ,äfmeLandliedentayn verplichtden Ongeltrkkite houdenten naarzyn ,..gen op Ae:{ioorenr,jaan :z! ee-' te voeren; hier voor genieten ,.'.,.ftrafiilaats "', tot belooning;maarver!v&ät' - tiigeRyt<sdaalders 'zulks, en de Snaakontkomt het .:lbbienzy dan of medewerkingr door hunneachceloosheid t moetenzy zwaarcftraffenondergaan.De De" zyndenwor.dtongenaar: linquant'terug gebr.agt ilig met fpitsroedengeftrafr' en. in de Citadelle opgeflooten,om aldaarde(rdienstwaarte nee' eendeezerOngeluklii' men. Wy ontmoeteden . genr binnen de barrierevan de Citadelleop had fchildwagtftaande-,die voo4ldg derdemaal hadtweeda" tgetrlgtom lret te.-ontkomen ; dee49 dool de fpicsroeden genägtereenio ongenaadig kon' zyn Snaphaan dathy naauwelyks ''gef'ciöpen, gatin in en ons betuigde$antfche de,,{laagenr,r te hebben1.andersis de Wn.rug,en ,fchouders ordinaire lkaf van een Deßrteur twee dagen
8o Rei*elingl denNederRhya'orür Wezel; agtereen, zesmaalop ennederi doortweehon., derdMan te loope.n;het gebeurtfomtycls wel: dateenkarelbezwykc en tegensdengrondvaltr,, dan dit'baat hem niets, hy moet zyn getalfla. gen ontvangen r €nr dan gaätMan väor Man hem al {laandevoorby; dit bedryfvan wree&.
\ l
heid ten einde geloopen zyndeI wordt de Ge_, ltrafte naar 't Hospitaalgebrachtr wäilr hy fou, tyds den geestgeefq, doch meestalher{telt. : , Ik eoudehaastvergeetenf,orn,H:t€ waatfchouJ wen r'drt gy te lfiezel zynde"byregenachtigwederl het midden der 1traatenmoet ".rmydun, om niet in een ogenblik doornreektnat te wor_ den: de gooten ndamelykvan de .meestehuir zlfi2,in plaatsvan aan de zyden door nedergilsne de gootenvervangentewordenl {teekenorobo. ven tusfthen de;huizendrie,a,:vier:voeten uitl en laaten het. ruater horifontaat ,in hec .midden der {traaüennedervallen.
TIENDtr
BRIEF.
;
Dingslaken,Dingsdagb'etekend zo yeeloli errärh,tr,1"g. Duisburger Wald,. Fraay ,a, poorläio" Vrug-tbnarKorenen,lVloesland,GrasryketrVe|itlen" Duisberg.-.Ran,0peenen gryzeit,oad*id.an ,reärt; .Lieer Lot geqi'ieni:: Wanneetde-Gerefntneirde ic Dwiü;ergis beiinäentc blodijenl, WArdtop betieL y4Il
Dusleldorp,Keulentot Bon, en{ . i'
Sl
yan Spinola rloorcle Spanjaard,en bezet, Oprielting , yan een Hoogefclrool, te Duisburg. Invlin,q dÄ . Gereforweerde lkrk.
SoberLogement"
Wy verlieten Wetel meer aangedaan
over det r"',elendenen folceringen, die eengedeelteonzer 'ei r Natuurgeiro.ocen dagelylisonäergaan , d;; 'i_ getroffendobr de geringemerkwaardigheden die 'er gezien,hadden; ;wI en zetten onze reizevoort , 1 over Din.g.slaken, thandseene kleine mors{ige . , .Süad,zonderkoophandelof handwerken,,iraär_ yan de huizenoud zyn en,eenzeer flordigver" ja by her inrydenderpoort vrees_ .toonmaai(en; ;denwy onder derzelverruinen en los liggerrde i
., {.teenen,te zullenbegraavenworclen,
Dh,gslaken , dat zynennaamzoudeontleend dat vande oudeInwoonersop die ofl hebbenr plaarshet Gerichtwierd gehouden,het wejk .eercyds. een,Gedins genoemdwierd, waarvan nog overigdenDi,ngsdog,di, zo veel befekend als een Gerichtsd,ag, is eers[een Dorp geweesc eenScadjg en naderhand oeindelyliis hec€eCI Dv, nastieen Heerlykheidgewordene het land yän geheeten Dingslaken . o üa4r onderookWexelheefs .gehoord, enwaseeruyds leenroerig aanhet Ryk, - Her heefizyneeigeneHeerengehadtot op het jaar r??er als wanneer hecmet"bewilliging den van l{eizern aanKteef,schlqnd ir S.übdenl t?
lj'
PE
8z
Retzelangsden NederRhyn overWezel,
fls1tsg en daarmedevoor alloos ingelyfr. 'Auorpn deI heefteenhoögenen fchoonenToren aanhet Kasceelgebouwd;die voor jaarenreeds 'er door onweergrootelyksis befthadigdr"en zedert de hand niecaan gehoudenzynde, nu ten De Heerlykheid ig vervallen. eenenmaale voor Dingslakenheeft doorgaanstot eena,ppana'ge de jong{te zoonender Graven en Hertog€o v€rltrekc, die op dit l(alteel hof gehoudenhebben, dat thandszeervervaildt*,r'd(r)- . ), Van hier reedenwy naar Dutsburgl"edäe'Zeer oude Stad, liggendeals in een driehoektusfchen de R.ivierenden Rhyn, den Roeren den Anger. Aan de eene zyde van deezeStad, alwaar men eene frisfcheen gezondelucht ademt, ligt een fchoon uirgeltrekt Bofbh, hec ,DuisburgertrVald geheeten,dat zeer beroemdis wegenshet fraai't welk daar in 't wilde voorfje ras Paa_rde4, teelt; aaqdenanderenkant is de Stadmet vrugtbaar Koren- en Moeslairdbeze:; e! r aan dederde zyder rnet grasryke\üeiden en daar nevens meceenein den Roerloopendegrafcomringd. Duisburg, in't gern€enDuisbergvan TufcoSchryversDis-, birgum, door de oudeFranki'fche pargum en' Dui$argurn genaamd, was wel eer eerreKoninglyke Sradder Franken.,daar na ee. ne Ryk{tad. Zy kan op eenengryzen ouderdom roe' van Kleefbl.7o, (r) E. Horg Be{chr.
KeulentotBanj eßN, Dusfeldorp, .
gj
de Rlrynhaare roemen;en eertyds,befp.oelde Sterkmuurcn.Langwasdeezeplaatsmaar,'eene
djkke*uur.n, onddrden grond ,oniro* de middellteMarkt der Scad:Dog gevondenwor;' 'Er zyn, die ririllen,dat Duislturgin de . dr!. '. eerlteeeuwna Cnnrsrusgeboorte,van de Ro. ,:..,,. tot eeneStadis gemaakc.Na de Romei* ineirzen ":, nen, hebbende Thuringers die eenigentyülaug I bezetenen deeze n , zyndaaruit doorde Fran-I i:, *en verjaagd die het lang in bezic hebben ge" en "van-allerley oorlogsbehoeftens uullUöSUenOef[enS V_illl .lIIcrrcy i,iY:.tluuLtcl.l ry" fy, 1 trll rt,. rouden,
t:'.,kelyicvoorzien, VannuufrDusen Cr,onrusCobeidevan den eer{tenStamder Franfche NÄTUS:, 'er ;,1.I{onin$en, hebben dgg eeh na den anderee. :- nigen tyd hun hof gehouden, De llestphalin: gersdoor de ftrooperyenvan de bezettingedee' zer Stad, ong"emeen gekwetd wordende, voeg-_ den zich in een aanmerkelyk getalby een, en : zogtenin het jaar 776 niet rninder, dan om ds t Stadte ov€rrompelenen geweldiger hand in te 'heemen, doch zy wierden door de vereeni$do ..
en Soldaaten,meübebloedde Burgers koppento rug gedreeven. - Men denkt, dat Keizer.I{annr,DE cRooTE, Duisburghet Duitfs s Ryk heefr toegevoegd n en dat die Stadvervolgens onderOrro denlII, tot eerreRy,kslladis gemaakr,'Zeker gaathec, tr'o
rlnF
84
NederRhyn overWezell langs'den Reize
dat daaraanvan tyd tot tyd voortreffelykevoorrechtenzyn gefchonken,en, dat de Hertogen van LrMsuRG en GraavenvAN DENBanc r wegens cleKeizerlylreHooge OverigheidtotRyksdaarover zyn aangevoogdenen Schutsheeren 't jaar rzgo heeft Keizer Ruoorr de {teld. In t Erfurt alle de voorrech[envan f. nr dat hy te bevestigd, had die met MancanrdeezeScad EvnnHanos'dochter, broeders zynes aan THAr Kl,eefr VIII, Graave van den tot €eDrnrrrnrc ; na wiensdood, desnen bruidfchatgefchonken die in 't jaar r3r2, zelvsweduweMancARETHAT aanAoor,r Graave vanrlenBerg, tot eenenbruidfchat met haare dochter Aewns, heefcovergegeeven; moetendehie.rde:redenin gezogtworden, dat deezeStadhog ten huidigen dage de Rechten, volgt. In hetjaar r325 rlosBergfche te Drronnrr de IX Graav van Kleef die weder in, en behieldze tot dien tyd toe da[ GraavJoHAN van Kleef den eigendomvan Keizer Loorw-rK van Beyeren,voor een gefchenkvan twee altoos duizendmark ziiversr troBte beter voor altoos in zyn huis bevestigde,zynde zulks naderhand
na dat door Keizerl(anur-denIV goedgekeurd, yoor zich behy nog tien duizendmark ziTver jaar in rg 5lz r het fongenhad;door welkverbond hy bevestigeflooten, met Dui,sburg te Keulen ging van alle derzeivervoorrechten,gantfchen al
Dusfeldorp,Reulentot Bon, enx.
BS
al aan den Hertog van KIed en zyneopvolgers afftond. In denoorlogvan hecjaar 14,45trrsvan,Ikulen, en fchen Drnoenrr Aardsbisfchop Apolr Graavvan Kleef, trachtedede eerst: ,in een {tikdonkeren genoemde, nagt, de Stad dochwierd,inzonderheid door te overrompelen, denheldenmoed vande jongeManfchap, die zich in de Scadbevond,dapperre kegrgegaanlen afgeflagen : tot eenegedachtenis hier van, is kostverloorennog overgebleeven db zogenaamde brug, de plaatswaarhet volk van denAarcsbisfchop op de vlugcwierd gedreeven , en de Kraop rSl.Gregoor,den rz l\4aart, wankeli,ngendag neer aan de kinderen tot eene gedachCenis, zo als men my verzekerdheeftr nog Ktakelingen wordenuitgedeeld. Toen de Rhyn nog langsde muuren van Dwisburg{Lroornde , verzekert men, dat het eene voornaameKoopftad was1 wäärin verfcheidene wolle Fabryken met veel voordeelwierden geoeffend, waar door de Stad nier'alleen in welvaart en bloer toenam,maarook in het beroem(r). de Hanzödverbond, 'wierd äangenoomen in de jaaren1493en t4g6 n is in deeze'Scad de vereeniging t'usfchen de Gulikfche en Kleeffche landengefloocen. fn 't jaar ry99 trof de Stad
een wn Kkef btr,IOO. Befohr, (r) E. I1ory
F3
..:-ni
8 -q R.eixelangsdui NederRltyn oyerWez;el , , een bittereramp, doordienher laagftegedeeke daar van r nog het Otrterich.genaamd, tot den grond toe afbrandde,zyndealle de pogingen;die men te werk ftelde niet toereilrende,orn aro " brand te blusfcheri r: tot dat alles cloorde woede der vlammenverteeiclwas. I(eizer Maxrnrrr.r.ialvde I, die door de Land. . Jtendenaangezogtwierdr oül je voogdyej over ?ynes broederszoonte aanvaarden,is-i; ,t jaar rsos tot driemaalentoe. van den Rytsarg"Jie toen re iieul,enwjerd gehouden,in deezeicaa geweesrr oni die zaakten einde te brengen, en in het jaar r5o8 toen hynaar-Brabanireisde, heeft hy hier2 op de heen-en te rug reize eehige rnaalenovernagt1 en.by deeze gelegenrheid, alle de voorrechr.o u.n tyd tot" ,yä u.o deezeScadgefchonken,bevestigj. Met den aanvangder zeventiencle eeuwrheefc de GereformeerdeLeer reeds te Duisl,*;g blseid; en in 'r jaar t6og, is deezeScad ;;mec her ganrfcheHertogdomRleefin handenvan den Keurvorst van Brandenburggeraakt, ryjensbe_ kende iever voo.r de Reformatie bezorgcle, dac 'er in dat zelvde.jaar binnenDuisburg..n. ,t_ gemeencl(erkvergaderingvan de Geieforn:eerj de l(erken dier landenrvierdgehouden, op *.i" ke,de toen jn gebruik zynde Kerlienordäning, onder opzichcvan den Heidelbergfchen G"ag?lr'^-
r!Ll_
-
DusJeldorp , Keulentot Ben, enz.
.F,€rj_--
-
b!_,_
8Z't
leerdenÄnRauavr ScHur.rrrus gemaakt, door In 'rjaar 1514r' deLandftendenwieril bevescigd. werd Du,i,sburgop bevel van SprNor.adoor de bezet, waar door de Gereformeer^ Spanjaarden den niet weinigwierden onderdrukc,doch in 't
j;aar16z9deezeruwegastendoor Staatlch Krygs"de. verdreeven zynde, heefc G?reformeer, .'r volk ' ' deLeere, welkede gantfche Magiltraaten Bur,,' gery belyd, de overhandbehouden. In het jaar 156o, verkreeg Wrr,luvr Hertog : , van Kleef en Berg, Graave van rJerMark en Ra'. wnsberg,Fleer van Rnventlein,diealle deezezes ' ,Landfchappente gelyk bezat, van Pausprus den ' IV verlof, om te Duisburg eene Hoogefchool .' op te'richten, tor welkeronderhoud,de inkom, Jtenvan alle de wereldlykeBroederfchappen, in 'deeze zes Landen, zouden gebruikcworden; ' MaxrlarLrAAN de II bevestigdedit verlof met zyne goedtrqegr,ing, twee J'aaren laater.Toen,ten 'er tyde was nog maareenfchemerlicht.van Kerkhervormingin deeze LandenI Gnonc Cassewaltoos zyp verblyf te Dui,tltu,rg oen, die zomers -daar de eerfte Hoogleeraar hield, was in deGod, geleerdheid FnascrscusBar,ouruusleeraarde ;
'
nen van grooten naam en geleerdheid r die de overige Weetenfchappenonderrveezen. Doch ,' .door de in 't vervolg ontltaane.troubelen in üe
Fa
Ne-
t);t /
,/.
".
ReilIentotBons€ilu. Dwsfetdorp,
R'hynoverüezel, denNeder 88 Reizelangs
' Nederlanden en den oorlog metSpanien,waarby dit leeden;verkreeg deezeLandcnaanmerkelyk fierk zytr volkomenbeflagnietr voor dat door denluluntterfehen vreede, de rusc in Du'ft[cltland , her{teldwas: enr fchoon Keur. en Nederland vorst Fnüonrt WtLHnr,u,die zaakter harten de zwaa. üam, bleefevenwelhet werk weg'ens t'ekostennogonvoltooid,tot datin't jaal 1655t alf,. te Du,islsurg, Jort. a Raan Burgermeester ter bood, orli dekosten,die tot de volkomene' I wel' voltooljingvereifchtwierdenr opte fchieten ke kostenhefirook in vervolgvantyd, zyn veris op bevelvangenoemgoed.In dat zelvde"jaar metveeleplech' den l{eurvor.ct ' de Hoogefchool ingewyd,in tegenswoordigtiglreidte Dttisburg Itejd van Vörbt Maunrrz van Na:sfnu,,Staduit de' houdervm Klgd enz., de Gedeputeerden enz,)' en Steden,de Predikanten RiaAerfchap öhddreene0grootentoevloedvan Menfchen; doQr Burgermeester, wänneerde bovengemelde yver Vurst MaünrTzr wegenszynenbetoonden vandit werk, opentlykwierd in tc bevorderen Munrz, den Raadsheer bedankt,en benevens tot eärfteriCuratorvan de Hoogefchool,aangefteld(i), 't uitmaakt' Het Gebouw, welltde Äcadernie heefr weinigaanzien,egteris her Auditortunt' i,nattgzzrata,orrlont n;ui,tu,rgrtil;, (1) yätl.'4catdeemüa ".
89
behelst dearvan ruim en'fraai, de Senaatkamer , de Bibliotheek is fober, niels bezienswaardig minderdangemeen;wantt en de Hortusmedi'cus behalveneenigeMedicinaalePlanten5 ionge A' zagik'er loäs,en eenigeweinige SerPentaria's, niets dat eenige aandachtverdiende. FIet ge' woone getal der Profesforenop $eezeHooge' . fchool is elf; namelykdrie in de GodgeleerdI heid, drie in de Rechtenr twee in de Gtnees' ,,, kunde2 en drie in de Philofophiet van rvelke i laatfte Clasfe, ö6n in de Wiskunde, ddn in de ' Grlukltkeer Latynfchewelfpreeltenheiden ge'' taalenen fchiedenisfen,en ddn in de Oosterfch'e moe[en bely' Oudheden. Alle de Hoogleeraars Godsdienstdoen' denisvan den Gereformeerden I(erk te Duisbrtrgisgrootr' De Gereformeerde ' clanalleen dochbevat nietsaanmerkenswaardig, de Wapenfchildenvan de Dui'tfcheen Holland'fclrc Officieren, die in het jaar r7o2 voor Keizers' waardzYn gefneuveld. Toen de Rhyn n,oglangsde muttrender Stad gehadr 't welk ftroomcle, heefr zy het Stapelrecht zedertbenevensde Misfe naat Fran'tlorr is veirt ' legd, na dat de Rhyn van loop veranderende, , oÄtrent een quartieruur van de Sradeen nieuw " bgd heefcgenraalic.By hoog water kunnen eg, ter nog tamelyk grooteSchepen,uiü den Rhyn ' cloorden Roer, tot aan,'deStadspoortkooment '
'F5
en
go
ReizelangsCenNederRh.ynaver lfezel, en weekelykfch-vaaren 'er oolt verfcheidene Beurtfchepenvan en naar deezeStad, zelvstoc .4.wlteldainroe I ook gaat 'er vry wat handel te Duisburgom, zo in hout- als yzerwaarenen. Rhynfclrcwynen. Van oudsheeftook de wolleweEveryhier gebloeid, en.men vervaardigt'er nog zeer goedeLakenen. tegenswoordig - In 't algemeenzyn de huizen te Daisburs van rveinig aarizien, fchoon men 'er enkele fraaije Gebouwenvindc. ' Zie daar, myn Vriend ! al wat ik u van Duisburg weet te rnelden:ik zal 'er nog alleen byvoegen, dat om wel gelogeerdce zyn, men in het PruisJisclz Posthuis moetgaan; wy waren onin Het Munfierfchegeaddresfeerd,daar gelukkig het vry morsfig is, eeten in overvloed, doch fober toebereid, geen bestewyn en flegtellaapplaatzen;,en dic alles moestegcerten duurlten, beuaaldworden.
ELFDE
BRIEF.
$clnone Korönlanden. Keizerswaard. Eertydi eene RyksJtad. De Fran[clten rnaaken'er zich. meester ,yz,n. Gaat aan de Bondgenllten01/er. lVas eertyds eenezcerfierke Testing. Denelys Fortificatien, geJlegt. TerwoefieCitadelle. {/errukkendg.eda nU 4L
Dusfeldorp , Keulentot Bon) enz.
gt
'?,igtytm eenehoogte. Aanzienfukehuizen. Kapitntan l(anu,nnikken. Tuqht- en L4erklntis. Fa: ft|, brykenvan Wollen en T-innenStof,en.Fraai.jeWeg. Dusfeldorp. OnheJcltaamde Jongens. Zweybntcker Hof. Madam Zitnmerman. Table tl'Hdte. Goed geze[cltaP.
Van Duisbotrgreeden wy langs fchooneKorenveiden, naar Keizerswaard,eenekleine doch wel eer {terke Stad, aan de oosrzydevän den Rhyn, ruim. derde half uuren gaansbenoorden 't Latyn wordt zy by de SchryDusfeldorp. In ivers Infula Rheni,en ook Cafari,strVerda(t i,t[ula, genaamd. Eertyds was het ceneRyksltad; maarKeizer Knnnr de IV gaf haar in pand 4an F"IertogAoolr van Kleef, wiens broeder GnnuARD,die omtrenthel jaar 1399, aandenAartsbisfchopvan Keulen,voor roo,ooo DuitfcheGuIdensverkogt. Ir{aderhandmoet z}z weder verpand zyn gewbestlwant, men vindc aangetekend, dar de AartsbisfchopDrnounrr de III, , het Slot en den Tol , op nieuw de Stadbenevens van GraavGnnuanp loste, en die met rnuuren cn toorensverlterkte(r) r €n: in 't jaar 1464, werd zy aan gemeldenAartsbisfchop,nevens, I{ie(Iein en Frede.rlterg,voor Soesü en Zanten, door JoHaNNEs,Hercogvan Kleef, voor altoo^s ' (r) A.F. Busscntseni,euwg Geograp, III. &1"r l3 5.
aI' Dect,z,'!,
i
gz ReizelangsdenNerlerRlryn overWezel, afgeft-aan (r). In ,r jaar 166gmaaktenzich de Franfchenr geduurende de twist over de verkie-, zing van een Keurvorstvan Keulen, ooo, - Jro l , - I(ardinaalFunsrnlrBDRGmeester:u.i , ar.rä plaats;dochde Keurvorr, u*n BtooOurUurg nroi die hec volgendejaar, na dat ,er de friolrnro uitgeweeJren warenin bezic. fn ,t jaauio,r, 'ruimde de Keurvorstvan Keulen,op.nieuw Keizersvaard voor de Franfclrcn,# ;il;;;;; wierd het onder bevel van den prins van Nos_
Dusfeldorp, tot Bon', en* Keu,len
.gB
'
puinhoopen noeitelangsop eengeltapelde t op ideverwoefte Citadelle,welkermuurennog voor 'r €€ngedeelce in weezenzyn: wy beklaagden ons : deezeklauteringniet, dewyl het ons 'c verruk,. kelykftegezigtverfchafue r dat menkan verzinj. nen: rechtnederwaarts zagenwy den fnelvlic. ' :tendenRhyn, te middenvan ddszelvsbooiden' .' gtet vrugtbaareKorenvelden'en grasrykeweiderr ,bezoomd,zo verceals het oogkondegluuren, ,',al kronkelende in het verfchiet, voort{troomen: , aan alle kantenheuvelen,bergenen bosfchen , l' en voor uit wierd dit fchooneperfpectiefbe'Ik",herinnerde , paald,door de StadDusfeld,orp. my by deezegelegenh'eid devolgendedichrregels.
jT:*H,"-äJ[it#'re tf::"i!:::ffi;rt':""5r::
K:;:;ä f.flTi':ä"ää,ffi:; ?r::;::t
mermaand ger,eeltend. was(z). Eertydsis Keizerswaard eenezeerfterkeVesting geweest,met eenKaiteeiof Citadelle voorzien; danin de belegering die deezeplaatsin het jaar ryoz onderging,wierd.bn groot gedeelce van derzelverFortificatienplat gäfchooi.n, * alle de niet vernieldzyndeVestin'gwerken, zyn ingevolgeher bedingdaarvan op i. vreedehan_ delingte Utrechtin.het jaar ryr-g, ten eenemaalen ge{legr. Eenigenvan onsgezelfchap klonrmen metveel (r) ze*rnr Topograph. (r) Wacw. Vatt,HilI, X4IL Dcel bl, rc2,
moei-
'
Hier klouter ik door naauwbegrensde paän En zie hec lahd getooit met goudgeelgraane Da!, door Zephir gelyk een zee bewogen, Den akkermanvan vreugd houdt opgetogen, En hem bezielcmec onverfchrokkenmoed, 't bloemryk zaadzyn noefte vlyc verzoec" Nu , Hier rust de koe op 't groeneveldmatras, En'kaauwten kleinst het afgefchoorengräs; ' Daar fmaakthet ros de vreugdvän 'r vrye leevöne Gints loost cleDuif haatkorrendmingezucht; De Leeuwrik ftygt al zingendin de lucht, : It hoor 't rnuzyk van lieflyke orgelkeelen 't In fchomlend loof yan hemelhoogeabeelen.
Rhynovertr{ezel, ?+ RelsrlangsdenNeder Ik.ziede zon op'r rimpiigftroomnarfpeelen, 't Gevlokte lam in kommerloozen vr ö
En 'E {troomgeneuchtvan ,t blank gefchubcle vee.
i
Men vindt nog al verfcheidene fraaijehuizen te Keizerswaaril, zyndedegevelsdaarvanr fll€t een-foorü van plei{,terovertoogen,niet kwaalyk naar grysacfitigen fteen gelykende,doch äi, , fchoonmen ons. verzekerde,duurzaam te zyn, egter niet beltandis tegenshet water, dewyl die niet alleengeheelwas miskleurd,,*rm ook g.gt:l daarvan"warenuitgevallen,en wel tot op die hoogte wel.kehet warer door de over. ftroomingin het voorjaar van r1g4..indeeze plaatsberejkte, welkehoogtevry aanmerkelyk is geweest,fchoon 'er geenfchaadeuuo ,.nil belangdoor is veroorzaakt" fn deezeStadis een l(apictel, van een aanzienlykgetal Kanunniklren.* In de Kerken vindCmenniets byzonders. * Een Tucht. en Werkhuisvoor f,noodGeboefte, lr' 'u, zeerwel ingericht.- Ook zyn hiereenigeFabryken van linnen- en wollen,ltoffen, diJ benevens der,r koophandel,her plaarsje bloeijende en zeerlee_ vendigmaaken. Onzereizebevorderende,lrwamenwy om, ürent anderhalfuur, na Keizerswaard veilaaten
'Kbulen' tot Bon, enz. Dorcfetd,orp ,
9S
te hebben, langs eenenfraaijenweg te Dusfel. dorp, Aan de poort gciraderd,booCenzicheen meenigtejon$ensaanr om ons den weg te wy' zent en fchoon wy een' tric den hoop kipten , verzeldeuzy olts egcerallen, .enwy kondenaan 'er niet van ont{lägen het iogement gekomen, ontwordenl voof dat elk eendrinkpenninghad vangcn. Hof , Wy narnenons intrek in het'Zweybrucker by MadamZvr'rpnir,tas.. Hier' zo wel als in de is eenege' meeftelogementenvan Du,itlch.land, meenetafel, diedennaamvantabled,'Hotedraagt, 'c dewyl de Hospesaan eindedaarvan zit', om het eeten te fnydenen voor te dienen:dezoon v"äIl Ma{am ZrvuBnrvrau nam deeze funftie aan waar. - Wy vonden zeer goedgezelfchap tafel, ook wierd daar vry wel opgedifcht. Over het geheelis het een zeergoed Logement, vertrekkenvoor' van veelenetteengemakkelyke 'de 'er ooli goed, en wy hadbedieningis zien, den geen redente klaagen, dat degemaaktever' teeling te duur moestbetaaldworden.
TWAALFDE
BRItrF.
nu aan den DwsfetdorpeertydseeneR3ksfiad lteltoor't vai de Keurt'orst,tat denPaltz. Heeft haarenn'aanr' ßeslr.Dus[et ontleetzd.Ligt ?,eerrerntankelykaan 4en
qi/" .i
96
Reizelangt,.den NederRhyn overllezele
den,oostkantyan derz,Rlryn. Kostbaare Kribverken. 'Keur-vo7st Johan L7illem, Burger[cfuap0m niet. Sticl*kerk. Iltetanlen Beetd. fai| iy frorltrtyn -Koit_ Slot. DubbeleGalery. trlyf ruimeZaaten. baa,reScltildei"fiu,kken. BeriemdeKwakzalver. Gc_ rurd Douw. JacobCampotrI/eyerman.Tafereelvan PetrusPaulztsRubbens,afbeeld.en,te het taätfieOor. aleel. Kostltactr Konstjwueel. Godfried $chalken. I/Jf ..vJzeen vyJ üraaze MaagdeÄ. Vervoering; Serafyntjes.
Dusfeld,grp, voor heen eene Ryksftad, doch nU aan den I(eurvorst,van denpaltz behooren_ de, is de Hoofciftadvan 't HertogclomBerg, en eertydsde gewooneverblyfplaatsvan den Iieur_ rrorstr die egter nu meest te Manheim woont De Scaclheefr haarennaamvan de Beek nuspt verkreegen, die,hier haare heldere waceren, 'onderaaclfch door hec kanaalonder het Vor{te_ lylr SIot doorloopende,met den Rlryn veree_ nigt, Zy ligt zeer verinaaklykaan.den oosükant van den Rlryn, in 't midden eenerfchoone vrugtbaarevlakte, en deezeRivier itroomt ,er met zulk eene drifc voorby, dacmen kostbaare kribwerken heeft moetenvervaardigen om de , liragt van derzelverwerking te.beteugelen. I)e Stad is niec orzer groot, doch fraay en wel verfterkt; daarby, buiten gemeenvolkrykrbeftaandeveele6huizen uit vier a vyf verdiepin8enr waar in men ons verzekerdedat in fommi-
8enr
Dusfetd,orp, SeulentotEqnt €n4t
gl
woonhqishoudingen E€or wel agcverfchillende "Ärn.-- In'c jaar rTogheeftde KeurvorstJo'sarslVrlLEMr deezeplaatsdie zeetrqel tot den Eevergrooüen, is gelegen,begirlneq "$oophandel dio een nieq\a/ aande zodaanigen ,yergqnnende or} frietr en ::huislimrnerdgn,hgt Burgerfchflp daarte boyenyaar dertigja4rgnvgyheidv3n gl. le Iasten. "DeScichtkerkaanSr. Manrvx gervyd,iseen ,preffelyken fraaygebouwr wsarin de Praaigraurn uän de pude Hertogep van Guliken Berp; .zynte zien. .'- De Jefuitenpieegeüirier vgep vanhgnneOrdenr €€ßCollegiet .devernietiging te hebbeqr bengyens erl Serninariotw GymnaJiutn 'dine fchopnpKerk die nog il weeuenirs;,.--Monnik\epcn lüop' Ook zyn hier verfcheideqe poor[r{taaB pen,Kloosters; enr voqr de l{eutfche vergfeld, peneI{apelle,met fragijqSctrilderyen qodel vandie yfldl het .rrelhegemaakt!s vqlgegrs pnzeLievg VrouwgEe{.oretto, Oo} heblieprdg ggrefgrqreerden en Lqsherfthen r hicpeJI6d$np Kerk. byzondere -Op de marfc die rrlim is, en wel geregeld, , r $l9er heefrme0 gpn mFtaalenSeeldopgpri$hF r dg t zegt kon{tig gegooter} flaq fepvensgrogqe KeurvgrstJotl,l* Wtlppl+ o tg paar{ affueeldeßr zigtrtr 9f gelykfoorwg de: rnenm99tdit gevpatlg pm over[uigdte y,rordep ' dEtde koalt ,zo vsrrf Gis
langsdenNeäerRhyn overWezel, 98 Rei,xe is gevorderd,om in bronswezenstrekken van een Menfch, vlottendekrullen eenerparuik, fpierenvaneeDmoewel gevoedde en uitgerekte dig Paard,treffenden natuurlykte kunnenna. bootzen. Eit konstgewrocht, ftaatop eenmar. merenvoetftuk, zonderverderecieraaden:rnot dir Latynfcheopfchrifu Ser. Joan. I,llith. EIe6t.Palat. Artiurn prole€lori.
Het Paleisof oud Vorftelyk Slot, dar zeer vermaakelykaan den Rhyn ligt, heeft een verrukkend fchoonuitzigt: dan, behalveneenedeftige dubbeldeGalery, is 'er weinigaanmerkens-' waardigte zien. Het bovenftegedeeltedeezer Galery, beftaatuit vyf ruirne Zaalen, waar van 'er twee grooter zyn, dan de drie änderen; alle loopen in een, en zyn opgevuldmet de kosüb-aar{teSchilderftukkenvan de besteHoltandfthe,7 Italiaanlcheen andereMeesters,als onder veelen, Dbr,cv, Rannaör-, RulnuNsl vAN Dvr, Douwr Scnalrex, de RiddervANDERWnnm, en een meenigte andere l{onltenaars. Daar werd eeneveele ruimerekundigheiden fynder fmaak vereifcht, ffiXtr Vriend , om u naar begeerte, flegts eene flaauwefchetze, van alle deezeoverheerlykeTafereelenmedete deelen: ook zult gy my gereedelyktoeftemmen,dat de
keuriguitgevoerde Penceelkonst, eenemeenigte
Keulent\tBon, anü' , 99 Dusfeld,orPt bevat, die het bereik van de te Schoonheden Fen, verre te bovenItreefc:ih äät Uttn.aenfte ' ee-n9.gguletlisebefchry' ,palhet egterwaagen ' die m57 vingte geevenvan drie Schilderftukken 'i.t"t.."rre croffen, en ook volgensgetuigenis zyn' ountoornaamekenners,alleruitneemendsE l{uakn , Het eerfte, is van den zo beroemriel Gun'\Rl Konftenaar, van den t.eidfch6n dalyerr 'Douwi eeneSchildery ,. die voor eöneder'beso 'Lo wordtgehoudenl u*o zyne meesterltu.kken is behandeld t dat en *"r, in alleseo uitvoerig nieuwe 'u, op glqurende,iederoogenblik hr.n op De Kwakzalver ooor*.tp.n atät in ontdekt' e vertooncqlle Theatergepla4tst u.n ".tft.evendie men kanverlangen t Qmzyne degebaarden, uit qllerleyr'neenigte' ;;;tn, aande gaapende r rlret voorrleelui* ffi ;;; Menfchin beftaancle r zic ter zyden te venteni een Vror-lwsperfoon en veegt vanhet Theaterpoffertjeste bakkent ep haar'eli leffensde bilteni*n.*n poezelwi$ B€e pfrootliggencle:in het verfctriet, zieEfilelL trek' nen knaap,op wienswezende fieltigfteafgebeeld e ;;; ;;; ;.n ö'u*aief zeernaYfzvn diE heerfchap met eenvluggenhandgreep,t?n na clenl{vrako [.t opg.fp*iä'xatken-aanäaehdg qu
ligt; beurs ;i;.iöq.i r.lui{teren'vanzyn uohegr'
geanrhet ftuk is zo uitt/oerigt -S.nä*'i*gr lottrt zo wel afe de minltebeuzeling lyf ge' fia
ioo
ReizelangsdenNederRhynoverWezel, -
gewerkt , zo treffend alle de vereifchte harts; tochtenafbeeldende,dat my geenzintsverwonderd, het geende grappigedochgeleerdeJacou Ceupo WsvanMarrr,die nier gewoonis te vley-
en, van dee2en zegt(l). Schilder Het (r) ,, Die Genear Douw (zie leevensb. cler Ned. SchilII. ders Deel enz.) bl. lchilderd6zyne :^r4. weergalooze ,, mcteeneonbegrypelyr<e en_ lydzaamheid, ;, Kunsttafereclen zindelyiiheid; overtrof hy in het eer{te alledejongeMonr. ,r\ ,, nikken der Kartbuyzers,en in het laatfteftak hy de loef ,, af aan alle de kraaknetteNoordhollandfche Juffers. Hy., ,, rtrreefzelvs alle zyne Verwen op eenkristal, vervatin in Cement;ook ,, een vierkantehoutcnbak, en vastgelegcl zynePenceelen maakte alle hy metzyneigenhanden. Hy ,, en Verwen, ,, floot zyn Palet,benevenszyne Penceelen op, zorgvuldiglyk in een daar toe gemaahr koffertje, on ,, ,, daardoor het ßof, waarover hy zichjammeriykbeklaagÄls hy op zynenftoel gingzit,, de, te contramineeren. te maaken ,, teD, om een aanvaltgmet Sclrilderen r- zat hy lange poos Dog een ftok ftil, zonder zich te durvenbe' ,, weegen,bevredstvan door die beweeging die bezaadlg vezeltjesop nieuwste ,, de dceldes,en die ondeelbaare ,, doenherleeven;En na eenigentyd aldusgezetern teheb,, ben, krceg hy zagdeszyn palet en penceelenuit het ,, kc,ffertje,temperdezyne Verwen, en viel aanhet SchiJ. ,, deren, zonäerbykanste clurvenaclemhaalen; cn gedaan ,, hebbende,wierd alles zorgvutdigopgc{looten.Diar by ,, had zyne grooteschilderkamär, voorzienmet cenbyfter ,haaruitzichtc,phet Noorden, en omnog ,, groot glasraarn, u zo vEpl te beter het &of voor tekonen, was'ereene , gro9.
Dusfeldorp i Keulentot Bon,enz.
ror
bewon' Het tweedeftuk, dat ik inzondertheid Vorst van den därde, is eenzeer grootTafereel, ppasrrs Peur'us Runaons, der Konstfchilders
{taat' Ali waarop het laatfteOordeelafgebeeld . ,le
i,llroomende,zYn zo wonderlykfraai, dat 'zulks 'c welk van deealleenhet getuigenisverdientt ;zen groo[en Kunltefiaarwordt gegeeven; dat na-
zyn venfter'-waarin.alle 1.-r, groot" {tilftaandeSloot'onder verdrinltofjes van-Dl'scenrss ,,,.,'r,ä"ondeelbaare .T":.ftt", tri'i, rt'rn. Dus verre aangaande zyne zindelykheid,en nu van zynel'y'lzaamheid, . ',' ,, e.n ftaaltjeoPgezongen ,., :;t t
ging hem ecnst vergezelfchapt ,, Jorlcnru oe SaNonaar anders BlMBooTs, bezoeken' Laan, van Pretnn ,, ;;
eeneon' , ' .. Cuu.o*tDouw ontvinghen niet alieenlykmit hy , maar baalde . .. ,r,o..ne heufchheiden vriendelykheid voor dendag' zo Konstftuirkerl ä"r allezyneweergalooze i opgemaalr' . . "-, , de half voltooyde,als de ,, a" eerstaangcleide te {tarool'" te Schilcleryen ftondea r w00r op zy verftomd t'.r, g"o, en inzonderheid'de konstcn het gedulcldesKonsttoe opbeurden'Maarbovenal den Hemel .l- ,, f.hitd.ts tot gefchilderdBezemftokie een t ,, nerronderden'zyzich over I en .. omtrenteen vinger lang, zo keurlyk, zonatuurlyk, " dat'er nie(s dat-zyoordeelden nzo uitvocriggefchilderd, ' doch volmaaktheid; by gevoegdkon wordentot dcszelvs ' ,, toen in eeneverrukhing, ,, fr"*u vciwonderingveranderde zott' eer het'opg,emaokt ,, GERanrDouw zeide: dat lry'er , llchilderen ,fllest lver ,,.2!ß, nlg ten nintlen dri,edagen
G3
töC fi.etse iangsdenNeder l|hyn.i)ner /fitezel; namentlyk,'ode kragtder uicdr.ukking van-z],d Penceel, denatuurlykegloedder kleurendsot i t hern gebezigd5 en de vrügtbaarheicl zyner veil. 1e beeldingskragr , den groorlten lof verdiei " i, nen (1)l Ik za| my nier vermeetenu €e+ ne befthryving van dir kosrbaarKonstjuweelto $eeven;doch dit.zalik'er egter van zeggen:, daü terwyl <;pde aangezichten van de Gelukzaliglny, welke rer rech[erhandalsgereed{taan, om derr Hemel gevoerd te worden, de ftille kalmtel ,,
van eeugerustgeweetenrgeloovigvertrouwen. bn volriaalice\ vreugde,ten duidelykften te lee. zen,zyn,en denAanfthouwer alsbuicen ziehzelvg'
troereniie, doenwenfchen, deelgenootvan hun $eluk te worden-; in tegencleel,op de wezengt gan de Rampzaaligen, die ten eeuwigenverder..: Ve ftaangeleidte worden; de angstvalligfte trek; .ken tran vertwyffeling en fchrikbaar.nd. rrn. hoop befpeurdwanden; za dat hier met ruimte de volgendediehtregelsop kunnen toegepasE.
ürorden(z)r i^ (Jods boden zweeVenVoorts dp fasfe vleuglbd. heeni E'n fcheiddön't vröome volk en it kwaaCeflukst:nöenr
Geen (:) l,4ooncll{aat[ch; tn ZcdenIII.Uc. Dyelt:t, 97. (z) Potti{clrc htenget0. II. Dsett,t. gt.
Dusfeldorp 7 Keulentot Bon, en*.
ro3
Geen clwaalingkan hen in deez'groouckeusdoen " misfenI .Geen cwyflendkenmerk hier naaryders ftaatdoen . gisfen; Neen ! zy zien's Heeren volk door hemellichc omftraald, 't aangezichtgeEn 't booze volk de vlees in maald.
'c Hec derde lluk, eindelyk; welk inzonder. heid ook myne aandachtveftigde, is door Got' eene FRrEDScuer.rnwlefchildetd r en bevaCafbeelding van de vyf wyze en vyf dwaaze Maagden:en fchoon al wat in dit {ttrk voor' komt, overheerlykis uitgevoerd, treffen 'egter het meestde brandendeLpmpen vande yyze Maagden(r); niets kan natuurlyker zyn; het fchynt of de vlammender ontftokenelemmeten door eenen zagtenwind bewoogen, heen en weer wapperen;en ik moet bekennenj dattoen ik de u*t zag, dievan eeneder Lampenälsaf valt, myneeersteneigingheldeomdiewegte neemenr en ik in de zelvdevervoeringgeraakte, als wel eer de Nederlandfche"Dichter Drnr Surrs op het,befchouwenvan verfcheide". S-:td.
(r) Niernandheeft ooit het kaarsllc\t zo natuurlyk afgeovet de Ge' beeld, als Gorrnrnn Scs.tlnnw. Verhandetring Graave lchiedenisff c. van eenigeNatien van Euro1adootd*n o'ALsoN L Deel +Sg. .bl, G 4.
F.
*64 ft"eizd tdngidmNe,ler RW, onärti/iäeiE {ifitnd.r,
Du|fetdarpt Reulen'tot Bon, ent,, '
liunsrigdoor den l{eerDronysv.alr
, geCekend, waarvanhyonsdegedacho :tlYyrE.gEN tdnis in deözbzoet vloeyendeVaarf*n I heeft bewaard' (r). tVie iroudrä5/opgetogeri;
fn 'i lichc der hemelbägen; . Waar de ongeftoorde-vreuedü. " *u*"'
En SneileSerafynrjäs, Äl 'r Geestendom vrirheugt? 'I
De Cheiubynrjesftegen, Misfchien, langsheldrewegen, ,.,Vnn hierl naerhoogerlicür, , De Serafynijesrerrnen Hier ärerhun witre pennen Eh fntnnelyk ra"g'uüÄi
Zoover is't hier van fchreijen! o Lodderige Reijen, Wat moogt gy hier, verblyde Op uwe wiekjeszweven!' 't Hoe word door lage leven Dit hooge aan lr benyd;
:
Ii i:t hoebiyeikh.meir,
En waelt en woeli en ioeireli, '\ Zie .|rderr op zyn wys ;. 1\u Keeren, weäden, diaaijen; ' Dan tqimelenön zwaeijenr'
Den .Hemelvoogd r.n piyr,,
(t) Gedichten bh qB. Entt
Dees kromt de winkbraerlwboogjes En {taert, met heldereoogjest .' 't Op 't fchoon Van fchoon{terYk; Die, luistrend toegefchotent Vangt de eeuwigblYde notent Van't heiitriomfmuzYk. Dees rust, gefust en veilig; Die zingt hec driemaalhciligt Met edlen zwier'en valI', Een ander fchynt üe vragen, Met de oogjesneörgeflagen: 'Waer ligt het tranendal? ,,
öer.vlugg"ct..ouvori**'
ö Hemeifcireaengezichtjes ! Dc_lonkjes, iachje,r,fi"frqeS Eh {traehjes, die gy fpr"it, *o rJoenfire5 ui[ uw zuiVretrekked Den infloeilr tfa., onrAetteri* Der zbereZaligheirr
roS'
bees
Äch! Zou ons kroost, na't ftervenr Dees' vreugdeftaetverwerven, Ontilagenvan verdrietr, En , in deeszalige örden, Meö Serafyntjesworden? o Ja, ik zie'i! ik zie 't! Dat met die rozekoontjes, Is de oud{temyner Zoontjes; Hier kenr hy leet noch pyn. KgnNnnsyu, ei kom näder; Vlieg by rne; kus uw Vader, k Zal. . . . . Hoe .. . War wil dit zvn ?
Gs
oDr*
r0 6
ReizelangsdenNedr;rRltyn overWezel , o Droxys! ge ontroertme, {Jw Teekengeesrvervoercme, Äl is myn Dichtgeesrlog: k' Wy echrer .rl deesklankenr Om uwe gunscte daniien, Voor 'ü kunftige bedrog.
DtrRTIE,NDE
BRIEF.
Houtvrotvan h'izend v,etenrang." KeurvorJtetyke stal Wilde Paard"en. IV[anege. Keurvorfietyke:Garden. l.angenaamewandelplaats, Dansparty, Concert, Ordetz yan de la Trappe. Nieu,rusgieiiglteidopge_ u,ekt. Leevens,wysdtt::, -Jtrenge KtooJtertiig"m.. Verlangende begeute. Verleegentlreid., öy;Jts."Ge_ dienJlige/tand.' Hartetyne iiclr, j:,'.Oferpenning. ' fuiten Kerk. AlleraangmaarnstOord,. Des nademiddap van onze aankomst E Dus-
feldorp,Iietenwy onsna eenHoutvlot roeijen, welke aanher boveneindvan de Stadop "den Rltynr-rqedse€ngeruimentyd, by gebr.k ,rn waterhadtmoetenblyven liggen; hÄt wasiets merkwaardigs, voor onsallen, dewylgeenevan ooic de gelegencheicl ons gezelfchap haclgevon. den, om diergelykVloc darin zyn geheel,en zo menonsberichtte-, eenvan degroodtenwas, die 'er van boven komenafzakken , te zien, Het wasduizendvoetenlaegr honderden veer_ tig voetenbreed, en ging agtehalfvoet diep, voort.t
Dusfetdvrp,Keulentot ßon2 bnft,
rö7
iruorts voerde het twee en vyfcig Ankers van kaliber, benevenseene meenigce middelmaacig van zwaare[ouwen3 en allerleyefoort van Timrnermansen Scheepsgereedfchappen'Di9 Vlot had vyfhonderd Man nodig; ofl het te be{tie' ren I alleswas'erzeer geregelden in eenejuifte order een goedvertrek mec fchuifraamenvoor den Koopman of Opperltendie het kommando voert , mindere vertrekken voor dien welke onder hem eenigopzigthefben, gefthikre{laapen fchaftplaa&envoor het gemeent een ruime voor de proCom'buis,Slagthuis,bewaarplaatzen viand, enz, Op den Keun'orstelykenStal, die nietsbui' heefc, vindt men €en m4atiggetal cengemeens van wilde Paarden, welke uic hec Duisburger Wald of Bofch zyn opgevangenen in de I(eur' vorftelykeManege,die nrim en wel gefchiktist worden gedreffeerd. ' Een Snaphaan - fchooc buiten de Stad is de Keurvof{telykeGardenof tuin, waarin een ie' der vryheiJ heefczich te gaanvcrlustigen;het wandelplaats , uit Alldent is eene aangenaa.me Slinger'en andereBofchjesbeftaande;by hecin' komenaandenwegr ltaateengoed.huis, alwaar de Kafteleinhuisvest,en dat, behalvendeszelvs vertrekvoorzi€nis vanverftheidene woonplaats5 jes op de tweede verdieping, die een fchoon . ge.
ro8 Ratgelangsden NederRli,ynoverWexel, hebben, en alwaarmetr zigt op de wandelwegen voof eenen rnaatigenprys l(offy en Thee kan bekornen: bnder is eenegrootezaal,alwaarvan tyd tot tyd eeneDanspartydoor de liefhebbers, dm dedaartoe verdie zich onderling-verbinden 'eifcht worddndekolten goed.temaaken,wordt 'er in deezen, alle zongegeeven;ook wordt tuin Godsdiensc den Cqnfercgehouden. dagenna By deezen Lusthof ftaar hec geurvorftelyk heefc: Jagershuis,datuitwendigeenfraäi aanzien hier houdcde Opper-Jagermee{ter zyn verblyf, en daar wordeneenp meenigievan Honden onderhouden Een groot kwartier van het Jagershuislandwaarcsin vindc men een IiloosterI 't weik men ons verzekerdetot de zo geftrengeOrdenvande la Trappe (t) qu behooren. Ligtelyk begrypt
\8Y (l) DeezeOrden is oirfpronkelykde zelvdealsdie der Cifierienjers,en hier van wierd de eerfteAbtdy of Klooster gefticht in het GraavfchapPerchein Frankryk, onder de den naamvan .{bdyeonzerLi,evel/rlu,tyeuanhet Godthu,is yan Ia Trdppe in rr4o; ,.door zekerenRornou Graave P erche en in rrr4 wierd die onder dennaamvandeHeiligeMaagd ger,vyddoor Roernr Aardsbisfchop vanMi,laan, Reour Bisfchop van Evrerrr, cn SylvEsren Bisfchopvan Seä2, De Monnikkenvau dit Kloostervervielenfpoedigin eeneverongebondenheid vrn zeden,en zy deeldenzedert regaande lang in ecne ruin:e rnaatein de ongeregeltheden , waar in ge-
r09 Keulentat Bon' enx' DusfetdorP, van een rv mvn Vriend, dat de zeldzaamheid
ru;;;
c;ftil; ' waarvanikhet.sefchiedkun' hier byvoeget
dige by wege van aanteekening
leevendigopwekte' te o,i* ni.uwlgierigheid rneert t
de ortlen der C'i' algemeende Monnikkenvan genoegzaam An' waren' Zulks bewoog den Heer V;iöe. e"aoäpeld 'cr t-t-:-'l: die -i*tdt uaNo JeervBoursrlran on Rawcd' Abt vao wäs $€r jaaren wereldlyke twintig en i."-"yr i.i bY der hand te weest, om al wat in zyn vermogen-*ut:l Monnikkente verbete' neemen,ten eindeae "aen zyner o'idente doen ren, en trun ingevol!!;;;;;t;tegelen.der hy-wisthet door TtnE-YEr' leeven. trit geluhtehem, want o gepaardby dringendevermaaningen ftandigevriendelykheid om bewilligden äi au Monnikk-en 'de zo 'verre te brengen, van de Stti&eOb' Broed'erc Geestetlyke hunneKloos,r,, *" door deeze vlreeniging gelchiedde i:rrrrti* te deelen-:*t"TI1i den Abt middelvan een vertl'agtusfthen "l-9: op namen flrtguftust66-z' Hidr fr." l, Troppeopden17 dc üe"it'uan het Klooster' en .de Strifte Oulerwnienmede eenigentyd van de be' Abt de Reucd, welke zich zedert vry' der \'Verelthaclt afgezonderd'verkrceg ,flommeringen beftic' Abidy-zelvete mogen beid van aeo roninl, o'n a"
G:1"t-1-"T1": ien; hierop toog'triin rooghet Geestelyk verders ' en bemoeidezich namzyn trifrtyf in üet Klg'oster ' dp eigen Voorbeeld Fergensmede, dan om'äoo' "y" en Beftiererulas GeÄtelyken waar van by de Voorganger ' om alledegeftrengr gewo.den,de begeertein te boezemen inftellpnvan'deezo het by welke hedenen boetedoeningen hun in te vogren' Orden geoefiendwierdbn, wcder'onder wclfpreer.enanl-l aangeborenelyo nicnt"tyk gedrag en daarflas in ä..aeo trErntrier boven verwagting flagen; 9n ge98
rro
Reizelangi denNederRhyn over.Wezel, meer, daar'er zeerweinigeKloostersvan dieq aart gevondenryorden,wier inftellingenge" noegzaam.alle geoorloofdeget de nog anderzins neugtensadn heCKlooscerleeven toegelaaten o aan * g€en een onder de Broederfchapdie weigerdeom hem in allesna te volgen, en zicbzo w)elalshy vqn wyn drinken, het eetenvan Vleelch,Vifch en Eijeren,in eedwoorclvan sl urat maarvan het Dierenryk afkomftigwast€ onthouden, en dqgelykfcb drie uuren mecbandgntF werhen. Hy Itier.f in r7oo. Dit akeligverblyfis in eeneruimev{aktegelegen,en het uitgeftrekteBofch en de Heuvelendie bet omringen, zy\ gefchikt,dat het voor hetovcrigevan den aardbozodaanig dem fchyntverborgente zyn. T)e omtrek daar van bevat verfcheidene Bouw-en Weidlanden,benevens een,meenigte Gaardenen Vrugthoven. Rondsbmrnede Abr.lyezyn legen groote Vyvers, die den weg daarheenZo bezwaarlyk maaken,dar men moei(eheefrdienzondereenenGids te vinden. Eertydsliep 'er een weg van Mortagnenaar pa,, ry"rlangsdenBuitenmuur;maärniecregen{taande die meer danvyf honderdpasfenvan het woonhuiswasafgelegen, en men dien zonderveele onkostenniei verder kondeaflei, den; wist dc yverigeAbt zulksegterult tF voeren, m€rinr pigt datde omtrek van 't Kloosterm;inderbezogrmogrwo& den. Het is ook niet mooglyk dat men zich iets esnzaa: mers han verbeeldendan deezeverblyfplaatze is; want of fchoon 'er verlcheideneStedenen Dorpen in den omtrek van drie uuren rondsommegelegen zyn, fchynt men ,er. egter in een vreemdLand eu gantfahanderenOord te zyn, Het ftilzwygenheerfchtoveral;en hoorrmeneeniggerugt, $9t is niet andgrgdeRdet vaRd9 gqom$.adgn,digdoor den
w!nd
totBon,.ehü,, rrr Kealen Dusletdorp, aan de Monnikkenverbiedenr en waar in zy on' daar by aanzo {trengelighaamsoeffeningen daneenbranderworpenzyn. Niettegen{taande dentle zonnefchyn,wandeldenwy naar deeze fomwind bewogenvforden, of het geruifchvan eenigeBeekvoortjes, welker waterenlangsbeddingenvan keifteentjes Woud van hroorro. Aan den zuitlkanthet wyduitgeftrekte 't gezigt en ' Percheuitkomende,krygt men de Abdye in 'er zeer.nabY treeft ' js het i.i,y* of uten niet tegenftaande. 'or by re kooment orn we,r! een uur genoegzaam nog men te zyn, moetmeneenHeide' wantnaäti n.tg afgeklommen eeniveld dwarsover trekken, en wanneermen dan nog is ' voortgegaan wegen gen'tycttusfchenHeggencn Lredekte de koort men ten laatftenaan de eerfteWooning, alwaar .Qntvunger woont, die van bct verblyfder Kloosterlingen' nog door eene fterkc befchoeijingvan Paah'rerken Hage' doorn is afgefcheiden' De Gastvryheiilvindt ook by deezeftrengeBoctelingen gaan plaats,-jazelvs kan een vleerndeling'dreenigentyd re' huisvesten,midszich behalvenden arbeid naarhunne zich geleu fchilikende, en met hunnenkosc en flaapplaats vergenoegenda Wanneermen eenbezoekin dit Klooster wil alleggen,fchelt men aande Voorpoort, die door'een wordt ontflooten r voortsgaatmen eenertrime Leekebroeder welkena cledeurvan plaatsover met Vrugtboomen'beplant, het Kloosterleid, deezedooreender Monnikkgnden'post geopendzynde, treerlrmen van Poortier waarneemende, in een.foort van een Voorhuis, dat.flegtstwintig voeten is lang is, en negena tien voetenbreed. Tcr regtärhand een Kamerom de Gastente ontvangen,alwaarmen wordt ingeleid, en ter linker zyde een vefiref, alwaardeFroeders
Irz
Retzelangtden NederRWy oyerW&,e1,
bere verblyfplaaU. Door eenenpoortier inge. Iaaten,wierdenwy naareenzy vertrekg.rrJu,_ 'zen, waar men ons dsn tyd gunderornaI het geen wy immerv4n de leevenswys deezer{tren,
gs ders fpyzigcn. Terwyl de gene die de deur heefropen gedaan,aandenprior ofAbtkennis geeftvan de aankomq! eenerGast, kan men zich onleedighouclenmel dargene te leezen ,t wclk op kleine Tafereelljes die aanden nruurhan. gen, gefcbreevenftaar: bier door bekomt men onderricbt op weik eenewyze men zich op die heilige plaats moet geOok zyn 'er eenigeScbriftuurtexten in de Latyn.Ittg:o, fche fpraakaan de wandengehegt, welkealsdc eerflevermaaningeu kunnenwordenaangemerkt dic menaandenieuw gekomenengeefr, en clie dikwerf de langfte zaamenfpree. kingen zyn , die zy in dit huis zullen Lunnen houden, waar vah men kan,zeggendat de Muuren fprceken, en d.e Menfchen zwygen. Inkomencle wordt men ter{tond deezc woorden van den propheet Jannrrrnop dq deur van het Xlöosterontn/aar:H!.zitte. cenzoom an xwyge$il orndat hy 't lnrn opgeleid heeft; daar bovende gpreutrian Joez alsleerg ltebtgy my bereiden tot $of zult gy wg doenwrdrikrrrau. ari de eenezydevandengangof't voorhuis,ftaan deezewoorou.o.uoldan KoninglykenDichter: ik koitlieyeraandendor, pe!'in''t luis wynesGotlste wezen, dan langete woqnvnin cle Tentender endl,ootheid; aande anrjcrezyde heeft mende woorden die de zo even aangehaalde vÄoraf guan w6nt cendog in tlwe Voorhoycnk beter dan dwizend, eldert, De Prior of eenig ander Geestelykeden Gastof Gastenver. welkomende,groe[ Cie met de vcrsrgaande blykenyann€derigheiden diepelighaamsbriiging, aoe,thun inherKlooo. IPr Ewn, geleid hpn naarda Kei[, eir n$ hier Aqtr,qf lpng 89,
Keulentot'Bon,enz, I rl'g Duifeld,orp, hadden;' gehoordof geleezen ge Kloosterlingen laatften verfcheen **o ont Eelterinneren'Ten Paap,geen ldr eenemorsligedochwel Semeste van eenefchraalekeuken voeglykuichangbord en getoefclte hebb€ilingevolgebet uur van den dog dat dit be. zoelr'gckhiedt naarde eetzdal , ipdienzy in hetKloosterverkiezente fpyzigen,en nen dilcht hur: clande zelvdefoore uit eene vau fpys voor, die de l\{onnikkeneoten,beftaande uirhöiwa. groehte foort van Potage,tweeof drie fchotelen ter, gekooktzonderboter noch olio, en in de hoedaanig' heid vanGasteneenfchotelmeteijeren; voor drank, zuiv.er van Cyder, welkepor' water, er,leelle zekerchoeveelhoid tie evenwelniet grqot is. : - Nu nog iets over de leefenswyze deezer'Broederlchapl van Gebs' geftaadige-afwisfeling per Die beftaatin eene 'mct en arbeid.' Nimmer fpreelienzy den, befpiegelingen elkanderendan in de uitqrltenoodzaahlykheiil,en drn nog doenlykis" alsmaareenigzints in zulkekorte bewoordingen, 'des Winters om zeven Oes ZomersBaanzy on agtuuren, riuren0aapen.,"sNagtsom twee'"uuren[laanzy alle fP+ om naar $e Keik te gflan' 'waatzY tot half vyf verblyddn, als dan bcgeeftzich Zomerseen ieder naarzyne Celteom te rusten,doch des trVintersin een,vertrekwaarhet warn merlee' alwaarieder zich afzonderlyh is, by malkantleretr, een bezighoudt; hier een uur vertoefdbebbender,Saanzll op nieuw naar de Kerk, alwaarzy tot zeven uur verblyven en alsdanaanden arbeirlgaan.De een fpit, de anderfrar'krt een derde poot-en plant,,of doet ander werk"" eeniedet taak, zonderdat het hem vryltaat te heeftzyne opgel'egde kiezen, of zynenarbeidmet dien van zynenMakkertevel' wisfelen, De Abt zelve iq van dgezenarbeid nict uitgcflq"
11
18[ .
rr4
langsclenNederRlrynoverWezel, Rei,ze
Ban, etn:; . ,r5 Keulentot DusleldorP,
en nyverewerkzaamheid. Deezewasde Prior; zo als hy zelveaanons openbaarde, aan wien wy nawederzydfche pligtplegingen onzebegeerte te kenriengavenI om de Heiligdornmen welke bin-
beflo" binnendemuurenvan deezeverblyfplaats ons ten waren1 te bezichcigen.Hy antwooriide o dat wy in op eennedrigentoonr dat liy vreesde ahzeverwagtin 8 zoqdenbedrogenwordenr eo ' het
ten, is doorgaans niet alleende eerfte, maarkiest veeltyds den verachtelyklten en zwaarftenarbeiclvoor ziclr zelien. Als het weder niet coelaetom buiten,s huiste gaan, maaken zy. de l(erk, de Cellcnen andereVertrekken van het I(looster fchoon, fchuurenhet hoper en tin, wasichen, boenen en doen meer ander hui.swerk. Ook bevinden zich onder deezeMonnikkende zodaanigen, die het tim. ineren, uretzelen,kuipen,draaijen,en lnecranderenuttige verltaan;zynde 'er genoegzaam handrverken nierswat tot bun gebruik vereifchtwordt, ofzy. vervaardigen het zelvs. Na anderhalfuur gewerht te hebbcn, is cietyd rvederverIbheenenom naar de Kerk te moetengaan;na daar.een half uur met biddente hebbencloorgebragt , gaatieder na het leefen vanden een of zyne Celle, örn in eenzaamheicl anderenHeiligen te leezen. Kort voor den middag ver?.ib melenzy zich alle we.derin .de Kerk, en na een' kort GeJ bed en Gezan$, begeevenzy ziclt naarhet,estveruekdat, 'Iafels waar zy aanfpyzigenzyn onge. Zeer ruim is. De dekt zondertafelkleed,doch zeer zindelyk. Icder Monnik beeft zyn fervet, houten tafelbord, aarclcnhop om uit te drinken, tnes en pa[qhoutenlepel en vork. .De fpyzenbe. {taan uit niets andersdan groentens,peulvrugtenen rneel, fpyzen, waar niet dan enkel zout magbygevoegd worden; -brengen om vol{trekt geen bo. dervyl hunne regelsmede ter of olie te nogen eeten;"totdesfertgeeft menhun,een paarraauweof gebraadene Appelenof Peeren,Het Brood dat zy uutdgenis van het allergroffte,en de Dranh beftaar ult
Na dit fcbraa' uit wateren een weinigCyder of appeldrank. met vry wat fpoedgenqttigdte hebben,be' Ie middagrnaal gcevenzy zichwedernaarcle llerli' en voorts ieder naat zyneCel,-alwaarzy zicheenigentyd nretbiddencn Lefpie' gelingenbezig ge6oudenhebbende,denarbeidv4n s'frloti en daaranderhalfof twee urtrcnilr voolt' gens hervatren,_ nrrrt", wanneärzy zich weder naar hunneCellenbegee' r'ervolgens naardeKcrk te biclclen, ven om in eetrzaanheid alwaary' naar hetRefettori,uin, dir gedaanzynde l/esperzir-4en; hcbbendc'het oveligevan genuttigd een lobcr avondrnaal Ieezingengefleetgtl sn Spdvrugtige cldn tyd in Gebeden pich tot ruscts begee' om uur ',ordt, tot dat het bepaalde zy zicll, zelvsnieq Nimmerontklrcclen ven is aangekomen. beftaat tiit 6enema' ligging zyri. ze zieh Hunne wanneer vaq hoofdhusfcn een trastlie uretftr'oois gevuld, benevens hetzclvdeallooy, en ecneruwe dcken. [iek zyndewor' opgepast,dochaan hun wordt in dien den zy zorgvLtlriig gemaklyker liggirrgvergund, pok mogcn toe{tandgeenc zy dan, zo üin, alsgezondzynde,van eeniglinnengebruik rnaaken,doch wel Eijeren en Vleelcheeten;en w3nneet is , wordt 'ef ftroo en aslghe eene Zieke in leevensgeväar gebragt,oln hem op te leggenwrnngerhy in gereedbeid begint te zieltoogen"Zie BnuznNDE LÄ Manrturcnr, Diff, Geogr.$ Critiqu,eTont.Vlfi. pag, 647{i o+S. en Defcrip" 'frappepar Mr. Fn'LtarEN,cd. Ce Paris tion clel' Abbayede ta 1682,i,n lvo.
11 z
xr6
Reizelangsäen NederRlry, overWezel,
het viel ook juist zo uic, want na ons langseen ongebaand pacl,,dooreenenfoberdnderhciudenen Hof , dic aandiftelsen doornsgeengebrekhad, naar de puinhoopenvan eene door bouwvallig. heidingeftorteKerk geleidte hebben, bragthy ons in eenRefedlorium,waar even zo veel aanmerkenswaardig !e zien viel; verblyd waren wy van door hemuit datftinkendvertrekin deopene lucht geleiclte worden, #aar onze Longenzich zuiverdenvan de vunß inademing,die wyin dic Monnikken eetfaletgezwolgeühadden. Nog al , in onzen opgevattenwaan volhardende,dat 'er in dit l(looster te zien wamerkwaardigheden ren, herhaalden wyonze verlangende begeerte, om die te bewonderen,en teffens gcnig onder-, richt over de leevensregelen der Kloofterlingen te erlangen. Da+ myn Heer de Prior beruigde ons met een fthaikigenglimlach, dat wy al .het geziqnhaddenI en dat, wa[hunne merkwaardige betrof, die overeenkwamenmet leevensregelen *le vraagendie wy hem ren dien aanzienegeopperd hadden; dat zy fomwylen ook wei eens vifch aalen, en wyn dronken, egter dit laatft'e zeldzaamlen dat hunnegewooneDrank uic Bier beftond; ons verderaanbiedende het overigegedeehevan den Hof die vry uitgeftrekrwasrond te wandelen,doch hier haddenwy geeii lusrtoe en fpoeddenons naar deVoorpourt, alryaarong ee"
Dusfeldorp ^ Keulentot Bon', enz.
rr1
niecweetencle, deb"ekroop, eeneverlegentheid 'er niemanddan de Prior tegenswoordig wasI wyl aan wien den be{temdendrinkpenningte zullen uicreiken;dan deezevriend wasaltewelleevend om ons lang in die crifis te laaten; want hy beonzebekommering fpeurdenaauwlyks ' of hy ltak zyne gedienftigehanduit, en onlving den offerpenning met blydfchap. Van deezezorg ont{Lagenr fneldenwy dg deur uit , en daar buiten gekomen ltonden wy eenigeoogenblikkenals ver$omd malkanderenaanzien, borsten,vervolhartelykenlach uit; gensin een gezamentlyken en vermaaktenons niec rveinig met het aandenken van ons zo ieverig afgefloofdte hebben,om niets byzonderste zien: wy keerdenvervolgens' naar de Scad, bezagennog de JefuitenKelk die zeer fnay is, gingen vervolgensnaar ons Logement, lieten onze Rydcuigeninfpannen,,en reeden zeer vergenoegdover ons .verblyf te die-wy 'er Dusfeldorpen de merkwaardigheden gezienhadden, naar ßenrad, de naam van een I usthuisaan den I(eurvorscvandenPaltz toebehoorende,omtrent [wee uuren gaansvanDusfelOordgelegen.Verd,or[s tin eenalleraangenaamst wagt in den volgendenmyn Vriend ! eenefchetzendebefchryving ,van dic verrukkelyk verblyf.
Hg
VEER.
118 Reiz,e langscienNederRhyn overlte*el i
VEtrRTIEI{DE
BRItrF.
Krygst)olkte Dus.feldor1t.'Barnkken, Benrnd. pragtige' vertrekken. Getnakken\'an allerleTenaart, VorJtelykeMezi.belen.Scliltlerryerk, Eetzaal, Koe, petivyze Gallery, Hoyen, At,enLtes,Verrukkend; gezigt. Mrr,llrcim, ..Deerlykdoor dett,Tsgangvan clenz6 Febryt7B4 geteisterd, t6z Huizenvenhryt"cld. t 5z Anderentengrl\ten deelebedor.yen.LutherfcheKexkontrtergeflagen, Jlfen[clrcn oriderptünIt op e n gr e aaven. D eerIyk lcltoutvtoneeI' t welk ll[ut - ! Iteimaan,den,Riyierkantyertoonde. Droefgeesiiglrcid.
Älvr:rensil< u myn Vriend! volgensde belofte gedaaneenebefchyvingval Ben. ' in mynenJaat'Iten 'fad mededeele,moet,ik vooraf nog iets zeggen nvef lrct l(rygsvolk .dat de Keurvorst van den Faltz In Dusfek)qrponderhoudr. Daar liggen meen ik twee Regimentenin Guarnizoen,die ten deelebinnen, en gedeeltelyk buitendeStacl in Barakkenzyn gelogeerd. Wy haddengeene gelegenheidom de Paradete zien, doordien'er eeDee.Eecutie by de Barakkenbuiren deStadgefchieddeials wanneer'ergeene Paradewordrgeformeerd, maarenkel de Wagtenafgedeelcl ; dau by hetaflosfenvan eenedier Wagtenmaaktenwy tegenswoordigte zyn, en merktenby dic gele- ' genlieiCop, dai 'er op verre na zulli eene{laaf- I fche onderwerpingnieuby deezeSolclatten plaars ., t^ r.ind[r
Dusfeldorp,Keu[entot Bon, enr,,
rrg
vindt, alswel by die, welkewy te trVezel gezien dan men hadden ook openhartig teffens mogt , belyden,dat..'er die vaardigehandgreepen om en die in nllesdoor. te behandelen, het ge.weer ftraalendenetheid, welke ons hec Pruistifche Krygsvolkte WezelGriarnizoen houdende,zo doen bewonderen,geheelniei in bezeer:had. fpeurdwordc.i Keerenwy na deezenkorten uicftap, naar Benracl.-Dit buitengemeen wel geregelde LustCorps uic rle Logisen twee lruisr. beftaaG een Vleugels.De Apartementen van het midden-Gebouw, gefchikctot gebruikvan denI(eurvorst en I(eurvorltin, benevensderzelverhoofd-bediendens t zya, fchoon op het eerlteaanzien eenvoudig,egteralle evenpragtig,in d,enetlle en keurigftefmaakVorltelyli gemeubileerd, en met gertakkenvan ailerleyenaartvoorzien.Eekomt men.op het nige trappenopklimmende Voorplein, binnen dat overheerlykna de uitfmaakder,Bouwkunde, geleezen{te met Beeldwerk van Gyps, Schilderwerk en Verguldzelis vercierd,en een vloer heeflvan verfchillende gekleurdeMarmerlteenen,buitengemeen kon-Dir ftig door elkanderen.gewerkr. Voorplein komt men,indeEetzaal,wier oV€[. overgaande, groote pragt, niet wel kan befchreeven r tll:tar 'er eendenkbeeld om van te vormenlmeceig€-
H+
ne
tzo
ReitelangsdenNederRlryn ovetWözel,
ne oogen moet gezienworden. In de hoogte heefu deezeZaal ,eenekdepelswyzeGaller! of Balcon met een baluftradeomriitgd, het welk eenebuicengemeen grootfcheverrooningmaakt. Op.dic Ealconplaatzenzich op Galaen Feestdagen Muzikantenr'diede aanzittende Gastendoor het zoetklinkendgeluidvan hunneSpeehuigen, tot vrolykheid opwekken. De twee Vleugels welke Gebouwenzyn die op zich zelyen ftaan1 en vdn het CorpsdeLogisafgezonderd,bevatten de vertrekkertvoor demindereBediendens enz.,. dan men heefconderaaidfcheGangengemaakc, die door verwulfteKeldersloopen, om gemeen. fchapvan die Veugels mer her Clrpsde Logiste hebben; waar door ook de fpyzenuir de Keuvan eendeezerVleu. kens, welke een' gede,elte de Keurvor{telyke op tafelworgels uitmaaken, kort Om te gebragt. zyn Benrad is een den , niet dat fchoon uitgeftrekt, egter Lustliuisr heü vrolykfte.,en ver. welgeregellte,aangenaamlle, kiezelykfteis, om de geregeltheiden de veel. vuldige gerieflykhedenvan deszelvs vertrekken, da! ik immer gezien hebbe. De Floven voldoen minderdan het Gqbouw, men vincit'er geeneFonteinenr.Waterkommen",noch Crotiverk, zy beftaanenkel uic Allden, Slinlerlaanen , Parterresmet Bloemen,Boomgaardbn van Vrrigtboomenenz.: zo dat men -hier geene gelr o L-
Dusfeldor;p,keulen tut ßon1 aflf,. I rz I iegenheidvindt, offI by eene verfrisfendeBeek oi fptitrg.nde Fontein met den Nederlandfchen
Dichter Poor te zingen. Klaere bronnenr koele ftroomen ,Frisfchelttchten: ovcrvloet Maekchet buitenleevenzoet.
te Benmerkivaardigheden Na de voornaamfte
' \ad gezien te hebben, wier avenl'Les veel al uit KorÄlanden beftaande,een verrukkeridgezigt opleeveren,reedenwy langseenenaangenaamen wegnaarMulheim,een groot vlekofopeneScad ,un d.n linker oever van den Rhyn gelegent die eertydsonder het gebiedvan den l(eurvorstvan Kuuirn{tonil, doch nu aan dicn van denPaltz toebehoort. In dic plaatsje dac nog al uirge' ' gedreeven t ftrekc is, wordüvry wat koophandel en het was voor clennoodlottigen4agt van den z6 Febr. :78+ waarin het Eo,dcerlykdoor den t bloeialvernielendenYsganglvierd,geteisterd
jende, waar niec weinigtoe mbdey:lkt ' dat 'er ge' . ht. gezindheden vryhÖidvan Godsdienst
nieten; ingevolgehier väIl1 hebbenzo welGe-' reformeerden,als Lutherfchellen Roomfchge'er eene' zindenhier ieder eene Kerk, ook is De Proteftanten die. te Joodfche -Ketilen Synagoge. woonen, gaanhier te Keili, dewyl zy geene Hs
t.ze Reize langsdenNed,er'Rlryt: lyer trtrlezeir, g.:n. vryheidvanGodsdiensroeffening in dieScad hcbben. Deerlykheefcdic ptaarcjein denjongn.n Wo., ysganggeleden en : het-wasin denake. .tervloed Irgennagrvan den z6 Febr. toenhet ys in den -Mallnim Illryn boven begonlos teöreeken en orymalkanderen te kr.uiien,waardoorhetwatei meceenvreesGlyk gewelcl kwamopftuiven. De Rivierkanrvercotndeonsnog hier vr"i.r.rä* dcerlyk{tetoneel vanverwoesting: wantbehal ven r6s, IJuizen,die door de met.gewefd aan_ -'dlyr,'ende en alles om verwerpende ysfchotzen tcn eenemaalen zyn verbryzeldeninpuinhoopen ve.randerd , zagenwy 'er r5z anderendie deerlylr geteiscerd en befchadigJwaren.De Lurherfche'I{erk die kort te voorennjeuwgebouwd. was, is in haargeheeldoor de woede-cfer gol_ ven enhetys oto u.r geflagen zynde , alleende Toren daarvan blyven{taan, t *eft.k..nrbyzondereguns[van het altoosgoeddöende Opp.ry.r.l moeraangemerkr-worden, dewylveridrei_ cenehonderden Menfchen, zo alsonswierdbe. richt, om eenenanderzintsgewisfen dood te
Dusfeldarp 1 Keulentot Bon, ent, - r nB ;, fche bezitcingenberoofdte zien. Op den Dam r e Stokgafsen aan den' Rltyn, is : in de zcrgenaamd
. *geeneen huis blyven Itaan. Om kort te gaant i de rampendie men onsop de plaatszeive vah i.;de ongelukkigeInwoonersdäezerStadverhaal.
de, waar van wy de deerlyliemerktekensvoot oogenhadden, en met een bekneldhart aan-. fchouwdenr gaanalleswat rnenzich daarvan by befpiegelingkan verbeeldente boven: geen-be'er van te vormen zicll r ter. denkbeeldis "{an eene plaatsvoör oogente ftellenr die door den plal is ge- vyand belegerdzynder genoegzaam fchootenen door Bomben vernield. Dusdaanig Schouwtoneeldat was her .medgdogenswaardig ', Mullrci,maan den rivierl
ts4 ReizelangsdenI{edgrRlrynouerWezel, 't Ook vaert men hoög en wYdt daer bezichftou-,: ter pas Den vetten klaig'rontfcheurde'' Het vaertuigtroost wie nogh der doot ontklommeu was En op een dryvend dak van leet en hon$ertreurde' Voort moestmen, met verdrietrerIä dezen bangen noodt, De drenkelingenvisfen. De man vindt zyne ga€, de zoon zyn' vader doot. : Ach ! leefde d'ouderdotn tot zulke jammernisfen?,", D'onnborle jongkheir quamden zuigling niet te
otiot;.n krachtdenfrisfcher jaeren. De fchoonheit een' redt geenmaegt,in zoobenaeut fta*. Het wacerwaste wreetlom kunneof {tantte fpae' l'en.
tot Bon,enz' Keulen DusfetdorP,
r25
ttan aller' Gelteen.ten.s ?aarlen, Brilianten' enfyne Ieyeklern.Tlyeehonderdzes-entwxntlg,g?Sra'yeer. waardl.' -Sc-hatkamer' de Antykerl,v(m on'ltepaakle 'Echii ,brok ttd'ndes-Zaligmaaker.s öouin" Kruis. ßislchopsMrtts' T'vaatf Kr;;;. Coua"n,Mii'Ket;k' gn zi'lvereKandelaa' )pr,rrAi* ttanzil'ver' Goadene iren. Wierookttaten'
eene Mutheimverlaatender{taakenwy mef 's' avonds :rbrug denRh'ynoverr en kwamen
Keulent vraar wy ongaua*i om zeven uuren t'e onsintr or naam l teLogem entdeH ei . r-- - ek.inhetvo den I(asteleinEllcar's rd, : l i g e G e e s t g e n a a mb'Y . ,. ,..__-..r^a
des' 'D-eeze Herber$is tenaanzienvan ii*.n. vermaaklyklvan' i*for liggingbuitengemeen
Irnr.rrn gt.*t het Huis aan de Stadsmuuren de venen , är. aei nttyn langs{troomt; .uit' 'fters van een rul 'o----' '' m .-len een verrukkelyk €n onbehegtc .leerdenr
VYFTIENDE
BRIEF.
Eierbrug. Keulen. LogbmentdeH. Geest. Kasteletn Engels. Verrukkelyken onbepaaldgezigt. Deu,rz. Vrugtbaare Korenlanden..Vry fchraal foupö. Keulen bevatzo veeleKerken en Rloostersals dagenin 't jaar. De firaaten krielen'er TtanKerkelyken.OnDomkerk. OnttoltooideToren. Verbefchaamdheid. de drie Koningen. ,i*.nt!f. gezicht, Beenderen.^ran gel:ragt. KostbaareArk of I)aor tyien,te Keule:n Beenderenbefiwit. Overlteerl,yke Kas ü:el'ked,eexe
Parw.
., ^ - - ^ . .r : ^ f - ^ r . , r i a f a n t;;;i; grti"hr; want dwarsover die fnelvlieten' 'ä. niä.t', die hier breedisl 'ziet menhet-Steed' Koreni':" prut., omringdvan veelevrugtbaare
!'iuna.n.
niet beant,'engtnftft en al aan onze verwagring tehebi'roätda. tot eenekruimel toe opgegeeten
'' ;;' {liepenwy vry gerust,ftondenvroegtydig ionsop en begaven graa'gtc, oo,-ontüeetenmet 't.i van die $yze o* de merkwaardigheden eenigeopStaOte bezichtigen,waarvanmenin zich-
'rz7 126 ReizelangsdenNederRt,ynoverWezel, enz. ßon, tot Keul.en, Dusfeldorp, zichtenhdt zelvdekanzeggentc geende Heer ,. ' ' Wy paiicenons ten deelein eene.zogsnäamT^---lt,f - -n 't Gezelfchap Jonu Moone.van TonbncenÄSradin Srry* gu: van terwyl overige het l{oets, ar tuig1, dacher naamelykeenezeerCoaräi.nfti; l. Wagentjeging zicren, het i" op een-Flollandl'ch ge Smd.moet zyat indien men anderzins Oee : welk zo wel als de Paardenaan eenliigr An{Ielmag oordeeler-r pi.crher aantalvan Kerken .ot u!,,'da';nlch Zieltie, die met een Nimphje van het Kloostersdie hecbeüat; dewyl men ons verze_ en'vanzynefami,Velvdeallooiwasdoorgegaanr
kerde, daclfuulerabinnenderzelvemuur.o, ,ol
veel.eGebouwen van dienaai.cbdzic, ut,*.n JJ_ gen in 't jaar telc. Ook is',.n .*ri.n der Lee]
wasgebragt op eenverzekerde,plaats i' Iieagterhaald
by den {tonden Wagenen Paarden i ioebehoorde;
i: KasteleinEscdrs gearre{teerd,en fchoon dee' ii'"zetnaakhier ongetwyffeldruim voor-zalbotaaid Reiziger laarvolgen 'er dus eigentlyk gefprokengeen gedar r,.srn.tyto, , fl::Tiq. eVDr ,en hec geralder Inwoonersvan Tonon;; ;;;;.* : bruik van mogt maaken.,had hy egter de onbe' ven duiz-end, wordc begroot, en dacjOo uon,,..# fthaamdheidom ons foor de korte uuren die w5r 4q'4en'wierihy ontmoetteher teken u.o *"J i 'er medegeredenhadden,ruim vier Hollandfche Geescelyke Orden droegi en Da ;ir-"p;;;;;; Guldenste doen betaalen. te hebbenbevreemdehet hem geenzinrs, allg Wy begonuenonzen toer met de prachtigeerr tekens van armmoedeonder de Leek.n al.z*i zeer ruime Domlierli te bezoeken, weilre men Stadce.zien:eveneens washecteKeulengeftefa;: verzeliert dat eene der voortreffelykfteGcbouM*ftlen wienrvyonrmoär.a.i wen van gantfch Dui,tfchlanrlis; klaucerdenzj-o :i:,,::i-li:l u'?s.'erruirneenonderdie eentM";;jil;;;;:j ;ij üappenop, om het bovenltevan deszelvsdikwaadaanhad, of eenigtekendroeg dacondeq :ta, lien, dochonvoliooidenToren te bereiken. l{et de CIasß van zodaaniglMenf.i;;" i::r, behoorde* .+ verruhhelykegezichtdat ons deezehoogteoplef" waarvan de Maarfchap-pye i;l:; t.,.r *inn" . ii'' verde,vergoeCdc in eeneruime maatede onaan" in "ri een woord, 2::' "Ll äu ftr*rr." !:eeft; trü;'ä, ;rä, van zulli een lastig klirnmen" I)c genaamheicl {:: Kerkelyken,ook is ,er de fchame,. i:: 'derzelver ä.r.."iä l. ,i1., gantfcheStad, met alle _Kerl;en, verre af van welgefteldte zyn, ,t t:.. -Iorens welk Iiloosrers en uraar van wy hiei. voor . , .. eenevoldoenende ""t "p ., wys door uimenclig.t.k.n.n gezienhebbendat het getal vry groor is1 !V5'6van fchraalheid,wordc aangekondigd, : gaarden1 weelige l(orenlanden, wier goudgl*i: JrenbinnendeezeSradzeer toepasfelyk, hetg.*
Wy ;
Itoli"
res
ReizelangsdenNederRhyn overWezel,,
Aairenderzelverrypwordingaankondigden r ,en waarvan fommigenreedstot Garvenwarenopgebonden,en daarwy ten aanzienvan anderen. zagen De dienstbre Maaijer flaan de Sikkel, op 't vermaen Des Landvoogds, die den Oogstnu ryp fchat, in het graan; En fcheercin eene fneä, al foarhem5 voor de voeten, Op't afgeperkteveld der daghuur, koomt ontmoeten.
Dic alleszegik boodzichalseenruim en wel gefchakeerd tafereelvoor onzeoogen. Sommigenonzeralswildendiehunnennäamniet in het duurzaameBronsof Marmerrnaarin hbt weeke krat{tendienmeteenkurke_ Lood vereeuwigen, trekker of fchaartjein een{tuk van dat metaal 't welk .aaneenender deurpoitenwas vastge_ hegt, en waar op meermonumentenvan dieg aart gevondenworden. Voor {it pasverzadigdvan fraaijegezichten, klommenwy lugtig de trappenaf, en vervoegArk of .denons by de Kapelleom dekostbaare Kas te bezichtigen,waarin zo menons verzekerde de Beenderenbewaardwierdenvan de drie Koningen,welkedenZaligmaaker kort na zynegeboortekwamenaanbidden en gefcbenken bren"
Ikulen tot Bon,enä, Dusfeldorlt>
lzg .lbrengen,en die door hun mecde naamenvan . Caspan,Mer.cutoaenBa-r.trasangedoopttuier' d,en., DeezeheiligeOverblyffelenwierdendoor i' Helnnu , de moeder van Kousresrvw DEN Gnoor naar Iuid der Hiscorie, te Konftanrinopo. len gebragt. Hier van daanverhuisdenze eerse, naar Mi,laan; dan ten tyde vah het beleg en de' ' verwoefting dier Stad door Fnnounrc Bannru het jaar tt6+; vielen diert'benee" RossA,ornrrent meenigteandererykdom' venseene aanzienlyke / *.n en onwaardeerbaare fthaften ten deeleaan Rrruouo varrrDessBLEI Aardfchbiskhop varl Keulen€n KanceliervangedagtenKeizirrodiede' zelven naar Keulenvoerde(r),. De'Nlilaneezen - bewebrenegcerdat deezedoodbeenderen'fchatl welke zy voorgeevenr door hun zoder,thet jaar be. Zz+ na de bevallingvair de H, Uloedermaagd te zyn, in hunne srad is zeten en aangebeden verbleevenen niet naar Keuleragevoerd; dan veel tegensin gebrgn' hier hebben de Keulenaars getuigqnisfen aanorn gcn , en voeren verfcheidene het tegendeelte bewyzen; als, om onder veölen ceneby te brengen,datvan Aupn, Alclatus(z)
' die ant[quesdant la Cha{e des8.8., (i Coltettionde P'ierres, est enrichie dans I'Eglile Metropolitahodp Mages ttob Rots Calogneft'c, pag. t. {p) In .Aatal,Mitanen[.!.fiLP. At
l
i{
r3o
ReizelangsdenNederRltynoverWezelr.
die opentlykbetujgr,datmen in zynenleeftyd , te Milaanin de Kerk van den H. Eusroncrus nog eengroot Gedenkteken toonde, waaruit Fnnn. BAnranosie, ten tyde van de vertvoe.. Iting aierStäar de Beenderen van dedriel(oningen roofde, die vervolgensnaarKeulenaanden Rhyn vervoerdwierden: ertat adhucpregrandis Tumulusundeablati Reges ... . . cumImperator urbern aquavitfolo trgnfiulitgu, ,0, "rlENonansus in Coloni,am Agrippinenfew.Ik vermeermy niet orn te beflisfen r wie van beiden, de Milaneezers of Keulenaars gelyk in dic gefthil hebben;dan ,allesevenwelpleit ten voordeeleder laatstge, noemden, dat het namenrlykmeer dan waar, fchynlykis, dat de rosgebaarden Keizer, deeze Beenderen,welkevoor die der H. drie Konin- gen wierdengehouden,uit Milaanheeftwegge. voerd.. Dan waczwarigheid ? indien*y g.toof 'er flaanaan de rvonderen die in de -Roomfche Kerk ten aanzien vanhet vermeenigvuldigen van derzelveroverblyffelsvan Heiligenwoidenuit gewrogtr.kunnen immersbeidedie Sceden even goediederop zich zelvebezirtersvan.ilie.oude Botten zyn, alsdie van Venetien en padu,a,wel. ke bcideroemenhet Rif van denH. Lucas te bezicten? en fchoon het wel waaris , dat de Franciscaanen te Venetieverklaarenhet wezentIyk lighaamvandienAposrelin eigendom reheb, . bens
Dusfehlorp,KeulentotBone afir", rgt ben; en dac, het gcenin de Kerk van Sr. Jus'' te ParJuavertoond wordt, loutere bedr'ie* Tr-NA gery zortdezyn, zo beweerenegtcr hunnepar" fyen heltegendeel;wblke twist zo hoog is ge'' reezen,dat tenlaatlten.het gefchilvoor denFeus in'tgeiykftel' werd gebragtldie een der"bgiden I de; do,qhdeezeuitfpraakbeletconiet dat de an'
ehn+ derepartyhet ouderechtblyfcbeweeren; niet lui{terende,zal dic ge" zalk eeneuicfpraak en lWila' fchil o zo min als dat de:rKeulenaaren worden(r). * Een'voorbeelcl nees,qn.afgedaan van R.eliquien van vermenigvuldiging r oanigll wy ook zelveop onzereize waar; wantte Keu" lan veftoondemen onsin de Sr. {-InsuleI,ierk Ftreilige L{aagd vandeeze t ii' de beideBeenfchenkels ii, rrl te Bruhl het pragtigetuschofvandenKeurr vorst, liet menonseen derdefehenkelvan die zien. doorluchtigeS{artelaresfe te tragten zal,.ik ruuw denkbeeld Nu een u , fshetzenvan de.kostbaareArk of Kas, welke Beenderente Keulenbe{lqit; deezeeerwaardige aangemerkt te hebben,dat die al. na alvoorens van eÖnettgryaenouderdont le de rnerktekenen aan zich draagt, [Iet beneden{tegedeeltsvan mer gou' het yoorftukdaarvano is overgetogeQ deneplnaten r me! fguuren v4.nhet aelvdekost" bqare t: nyt (r) Moonrbrieven tz. ]t,
r3z
Reize langsdenNederRlrynoverwezele
baaremetaalopgelegd,en benedenwaards in drie boogswyzeopeningertverdeeld, welke een€fti zuilswyzenTempelin deGottifchefmaakvormenb In den middelften'Boogis het Beeldvan de HeiIige Maagdgeplaitst, zitrendeop eenentoren-' gedaantigen Troon. In den Boog aande rechterhand, brengende driel(oningenhunneOfferhanden aani €D: in deir linker Boog, ts de Doop van den Zaligmaakerin de Jordaan-e afgebeeld.1 Boven deezeBoogen, heefcmen eene roosters_ wyze openinggeiaaten , door welke men dekop-, pen of dood..hoofden derdrieKoningenzie[, welke ieder meLeene kroon van zuiver goud praa_:i
Ien, vanzespondgewigtiederzo menonsver. zekerde,en rondsomme metkostbaare fynepaar_Ien en Briljantenvan,aabmerkelyke groottebe-, zec;.ieder deezerKroonen is behalvendar,nog 1, vercierd door een aigret of l{uif van ryke Dia- , 1 menten, voor weinigjaarendoor eenKanunnik van de Hoofdkerk aan deezeKoppen gefchon, ken. Het dekzeldactot fluiting deezen opening verltrekc, is medbvan zuiver Goud, hei weü behalvendat met een bynaoncelbaar getalpaar_ len, fyne Gefteentensvan allerley lil"u, Go r kos[baareAntykenbezetis, daarte boven nog. praalt met eene overheerlykeTopaasvan eene, eirondegedaanre.die vierdehalfduinienlangen twee drie vielde duimenbreedis, benevenseeue
groene
Dusfeldorpl Keu,lentotBons€rrl-. rgg 'groeneuitermaatenfchooneIaspi,s,jie doorkenners ongemeenhoog wordc gewaardeerd.Orn tc befchryalle de cieraadenen kosrbaarheden ven, welke aan deezeArk of l{ist zyn te koste ,1gelegd,is voor my ondoenlyk;by het reedsge,i,melddedaaromtr ent, zal ik nog maaralieenvoe,rg€n, dat behalvendeonnoemlyke SchatvanPaarI len, waaronderveelevan verbaazende grootte, -en Edelgelteentens waarmevan allerleyfoort, ' alle is bezet, die daarte van kancen dezelve de boven nog is verciertmet twöe honderdzes en ' twintig zo groote alskleine Edelgefteentens r overheerlykgegraveerd,zynde alle overblyffels van der Grieken en Romeinenkonstwbrk, en van eeneonbepaaldervaarde. By de Bybelfche Figuuren en afbeeldingenvan Heiligen waar deezekostbaareKist aan alle kantenmede be. fnedenen vercierdis, zyn ook LatynfcheSpreuiqenen Dichtregelsgeplaatsb,min of medr op de onderwerpentoepasfelyk. Om u een denkbeeld te geevenvan wat allooidemeestenzyn, fchreef ik dit volgendeaf, (taandegeplaatstboven de afbeeldingvan het laacfteOordeel; hier uic zult gy over de waardevan de anCerenliunnen oordeeleni ex ungueLeanem. t|tl.veniodignoslalvare, ferire mal'ignos Ergo boni metitefelicia gaudi.avita Ita
Ig
rI+
Rettelangs denftederRtyn ooerWezel , Ite rei, \tosira Dei transrnittit.in ignem
rtrbludicejurto, futhquemetit, quod,promerwü In de Scharltarrier wierdons eeriGoudenI(ruis Vertoondvan circaanderhalfvoe[ langteen vief vingeren breed, mer allerkosrbaar{teEdelge, fteencensen Paarlen bgzet,_van onnoemely-ke waai{'eI dit alles was om eetr kleir: ftukje zwart Hout'te geieeren, daLin het middendaar va_n ingelyfd tüaseen 'c welkmen onsveraekerde eene echte brok van desZaligmaakers Kruis te zyn. liene goüdeneMis-Kelk ook zeer rykelyk meü, Paarleu en Diamantenbeze[. Eene.Bisfchops l\{uts1,Eo twaarmet de ällerkoscliaarlie paar.län uirgedofthr, dar ik dte nier ten gefchenke zatv. de begeeren,indienik verpligc,was om d,ezelve voor nlyne {laapmurste gebruiken. De twaalf Apostelenvan ZiIver vry maslief, die ik r,varen zy de myne in de werelfzoudelaatenwandelen. Goudeneen Zilverenl{andelaaren, Wierookva. ten in meenigte1 €n €€n groot aantaldiergely" ke zaakentlt€crr
ZESTIEN.DE
BRIEF.
Sr,Ur-fttla Kerk, illortderbaarbe,"yartrde Ayerbtntf felsyat, Hciligen, ßeenderek van elf dz.rizend ll,laagieä, Het. Iige -4rthinia, Eerr ltukie ian des Zilignraakers Krnis, Ew Jtukl,an ie Roedeyaar rkedeity *ira |
8d"
Dnslbtdorp,Keulentoi Eont lflt. i
nSS
gegees[eld.Ean gerleelte van denpurperenSpot-mantel. Het lighaaffi yan de Xfartelares[eSt. Urfula., Wonderdaadige ontdekkirzgtt(t'tudeezeReliqaien' st. Pietert Kerk. Pragtig Altaar. Uitnt'tnt'tendSchildcrJtuk t,an,Rubltens. Kerk van St, Gireon, }.eZanl. Beroend fuiten Kerk. Stadshuis.Propheercn yan Scltil,derfiuk van Ie Brun. Kur[ttg boetzeerwerk de Gebroeders Hardy. Lucl*bol. Montteur üIetral, Aar dfclthertog M aximili.aanvan Ooste.rzr yk. In de St. URsur,e Kerk, die wy vervolgens bezogten , zagel wy zo veele A,ardfche fchatten
en kostbaarheden niet, maar egter geen minder wonderbaarbewaardeO verblyffels van Heiligen: als onder anderenin eenegroote Kapel aandeeze Kerk verknogt, de Beenderenen Doodshoofden van de elf duizend Maagden, langs de wanden, ze;etaartig en netjes op een geftapeld en gefchakeerd,en ik wil wel rondborftig bealsdic kennen, nimmer zo een fraay Knekelhuis ,geziente hebben. In de zelvdelGpel ' Iiet men ons als eenezeerheiligeReliqueeenDoodshoofd zien, liggendein een fraay Kistje, zo als my voor{taat, v-erteldemen ons dat dit eertydsheu troofd wasgeweestvan de Heilige ÄRtnrwra eene nicht van de vioome [JRsur,a:alseen-groot wonderdeedmen ons opmerken, dat niettegen{taande deeze Doodskop, ingevolge traditie , reeds verfcheideneeeuwen hadt verduurd, die
I4
egter
Dusfeldorp,Iftulen tot ßon, enzo
X3d Rei,*e lang({enNederRhyn t'veftrftzel, egter nog bezet was met eene ongefchondene dachIok van blond hair, doch wy ongeloovigen 'er die dat hairlbk vry ten zeer duidelylite Zien, Nog verwas. Iym vast gehegt aarl lomp riret Reliquienin zekerdeInen ons dat de volgencle 'en aangebeden Sr. Unsur,a Kerk bewonderd wierden. Een leleinftukje van des Zaligmaaliers Kruis, Twee Doornen uit deszelvsKroon. .Een ltuk van de Roede waarnlede de Zaligmaakeris gegeesfeld. Een gedeeltevan den purperenMan. tel die Csusfus ter befpottingwierd omgehangen. Een der Kruiken r waarin op de Bruilofc te'Carta',het water in wyn wierdveranderd.Het lighaam van de Heilige Martelaresß Unsula, liggende in eene zrlverc vergulde I{isc in het Fioofd-Altaar der l(erlt. Deeze Heilige €'fl €€hlge haarer Gezellinnen.tltalten over r zo rnen geloovenfiag, uit het Eiland de aanteekeningen van Bfi,ttannien,met elf duizendMaagdenom de Ongeloovlgenvan dit Land te bekeeren,dan 2y bereiktenliuo oogmerk niecr maar hebben alle den Marrdldooddoor de Hünnengeleeden. Alle deezeHeilige Overblyffelen, zy.n völgens het geenons gezegdwierd, in het iaar 64o na des Zaligmaakers geboorte; äilll-den Heiligen Cunrnrft.rusr toen hy de MisG in deezeI(erk had geleezen,door eenefnee*w witte Duif aanl ge-
.a:
1 I'
'l
T
rS7
gewezenen geopenbaard,en als toen door hem aan het volk voorge{teld, die dezelvenzederü met de groot{te veneratiehebbenaangebeden. Van'hier gingenwy naardeSr. PrntensKerk t zyndeeen zeer fchoon Gebouw"rnqt een pragtig Alcaar, waar vaneen der voornaamftecieraaden uitmaakt, een uitmuntendSchilderltuk, door Prsrre Paulus RurnnNs overheerlyk gepenceeld. Het verbeeltde kruiciging van PernÜs,, met het hoofd nederwaarts. Wonderbaarlyk fchoon is het gantfcheftuk, en inzondcrheid zyn de Buikfpieren deezesl\{artelaarszeer na' tuurlyk afgebeeld;ook kondigendeszelvswezenstrekkenvolmaaktde pyn aan, die de folreringef zyner Beulen hem doen lyden, terwyl men 'er teffens een vertfouwen in rneentontwaarte worden, het welk hem zyne fmertenmet geclulddoet draagen. In de Kerk fan Sr. Grnnowdie nietyeelfraays heefc, toont men de Hoofden van duizendHeiiigen, welke men zegt onder l(eizer Maxntr. nus den Marteldoodte hebbengeleeden,endie als door het gemeeneVolk wordenaangebeden de Heiligfte Overblyffelen. De Kerk aande Jefuitenbehoorendeis pragveeleandereCieraaden tlg , het Altaar bene,l'ens uit kosrbaarmarmergebeiteld;ook een fchoon Orgel.
I5
Ver-
'l
la
rg8
Reizelangi denNederRlryn oterWezel,
Verzadigdvan Kerken, Reliquienenkostbaar. hedente befchouw€It1 begavenwy ons naarhet Stadshuis , een zeer antyk Gebouw, waar niet veel byzonderste zien is, behalveneene zeer ruime en nette Raadkamer;en de zogenaamde Propheetenzaal, waar alle de groote en kleine Zienersvan Jnseresaf toc Mer-acrtas incluis, met Lanzen en Speerengewapend"r'afgebeeld aan hun {taan, hebbendeeenen zevenJienden hoofd, denkelykdenKoninglykenPropheet,ten eincle hun aan te voeren, en naarhet ftrydperk te gelciden. Van hier wandeldenwy naarhet huisvan den Baron Hupres, om een zeer beroemdSchilder{tuk van r.u Bnuu te zieg; het is ook'treffend fchoon en zeer uicvoerig gefchilderdr verbeel. dende eenen zekeren Heer Jaaacr, Directeuf van de OostindifcheCbmpagniete Parys me? zynegeheeleFamilie, en de Schilder heeft zich zelven zodaanigaartigr in het verfchiet weeten af te beelden, dat hy de voorwerpenop het fchildery ltaande, fthynt af te maalen. Wy vergate4ook niet om het Kunstwerk van de GebroedersFIannYte gaän zien: het beftaat in een nieurvuitgevondenBoetfeerwerk1 daEzo alnatuurlyken treffendisr-dat het genoegzaam Ie befchryvingte boven gaat. Ongelukkigvoor
in gereedheid zynde*äH: ons,warendemeeste
+& öon, enfl, Keulen Dusleldorp,
f39
weggezonden: ltukken, weinigedagengeleeden 'er danuichet gene nog voor handenwas:kop.. van het ove' den wy ons eenvolledigdenkb_eeld dat wy bewonrige vornren. Het voornaamfte deiden, beltondin vier Tafereeleno devidr Lee' waar van het eerlte verUeeldende; vens{tanden eenpoezi:lWigt van twee a drie.jaaren,de on, fchuld aatr dien'tederenouderclomverknogt, buitengemeentreffenduitdrukte: het tweede vertoonde r eenelieve, fchoone,vluggeMeidir en verltandte leein wiensoogenzagtaartigheid van zenwasl het derdebevattehet afbeeldzel genoegeenen die Huismoeder, eenebezadigde lyken en teffensonzondiggnwellustfcheente uichaareBorgenietea,met haal.tederKroost l(naapmet {ten te voedden,terwyl dezuigende eenEngelenlach zyne Verzorgfterbegluurde; warenin de deugdin aile haarevolmaaligheden Schoonvan deezebedaagde de wezenstrekken bemerkte men 'er de heidte leezen,en teffens van de plichin, zo onaffcheidbaar bezorgtheid het vierdeTafeten eenerbraaveHuismoeder: Mareel.,eindelyk, vertoöndeeenebejaarde trone van.65 a 7o jaartri: oP wiensgelaatde vai eengerustgeweeten,en {tille bezadigdheid haareopgelegde plichcen naar de bewustheid'van ge" vermogente hebbenbetracht,eigenaaitig en infchetsrwaren:met eenedieperredrigheid gefpan.
r+a
Reiselangsden Ned,er Rhyn orer Wezel,
gefpannen aandacht,fcheenzy gefticht te wor_ den door het leezenin een boek dar voor haar log. Het byzondereja overkunltigeher welk in deezevier zo verfchillendeTafereelen, vooral dient te wordenopgemerkt,is, dat de wezens. trekken in allenl aankondigen, dac ddn endezelvde perfoon, jn alle deeze vier byzondere Tafereelenbedoeldwordc. Door de Gallery en Kerk die wy van het Kar. thuizer-Klooster zagen, kwam hec ons voor,
' Dusfeldor|', Keulen tot Bont ens.
T1r
't fchen als waarederi Luchtbezoekerin zlnrlledervaart kwamenbegroeten, en al het Koren vertraptelt. De:M?rchinewas uit zo genbernd had zo men on$ groen Cachant'f,amengelteldr" verzekerdeeen Diameter uan 64 voetenr en wierd door bsandendStroo.rnetverdundelucht gevuld. . De oorzaakder 4iqlgkking, rryierd,.daar aan toegefclireeven , dat men de' touwen niet tyCig genoeg.lqq-fneedr waar .door eengedeelLe van.,zynen.eer.{tenvaarü wierd, bgnoomen, en wäar door oök eene der twee mandendie rnet fteenen gevuld warenr oIrI de Machinein balans.te houdenr,in.brand geraakte. Schoon nu die Luchtbol cle uicwerking niet deed die wy 'er natuurlyk van kondenverwagtent vormvertoo' don wy egter door deeze'gebrek}ige ning een veel volkor4ener{enkbeeld van de uicwerkingdier Machines, danrv5'door de menigvuidigebefchryvingendaar van in de nieuw!papierenmedegedeeld r haddenkunnen maaken. 'oIIr den Ook verfchafteons dit gelegenheid r AardfchhertogMaxrMrLrAANvÄr OosTENRYK, en'Bisfchop-vanMunller7 IGurvorst van Reu.Ien vrn naby te zien: deezeVorst naauwelyksZes en twintig jaaren oud, is niet van de ryzend,ften, doch wel gemaakt,vriendelyk'enminzaain inzyn voorkomen.ien heeft een gul geläat.IIy was enkel gekomen om de Luchtbol tt ,ä;
r4z
Reizelangsden NederRbynoverWezel,
waszeereenvoudig bezogtdeStadniöt1 gekleed., en vertrok met zyn bylrebbendgezelfchap uiC weinigeperfoonenbe{taande r kort na de neder. daaling van het voorwerp zynernieuwsgierigheidnaarßon te tug. . .
ZEVENTIENDE
BRIEF.
-Ärfcnaatr te Keulen. z+)oooGeweeren.r4roooHar. nasfen. Harnns yan Barend,yan Galen. JagtgeTveeryan Jan van'd* Heert. Een Jtuk Kanonbefiaande uit t,t+eedeelen Zitver. Mumie. (Jniverfiteit'; DoorktchtigeSclnolon. Meenigte van Stw. denten. Vleeschhal. Os[enwaar yan eenfi,uksKa. rcl de helft op zynelchoftelt hactkunnenlaadenen'er medeheenloopen.KeurvorfielykePaleizen, De aarb yan'Keulendutdniet dat deKeuryorst der Regeering_ aenlang verblyf i.n die Stad houde.
Ik vergatbyna om u eenebefchryvingmeds te deelenvan het geenwy in het Arßnaal te Keulenzagen. Dat Tuighuisis eenruim en uif, 'twelk in ge{trektGebouw, eenevolkomengoe. de ordeis gefchikten onderhouden worde De GeweerenrSabels;Degens, Bajonetten,ewgefchaardr zyn'er zodaanig dat die verfcheide" ne figutuen,alsSterrenr-Ovaalen l RondenlCo. nusGnenz. voor het oog aanbieden.Men bei waert'er z4roooGeweeren r dochwaarvaneen grooü
Bonl 9nz. -. tpg D;tI,Idorp, Keulerctot in 't geheelniet gefchiktis, om grootgedeelte daarmedein onzedagenKrygsvolkte wapenen; Musquetten dat 'er eeng.mefligte want behalven by gevondenworden1 die gelykgy weeudoor zo zyn'er ,lont moetenwordenaarige{tooken, onder, d-ieom ooh eöngoedaantalSnaphaanen derzelverongemeenezwaatEervoor onze tegenoegzaam onbruihbaar Soldaaten genswoordige 'er t4rooöHarnasfen, zy!, Verdersziet men Casqueen Gantewäar onderdatlrnet desgefvs. lets (zo men onsverzekeräe J Jtn den beruchten, en ten aanzienvan onze Republykniet BisfchopBaveel goedsuitgevoerdhebbenden klein venrGarrNr eenfnood'doch'teffens REIvD aanzyn yze" Mannekevan {tatuur, indienmen 'Jaw meggeloofflaan. vau ona ren wapentuig moecvry Hnunr in r6z3 KeizerlykeGeneraalr/ wat lyvig'erHeergeweestzyn, dewyl hec Ger lrletverzekering, weerdat menonsvertoon-de dathy zich op de jagt gewoonwasdaarmedete verlustigen,de langtevan zevenvoetenhad, en {aar by zo zwaarwas, .dacde flukftevanons alle kragtenmoestinfpannenorn hel gezelfchap naarbehoorenaan te leggen. Nog z,lgenwy r dat , zyndeeenSlangftuk hier eenftuk Gefchut weegt, en ruim twee vieren twintig Centeners uuien ver den Kogel werpt. Voorts een {tu[ Kanbn fchietendetwralf Ponders, zcerf,tw ,
r4q
ReizelangsdenNederRhyn overftrlezel t
gewerktr-enuit twee derdenzilver beltaande. Ten laatlten een genoegzaam ongefchondene Mumie(r), zo zwartalseenkool, in deszelvs wel bewaarde lfist. Steenen Daar is ook eenevermaardeUniverliteit te Keulm, ingerichcnaardie vanParys, en door oen i: (r) Munie, noemtmen zodaanige Lyken, die door {terire balfeming en zwagteling in linnendoeken,eenrritJ van eeuwenyoor bederf zyn bewaard,en veelvul,Jig naatEwr\pd word,engevoerc, het zy om eeneplaatsin de Katiinerten van'zeldzaamheden der Liefhebberste bekleeden, of wel tolt medicinaal gebruilr. Egy1teisde Lanftreekwaar zodaanigebaifenringin vroegeredagenveelvuldigg€;lchied, de; en men viudg gebalfemde Lyken van dien aartnaby het Dorp Satara',niet verre,van l(äiro afgelegen. Door'wltten'Ileen gaans zyn die in uitgebeitelde' Wulfren van gelegd,waarln men, door eenekleinevierter bewaaring kante opcni-ngaan de oppervlaktevan het Gewelf a&aat uit fraay marner zynde opgerrokken; dit gat is met een gödekt, voorts tot en boven toe mct zandopgevuld, fieen 't welk '9r moet worden uitgeglaaven wanneermen_die ,Begraafplaatzen wil.bezoeken;om ltet welk te doen,.Äen inet een touw onder de armendoorgetrokk€Dr 9ä dat 4eo iteen die tot lluiting verltrekt is weggenoomen,zagtjes Doorgaaüszyn deezeonderaardfche wordt nedergelaaten. en mer veelvuldigebyvertrckken lierkant, Begraafplaatzen voorzien, in welke meestenMumien werden gevonden, vaar van fommigen_ in uitgehouwenefteenenliggeri, ee_ nigenzonderhet rnin{tebekleedzel,clochde meesteuin. Ilistjes ongemeet: fraay ult dcn$y,towants.Baow vervaarcligd;
Zo
ilusJeldorp,KeulentotBen, enz.
r45
,denRaadin lt jaar r3g8 ggftichc. pausUnnaNusheeftdie met verfcheidene voorrechten üe'er gifcigd. Behalvendat, zyn nog drieonderfcheiZo alsreeds is gezegd, zynde Lyken in linnendoekenge, zwagteld,weiliealvorensmet eenmengzelvan veelerhande' Speceryen en Balfemszyn doortrokken,door welk rniddel die voor vcrrorringen bederfbewaarclblyven. windzels De welke men hier toe gebruikt, zyn doorgaans:vier duimenof b1gedgr,en qordenzoveelvuidigornde Lykengewonden, ''er clat fomtydsmeer dan duizendellen voor ddn Lyk ge. bruilit is; zyndeook niet zeld,zaam met fraaijeHieroglypbi, fchefiguuren'en zinnebeelclen verlierd, denkelykomde ver. levene afkömftenendapperedaadenvan denOyerledenen te vcrmelden. Men vindr \Vrumien waar van het aangezichi ars met eengoudenblaaclje zeerkon{tigler opgetegdis overtrok'len, dit uir nietsanderq zegt'dleHeerMarllrr,, beftaancle danuit verfcbeideneverdubbelingen van zyde Stof op ma,t. tandergeplakt,maakendeeene foortvanvastparhement uit Aan anderenis eenefoort van linnenhulfelopgezet,datmet waarop detronievanclenafgeftorven kalk is befme-ert, ei me[ goudverfzeernatuurlykis afgebeeld. WanneermendeMuontzwagteld nti,en , vindt men 'er,niet zeldzaam cenigekleine by, van verfchillend dfgod-beeldjes meraal,die uirneemend wel ge#erkt zyn. By.anderenonfinoetmen wel een klein Itukje goudsonclerde tong. Sommigen,doch zeer enketd zyn in Kistjesbe{looten, die uit veetvuldigelaagenlinnen door gomnen vastkleevendeen aanmalkandere.n verbondeno zyn vervaardigd rrelke Kistjesgeenemindereftcrkteeq *_en duurzaamheid hebben,dan die vag het $ycomorws-hout. De BalfernwelkecleezeLyken voo!'t bederfLewaart, is zwart, [ard, ziettr eveneemalspek uit, en heefteenenz€BraflD.
K
89'
'
Reizel,angrdenNederRhynoverWezel, Schoolenrof GymnaJien, fcheidenedoorluchcige -- Ook ltrielt de Stadvan Studerlen ' die aan hunnewydbmantelskenbaarzyn, welkezy aIle van gekleurdlakendraagen,en die hun zekerlyk bererin den winter zullente {tadeko' men, dan in de maandvan Augustuswanneer wy ons in die Stadbevonden,dic beflorenwy ten minftenuit het lterke zweetendat wv fom-. migevan dieJongelingenzagendoen. Iri.n bezynebyzondere ti.htt. ons, daciederGyrmnaliywt kleur van Man0elsheefc. In
r+6
genaanellreuk: hy draagtdenilaamvan fuIuwny,om datdie eene foort van Waschen Kaneelwqrdt uit ;/tmomwnbenevens leiden bet ivoord Mumie'vanhöt Perfiaarp bereid. Eenigen -IcheMuw'af, het welk Waich betckent,dat vEn-de Scly' wordt gebruikt, om de Lyken voor bederf thet ei Perfaanen te bewaaren. De koust9m Murni'ente bereidenwas reeds bekend. VeeleSchry' Iang voor MosnsaandeEgyptenaßren yers zyn van gcvoelen., dat zy daar toe niets andersdan gebruikten,na voorafde ver{torvene /tvhah of Joodenlym ceni$eweekenin eenefterhepekel Lighaainen,geduurenJe laatenwecken. Hoe bet ook zy, de genceskun' te heQben zyn toegifchleeven, digeirragrcnwclkeaande Mwmiewordt want ontbloot; grond v;ln alien sp ten uitcr$enbelagcheiyk op zyabestgenoomen,Lunnende Gommenen Balfemsdaar toe gebruikt,ietsuitwerken;dochdan doet men beter die 'er Mcnfchen: afzoncer,ykverschre neemeil, zonder dat viecsch uredevermen1dz.y, Zie Meru.Br be{cfir.yan tT' Mu, g^tt,tet, , I. D. bl. g3g enz,en Ks;tnnn SchediaJn.h(l,.de wirs 84ypt.
I
Bont GW, Keulen'tot Dusfetdorp,
r47
Osfenhan''' In de Vleefchhalzagenwy geflagte 'van een fluks Karel met gernakde gen, waar 'er heift op zynefchoftenhadkqnnenlaadenen medeheenlooPen. De I{eurvorstheefcook tweePaleizenin de zyn -verblyfte Boni Stad, maarhouddoorgaans vandegzeStad, zo dewylde aartder Regeering hier menverzekert , niet welkandu'lden r dat-hy -van langentyd vertocfc,Eenigevrye Steden hef Ryk zien om de zelvderedenhet voor eeneinr breukhunnepvoorrechtenaanr als de Bisfchop binnenhaareenigentyd zyn,verblyfkornt hou" den, en klagendaar luidkeelsover. Zie daar myn Vriend! al het geenik in {taacben om s ten aanzienvan de Kerkerten.anderepublyke Gebouwente Keu,len met zekerheidte kunnen -In eenen volgenden zalik trachten berichten. van het Gefthiedkundige dier, ü een denkbeeld
medete deelen, $taden haareRegeerwyze
AGTTIENDE
BRIEF,
Kealenbplnorttot den Westphaalfrtten Kreirs, Ont, ' leendr,ynsnnaanx yanAgrippina, foornaamtty f10lk, " pl,antingder Rorneinen,Geraakt'andsrhetfrsnki,a dsKea, [che Ryk, Heviggslahü, Twistentus[chen lenaarsenJiunnpn, 0m Kqm?geysgü "Aard.[chbisfchop, envryheitlvq,nTgl, Gpdsonte Sleutels,J\,[u,ntrwh't
Ks
r48
ReizelangstlenNederRlaynoverWezel,
Enge tlraaten. ttan.Keulen. Trefelyke Gebou,wen. Vier- entwintig Poorten. Koopltandet.BygetoovigIteid en Dwiepcry. Regeering. Duyts. Morsltge DeerlykeuitverkPaap. Synagoge.Koretzmole:ns. )hgan,g en van, t784. tle Overfiröoming zelr van, Brwyl. Vor.fielykLu,sthu,is.Schraalel/ent. Ongernee,n fraaije Ll/enteltrap. Fatkenhof. Kapteller,tit Grotyerk befiaande.Fai.[anterye. I
Schryver(r) berichcons, Eenehedendaagfche beftoort, dat Keulentot den lVestphaa{chenllreits fclroon de Keurvorst onder Qen Ned,errynfchen geteldwordt. Het is deI{oofdftadvan hetKeurvorlt'ändomvan dienzelvdennaam; het Colonia Agrippina van de Romeinenrontleeoendezynen naamvan AcRrFprNAdochtetvan GnnuaNrcus, vrouw van CLAuDrusen moedervan Nrno, die hier geboorenis. _- Hsg wqs de Hqofd{tadvan Gernlania fecunda, en'fchync den naamvan Colote hebbengekregen, als nia by uirftekend,heid zynde de voornaamlte Volkplanting der Romei'er tusfchen de nen in deezedeelen. Wanneer een Oorlog ontftond, en Batavi'eren na, Rotnein\n deezeStad in; dan toen men laatstgenoemden keerde., de kansten voordeele,van de Romeinen bragten de Inwooners alle de ßatavierendie in 'c hunneStadgevondenwierden, om Jeeven 1''t wplk hun zeer kwalyk zou bekoomen zyn, waren VIII, D. bl,'5fi, rtant, ttaatvanqlle/otrkr;r, Q) Tegensw,
Dusfeldorp, B\n, enz. Keulentott
r42
ren de Romeinen niecfpoedigtot hnnnehulpe toegefchooten: dit viel onderhet Regedringsbeltier van Vrspasrawus voor. Tnayaar.rdie ter deezerplaaEze doorKeizerNnnvatot zynenamptgenooten opvolgerwierd verkooren, lieu de Stadnaarde wyze der Romeinen opbouw'en,en begiftigdediemetveelevoorrechren:in deezen toeftandbleef zy tot op den tyd van CoNsreN'Coryslawryu
trus vader van DDN GRooTEN, wanneer zy doar de Frankenwierd veroverd en , verwoest. Onder de regeering van Jurraau herfteldezy zichwedertot haarenvoorigenluister, en krry.arn op nieuw onder het gebiedder 't jaar 46'6na Cnnrs.rr geboorRomeinen. fn te veroverdehaar -deFrankifcZel{oning Cnrr,ouRrc, gn maaktedaar van zyn Hofplaats; vervolgensfchonk hy die benevenseenigenabuurigeLandftreeken aaneenenzynerBloedverwanten , 'er die ten tyde van Clovrs als Koning het beltier over voerde. Crovrs wist door zyne vleijende tong Cr.ooERrcus over te haalen, om eene affchuuwelykeVadermoorderte worden, enzynen vader Srcnspnrus den dolk jn 't harc te' cluuwen;deeze hemeltergende daadwelke in 'c jaar 5o9 voorviel, bleef niet lang ongewrooken, want dezelvdeCrovrs die hem hier toe had.aangezet, benamhem kort daar na het leeven, en vergroottedoor deeze"euveldaad, de kroon van
K3
Frank-
r5o
Reizelangsderc'Nederllhyn oüerliTezell
Irrankrykmet hetRyk van Keulen. In dien toe. ftand bleef deezeStadtoc op de verdeelingvan hecFrankilch,e Ryk, als wanneer dezelve in het Dwit[cheRyk wierd ingelyfd, na alvoorens vry Oorlogen wat ranipen door de binnenlandfche der Fran{tfcle-Koningen,te hebbenmoetenon. dergaan. In 'c jaar 8rr toen Kanel DE DrKKE Keizer vtn Du,itfclztnnd, wasl wieid dceze onges Iukkige Scaddoor de Noormannen veroverd en verbrand,na daczich deGeescelylcheid benevens de theestefnwooners door eene tydige vlugt haddengeborgen. Onder Keizer Orro den 11 herftelde zichkbutenin haarenvoorigenluister, en dle l(eizet begiftigdede Stadnnetveelervoor" recliten1 vergroottehecgebiedvan zynen broe. der ßrtuwo1 die 'er Aardfchbisfchopvan was; en liet de fteenenBrug cusfchenKeulenen Dayts ovef den Rhltoliggende, door CorrysrervryNDEn cRooTEr{gefticht, afbreekefl 1 orrl reden, dat die roveryen tot veele rhoordenen aanleiding,gaf, In het jaar ro6{ ont{tond 'er een helig gefchit tusfchenden Aardfchbisfchop Arnro en de Bur. jammerlykklaagdendat hunne Pri" geryi \rrrelke vilegien gefchondenwierden"ldic ging'zo verl dat de Bisfchopgedrongenwierd de Srad,re ver. laaten; dan' na dat hy die door aanhem toege. zondcn Krygsvolk wederhad veroverd' dwong hy
Dusfeldorp, Keulentot Box,. enz.
r 5,t
doen,, en deedhun ondereen yzerenjuk gebukc gaan. Keizer Hnxonrx de V belegerdekort yoor zynes vadersdood, doch vrugteloosdeeze Scad,enkel uic.weerwraak dat zy de parüyvan zptrentvader omhelsdhadden. Na dendoodvan KeizörFenounm den II; in het tydftip dac het R.yk van deszelvsOpperhoofdberoofd Du,itfch,e' was1 belege.rdede AardfchbisfchopConrvneau tot tweernaalen roe de Stad.,dochziendedat geweld nietskon;deuitwerken.,nam.hSz -zyne.topvlugt toc_list, wist oneenigheidonder deBurge, ry tg verryekken, en kreeg de;Sleutelsvan de Stadspoorren door verrgadin zyne handen.Deszelvsi.opvolgerErscer,nenr vau Fer,rn'heuec vierde aan zyn eigendunkelykgezagnog ruimer teugel, bouwde tot het berer uitvoeren zynet dwingelandye, tweeKafteelen,dienhy rndcKrygsvolk, dat vanzynehandvloog, benevens deStadspoorten deedbezetten: dandeKeu,Ienaars beryeezen in dic tydperk, dar getergdevryheid1 wel geduurendeeenigentyd door dwinglandy kan verdr;rkcworden en als lt' ware {laapen, maar dat wanneer 'er flegts eene fprank van over blyft, 'die, in gelegenen tyd op ni.ur oncvonkt, _' en te hevigerin de'hartender vryheidsminnaaren aan't brandenraakcl wanc deezeverdrukce Stedelingen,al langebedag-rom her juk der {lavernye af te fchudden, nameneenegunltrgege-
K+
Ie-
tst', Re.i,se langsdenNerlerRlryn overWezel,
a
legenheidwaar, joegenhet Krygsvolkuit de Stadrvernielden de Kafteelenrnamende Poor-zichin huntenweerin bezetcing r eDherftelden' nen voorigen'ftaat van vryheid. De gevlodene hier op deStad,dochkbnde Bisfchop 'niet belegerde meesterwordenr €n men lloot door die ebn vaneenige'Nabuuren, eerlang tusfchenkomst hetwelk de Aardfchbisfchop beloofverdrag,by in hunnevogrrechtente zullen de, de Burg'ers befchermen 1 €Il deezefchonkenhemeenefom. rne gelds. Dan dit verdragduurdeniet lhngt fchondhet wel drb, en lyant de Aardfchbisfchop rryyze le zogt"opnieuwde Bur$eryop alledrande kwellenI ,ook wist hy zo veel by den Pausuit wierd; te werkeri,datde Stadin denBangedaan za ve$egaande en hy hitfte daarby dg Burgeiy tegensde Overigheidaan, dat menop ienendag raakte. Deeze tot driemaalentoe handgemeen twistenduurdentot op den tyd dat de beroemde Alsrnrus MacNus Bisfchopv'En'R.egensburg bragthet tot bedaaren,fchoonhy wierd1 deeze eenenmaariiet in Itaatrvasom hec.twistvuurten le uic te doovdn. Men droegde wederz5rdfche kl-agtenaanKeizerRuuoupHden f. voor, van verhaalen wien fommigeSchryvers r dt! op zyn bevel,in het jhar rz88 de fleutelsvande Stad Ileide twee op eenenwagennaar de Woringey' myl'envahKeulengelegen , wierdengevoerd;dat
totBon, enn. Dufetdorp,Kewlen
!S{ de Inwoonersder Stadmet de l(eurvorllelyko kampten',dat het meesterfchap Kiygslieden'om de Burgersde overlrandkreegen r en ten gevolge daa.rvan de fleutelsin hunne bewaaringbe'Anderen melden,datdit in 'c jaartz97 hielden. onderKeizer Äoor.pnzoudezyn voorgeyallen. naderHoe het ook pag zyn, daaroncftonden tusfchen denAardfchhandnogveele'gefchillen 'c en deSmd, welkmen'in't jaarr3g3 bisfchop dooreenvergelykd4gtuiu den wegte ruimen'1 uitwerdanzulkshadeenegantfch-tegenftrydige in gekend zyn. king , wantde Burgerydaarniet de belangens de van de, befchuldigde Regeering der Stadniet naarbehoorente hebbenbehar'c tigrl, floegenaan muiten1 en wistenzc veel Regente bewerk'en,dat tweeder voornaamfte hadden ten ilaarzy het meestop gelaaden r onthalsdwierden,en alle de overigeneerscin de' geworpenren naderhand in ballingijevangenisG gezonden;Hier op trad rnentoc fchap,wierden verkiezing van 1\{agiftraacsperfooeenenieuwe menteneenenmaale deRe. nenI ook verauderde Burgery wierd en'de geeringsform, zonderaanouderdom'of van aanzienlykhöid van merking in"tweeen twintigGildens geflachten, verdeeld, dartor op den huidigendagtoe in denzelvden toeltandis verbleeven.Onderderegeering van 'er ontltonden nieuweonlusKeizerSrc.rslruup
Ks.
fen
,'
/t
t5q I fi
&
ReizelangsdenNederRlrynowr trtrrer,el,
ten met'denAardfchbisfchop DronRrr, die de Stad te vergeeflbhbeleger-de , en ten laaclten verpligt wierd zichna den wil der Ingezetenen te fchikken(r). KeizerFnnnrnru Otrttt heeft de vryheidvan de Stadniec alleenbevestigd, maardie zelvsvermeerderd, fchenkende onder andefen aandezelve,het MuntrechtendenTol. In 't jaär'1513onc{tond'er eenevervaar:lykeoploop binnenKeulen,deRaadwierdbefchuldigd, datdiedeoudeRegeeringsform wederhadwilten invoeren;menzettede gantfche Regeeringaf, eenigeBurgermeesters onthalscle , en verkoos €enengeheelnieuwenMagiftraac.- In de zevenciende eeuwezagmenook fomwylen.de oude gefchill'en tusfchen. denKeurvorsten de Scadwederomontvonken(n), inzonderheid onrdekte 'c jaar jn 67 r toeleg r e-enen van den men Aardfchbisfchop,die egterdoor de voorzicnigheid der Burgery verydeldwierd, die eenig Hollandfclt Krygsyolkin de Stadnamen;waarop in 'tzelv_ de jaar, in September naamelyk,een interims vergelykgetroffenwierd, het welk in 't volgendejaar t67z doorde bemiddelingvan den /Vederrynfchen Westphaa{chen Kreits zyn vplle be-flagkreeg. De gebeurtenisfen die in 'c vervolg' vantydhierzyn voorgevallen, als onderandergn (t) ,lntiqr,teChronyk def&ad Keulen,atffit rlplo (z) t. Spsrrn Chron;lib,6q
Dusfeldorpr,Keulen tot Bon, tlu.r
tSS
gevangenneeming van den fen de gewelddaadigb Franfchen Gezant Prins lMrllam vax Funsrew. BERcin hec jaar ß/4 t zyo U al te wel bekend myn Vriendl dan dat ik zoudebehoevenu daar van eenig verllag te doen. . Keulen is een,der grootfte Stedenvan Dui,t. en voorden l(oop. fchland, en ligt aangenaam handel zeer gerieffelyk in eenevlakceaan den Wesrer-Oevervan. denRhyu zy heeft eenhalf. gedaante,is foberbecimrnerd maanswyze , fchoon 'er hier en.daareenigetreffelyire gebouwen merf ontmoet; daarzyn eenemenigte enge{traatent die zich zo veel te alieljger vertoon€n,,om dat. door de menigvuldigheid' van Kloofters, fomtyds geen een huis in de gantfcheftraat-is, en mqn aan weerskantenniet andersdanhoogopgetrokkenb riruuren befchouwt. Aan de Wallen zyn veele önbebouwdeplaatzenr ja zekereSchryver (t) zegtva.o:welr5o morgen, alieenmetWyngaarden beplant.Men telt vierentwintigPoorten" aandeezeStadI waarvan dertienaandenl-:andkant en elf aan den Rhyn. Veel I(oophandelwordt hier gedi'eeven,inzonderheidin Rhynlche Wy. nen, en allerhandegegootenen gefmeedYzerwerk; dan met dit al ontmoet men fer die leevendigheiden werkzaamheid niet, die de eigen" lienmerken aardge van bloeijende,Koopfteded . fchet" VIII. Dcel ttl, S8+. $aat ven alle Val,keren, $) Tegen'tw,
156 Reize langsdenNederRlrynoverWczel, fchetzen,'c welk fommigen niet onwaarfchynlyk ryillencoefchryven, aandiemeenigtevannoor_ terlingenen andereGeestelyken , welkervelver.re. van aande Maatfchappye nuttigte zynr.d,ezetveongemeentoüJastverftrekkenen bezwaaren. Ook zalhier veel nadeelaantoebrengen, tlargeeneGezindheid hoeookgenaamd, vryieij van Godsdiensi heefr,danalleendehelrfcheqde of Roomfche,en datbehalven dataande Bygeloovigheiden Dweeperyde ruime reurgel ,äiat gevierd. Ook is 'er in: deezeStade;e flegte Policie, en het Gemeen in gevolgedaarvanr"is ,, ongebonden en baldaadig. O: Regeering der Sradbeftaatuit zesBurgermeesters , zevenSchepenen en honderden r]vf_ tig Vroedfchappen,die aller geduurende hln leevenin de regeering biyveir.TweevandeBur_ jaarlykfchby beurten,tlvee germeesters regeeren be{ticrende Srgdsinkomften,en de beideorärigenzittenftil, tot dathunnebeurtweerdaaris . de Schepens.worden door den Aardfchbisfchof aar:gefteld, en de Vroedfchappen door de Gil_ denqder Stad,die nunog zo alsvanoudstwee en twintigin ge,talzyn. WanneereeneBurgermeesterfterft, verkiestde Vroedfchapeenenan'taanftellen deren(r). Behalven der Schepenen doordenÄardfchbisfchope heefcde Sradvoor,c ove(r) Lrr.w.ruus deJure publ, trib,V. cap.6a,
Dusfeldorpl Keulentot Bonr-eni'.
rST
ten vollenbewaard,;ea overigehaarevryheden de gefchillendie wy hier voor gezienhebben:; dacfomtydsal vry verrägaandetusfchenden plaats gevonen de Stadhebben Aardfchbisfchop den, zyn eindelykdoor een vergelykin het 'c jaar r5o7 tusfchenden Aardfchbisfchop Ha4van Hes[en endeScadgemaakt, MÄN,Landgraave ten vollenafgedaan. Onzegreetigheidom alleswat maar eenigen duldenietdacwy Reunaamhadte beeichtigen, len veilietenr Zouder Duytste zieä, eenmiferabel Vlek of openStadje,aande overzyde van de Rivieregelegen.Niets byzondeps alsmorsfigheid ontmoeteden wy hier; eenenltinkendenpoel.in her middender hoofdftraac,berichttempn ons wierdgelaaten,om in d4t 'er voorbedachtelyk brand waterte verfchaffen, gevalvan dewylmen niet wist te vindenr oül de onkosten Putten,ce graaven. In d9 Kerk die niet veelbyzonders was, zagenwy eenenmorsligen-Paap deMisbe" dienen. Ook is hier eeneSynagoge. DirPiaatsje heefc, ook.vry wacdoor de Overftroomingen Ysgang van het jaar ry84 geleden:al her Veeis 'er verdronken;en het is eengrootgeluk voor puytsgeweest,dat op den tweedenMaarcde ophoudende Rhyneensklaps te werken, zich,het .Ystoenop eenpakte, en werwaards men'l oog alseenereeksverheven wendde, Dginenvertoonde:
r58
l1
Reizelangsden NederRhynnverWexel,
fchorzen,hebbendit 9., deezeop eengeftapelde Plaatsje merkelylrbeveiligd. In het overlteekenmecde Gierbrugover den Rhynom_naar Keulente rug keeren , zagen W op eenefoorevan eenVJocuit drie aan ,9n gu". kopp_eldä Schepen beftaaircte, vyf l(orenrrr-olds wäarvan de raderendoorliet afloopende ; ryater rler Rivier gedreevenwierden; dit geva -' ' aüe ?ag middenop denftroom, 'Keulenheefr zeerveeldoor de jongfte Oven Itroomingen ysganggeleden. aän ärn Rhy;: kanr zyh genoegzaam aile de scadsmuurenom ver:e geltorr. Vyf Kraa"nen geheel;rOU.i;; veeleSchepen waarvan de miescenaanHolland. fcheen wel inzonderheid.4mfieldamfcfre l(ooplie" den tOebehoorden , ten eenemaalinvernieldI verftheideneiEluizen binnendepoorten, waafvan de fundamentenvan het watertryierden ondermyndt zyf,,naderhandingeftort, ."d.r.;;;; hec ts deerlyk g_ereisterd.D" f.t urde welkd , deezegeduchteWarervloeden ysla og ^ 8)*: lenheeft'veroorzaakt, "" wordtopu.älrluirenden,. van .!$dens beg:.oor. Mer .rou ongeneene vaardigheid zagenwy de Stadsmuurenopmetze; len o die voor een.groo,gedeetr. ieeastof hun. nen voorigenftandgebragtwareR, Van Keulen,reeden,! nuo, Bruyt, by welk Dorp eenzeeraanzienlyklr"*rj";n denl(eur,
vorsE
Dusfeldorp t KeulentotBon, e:nN. r'59 -l
sorst is gqlege.ll.Wy waren hier naauwelyks yan de Rytuigengeftapt,of 'er vervoegde'zich eenefchraaleVent by onsmet een foberbiauw rokje aan, die zich aanbood,om onshet merkdoenzien';nietbeterkunnendernawaardigftete uitnodigingätlrr ' Het eerltewaar inenwy deeze hy onsbragti wasin de Kerk vanhetMinoricen 'fraayAI. Klooster,,die met ien buitengämien taar vercierdis, en alwaarde Keurvorstvanzyn Gallerykankomen.Het Slocdoot eene:b6dekte en zindeKloofter zeive.'isruim, wel gefchikc., de lyk; Prior die ons verzeldeom het;te laa-en beleefd.Herunrcs ten zienr wasvriendelyk 'dic was de nagmvan onzenGids, geleiddeons van daar naarhecKeurvorftelykLusthuis,het pragtigis; eir eene.meenigwelk buitengemeen aparremEnten bevati dooreene te gemakkelyke Marmer-, mildehand.metschilder-,Beelhoud-, Verguld-,0n keurlykGypswerkvercierd:alleso is hier in eenwoord Vor{telyk; -dochinzonder. flingerende heidmuntde Trap uic, dievierkantig Weritelcrap eneenen vormt, tot opwaartsloopt, 'c 't in bovenftevan Gebouw,waar van men de wederganiet ligt zalvinden. Het Huis be. 'hebbende, zichcigd gingenwy in de Hovenwan. delen, die op verrena aande pra'gtvan hecHuis niet beanrwoordden. Tot by'eengroen begroeid Prieelgenaderd zynde,bleefonze GidsHerxnnrcn. . eens_
16o Reize langsdin NederRlrynoverWezel,
f'
eensklaps ltaan, en begonluidkeels'te huilent op 't herdenken,dat hy zo als.hy onsb.etuigde ter deezerpldatze,denthandsregeerendenKeur. volstI\Iaxlurr,rAAN, töteatötekotry hadgefchonom hem ke-n,en die g.elegenheid waargenomen, zyne geledenerampftoedeg , en !g _verhaalen lidteekerien ,demenigvuldige van wondente tooncir, dienhy alsHusfaardienende r hadohtvan. 't gen, welkook volgenszyn vprhaalvandie.uicr daühemdoor den Keur.werkingwasgeweesr gegeeven, was van eerlangineenen vorst hoop te worden:daarviel ruimerentoeftandgeplaatst diemerkcekenen niet aante doenr wy moesten van zynebravoureook zien, en ten dieneinde op zyn ontkleedde ziclr de Karel tot genoegzaam hemd, en toondeonseenaantallidtekelenvan wondendien hy had ontvangen;geduurende rvelkbddryf, hy zichtamelykmalaan{telde ,zyne metvry watHusfaare vloekenbetreurongevallen de, en teffensdemoedig fchreidde,denkelykom ons mededogen op te wekkenen dendrinkpen. ningwatgrooterte maaken.Al qoortwandelende kwamenwy.aanhet Falkenhof , de naamvan een Jagtlruisdat ook aandenKeurvorstvan Keulen behoort, en ruim eenkwartieruurs van BrrryIis afgelegen.De Wandenvan het Voorhuisende opgangvan denTrepvan dicLusthuis,zyn ten penenmaale toqboventge mrit wic en blauwgehleur-'
'tot Dßsfeldor.pli,KeulefiBont' Bttrüt :I6l $teentjesopgezet'waar9p-dl Heurdegebakken her geentqt de Valkenjagtmaareenigebetreki ' kingleefp, is afgebeeld,Ook zynde FortraiterL ontmoer:. vertrekken dieäen hierin deblzzondere in d-eSchoor{teö" Senevensde Sc6iider{tukken. gea nen en bovendedeurenenz,allgnin Jagers waarl,meEValkenop devuist, 6f metafbeeidin' deezeVor{telykelieflrebbsrybe" genwellSe.tot. men ireklringhebben; verpierdi;,Nog:ontmoet ln dit hqis eenklein ferrrek.ofiKabinetr'It'aar en Ameuhl-ernenten; dan Shinee'sfche {p*-geene grpottet van dezelvde een andergenoegzaam waarvanalledeWandentot dengrondtoet mec ebneI(apgi, waal zfn leiet i taätftel,yk Spiegeis yaqrlirftjäar dq:[4isfewold frmmige:tylten d "F en die, {aliiree.mdlt: ft-n,.9enpnT.at. geleezerl, af.toc r"van-let 'Sfcaar ien u;c Grotwqrkbeftaat wqgs e,ingsflooten, :Etnf5n',get et Wywatersb4kj ii'van 'I'uptituis een- klein Falkenitifa1",tlgp,,nog
toebehoörenf;:jl Iüeuivorst :zglvden FaR,dgn Faifanieryegenaamdiwy zagen'ter I ß0o'alle t-pecveptrekken 1yg,gf Vogelenr -L4a?fycqrzien, waaiin eenerneei Wandennret$asf.en nrglt Glafenprinliquigen, vanallerleykleuryger meg wierden;zodaE Fn groottebewaard daantens to.r t..rdeii rgchtr, vporal;indien:-'er.veelvult hleine dig gebruif,vpn;wprdegemaaktr"deeqe
.;r,frff; nipt"p'aargig r; die.-'.wnerlyk fustptg4g,p
,/ /.1
t6z
Reizelangsdcn NeterRhyn ötJerltrezel t
ZaupfhuisdaneeneFai,fanterye:zotr mogennöe, men. Hier het verderemerkwaardige bezigtigd hebbende, .wandelclen wy naar,hetD:orpc, iui, gavenHaruno'rcnzyn affcheid,benevenseenen dtinkpenning',die hem lodaanigvergenoegd en vrolyk m,1akce, darhydaarde uirbundigfte blyken van:gaf, in de oveimaatvan zegenwen_ fchen die hy over.ons uir{tortre. Wy ttapten voorts op de Rydtuigen,en reedenlangsu.o.n aangenaameü weg naarBon.
NEGBNTIENDtr
BRIEF.
Bo2ü eenekleinedoch lterkeStad. DenkelykeleCasna nonerr,Jn der.Roneinen. Zaailanden. LVyngaardelt. tot driemaatei toenehgeri.' iorltriyn" patei;, !:y Atnunte-nde Sp'tggel,s.palade-Aporti*r)t. Stif1, Kerk. KoperenBe.dlduoi Hrtuni. 'Monorrm ir. .denkzüil.')'Schr aal'Ay ondrnaal.;Hebz,uc lttig, f oir'Zons. i lein. Niyi, 'lagseren Kloo'rtrr. Bas[ecour. ßelle promenade.'., lDtonili in: Minoriten gewaad. : Hartelyk lachen. Voortzettingyan de _Reizä 'is
, Bon in rangde-tweede Stadin höt Aardfch_ bisdom van Keulen;zy is klein äaär fterk, en ligt vermaaklykaanden Rlryo, ruim vieiuureri gaansbezuidenKealen, werwaardsmen iangs eenen fraaijen hardenweg met Lindeboomeh beplhnt, door eene vrugtbaareLandsdouwe qaut.. van gedachten daczyisde Castra .Menis Bo.
Dasfeldor.p 1"Keulen'tat'ßontenx;
.rdl Iftygsvolkfomtyds waarhetRomei,nfc,/le Bonenfia, had, by de plaaßwaar zyne winterkwartieren Jur,rusCrcsaneeneBrugover denRhyn bbuw' oudeenvel-, de: vastgaathetr datheteenezeet maardeStad, is, in eenefchoonevlaktegelegen ' alwaarhet grooteRhyn Gebergce,tusfchen:'c. welke van de StadSizgentoEap Bonde Rhyr heenenltroomtl zich van elkanderen deelt.* De Zaailanden die hier om{tree$s liggen, brengen fc-hoon o.v€rr, Keren voort,,deWyngaarden vloedvan goedeRhynlche W.yn, en de Bosfchen eenerneenigtevan Wild. Uic haaregelukkige gelegenheid e datzy van,de Lais af te neemen 'tynenden naamvan Bona(r) heefcgekregen.Het wasweleer eeneRyksftad, maaizy is thands van den Keurvorstr dlu onderde,heerfchappye ter zynereldentie houdc. OnderAucusruszegc rgeds'eenlft{teel.ter deezer rn€lrr dafi.p.nusus .waaruic nad-qrrhand_alplaatzeheeft ge;bot1-ryd:r - voortgekomen,,dogt g-:Stad,is qe.n lengskens. Juals ^Rowanneerhy,nog lrANUsderrAfualligen7. onder Cousralltrus tqVeldheer Keizer meinfch oorloogde,in den jaaxet5o gqn ib Dui,-tfchers -Keizer Kairnr" den D{kken, beve'stigcl, .:.rOlr.d,e-r hebbendg trtlpqrwryendeezeStadr neugls de Talhiqc.en,J\k?r.r daarby ligggnde'Kafteelen r It€' (t) kgensw, $taat van alle Volk,VIil,
L,z
Deel, bl,-v'gn$
:
'lj \
t6+
:j:
.t .1 i
.n'. ä'i {{ . 'I * !.
*l 't; r1
,
i ,i.
l
ReizelangsdenNed,er Rhyn orcr Wezel,
vens de Stad lteutente vuur en te zwaard ver. delgd(r). In het jaar 1585op den 17 Janaary,, wierd ip deezeStad in tegenswoordigheid des Aardfclrbisfchops Gnrsanp vewTnucHsEs,voor de eerfte maalingevolgede leereder Prote{tanten het Euahgeliumverkondigd;het welk haaregter in den lfuüfchenOorlog krvalykbekwam: wanc de Sradwierd nog in 't zelvdejaar door:de Beyingenoomen. In het jaar'f5g6 wierd ze erfchen van des voqrnoemdenAardfchbisfchops Soldaa. ten aan deszelvsOpvolger, Keurvorst EnNsr, door verraadovergegeeven,en de Commandant Kennl, broedervan GnrHARD,gevangenzynde, tegens,vyf duizendGuldensovergeleverd. In het jaar r587 wierd ze cloorlist van Manron Scnaur vau Nreonr, des afgezetten; Bisfchops Veldmarfchalk, ingbnoomen: maar nog in het zelvde jaar door den Hercog van Prnua böle. ' gerd, en in her jaai l5B8 by verdragväroverd, en a'anden nieuwen Kriurvorst EnNiT overgegeeven(n), - In den dertigjaarigeriKryg is ze wel eenigzinsverfctr,aond,doch naderhändbin. nen den tyd van dertigJaarendriemaaldoor de KeizerlykeBondgenootenden Franfchbnontüeldigd: want wa'nneer in het jaar r673 Keurvörst Maxrurr-r'aaN HesoRrr , dieFränlchebezetting
Dusfeldorp,Keulentot Bo.n,enr. - rd$' had ingenoomenr wierd deezeplaats'den'3 No. vember door de Keizerfchenön Hollandersbelegerdr e4 op den rz derzelsermaandveroverd. De tweede belegering liegonden r6 Juny^r689't en had tot oorzaak dat de Kardinaalvan'Fun. srbssnnc geduurende den twist over de verkie' zinge van een Aardfchbisfchop.vanReulen,in hecjaar r68B bezit van 'r KeurvorftelykePaleis aldaargenoomen; en Franfc&eKrygsbendenin gelaatenhad, om deezeredenwierddieSraddoor den Keurvorst van Brand,mburg belegerd, en na bombardeeling eenehevige den-rz Odtoberingenoomen.--:-:.De derdeBelegeringis de merkwaardig{te: wani wanneer.KeurvorscCr-rnanns insgelykfchde Franfcheparty.had omhelsd, zo wierd op den z4 Äpril r7o3 deezeVestingdoor denHollandrfclten GeneraalKounoonwberend, en Commandermaarebefthooten, dat de Franfch,e dant de Marquis o'.Ar,ucnehet niet Jangkond'e uithouden, en genoodzaaktwierd op den ro N{ayreedste capitüleeren'(t).,, Het Keurvorltelyk Paleiste ßon is een zeer uitge{trekt, pragtig en grootfch Gebouw) waar in geenekostbaarheden ,,zovanMarmer-,Gyps-, en Schilderwerk,alsvan uirmuntendeSpiegels, uo in hoogteals breedte,ingelegdeVloeren enz., '
1S
(r) Zeu.enr iopograp. Cokn; (a) f. Srnapa de betlo Beig.dec, II. t, 5. ty' ro,
(r) Wacuv. Vad,Hifi. XFII. Dcel, bl. t84,
L3
|'"
t66
ReizelangsdenNederRhgrtoverWezel,
van dic ) is gbftaard.' Schoonhet CorpsrteLog'i,s Gebouwrvoor omtrenüagtjaarbri, vocirrreffelyk is afgebrand,en nog maarten deeleis herlteldr op het zien van de menig{tondenwy verbaasd danhet vuldigeVertrekken,het eenekoslbaarer Onuitmaaken. andere,welkede beideVleugels waar van in der anderenis hier eenApartemänt het Ledikant,CanapdenStoe. het Slaapvertrek; len 1 zo rykelyken konftigmet goudzyn gebor. 'erzichgeen duurd,datmenzonderhet te zienT denkbeeld van kan vormen, en het goud daar vart alleeneenefchat uitmaakt.'men berichttÖ Apartementwordt genaamd, ons1datdit hetParad,e alwaarVorltelykeFerfoonendie den l(eurdorsc geleidwordenom komenbezoekenldoorgaans te loggeren,dandar tot,nog toe geenddn verkozenhad orn ?er zyn intrek te neemen,maar alroosverzogtom min pragtigervercrekkente mogenbezigen. 'Men toont in deStift-Kerk die tamelykgrooc en aanzienlyk is eenigeoude Graven,waarin, volgens de overleveringr Cassrus, Fr.oRus, anderevanket TheMnuustusen vetfcheidene baanlchLegiaenzyn begr'aven r na dat zy den marteldoodonderl(eizerMaxrutwushaddenondergaan.Ook vindt men 'er het:geel kopere BeeldvanHELENade nroedervan l(orvsraxfy.v denSrooten;die.menzegt daistichtervan dee-
tot'Bon' eßt', t6f Dusfeldorp 1-Keulen menn dathqtsgl{1 zeKerk it (r).' Nogverzekert m€:z:e.T htris een hierlyk Gebouwis, vercierd fraaayeSchiltleryen. Vgol het Keurvorftelyk t ter eere'van Paleisis'eenemarmereGedenkzuil i ät" i""e"-ourii.atntn l(eurvorscopgericht"-'' . Wy iertrot
fti$ Rttzalan[i deh,Ifedii Anyi;.iier'Wezel, ttreinigetegenkantingr öenenaanzierllylien Itui; ver afflagop zynerekÖriinggecioogde, :Ketkehbezogtte heb'ben " "Nanog'eenige I :did üärgetbgentheid van"d€nFlemelvaarrsdag derHei,. ytreffetykopgecierd Iige"Maagd waren, rerlleten heefombere Keulert,en Ver. h;y"rtret genoegen ?olgdenonzen weg over ZonsI een mi.ftrab.el open Stadjer dau den westkantVafi den,Rltytr ln eenlqndl dat overvloedvanKoreinyorfcfafrl '. .. ' , naatNuyi; '.. ^' " ,' Nugi he{Nowefiundet l-atgnenbyTacltus IigScircaagt uuren gaans,benoorden $eWaagd; Keu,len,ter plaatze,alwaar deErpzichmeceenen ivdh ärnf den:RhyrqVereehigil.!in dee2err Oqrd :Rorheii.'e.ä:€elire hebbende VeXtinggebouwd; bna ile grenaentan'lhrln 'Scad Ryk aah döezerrkanf-rce ':rlp6g2e is inzontlerheid Uefchtitrrtö6; bec ioetird1 We$enS'dbn'tegenftand welkein ay deed 1' 'ttiuterq,l &anKed,pr,den Hertog van:Bufgint)d,i.e,t die haar:,ih i 47[ geduurende een.gantfihjaarlang trtlgteloot belegerde ; ook heefczy:geduriren: de denbuitfcheiüoorlög vee]erampentndergaan 9 I door dien dezelvebeurtetriri gs:door"'de. Eerieen;de aädefd party-rf{'iefd,ingenoonl€lti '. lh cleKeU[t
lräe onlusteriwelkein 1585,wegddsde afzetting vandeii:L urherfchgezih den Äardfchbisfchop Gni" rl,rnovAu Thüdnsns,voorvielera,r. iviercl-deez.e dosr Graaü ABoHH vanMeursenlViem,ar, $'Iaats \
Dusfel,dorf, Keulehtut Bon).eftt;,,',.,i6g op den jaarlylifohenmalktdag, door list'vp;: ip overd; hy begaf zich met zyn KrSrgsv:o.lk;i Burger gewaad,velkleednaarde Stad, fiet een gedeeltevan zyn.volk buicende pöoqt1tfokmec deander.en r naarbinnenr en op hetgegeeüenzein, debuitengebleuenendewagcaan overrorhpelden de poort en bragcendie orq hals1'waar na zy ryar$n'vereenig"' zich met de anderendiebin,nen. deno en de Stad:met uleinigmoeitq rnegfterwiqr', ,buirm4ak: den, en ,meei-clänr 3ooroqo"'Daald.9r.s dicStedeken ten (r). =- In denjaare'1586:.wierd door den Hertog van' Panua veroverd1.€o g€' op eenq noegzäamaile de ingezetenenrryierde.n deerlyke wy,zezonder aanzienvan"kunneof jaa" na by ren vermoord, I)e Franfchen"wie.rden deezeplaats in' het iaar 1689 dq-qrden I(bur,BrandenbulgfbhenGeneraalVeldmarfchalkver' 'er flagen,met het gevolg,dat vyf honderdMan oplh.t flagveidfneuvelden. ..:r. ' 'fe Nuys'komenderwas ons eeflte werk na , Klaasterte vraageni dewyl ons dat heEßaggeren byzonderheidwasopgel als eehe mer,kwaardige 'c',welklwyniet moe*sten om, Yerzuimen geevenI re gaanzien.' Van buicenhaddic Gebouw weidan menonftnoet-meqrdat deGenig aanzien;vel juist niet met de pragcen netheidvan ltetin,i
I,,
(r) F. Srnrrrr de,Beltr.BcIg.P, tL
'L5
op
. a i
{:l;,J
i.?
WQII.
: :.
!l
ll .!
, :] it
ii 'i1 li
:l
rl ' ?
,,t' l/ l1
: :fl ril
.( ,ti 1:
l// t
,,i,,
r7a ' ReixelangsdenNederRlty, uverWezel, wendigezamenfternt.Aangeklopt,opengedaan r en binnengetredenzynde,kwamen.wyop eene foort van Basfecour,die vry natuurlykFa een verblyf-van Verkensgeleek,en egtertot eene verftrekter voor een perfoonvan wandelplaatze eeneryzendegeftalte.,die eenat bemorlten. ge'. ftreeptenJaponom zynelendenenhadge{lageno en alle de uiterlykheden vertoondevan. ruim half gek te zyn, deezebetuigde onsrocverfcheidenemaalen toe, dat het unebelle Promenade was, 'verluftigde, daarhy zich en:ditwasal.watwy 'er uic kondenkiygen: na hier tot verveelens gewagt toe te hebben,verfcheqnler ten laatften eenecrasfeute Monnik in Minoricengewaad I aan wien wy verzogtenom ons het merkwaardige van lt Kloosterte doenzienz deezdfnaak bekeekons eerivoor eenr waarna hyhartigbegon'telachgen,zo datwy nu omtrentbegree. pen, met Gekkenopgefcheept te zyn, en dit was ook wezentlykzo, wantzonderonseenenkeld rvoordtoe te fpreeken , liep debruingerabberde Vent; in öen Vertrek waarwy hem volgdenr, en eenigefnaakenvonden, die even wys genoeg waren om hunnePintjesen Vlesfente lebevondzich medeeene cligen;in ilit gezelfchap I.fimfdie fris medepoculeerde,en al hecuiterlyke had van eene dameuit dejonkerltraatte zyn, DicGeftichcons als.zeer merkwaardigzynde op'
Dusfeltlorp tlt. Bozc r..enz., i- Kew.Ien
li t
klamltäotyop nieuwdenMtlnnik opgegeeven, aan, en verzogtenhem op eeneernltigewyee onCdoch heqKloofter te laatenzi,en;danwy allesge' krege.ngeenandörantwoordals tlat"w_y zien'haddbn, en hier op begonde Vent weder 't welk door eenChorus luidkeäk te lachgenI wierd. van het drinkende'gezeifchap,gg"Yglgd Viendedar1ernietsaante doenviel,gingPnwy op nieuwdenWandelaar heen, ontmoetten rdie fpanceet' nog zeerlu{tig op,rayFelelle.pnomm'ade de: .op ftraacgekonrenzynder lachtenwy eens haitelyk van -zo gefoptte zyn, clanwarenteffens knorrig van ze llegt onderricht te- h,e[tweenaa]en ben bekomen;gls .lrly,r.rprq.e.dq''tqt.ten aanzierl ondervonden, nagrglyk toe hadden 'frappe'te Dusfeldorp,en vari:het-I(loostera la ,nu hier ter plaatzemet hetzogen4alpde,Ba\geren Kloaster Na'ons"erj:dePaarden w3t verfris[ te hebben, vervolgdenwy onTte-xizs,enkwamen 's,avonds. orntrentzeVenuuren-' tg Kreaelt.. .
-:
TWTNTIGSTE.
BRIEF.
I?evelt is eenefraaije S.tad. Ltnnen-Il/everyen,.L'oor; na(nneFabrylwnvan Wollen,, Z"yil?tstofenen Fhivan der Leyen'. Vernogende ryeelen. Gebroeders Doopsgeiinden.l/.yf ltonderdWkefgetouven.' Zyde:. Pnkhuis ott:::, uindery., 7-veerndery,,,Gwnlruis.
{/t
)tI '':ri
i"
r7L
$,1, t:;'
.,:::
ReizelangsdenNedet Rhyn oler WezelT
zerelrleure,n en Venfiers. Fabryk van ZydenKous" , .{en, Gebroetlers,Heid.weiler, S^tyf*A Fabryf, Zeep,. ziede.yy,,,I-rgoijery, Tabaklpindery., Fraaijetyl,r1,de. lingen. "Plaiziertuinen.Stingerbo[cQes. f,reflryk eb Or,anj o omen. , -ryk. Kr ey,elt bu,it is engerne en' l/o [$1 {choone Vriheii[ vanatteCod,s:diimtg:ezinaieden. Maa:' tige belastingey.'Horneman is .eenbel,eefd en g:edienKempe,Waclttäindonk, Jtig Kafieliin,.: NiegyekerH, Äldekerk,
''
t.
h
I
i 1 I
Kreyeltmiddenin het Eeür.Ifuulfche gelegens behocirtaanhet Graavfchap,Meuys-, en Itaatdus öndei het gebiedvdn den Kbning van Pruf;fen. Het i$ eene-fraaije dochgeenegrooteSmd,,die Üuitengemeefr welvaafende isr:en alwaariederc cen-tydlangveele'Doopsgezinden zyn komen 'c Wooneh I rdievoör eengroogdeelin iaar 1'694 uic hdt Gal@lie en Beigsche verdreevenzyndel gezel' zich alhiertdi neder hebbenr en door.hun; neh handel,inzonderheid in db Linnens,;.: die neigensbererdändaarte'I-gnde.gemaakt worden',dit Plqtsje -ongemeen aan 'r bloeijengeholpenhebben. Deezeliedenhebbenhier een groot aantalrlinnen-Weveryen.opgdzet, ook is dic de voornaam{te handelte Rrevelt:wancbehalvende Linnensdie tgr,deezerplaatzezelvS vervaardigd worden, koopend,eInwoonersdie in meenigte in hecomliggende Landop, envervoerendienaarHottandiwaarvandaandezelve, door-
Düsleldnrp ;: Kealüntot,Bon; Cnz. Vg doordienze in deugden fyntealldlinnensover, treffen, de geheeleWerelddoorVerzonden worden (r). FabrykenivanWolOoi zyn hier"voornaame len-, doch inzonderheid van-Zyden Stofibnen Fluweelen.De voornaamfte Fabrykvan deezen aart behoortaande drie Gebroeders vÄNDER Leyuw, ziynde buicengemeen üermogende Doops" gezinden. Zy verfchaffen werkaanvyfhonderd Weefgetouwen r waar'opallerleyLydenftoffenr. Nertsdoeken,Fluweelen, Zydeneen KemelshaaireLinten enz. worden vervaardigd.Behal, Fabr5rlc'ongemeeri ven dat is 'er by.deeza veel omflag. EeneZyddwinderylvaarin,eenigedul zendenvan Klosfen.teffens door middelvan e€n Paardhet welk ,in äen rad'loopc-wordenaffe" 'däzelvde wondön, bynaop wyzeals.op Zydeba, Utrecht door middelvan het water gelen by fchied';vöorts eeinTweernder5r,Gomhuiseri Verwery. Men.wasr-bezig ,met"eenzeer ruirn voor deeä.Heerente timmeren,waar Pakhuis in plaatsvan houten:,yzerendeurenen'ven{ters aanwierdengemaakt 1ter verhoedingvanbrand. Dir;Pakhuis; is-vsorbefchiktom 'er de Zyde, zo als'die wt. Italienkomt, in.te, bewaaren; van urelkekostbaare Stoffen, die Heerenfornw.ylen o zo alsmen,on$ berichtte,voor ver{bheidene Ton,. :. ß) Tegensw,ltsst yan alle Yolkercn,I.UI.
Delll blt fig.
,/
Rhyn'overWezell rT+ Reirelat{s ilenNed,er ontvingelr B€ellwonder nen Goudsop:eenmaal zorggebruikte; naauwkeül'igfte dus, datm,ertrde' om die voor ongevallente be\oeden. Week'er lykszeidenrenonsr"wordc l5 a r'6ooponden van verwerktt,en aande Arbeidersin dat tyd: ftip S a 6oo Guldensuitgeteld. :. -Nog is 'er te-Krevelt eeneFabtyk van allerleye lrleur van'ZydenKousßn; en zwartFlufoort en en, band; niet tegen{'taande con{iderabel weelen gepakten gereedfton: veelevandeeze'goederen den, orn naar de FranklorterMis gezondente wordän, zageft,wyegternog eenvoorraadyan paaren'Zyden Kous{bn; verfcheidene:;'duizend behoortaan",de Gbbroeders deezeEa,hry,k llaus Hnr.upn.ehi,iJ.gn.Hprnwprr.ea. Voorts vindr k, Z eeptyfzel-tr'abry menno$i& deezeStad"eene;S enz. Looijeryr-Tabak$inder5r In een ziedel$'1 .woord.,Kreveltrkrielt van ^[Iandwerkslieden en Fabrikeurs, en dir maakt'het zodaanigflorifant, dat'er en,de ovenvloeden 't genoegen 't waretoelachA: allentwegen'als misfchien isler plaatste vinden, ooli in gant fch D ui,tfchlad,,geerrc: isingericht, waarällesz;ona deHollandfclte'wyze tn de Hbizenen het Huisraadzo'zindelykzyr'.:. Rondsomme de Stadzyn fraaijewandelingen, en;de Inwoonershebbenoer hunneplaiziertui. nell,r.diemen,onsverzekerde dat.ineenegogde {maakzyn en propercincierhouden worden. De Hee,
':' , r75 Reulentat ßort1'n/trr,. " Dusfeldorp, uur HeerenvANDERLpypnhebbeneenJ<wantier met eenen buitendeScadeenaangenaamLusthuis ' veriukkende met zeer fraaijen Hof , voorzien Wandeldreeven en Slingerbofchjes 1.en nimmer zagik in zulk eenenkleinenomtrekzo veel en rle': zulketreflyk fchooneOranjeboomenl-wier nigvuldigeVrugten, zo rype alsminderggvordie'er aahzelen, de bloeyzels derdel benevens vervul. de lucht meüeenen aangengamen.geuE dgn.'
'Daar
"...;
' r'
':
, ,
ryn; veele fraaij'eHuizente Krevelt, en zo men verzekerdeonsdat die Stadttrandswed-er dezelvezedeft volkryk is r dat zy.niettegen{taande jaär toq is veru figq teedstot driemaalen het zäl dieneüuitgelegd.tö grootl op nielirw.weder ten eenegraalen volbouwd worden,dewyldezelve ikreedsheb' is. Menheeftgelyk endigt bewoond hier zeerveeleDoopsgezinden, be-äangenierkt ook een goed a:lntal Gereformeerden r voorts Lutherfcheen RoomfcheIngezetenen;hebbenhaareeigeneKerk, de iederdeezerGezindheden leevenen volkomenvrye Godsdienstoöffening, vteedzaam ook'. zeer etr de,onder malkanderen, ,".i broederlY,k. nietI' Men twist hieromdenGodsdienst in;t: Ot bretigtmalkander virdriet: ' Elk leeft hier vanvervolgingyry,
,Hoe
a\
.\i,i
ii6
Reft'e'tarigs' deti"Neiler'Rlryn overfFezelt
' Hoe ieder van gevoelenzy, ' elk vriendly! fpreeken, X{en hoort nograns. ;, öWys ön loflyk Staatsbeleycl . .' ' Der l{oqgs,Pluisfe${aje{teit, q'te loven-, . Elkvincl h.i.er.ftqf,om Za zrLary.',flssrlbhappyileftaen, , . Als andqrg!-or{ten ondergaen,. 't .Die voJk ryän.zulkeen Hei.l !)grogven(t)" ' t''t:
"
en met vdel:$enoegen eenengantfchendagentrvee nagten ler doopgebragtte hebben, vertrokken . 's wV 'er morgenstydig van daan, lieten de bei-, aan de kleine SteedjesKempenen Wachtendonk onze linker handliggen, en reedendoordetwee fraaije borp.n AlclekerkeriNieuwekerknaar Gel-d,er..
I
De Schä(tingof Lastendie de:fdqrooners hier betaalen,berjchttemen ons dat wel verre.van drukkendezerer'maatig2yn. De Koning van Früisleit trekt jäarlykfth eenen.zeker bepaalderr nrrlrg1.geldvaa deezeplaats;ihqt:rrrelkopl eene biJlyl*i firyzul' door,eenige'äaartoe benoemde Mannen,uit den aanzienlykften:Burgerftand, o. ver'dB Huis$ezinnen wordt ömge0agen;verders hebbenzy nietste betaale0' .Ook hebbengeene om binnen Rrei Koninglyke\Mervers.de',vryheid
velt of derzelverJurisdidüie i tc;komen, -'' WV logeerden in: denclV;iHemanby"den Heet Honwena al{,, ss6so, zeerr:gef€hik tenr';:.belpefilen -cn gedie-nfti$en Kafüe'lein,rr:die teffenshandelin .Wynendryfff :Jüy-wafer,ler'uitnee, R'trynfehe prysi-'{bmmigeri mendrvelvoor eenenmaatigen ran orl,qkogt".pperlig-e.An[gtS Wyv'vqn hem, die hy na geäoegen heefggeleyepd. , qlgrkpq4qdige Na al.,h,et te l{.re,yetrt bqsighgigdr :,i.::. ,i- ' 1 (l) P' LaxcrnnYr.
DutfeldorpsKbulent'otBonl &fir,;. ', rZ7
en
EqN.EN TWINTIGS TE B RIEN Gelder tigt.aan het Ri.viertiede Niers. ' Naamsoor: - [prong, . l{er',-alleneFortificatien'. Felle brnnd. ,Verräad van, Arifiote, Patton.- ll,X'arten ., Schetrnfch * .5clrmk geeft ltey eengoorvy !.,Kruidma gaz.yn{pringt. 'e,en zeeraan4i"enlyk Ke^telaar, Dorp. ls deszelvs op'aait, ''. een l,ieveV.roiweä hieldje verfchzildigd. komst :-:Worytterdad,ige dqm va:n. ontdekking
:. Gelderook Gelre,is'denaämvan eene,Sftdr Kaftbelof Slot vooregrtydsmet.een befaamd in hec oosterderl vanGelderl4nd, liggende zier.t of :hec gemeenlykhct I(wartiervan Rbermanirlr. genaamd.r aanhec Overkwar[iervan Gelderland Riviertje de Mcrs, niet verre van de grenzen desHertogdornsval Kleef1 en die desAardfch. bisdomsvan Keulen Dit Stedekeheeft zynen gegeeven naamaanheqgeheeleLandfchap ; hq-t ir binnenden omtrekvan haaremuurenhleiner dan Venlo1 ep zeer fterk , zyndevan breede
.M
Graqh.
t7,tf;I 7t/ ,)'f;
7i I t":. :
'!
,j {
ti
1 t
I
t
t t
f
I
rZB Rtrtze langsdenNederRh1novtr llezel, Grachten voorzien,die het wateruit 't bovengemelde Riviertjed,e Niet'streklien, het' rvelk aldaärhet ltroomendwatertjede ll/ye infloktt zynenloop door deHeerlykheiden het SIot van Niersneemt, en voortsdoor Gochen het Nieuheenvlietende,by Gennep weklooster in de Maas rolt (r). Het wasvan oudszeer{terk, metagC. Bascions, driq Ravelynen,en tweeHoornwerken voorzien, dochdeszelv-s Fortificatienliggen nu grootelyksvervallen,Het l{aftebldat in wezen zyndeop eenen gryzenouderdomkonde roemen, verftrekteoudtydstot eeneverblyf" plaatzevoor deHeerenvewPour, die Voogden zyn geweest. In denjaare r,53o van Gelilerland door eenenfellenbrandbyna wierd dit Stedeken gelegd'ren de meelten'van geheelin de'asf,che akeligen doordeezen raDlPInwooners derzelver rln geb,raga den aanvang fpoeötot denbedelzak Beiodrtenshiel'dGelderde zydet Nedeilandlche van Lu. maarwierdten tSzde de.derStaaten.2 , Staddoor den van hem aangeftelden eEsTER op 9€. qoogdARrsrotr Pattow eenenSchotsnzanl tr(roonenverwyze\toor 3oroo.o. ne fchelmfche kogt., De FliftorieSchrjrver?; C. Hoorr (z) deezeeuvelzeg|,.dachy tot het bedryven.van door zeker dreigemenü daadwierd overgehaald,
Dusfeldorp. tot Bonl €tna. r1g Keu,Ien dat hem de Landvoogddeedrvan hem te zü1. door eenenanlen afzetten,en zynebediening derenBevelhebber Sruanr genaamd , te doenvervullen; doch eldersvind menvermeld(r) ' dat Parrou ziih door het pleegenvan dic fclielm. op den,OverltenManrun {tuk, inzonderheid zogt ScnurrrB te wreeken,'diehemeeneoorvyg had gögeeven , dewyl die:Over{tedaardoor, eeneR voorräadvan Kobehalven aanzienlyken reril'enElaver, veelefchoonePaarden,treffely" en genoegzaarfl. ke WapenenikostelykFiuisraad, alle eyneroerendeGoederenverlöor, het welk Pairox', behalvende adnhernuitgeloofdefora in eigendom door PanMA'aanhem,betaald, be'!iield,.'In den jaare rdz6 hebbende Spanjaar, uit behaaldvgor. tlenmetg;ooterkosten,.dan.daar deel, de Maridnyrift daen:graaven, wordende 'van van Gelderaf , langs'het'oude Klooster ter ;Kamp,geleidtot aan Rhynb|rk,en vervolgens door,hetVeen tot aanFlenloren' aande overz.yde waar van de kanten doorgaansmet Steenwerk wierdenbezet(z). Gelder bleefzedeftdient5r{ toegedaan, zyde de Spaanfche en Prins'Fnnpnrr Stadhouder,r,beproefde FleNonrr de Hotrlandfcke 'meermaälen te verggeffehrgrn die wede,r'teb$,. ''
' ' (r) Por.rtev. HÜ.'Gelr. Li,bzI. p. 35., (z) Nederl,Hilt, fi, Deel, bl; u66"
5D4g(I) E, v. RnrD, Mderl, Qorl,VIL Boeft, !1, 729, .l (r) SlrcnrunnoRsrdAaerl"e{clt. tr, Beeft,bl. 6t, i. ' hla..
l8o
ReizelangsdenNederRhynoverWezel,
magtigen. Zy bleef volftandigde zJzdeder Span. jaard,en aankleeven,welke daaruir op denStaatfchen bodemvry'wat,roofden 0n plunderdenl tot op den tyd,vdn'den Munlterfcltez V.reedein jaar geflooten. 1648 Gelder werd op den het r7o3'na December eene die lanbelegering f7 ger dan eenjaar had geduurd,door den Koning gewonnen,(r) r, en van'Praisfezrop de Frrinfchen hem door het zevelde artiilel van den Utechtfchei Vreede, in,den jaare tTrg rnet alle daar onder behoorendeDorpen afgeftaan.Voor om, door het fplintrent eenehalveeeuwheeftGelder l(ruidmagazyll haar gen van ön dcrzelverfchrikkelyke tritwerkingen,,geer veel fchadegeleden(z). te.zien; het Daar is te Geldernietsmerkwaardigs Guarnizoenhat welk uic hecRegimentvan'den GeneraalSar-ovrorvGouverneurvan Wzel ,be.ltaat1:kwam ons voor op verre na zo vaardig niet te zyn in het behandelender Wapenen, als wy te Wezelgezienhadden, ook warende Soldaaten"fober uitgedofcht,en allesvertoondezich hier fchraal'enarmelyk, in vergelykingvan het ,-: bloeijendeK,evitt. ,Na ons verfrisccg hebbenreden-wy,naar lp! beruchte Keyelaar 1 z1'ndeeen Dorp ,in,PruisJisch Gelderlandromtrent twee uuren van Gelderge* : , lg' ^: -- - .: ..; (r) JMacnr.r. Yad.'Hifi; X|III, DaeI, ü1. rB3. (21 Tegensw, fiaat vanalte Vaiker,,l/IlI, Deel, b,t, 5gg,
Dusfeldwp,Keulen,tot Bon, enz:, r8r Iegen, het welk eertydsmaareenegeringeBuurt van weinigehuizenwas, doch nu in eenentoeftand is gebragt, dat hgcvoor veele vän:de.aanzienlyklte HdtandfchrDorpen niecbehoefconder te doen. Hecheefczynen bloey tegenswoordigen en wel{tandalleen te dankenaanhet L'ieyetrlrouwenBeeld,je, dat 'er in eene{teeneKapelbewaard,, van aile kantenbezogt,wordt, en waar van verfcheidenewonderdaadigeOirfprongeu irerhaald worden. Zie hier wat men 'er ons met veel 'ernst van berichtte. Eene devooteMaagd,ont. delrteter plaatze, waarnu deKapeileis gelticht, een grgen Struiksken van eendnzonderlingen aart, daar by komendezagzy dat het een klein Vrourvenbeeldje yan,eenigeduimenlang'bedek. te;zy begreepwel dra dat dir het afbeeldzelvan de Li,eveVroltwemoest zyn, enfpoedigwierd zy ook hier van dooreeneingeevingovertuigd, gaf 'er kennisß van' ren men zuimde niet om het met veele ltatie af te haalenl' dan deezeMado. nd wasvoor de vrye lucht, en te zeer aanhaar Struiksken verkleefcl, want 's nagts fpanceerde zy deI(erk uit, en zogt haarevoorige woonplaats op: men probeerdehet nog een en andermaal, doch te vergeeffchr tvältt wat eere men haarin de I(erken ook aandeed,zy bruide's nagtsaltoos weer na haar Srruiksken,en verbory zich onder deszelvslommer: drrs befloot trtelr, beM 3 rrlgf,.
i\z
Rhyn oüerWe*el1 Reise tdilgtdenNeder
merkendedat zy op die plaatsvolftrekewilde blyven, haardaareeneKapelte bouwen, Oolt. verteltmenhet dus, dat naamqntlykee[eBur. ger VanGelder 1 ter$tyl hy voor eenl{ruisI da! ltondt zpt Gebeddeed, eene digt by Keyelaar die'hem toeriep,dat hy daarter {temhoorde, eene Kapel moest ltichten. Eerst floeg plaatze 'er geen acht op; doch deeze{temeener oD. hy 'er äyrre dermaalvernoomenhebbende s gaf hy Huisvrouwkennisvan. Die zag's nagtsde ge" daantevan een KapelletjeI rneüeen papieren Beeldje daarin, dacjuisr heEzelv" Lieyetr/rouwen zy\ dathaarkorts re voorendoor de f,cheen,rc dieuit Luxemlturg eenenSoldaat, kwam, vertoond fiias, De goedelieden fchraaptenzo veel by eal e dat ty cen Eleiligllursje oprechtten.Mec Veetrrnoeite'wistenze ook het Maria's'prentje 'dat ln het geltichtel{apelletjege" te bekomäh, plaatritwefd1 en terltondal veel aanloopsvirl kreeg. Dit gebeurOfferaersen Nieuwsgierigen 't jaar r6ar (r). (z). Hoe het 'er ookme. de in de gelegenzy, de Prielter vanReyelaar e,rree'er 't nigeMonnikkenhielden oogop 1 en clroegen
i, .1
: y'otk.tt. Deel, bl, rgz. ,(t) Iiig,Tegeni*JtaarUan'alte (z) boor nog verbaazendcr Wonderwerkis de Kapelwrt yan Lorilto, daarter plaatzcgekomcn. onzeLicve..Wou,We omftandigverhäaldby 1. Moone, Befchor,twing fur Zi,e'zitlks IuIaetSrtt,in T,etle*ijc, V, Deel, bl, Se.ens,
:
Du,{eldorpt Keulentot Bons QflE,.
r89
gen zorg, dat het gerugt van verfcheidenewonderdaadigeGeneezingen zich, door 't gantfchä Land verfpreidde. Zy genu door haar aan te raaken1 niet alleengewooneKrankheden,maar maakteStommenfpreekende,Dooven lioorender:en Blindenziende; en behalqendat 41, bezit zy nogde wonderlykebekrvaamheid, om door haaretusfchenkomstonvrugtbaareVrouwenblyde Moederste doen wordenr.ja men verzekerde ons, dat,zy ten aanzienvan dit laatstgeDo€rlde,Wonder doorgaanswel {laagtr. daar de anderen al vly dlkwils door mangel,vanvertrouwend geloof, feilen. Jaarlykfch verfchynen 'er een groot aantal pleclrtige Bedevaarten, waar van 'er onder,zyn, die twee adrieduizendMenfchen bevatten, de kleinlten zyn van dertig tot veertig Boetelingep. De meestenkomen te voet, eenigen op Karren I weinigen op Postwagens, uit, de omliggendeStedenen Dorpen, zelvs:uit Hol,Iandeu verder. Ons ontrnoette nabyKerelaar de.Bedevaartuit Amersfoorü,wel uit drie honderdMenfchenbeftaande,zo Mannen, Vrouwen ais Kinderen, draagendeeenigendaar van I(ruisfen en VaanenI de Manneri gaan bloothoofds.:"alle prevelen,zy gebedenrof zingen 'de Heilige Maagdr van liedereli ter eere van welke mengelingvan verfthiJlendetoonenr ik u kan verzekerenmyn Vriend ! dat dezelvegeen
M+
ß+
Reizelhngsden Ni,derRlryn orcr Wezel,
oorftreelendConcertoplevert. In het Dorp ge, komen'zynder gaanzy in Procesfie.lchter malkanderen, de I{apel waar de ltfa,dona huisvesi rond, waaf na een ieder zyne byzonderedevotie verricht. Elke Ommegangof Bedevaartoffert eenevercierdeWafchkaars,en die dezwaarfte brengt, verkrygt den roem van.eehemeer dan genieene.eerbiedigheidvöor de Heilige Maagd: daar worden van deezeWafchkaarfen te Revelaar bewaard, die meer dan fagtig pon. den weegen; I)ie gaarnevan eenigekwaalgefleezenwafen, offerendoorgaans een afbeeldzel in rvafchvan het Lid waarzydepyn in lyden(l). Genoegzaam alle deeze Caravaanenvan Boetelingen cn Bldders,koüren-inde maand.Julyof Augustus om by de Hei,ligeMaagd yan l{eyelaar een bezdekaf,te leggen, en alsdan is he[ eene. Kermisin dir Gehugt, men zier'er ee-' geftadige ne menigcevan Tenten of Kraamenop het plein rondsomme de l(apel Itaan.l wadr allerhande Heilige fnui{teryen, als RoGkransfen, Agni Dei, 'Crucifixen,Afbeeldingen en Leevensbefchryvin. gen van FlciligenI inzonderheidvan de alvermogende l\,{aagd,met zulk eene aanpryzende welfpreekendheidte koop geveildworden, dat de ongeloovigfteip, vereoekingraali[ om
voorraailvan op te' doen; en fchoonwy geen vÖl' Etaatran atrte nl,k, X, Dcel,bt, tg4, Q) Tegänsw,
Dasfeldofp:g,'Keulen tot Bonr' enz.
r8S
volkomenvertroijwen{teldenin de voordeelen, die men ons verzekerde:dat geloovigeBezittersvan deezegewyd€iryaaren, ter beüeilingevan veelerletyeongeinakkengenietenr kogten wy'er' behalvenverfcheideneandere Heilige beuzelingeh, eetbaareKoekskens, waar de:Struik-GoI , din op afgebeeldftaat. ' Al hec merkwaarclige te Keyelaargezienhebbende, bevorderderl'v/y, onze .feize nazt Goch, een Steedje..in ! uresteideeldes Hertogdoms Kleef,.aan de Rivier,de Niers,gelegen1 €n r,o?D den l(oning vau Pruisfen:toebehoorende..Wel eer maakteheceen gedeeltevah het Graavfchap Zutphenuit, dan:het wierd in het jaar 1473door Hertog Aoor.pn van Geldm,iäanden Hertog van Kkef afgeftaan,of .liever gefchonken 1 vermits dezclvein den-toenmaaligen::Oorlog, door Ä-. DoLpH,tegens:zyneRyader Anxor.pnusgevoerd, veele onkostengedain had,(lr\. ,I)Ien bouwde aldaartoen.'ten tyde een Ka.fteel,ter beteugeling van.de BurgerS,die'zich aan deezeverandering zo zeer drukkendevoor hunne vryheid, niet wilcienonderwerpen,waarzy egter coegedrongen .wiejden. Eit Käfteel ligc tegenswoordig geheelverwoesf. In; het begin van het jaar r6z5 wierd Gochdoor den toenmaaligenSuad_ voogd
(,) Ecr,rlon,Belchr. ,"if,:;! bt. rzr.
186 Rei,ze Wezel, langsdenNederRhyl.t,lr'er
; i I t
L
I
ii : \ -t - -
ll ;t
'\ ,t I
I * I
I 1, 5
fr
I'
li :l .ti
l'l .
tr ii"
i.i. i
,! iI i.l II
lß
ft
t
I r
tl :i li l, ;i t'
,i; {t
i:
t
il. \: ,, it
'
voogdvafl Nymegen,voor de RepublykderV.cr1 eenigde ingenoo.4len r en veroverd; l,{ederlandeß doch is na veele.ondergaane wisfelvalligheden.r, onderhet gebiedvan den Koningvan Pruisfen geraakt.EertydsbloeidenhierLaken-, -[:innen'.r; en andereFabryken,diem_eesr .doorDoopsge,doch geoeffend zindenwierden, thandsis 'er 1 eenigefchaduwe,rD€€r naauwlyks van over, ,om welkereden, is my niet gebleeken,maar de, rxleeftedeezerFabrykenz!,n: rrääteldersen wel inzonderheid naarlbey"eltgeweeken,alwaarzy onderhet dierbaargenotvanvryheid, dieonaf. GezellinevanKoophandel fcheidbaare en Hand. werken, weeligtierenr Gochdoorwandelende, zagenwy Fiets) da| qnzeopmerkingvsrdiendel door dan alleen.eenenbuitengemeen fraayen;-en gryzen Lindeouderdom.,eer:waardigen deszelvS of verdiepingen gefchooboom, rnetdrie ötaSes, ren, en waar,van deKruin, door de handdes wasgefatzoeneerd, konftigenSnoeijerszodaanig vry natuudykeeneKoninglykeKroon dat dezelve na bootfte; 'Niets nnerkwaardigs"zagen wy van Kleef lrier tot plaats t van welke''verftrkkelyke ik u in nnynenvolgendenhoope verflag te doen.
!,; i'
TWEE
Ousfeldorp l&on 1,hnn,'1 r 8f 1'Keulen'tot
TWEE EN TwtttrlGÄtE
nnrun.
Kleef. Naansoir[prong, Voor iigte eöuienreeds .een'e Dee'rberoemde Stadc Door de Romeinen'gebopvd. lniden'et' tyk d.oorltrandgeteifierd,'DeSpanjairden 'Kleef ligt in de .fiegthuis. Zvaare bran'dfcliatting. ^iarteenKlaverblad,op diie'Bergut,, Is vel, gedd,ante betimmerd..Diepe P.utteh. Marktplac.tr,eni:' Mid. ,zonderlinge del,poort, Stufuwaag, Kl,ok,rngt,'.€,4ne ..Re[pteuk Stadshuis. Vrye Raadsverkiezinge. geerinig. Swclanenhaf. Oude i4fcriptie, fu[uzykStal. GezondeStaat, Tnfirumenten.KeurvwJtelyke kunde, Vryheid van,Godsdienst.GrootbKerk door 'wieenMa,nneer geltigt. SpeerenHelm. Graf-Torn; be. Minorlten Klooster. Steik'lcltuttdendeTbren, KapucynenKlooster. Eagyne:Kloostdr. LeepeAb. r.
|
- ' - ' J I e, d.Ls
.t,.'
Kkdis de Eloofdftaduantlet Hörrogdomvan Men vindt 'er' welkevan dien zelvden,,naam. zyn, dacdenaamsoirfpqong in hetougedachce '.t wel'k eenenHeuvel de DuitfchewoordKlif , betekent,zoudete zoekenzyn r om dat destad op :heü'Gebergte ligt (r). aan en gedeeltelyk Prcr:rusverzekert(z) datKlqtf reedsvoot V€e. Stadis.geweest,en le eeuweneeneberoennde Euucutus Redenaar aihierin zyn d4pde oude Va. (r) n. Hon, Be[chr,van Kleef bl. u : (z) In I:Ierc. h sd,i c. vicl,,Trssqu4*rarrn Ännal,Ctiv.p art,
,[,p, ä3.
r88 Rcizelangs,:den NederRhynoyerWezelt Vaderland die weetenfchap inhetopenbaar heefc geleeraard, in en,'öäriä Redevoering tegenswoor-' digheidvan den Landvoogdvan Galliöten tyde van Drbcr.ertaANen M.cxrrtrlrusheefcge. 'is houden. Het egrerLeerwaarfihynelyk,dar Kleef door de Romeinenis gebouwd(t). In 'c vervolg kwam.die Stad langs al hoe meer in aanzien aldaarhun1 ng dar de Landsheeren nenzetelhaddengevestigd. In dejaaren .t'S7zen r5z8 is deezeStaddeer. lyk door zwaarenbrand geteisterden na den dood van Hertog Jouanwesen geduurende de Nederland,fche Ootlogen, by na ten eenemaalen verwoestgeworden. De Spaniaarden verover''er den haarin het jaar ß24 en hielden geduurendeden tyd diezy'er meeftervanwaren{legt huis, dochhun verblyfwas'err gelukkigvoorde koitcnduur,wantnogin'tzelvfnwooriers r-V'an dejaar, wierdzy doorPrinsMaunrrs vanNasdaaruit fau'wwederherwonnen, en deSpanjaarden, in verdreeven. Ook leeddieStadgrootefthaade byverraslingvanSchenr635 doorhet'inneemen (z) I en in 16g9 kenfchaisdoor de Spanjaarden aan de moestzy egne zwaarcbrandfChatting : De HesJisfchen veroverRei,zerlyken.iöpbrengen. jaar den haarin 164o, en het daaraanvolgdnde (r) Tnsscu;xrr.fD. p. 24. , (a) Wacnx, Vad, IIÜ. XL DeeI, bl, zo5.
Du,steldorp i'Keulentof,Bsn,,en4,:\" { 8 9
zy
r.?? lls,T9noFs en daalenhunnelw.ateren Iyze-r-l Rhynmaaraam,denMaas veiäkerde, niet aanclen zyn,twe€:voorllsä.-'Er tr,aät rn,hebben.. de'groo. e 1Y8ärvanrdg.eeQei me Marktplaatzen .t'
;
(r) wrcrt. l'ad,Hitl. XtrII, Deql,bl, zozo
7f
rgo
te', en de anderede"kleineMarkt wordtgenaamd,r op d9 kleinewerddes-woensdags en op de groo. ie desfarurdags Mäikrgehoudenr€n uicde-orn. Iiggenilä" Landltreölien ivordeovervloedvanleef. :e[-van and'ete tocht !:: waarenaangevo.rden te
lroop geveäd.
i
',* '
:.:
lgrl. :":,"'
. -
,.'.. '.",,.
i ; ' . ' i . . . . . . . 1. - . .'
. ..
-;:
.'.:;
.:
- ; ' l - ; , : . , . - i : ' ;. r ' .
:
';
i
.,'r','it'
I
'
1..
"': fr"
.
. Onder denzePoort is de -$gads Waag, en b6. lrell; Fotr fru'imveltrek 't welk..'$:.fnorgens voot' 's na denmiddags Koffyen een voor eenWyn. buis dientr ::Bovenin h4" Tor_enrjeop deeze Poort,ftaande,hangti (3q' ah,eBÄ ons berichr-
ro
(r)' Däeie' Dichtrigels Uetetenen'-earklyk :,, Het leeibr is even als eei:edoorgang,tot h'et an ,,,des Wandblaars 'leGveu.;; der Ifl hdt geende bedorVene'Weieldeerbieo ,,,,digt; zal egn,einde,.neemen: Onze.Voorouders,zyn '.gt 'et insgelyks doortrekken;en r'^doorgehokken:w1rzullen de gene die op. ,' een behoorlykewyze doOrreist, ier p z,alin,het HemelfcheVadcrlandaanlan{eq,'.
'):.'i
'; "" I ., .
*irf,;'öna.räaänicgtns'deuf,.oaäieet lrl: :
ftrydän..';j:'j"'. "'''l
" imriruridui ., fut, q,qia t mi'm fig.ilqy kr,s." at,' hab, ent. -'Tranrtvpre Patres Vric trrii!äbirnrus omnes , tr,izul "t ::' '(r).- ,' ' In'ielo patriaw,.guibeni;@iii,1lrobr,t '. ' I
-
.. .- Als ik,!lea., #g !g"q,ik,me{.yerd}Xti : ;:; ;"i. , .. .,:1.: ihaaD - eenei r k antr .' ., ,.,Slqo i .- -,.,,..';, t.,., - , of br and, ,,.i . ..Zo.is.lEr ,M p?fd i ,. ' '.. -'Släa zyden, ik l1a.-ri^-b-eide
,
Tita yiatorisquafi tran/itts-: iwtia, finem ,
"1
;,"
gfammeGfiet, ,. i r.r"':,ikrheyt'booze
.i.
,r:;..
tgr
Elalsreclig' gg; te)''stt.'*loli-.welke.waäneer'er 'er brandontftaatii 'warlneer' fchiedt geluicl r':en rrokkenof geklept (ltigts aan'ölUübris,:i1tds:.axnge dqezewoor.ddn:1t'b Klok,zoUden. *ordC., Op::61., |9ezenzyh]',..,..:'...i.'.;''*''.|:|:..;,' I
ftaat eene'poort,:deMtddel; Binnenäe SCad welketot eenendoorganguit de l)00rtgenaarnd, boveri na::ilä*benedbn'Stad' verftrekt;'t wölk rgegeeven gel"egentheidtheeft r, bm öp benenfteen öaar Venr,'deöie',Latfnfche\haizen te beice-.
.lli.
Keulentat Bow\etzz. Dusfetdorp,
ReigeldrtgsdenNerlerRfiyn olttlrlVetel,
. ,. .';,
:',! ::,:".i,1.--rj',
'1.-
':.i..-j:-:
: . t . ' . '" .',
-
',., ..',i.).
:.- t{sg,,$ggdshuis isbezienswaärdigrr enheeftzeei : v€rcie{.,id met de afbeeldeels fehoonevärtrekken,r lXercoeeri'.vät Kleef'.. Het ftaat oucle Vanalle'de' 'en 'in :e $€noegääinin middenldgr'rStad'; dadr driemaä|göwooneRechtdag werd'hll:eweeken,, :Veigäderdri -j'äarlykfch:gehi€-1 gehouden:'Ook deRidde'r. Oogst-en Fleifstäraandbn äuurende'de 's Lands"Stariren van'tHer: fthapen Stederi,äls het eh h'Iärk, Graavfebidp en houtogdomKteef denin vier vertrekkendaarvan, dengewoonen Landdag.
verVoorts kan deStadroerngrr-d,g3_a4n'haar uitmuntendePrivilegienzyn gegund, f,,ffreidene devryeR.a$sSaarvaneenedgrvoornaam&enis'n verkiezingeop MißricwddaDomi,nirhun door Graav
t!
!.,
f
t'
.
I
I I
t-. It
I
i
I
t92
Dutftldorp'' Keulentot Bon, enx. ^
Reize,langs denNederRhyr!,MeF,-Wezel,
GraavDrnnnnrrdenVtrIIgbf-chonken ;benevens de vryheidvanTollenen meerlnder.en vandien 's aart (l)" Van gelykenheeft GraavApor.pe ''in het jaar,rglo,flet eenaanzienlyft dezelve gg,deeltevan hetRykswald , de Stadberg.genaamd., begiftigd,enailede aanhaarvoorheen verleende .ter Privilegienbevestigd, vergelding;dat men 'hem 'en Panwrs'bene. voor Landsheer-aannain, (z)..:t+ De Regeevens Anxrr. tegen{tond ring der Stadbeltaätui[ ddnen'Bui$ermöe{ter, ' zeyen Schepegre;lwee. Raadsmann.n,ddnrn " fientemeeitei'en ddneä (g). . Secräraiis Het Slot of Kalteelde Swaanenltof genaamd, yan hetrvelktot het voornaamfte:cieraad de Stad reedsten is':,2äef öBd:enZ9r[r€B.:W:.d Ue.f,'ftfektr tyde;van Jur,rus'e,.asangebouwdr, 698,jaare.n dggn rtA:de.Itichting:vqF *ome,rdit ;viilr;"men, in&ripjie.; alsnog te blykenuit,qene:Litynfcbe eenender.,14r*r6en legzgain eenenSteefiiop van ,Zaa\ Vertrek zy.nde.'een dar alle de de' groore oud.te_zyn. kentekenen heefc.vänZ€er Ziehet gelyk ik Vrign{lr:even het af fc.hreef. myq hier '' . "t' . " , . . ' . - ' ,:' Anüo'."'zt:'Ürtti:R.omana, tmo, a. SexenteJ .Condit -; :-Ottavo, Nonagetimo." ''t'|
:Cliv, c, (i) Trsscnrnurrun"rXnitdl: tf vai' Neef, bl.' So, ('2) E I{;or Be[chi.,; (3)i:t/tü medeg. berichten,
-
tg1,
J uliusCoIar. D i€tator. Hisce.Partibus.In. D editionen. Saba€li.t.Ar cem.CIi'ven[em, (r). t&difi,ca,vit.
,, Nog zagenwy.in deezdZaal, tegensde Wan. den eenige Muzyk-Inltrumenten hangenn die nien ons verzekerde, dat ten tyde van de oud'e Graaven van Kleef' gebruikt waren. Voorte' eenenRorneinfchenBoog en,.Lans,en een.groof' in de gedaantevan eenq lartgwerp'igfteenenVat, 't welk voor ruim vyf jaarennietverdoodkist, re van Kleef uit den grond is gedolvenI waar in asfcheen eede menigteUrnat, Kruiken, Graf, Iampen, eÄz der oude ll.omeinen zyn gevonden" IJet Swaanenhofligt op eenen tarnelyk hoogen Berg, de Hartenberggenaamd,waar doormen aan alle kanten, heerlykeen wyduitge{trektege. 'zichten over de omliggendeLandltreekenheefc. Voorts is hier de Keurvor{telykeStal, in " , welke (r)]Er zyn die deezenSteen, zo wel uit aanmerkingean de Lett"ersals het Opfchrift z€lvs, niet voor zeer oud bouo dat 'er ecrtydseen anderen korter den, maar,verzeketen, opfcbrift heeft ee{taan,'t welk ingevolgeBnours. varl{r, 7I. Deel, bl. zdz. en anderen, orr, Kaä. van Ou,d,lnden van deezen inhoud zoude geweest zync 'Anno,Äb, ürhe DCXCIIIII. C. ffulius. Di&ator. Hrpr, Partibur. Suhafrit, ,drofm, Clivet{em.Fundansit.
N
v; rg4
iJ
i t'
Reize langsdenNederRhyn overWezell
welke eengroot aantalPaardenkunnengeplaatst Manö. worden, waar nevenseenevoortreffelyke OpditSlotvergadege om die te beryden; ren de beideCollegienraanwienhetbewindvan de burgerlyke en l5rfftraffelykeRechipleeging, benevenshet Finantiewezenenz.overhetgant' fche Hertogdom Kkef en het GraavfchapMark zyn toevertrouwd. Ingevolge de gezonde Staatkunde van den Koning van Prui'sfenin zyneLanden ingevoerd, genietente Kled alle Gezindhedenvryheid van de Godsdienst,doch de Gereformeerdeis "er dornineerende r die hier ook eene aanzienlyke Kerk hebbenr welke door twee Predikanten wordt bediend, waar van de eenein het Hoogen den anclerin het Nederduitfchpredikt' Ook is 'er eene GereformeerdeFranfche I{erk mer ddnen Predikantvoorzien. Eene Mennonitgn I(erk door ddnenPredikantbediend, welke in het Nederduitfchleeraart; en eene'Lutherfche Kerk , waar in de dienst door ddnenPredikant in het HoogduitfchwPrdt gedaan. A*n de Groote of Collegiaalei(erk die de in bezit hebben, is in denjaaRoomfchgezinden re r34r GraavDrnpunri
Dusfeldorp, Keulentot Bon,7' enz,
r9S
tig Pilaaren i' enl pronkt met twee,Torens. In' deezel(ör,k bewaartmen onderanCereneeng Speeren Helmr door den Hertog vanlfleefin met eigenehärrdden denveldflag'van Kleverham Hertog van Gelilervan't -hoo,fd$eruktt en.clie tot eene eeuwighy .ten teekönvanzegenpraal geciachtenisfe, doen irt deeze Kerk'heefc durlrende Grafophangen.'.-;Ilslfcheideneaanzienlyke 't 'ef Tomben.worden ook in Koor van deeze I(erk gevonden,ah die van Aoor,r vAN DIIR Manr den'laatftenGraavvan lileeft in denjan. re 1394op onzerLieve Vrouweavond overdenII. op den Ieedeni dievanHertogJoHawwus r5 üanLouwmaand'r5zrgeltorven;van VrouGemalinrie we MaöüTEL?. van laatstgenoemden die eindelyk,l' van en Änwour Graave Vorstr. van Bentheim,ingevolgehet daarby geplaat{te des vau Bloeyrnaancl Graffchrift,den negenden jaarsrq66 ont0apen (t). De Predikftoel in deezeKer$ is zeer fraaygewerkt De Nfinoritenhebbenhier ook eenel(erk eu Klooster,die menzegtdat in't jair rzgl door GraavDrnonnrcden VIII. is geftichr1 zynde yslyslgensdoor Drnnünrr den IX. meteenige u,it denKleeffcltenMolen, inkomltenvan Graanen Rykswald uic het Hout begiftigd(z). - p.." en (r) I'noun.vlNNrnEr,Kab,vanOuttlr,VI, Deei,Il,rrO1* bt. 267; (z) /0. N z,
\" ;,: I
I I
196 ReizelangsdenNederRhynorterWezel, * Wy ze l(erk heeftniefsaanmerkenswaardig. 'er zagen denLykdienstvoor idnen afgeftorveop eeneplechnen verrichten,die vervolgens tige wyze wierd begraaven,en wiens.Kist en Giaf rykelyk door de gullehandeenesPrie{ters den met Wywaterwierd befproeid.Geduurende begraaffenisl. Lykdienst'endedaarop volgende 'er tweel(lokken geluid waardoorhet wierden r Torentjewaardie in hingen',zo tterk aan het raakte,dat men 'et'aangewoonmoet fchudden 'van boven zytrt om niet te vreezen r dat het neerzal komenbuitelen. , Klooster,hetwelkop deSteekDer Ka,pucylen baanItaat, tegensover de.I\4unt,is in het jaar vanFnuonrr Wrer,nur' 165zl mecgoedkeuring gefticht(r).,Keurvorstvan ßrandenburgl 'er Kloostervan de Auguseen Bagynen Nog is tynenOrden, de Berg Zion genaamd ; waar-van leepe Zuster zo als hec de AbdjsG, eenezeer tong fcheen,methaarewelbefpraakte ons verfcheideneKloofterfnuilteryen,die 2y op eene bev'alligewyzete koopveilder wist aante pree: ken. Zie daarmyn Vriend ! al het merkwaardige wat ik in de StadKleefhebbegezien, en vander,hebbekunnen zelver lotgevallenen oudlieden opfpooren: verwagtin eenenvolgenden,de t
.
;
:-
flaau(r) Bnoue.v,rNNrorr Kab,va'n'Oudh, t4. Dect,hl, 267,
Dusfeldwpr. Keuleitot Eon)en*:
rg1
flaauwe,fchetzevan'de heerlykfteGezichtenr die de Natuurin ftaacis om op te leveren.
DRIE EN TWINTIGSTE
BRIEF.
Keuryorfitelyke D iergaarde. AartgenaflmeW andelingen. , Wi,ldbaan.HondeTthebbenhier geenktyartier, Groot aantalHarten en Rh'öen. Amohitheater,Fonteinen, . Zuil. Tzu'en Beeld, Mnrtei Sclrenk.ßronh.uiije. Brongasten. GeJtad.ige afwisfeting van, Vreemdelingen. SterrenberE.Fraaije Lindeboom. Heerlyke ' Gezigien. Botterberg. KopterenK,*p. Bbtlevue. Nasfauw[cheAllde, Tzeren Pylaar. Graftor.nbe van : GraartMauritz ten eenernaalen j)ert,aardi.gd. uit yzer ' DennenLaan. Spitsberg. Verrukkend Schmtvtoneel! Vreu,gd.enberg. OnbepaaldGezich.t, Kastelein 'Robberts. Bepa,alingten . JVIayval,d. Logement by aanzienvan de prys der verteerürg. Talryk Gaze[ohap aan Tafel. . Muzikanten. Magere [/ent. getuid. Slordige Straatdeuntjes. Dishtarntonieerend Figuu,rtjes. Onbekende Dame. GaSlegt gekl,adde Heertje. Ongemeene gedienJtigheid, Iant Bal. 'er wel Damesen Jufers die aitzien -
Eenliwartieruur baitenKleef,ligt de beroem. de KeurvorltelykeDiergaarde,waarin'meneeWandelingen ne meenigtevan aangenaame aantrefc. De omtrek van deezeWildbaanbevat .evenveel genoegzaam Weiland als Boschaadje. Van fondsommeis dezelvemet palisfaaten zeer N 3 dtgt
,,W' ry8
t
Rei,ze ldngsdenNederRhyn overWezelt,
digt omheind,en aan de Woudzydenog daareü boven mer eenenz\,yaaren Beuken Haageafgefldoten, Vier Poorten verftrekkendaai:"äan iot ing:rngenl'enhet ltaat aan.nie{nant vry om met Iosloopende Hondendaarbinnente lromen,men üroet die met een touur 4an den haisbandvastgemaakC I leiclen, ten welken einde tot waar. fLhourving, boven ieder Poort in het Hoogdu.itfclr{taat gefchredvent de Hondenhebben irilr geen,kvart[er" Wy zagenin deeze'Diergaarde eengtoni arn'Harten 'er tal en Rhien, die nog veelvuldiger gerveest, zyn dewylzo men ons berichttein het begin des jaars r7B4, doorde zwaareoverftrooaling, megr dan hondetddaarvan in hec water zyn gefiaoord. Deeze Eieren graazendeszomers in de Weirien en ßosfcheh, en wanneer her Aardryk me[ fneeuwbedekcrgcen voedzel meer voor hun oplevert, worden zy met hooy gevoed, ten welken eindein 't Bofch verfchel deneSrallingenmet Kribben zyn vervaardigd. FIecAmphicheater tegenseenBerg aanliggende, rroldeedmy lief r,fchgqn men het nry als een voortieffel5:kltuk der Bouwkrrndehad aangepreezen.rNiets van dat.groO_tfche wordt 'er na myne gedachfcnin gevonden,het welkophet, eerftc gezichttrefr , of van dat fchoone,t[ welk een ieder die maareenigefmaakheeft, aandoett verre
Dutfttdorp 7 Kewlertot"Bonlenz,
r99
verre zelvshier vanr vertoondhet zichop ze: daarby fo" keren afftandpopachtig,en wordt -Fonteinen en ber onderhouden , zo wel als de Beeld de Naaldof ZuiI, waarop eengrootyzeren hetafis geplaatstl her welk menmy verzekerde beeldzelvan den zc ongelukkigverdronkenen VeldheerManrru ScrsNKte zyn (r). Hec Bronhuisjeik ook niet veel, en de Brongasten zeide men ons doorgadnsin een gering Bete bekend. tal te zlut niet tegenltaande Tü: desjaarsr589, (l) Dit ongeluktrof hemin OogstmaanC van eenenmisluktenaan0agop Nywegen, ter gelegenheid welke door den vyandontdehtzynde, dien Over{te met de zyn-envlugtende,de rampfpoed bejegendc,,datlret Vaar. tuig waar op hy ftapteom aande anderezydevan de 77aal over te {teeken, al te zeermet Volk overlaädenzynde, otn floeg, waar door hy die zwaargewapendwas, in't water gevallenzynde, terftondnaar den grond zonk. Die van zynLyk, waar van zy 't hoofd vondennaderhancl Nymegen en de vier deelenop en omtrent dc Sl. ÄnthonisPoort ten GouverneurVannenoN,deedegtoon ftelden.De Spaan[che kort hier na in eeneKist bewaaren,diePrins ter de ftul
N*
*:-'"".."'rf--
,06 Refse langtdenNeder fthgnoverWezel,
t.
b"',; a
f -
digheidvandenBron MedicusprofesforScnr_yr-. TE, en de goedewerkingendie veelenaan clee" z€ lnineraale lVaferentoefchryven,byzonderin ziekcens jigr, gal, verftopping die uit fchorbuic, der ingewanden, en verzw.lkingder zenuwen 1 Voortvloeijen. Met dat al, is; hier eenege" ftadigeafwisfeling van Vreemdelingen, door de aangenaamheid dei plaatzeuitgelokt.Geenwon. der danoolr, dat de peinzendÄ Smatsman, diep_ denkende Geleerde,eü nyvereKooprtran,hier geduurende eenigedagenhun verblyf.komen hou.den,ten eindeeenefrisfchelucht ademende, hunnevermoeide hersfenen rust,teverlthaffenl door zich met nietsanderste bemoeijen, dau rner het befchouwenvan verrukkendeGeeichten,hecwandelenen-rydenin aangenaarns Oordenr waärde Natuur als 't rnte op elk oo_ genblikiete nieuws,aanhet befpiegelende oog aanbiedeals rnededoor het genot van andere onzondigeuitfpanninge.n I die men hier in mee. nigreaantrefc orn zo te fpreeken r , eenennieulveri voorraadvan lust op te doenr orn ver_ volgensmet eenenverdubbelden iever, ieder zyne taak weder op te vat[en.
r I
5'
E.
F
;..
De Bergregenswiensvoetftukhet Ämphithe. ntör ftaat, en doorgaans den naamu^n Srrrrrnbergdraagt,dochdoor BnouER. vÄNNmnr (r) de(t) ßcb, yan Uwdh.VI. Deol; bt. 277, ,
'" Dasfeldotp,KeulentotBin, Eftz,
lor
de Springberg wofdt genoend, en die de hoogIte van het gantfcheGewest is ' heefc op des. zelvs kruin eenenfraaijanLindeboom, dierondsomme van Zitbanlienis voorzien. Van deezen Berg heeft men de uitmuntend{teGezichtendie men zich kan verbeelddn,Dö'StaclKleef fchoon 'c op drie Bergengelegen,duikt als ware in de 'weg; meer dan twaalf bemuurdeSfeden laagte 't 'er rvorden in verfchiet, de eenenaderb;r, de anderqverder af gelegengezienl terwyl het oog zich ten zelvdentyde verlustigtmet de'Schepen Rhyn te befchouwen,die langsdenkronkelenden en weer vaaren; en verders de en Waal heen heerlykfteLandsdouwen,die metDorpen, Gehuchten , Beekjeso Bofthjes , Korenlanden 1 66nenatuurBergenen ValeyenbezaaidzSznde: Iyke-t andkaartaan het gezichcaanbieden. Naby deezenBerg liggen nog twee anderenrvan waar men insgelyksfraaije uitzichten heefc, en die de naamen van Botterberg, en Koperenknap dragen. De NasfauwfchePoort uitgaande, ontmoet men aan de linkerhandhet fchooneen vermaaklyke Beltevue , welk Lusthuis tot eenbuirenverblyf aan deti Heer .Baronvau SpeaNver{trekt; hier zyn veele vermaakelykewandelwegen 1 benevenseen Belvidere,dat verrukkelykegezichEen weinig voorwaargsis de ten aanbied.-
Ns
Nas.
I
soz
ReizelangsdenNederRhyn over ltrrnel2
Nas{anwfche Allöe, zyndeeene fchoone wandeldreef met Lindeboomenbeplant; deezeLaan ten einde zynde, ziet' men aan de regterhand eenenyzerenPylaar, van onderenmet vierdergelyke zicringenvoorzien; fleh berichtteons, dat op het bovenfte geCeeltevan dien Pylaar, hadgeftaan, door eenfraaygeweiktCupidr>beeld de Franfchen 1 moetwillig daar afgefchootenen vernield. na by den wegr {taateenehalfmaanswyzegemetzelde muurr rn€t een hek ge0otenr het wel.k {teevoor deezenr mpt allcrhandeoudeRomeintclte enz. nenBeelden,IncriptienI lJrna's, Graflampen meteene is verfierd; welkeoude gedenk{tukken onbegrypelykeforgvuldigheiddoor GraavMauRrrs vÄN l{assauw in eene langereeks van jaareh zyn verzameld. Veelen daar van had hy van Xantelabekomen, en ook eenigenin eenen, zekerenkelder op het Slot te Kteef gevonden, zyn die geheelen al verwaar* dan tegenswoordig de handniet Ioosd, en daarwordt genoegzaam 't middenvan dit meer aan gehouden(r). In Halfrond, is eeneverheveneGraftombeopgeuic aan malkanderen8ericht, ten eenemaalen be{taande,met deStamfchroefde yzercn ptaaten' wapenenvanhet l{aslhuwfcr Ge{lachtdaarin gegooten. Hlel heefc het Rif van,GraavMau-__:
, rnt"t'
u (r) Bnounn.v.aNNtoEtr, Kah,van Oudh,VI. Deel,bl,z7z.
DusfeldorptReul_en -tot Bon, eltft;
to3
zes maandenin gerust, doch nrrs gecluurende is vervolgensnaar Sirgengevoerd, en aldaarby zyne Vooroudersin den VorftelykenGrafkelder geplaatst. Ter zydevan dic Halfrondt klimt men zaglieslangseene DennenLaan tot op de kruin van den Spilsberg,welke ook vanallekan' gezichcenoplevert' ten verruklcende Niet verre van hier r verloon[ ziclteenefoort van Amphitheater,of om my beter uit te druk' ge' ken, een door de wyzehand des Scheppers wlocht Schouwtonegl,het welkzichvoorbyden aclrterBerg enDaI, Vreu,gd'enberg, zogenaamdsn Halfronde ,ynd. de naamvan het befchreevenb Metzelw:rk, en dusmeer dan een ha'Ifuur ver uit{trekt. Dit is met trotfche Eiken , Seuken en Blfen beplant, ,ook worden hier voelerleye foorten van Hee{ters; en ontelbaareverfchel denhedenvan Kruidgewasfengevonden. Van heefc men een onbedit groene Schourvtcineel paaldgezicht,en ziet uuren ver eeneverrukkend fchoonernengelingrvan Steden,Dorpen, Ko' renrykeVäldenr fnel voortrollendeWater{troo' 't verfchiet, Bergendie zo verre men; en, in zyn afgelegen,datzy zich flegtsalsblaauwedikke' wolken vertoonen. Geen'wonderdus, dat de dichtlievendeLaucENDYKdit pronkjuweelder r'er aldusvan heefc Natuur voor oogenhebbende gezongen' zte
zd+ ReizelangsdenNedbrRhynovn Wezel,
Dusfeldorp tot Bony'g/tt.. 1 Keulen
2os
ni
zle grnts(een wonder der Natuur, v oof vrectndelingen Nagebuur) Die halven Sclrouwburguoo, u* oogrn. De Srad, hec blinkencle Kafteel, Verfiert mec nrenigLustpriBel, Houclalle zinnen..root.rooi
Dezand,*tilt5;'r",9""-renBerg,
E
Voolzienvanwjld, dar vlug er ergr I fn 't groenten Jager-zo"t, ,.'onrciuiken, En voor.denfnellenHaazewind, Geen fchuilplaarsin de vlakcevincl, Vlugc onder kreupelbofchen ftruiken. De T'uinenlangsden warerkant, IWer Boomenryk van vtugc beplant, - r-' .En aahgenrur" lvnr.rbeekJn .' Dic ailestrekr den Geesrom hoog, Op't zien van deezenwonderboogr , Orn God re looven en te fmeeken. , , IVy hadden onzenintrek genoomen in de Dier-
i .'
I i :5
t'
F
F, [: t'
gaardeby den KafteleinMevv,raro,op wiens onrmoering:wy onsdenwandelaar opde 3e1{te promemde .belle in het Baggerez Kloosterte Nuy, vertegenswoordigden, dew;,Idit paarl{enfchÄn .wonder veelvanwezenen houdiniba malkande_ rengelykt.Wy warenzeerte vreedenin dir ver_ blyf , enpen weethierzowelalsin hetandere Logeütent by Rotnnnrs,tot eenduit toe, wat men verteert;tot dien einde, hangt'er bezyden de kainercleur van binnen,eenegedrukteKoning.
Iy-
lyke Ordonnantie 1 wäärop deprys van'allestot {taatr en de min{te beuzeling toe , aangetekend de Kafteleinsmogenniets boven die bepaaling vraagen. 'sMiddags was'ereental" zo welals'savonds ryk gezelfc[apaantafel, en in eenekamernaast het eetvertrekrplaatftenzich, roen het nage' rechi' opgezetwilsr:eenigeMuzikanten,die de Ga{tendoorhet geluiclhunnerSpeelaanzittende tuigentrachttente vervrolyken, en tot eenemildegifte aante fpooren.Deezeknaapenhunconcert geöindigdhebbende r en na dat alvorens door eeneuit het middenvan hun afgezonden, de giften in eenehoedwareningezameid,trad 'er op den eerftenmiddagdatwy aandie tafelfpys, den, eenemagereVent binnen, die zeerfüber in hethabyC$/tlsren zichalsgekhield. Hywas van eene Harp voorzienr die hy onggmeen fchraalbehandelde r en welk disharmonieerencl gingmet{lordigeScraatdeuncjes, geluidgepaard die door eeneroeftigekeel wierdengezongen. dat ons dit muzyk verDe Kerel bemerkende veelde, maakteeen eindevan fpeelenen zingen; en haaldeeenebemo{lepor:tefettilleuitzyn figuurtjes,die zak, voorziehmetflegtgekladde indecente wyze warenuitgedofcht" op eenezeer gezelfchap, het die zekerJyk van dagt Een Heer wel uic bemerkende te dac floven, zichwonder eene
W
eene aan ons onbekendedoch zeer welleevende Dame, die naast hem aantafel zat, en die wy vernamenin's Hertogenbofc/t, [e woonenl g€ni. ge begeerteliet blykeni om die rodden waar 'vanzyvoor zekerden inhoudniet wisü, teiien, 'er zich liroedigmet eenen.ongemeenen maakte yver, meestervän'1enboodhaar.dieopeenebevallige wyze aanI dan de Dame had 'er naau'zy welyks de oogenopgeflagen gaf die zon, of cler een woord te fpreeken aan het Galante, Fleertje te rug, en beantwoorddedusop eenö verltandigewyze, deeze ongemeene gedierrftig's 'er heid. -.Avonds wierd in ons Loge_ ment. een Bal gegeeven, waai op tout le,beau. nontle van Kleef verfcheen; hier bevondenzich. ver{öheideneleevendigeDames en Ju,ffersonder1,die req wel:ui6sagen en zeer vlug op eene bevallige wyze danften.
I I
'l i
' tot Bon, ena' ' 2o7 Durfttdorit t Keulen
zo6 Reizelangsdenl{eder Rlryn overWezel,
VIER EN TWINTIGSTP
BRIEF'.
Iü'aanenlturg. Kraanvogel,s.Brufd.ft:ltat.Rrivilesie. .,..Onderpand.Parweis. Hooge. [I/ateryloede,n. Bo'irven Veeboer. Vermaard Kruisbeetd" Wonclerclaactige ontdekkin;g daar vnn. I)e eenezyn opkonzst is de anderezyn onttergang..Nymegen. Schoond: Gierbrug. Kostbaare Jveg. Arnltem, Klar:enbeek. Voortrefelyke wnndelütgen, Wel,lut uan leevendig ,tv&.
eenevryeHenlyklt'eirt'.Hertigin Roofendaa'|, enHeeliet'ens'Asfu'eerJa'n .ßronkhot'ficn El,eonoor. Baron Tork. Luist;enyke - Tuinen' faüeinen' Cß'
qäter.
.eaden. Grotwerken.Vyvey'
Wyd-yngefiry:kr
Bofclt. Zantenwerkinguan NatulT etz Kontt' Ko' iagt' Trefend[ch00wgeniägsberg.De Dood'op de 'Rede^toort;Dieren' Plan'' ztctten. IVlid.d'agten' Reliquie. Blanttw zyden Japon' Clt'inee' ' tasi,en. hiln Klst. Korumanderye.van Duit[clt'e' R'idduts', "Gelder[che .Toren. Zutphen' Gor[el,- Te,nt'g.komst' ' Ond,erl,ing hartetyken vriendelykffihei'd'varddeRei' zigers.
dagmet hec uiter{tögeno'g' Na anderlraiven en 'er al het merwaar' gen te Kteefdoorgebragtr 's.morgens te hebben,.reedenwy äigeUÄzigtigd eenekleineStadop Kleeffchen niarKrainenbwrg'' , di. hunt.nnfm lgifcnuldigdzouUoa.* gelegen t die wanneerhet de zyn-, tun d. Kr:aanvogelq t zich dädi ter plaatze, Kaftäelwierd gebouwd grond, loLr+ moerus{ige zvndeeenewaterachtige mec (r)' Kraanenbufg dänheubenopgehouden eenRyksleen Seweest. Kasteel,is eertycls deszelvs l(eizer Rupor'pn door Hetwierdin't iaar ::,99t aan GraavDrsopnrii den VIII' tot eeneBruid' i.t.t g.f.honken' wanneerdeezedes Keizers broedersdochterter vrouwe nam' De voor' naam{tePiivilegien welke dit plaatsiebeztt, \ heefc (r) E. Hon,Be[chr'vanKleef'
.
i _
r7ntlt! /'/ f
'tr
ho8 ReizelangsdenNed,er RhynoverWezel,
1
heefchet in denjaare rg4ovan Drrornrr den IX. bekomen.Langentyd washetzondermuurenr tot den tyd roedat GraavAoorn het zeive in denjaar.eT4r1 daarvan voorzag,en het vervolgens. ip r4rZ merkelykverfterkle_DrnDERrK de IX. gaf deezeStadtot een onderpand voor den beloofdcnbruidfchary3n gyiledoch_ ter Enrrvcano,die hy aan paawnrs'Grrnuuro Hoornuithuwelykce.En dewyldeezeptaatsin omliggende oordenr.doorhooge1vatervloeden dikwerf wierdenoverftroomd,en daardoorBqu,rven Veeboern.niet zeldzaamrvan hunneI(udden en l(oren wierdenberoofd, welke het'opfüivendewaterverlwolg, heefcdeöraav vanilooiiü dldaarDy$en läaien"leggenom a. *o.au J.i waterente beteugelen, entefFer-ritotbeftierdaar vani in den jaiare'ig.t3'Dykrechren laatenopItellenän doenafkondigen ; zyndedeezeae eerGö pykrechcen welkein deezeLandftreekenäynbe* (r). fend geweest Kraanenburg is.beroemd zekervermaard 'aldaar wegens I{ruisbeeld,dat op cientweederipinxterdagin {taacige Procesfie pleegl te wordenomgeflragen i en rvaarvanrnen'verhaald vjndt, dather eene uit geconfacreerde Hostier welke door paafchdag eenenSchaapherder op in denjaare rz79 " :
(r) TrsscunNMAKEB, .clnnales Cliv{o $c, p*s y, 2r9,
pag,
Dasfeldorp,Kyaln tot Boftl cß8.
eog
TzTgvan den Prielterby de Communie ontvan, gen was, en dien hy in leg Äyksuald, op eenen Boomtusfchencrveetakkengelegdhad, en die daarwasin gezönkert,zoudeherkomltigwezeni dat het gemelde Kruisbeeldnaarverloopvanagt, en twincigjaaren,en dusin.r3o8, wanneerds Boomom yerre wierdgehouwenen gefpleeten, daaruit zoudegevallenzyn (r), Dit Kruisbeeld wierd eertydsvoor eeneder voornaamfte, Hei. Iigdommen in deezeoordöngehouden,en jaar, . Iykfch van veele duizenden Menfchenin Bede. vaartenbezogten aangebeden; dan zedert de wonderdaadige ontdekkingvan het Lieye,Vrou. yan Keyelaar,heeft het grootelykfch wen Beel,d. van deszelvs roem en hqogachtingverloorenr' en ontyangtweinig,bezoel< meer, danalleenvan de nabuurigeBoerenen Dorpelingen,bus leerf menuit dicgeüal,dathe.tgemeene fpreekwoord , .de eeneeyn npknmst is ile anderezyn ondergangr' ook $enaanzienvanHeiligen en ßeliquienbe; waarheidwordt. Yan Krqnenburg' reedenwy op Nymegen, wel. ke fraaijeStad wy {legcsdoortrokkenn en dc Waalmet de fchooneGierbrugover ItakeD;rlr dendevan daariangseenenkostbaarenweg van grinuand, haarhecwelgelegen. Arnhew,in wel" .\ke (r) Jon,.ATlrausnyHitI. 8t. CrwabCronefibwgcn$r, t666"
o
zro
NederRhynoverWetel, Reizelangs.den
Keulentot:Bon,enä. Dwspd;orp; i
ke Stadwy ook niet vertoefden , mäaronsvoorri fpoededen,het fchooneBofch behoorende tot het Heerenhuis en de FlofftedeKlarenbevk geheer. 'ten, aande rechterzydelietenliggen, en niel langdaarna re Roofend,aal kwamen. eer ik en_a.l U Voor verllagdoe van 't geen p_laars wy iri.delaatstgenoemde zagenrzd iklog iets ter loopsvan de HofftedeKlarenbeek aante_ kenen, wairr wy. niet vertoefdenr orn dat de meestenvan ons gezelfchap dat Lusthuisieeds gezienhadden. Klarenheek munt uit in voorcreffelyke,wandelwegen, met Eicken, Beukenen Linden beplantr. op fommigeplaatzenzo digt begroeid,dat men eenemaatigeregenbuyonder derzelverlommerzondernacte wordenkan doorltaan. Langs,deezewandelwegen loopen Vyvers, in welkemenverfcheidene wellenüan loopendwaterziet opborrelen 1 die, doorkleine geieid,eenenwatervalmaaken,en van Beekjes den eenenin denanderenVyver {torten, deeze Vyvers zyn met Lindenof mecOlmenbeplant. Voorts heeftmen 'er l)oolhovenen andereCie; raadenvan natuuren konst. Van de hoogtens deezerHof{tede.,die ook met Boomenbezet zyn, heeftmeneenfraayuiczigtoverdeBetu,ve ' en naar Ktreefsland. . ri,. . -. Roofend,aal is eenevrye HeerlS'kheid die hoog en laag"Rechtsgebied en voert, maareen klein
uur
2It
uur gaansten Nöordoostenvan'Arnlremis afgelegep,' Hec Slot is al voor het jaar r3r8 voor een Vorltelyk Slot bekendgeweest, dochhet merkelyk is zedlbrt;door Hertogin Er-soNoon. üergrooten verbeterd(r). Ook'mecTorens toegerustilret ver{teikt'irtot eenKrygs-Kafteel 'Van'meer danveertienvoetendik voormuuren zienrrenhetwelkin {taatgeweestzynde, zyneiyOorlogenhet hoofdte bieafidenin verfcheidene it u.touerrlen verden, nogthandsmeermaaleo brand(z). In den twist tusfchende Bronklaorfien afgebrand, emHekerens , werdhetten eenemaalen doorHertogRnruounvanGudochisnaderhand HertogRnrnouois'er Iik wederomopgebouwd. door zynen broederEpu.e,noeenigejaarengevangengehouden.lfn den jaare 15g6 fchonk aanWrr.Hertog Kenur- van Gelder,Roofenilaal Drost van de Vel,uwe, LEM vAN ScunnpnNzsnl van erfgenaamen en deszelvs r in wederwisfeling zekerc deilinge in I)oenden Huize Kald,enhoeve, 'Naaldaar. Holt-Richter-Ambt met het derbroek derhandis het doorhuwelyk,in het adelykGeflacht van Arnherzgekomen, en verftorvenop den Heere Lussrnt Aoor,r Baron Torckals erfgenaamyan JoHANvaw AnwnEMenJoHauna ,: (r) Poxr.ruus,Hitl, Getrr.li,b.VIL pag. 266. ',(r) A. Mrrrn. AnnaLTom..[. pßg;,ABZ,
Oz
vAN
Yfr NederRhynoterlV,ezel, langs'den zrz Refue
r.., I,
t'
i
n l[t i-
!a üH
ffi
n ilt F
& #'
* * t
vau Anurreu, in hun leevenHeer en Vlouw van dieHeervan Roofendaall thandsis bezitüer BaronTarck, lykheid,deszelvs neefAssuBanJau Heeq van Voorfchoten en Petcum. In d.qvoorige eeuweis Roofendaal eercC,by het Hof van voor eenehoogeHeerlykheiderkend Geldertrand, (r); en,op den vier. en twintigften geworden des jaarstTzz, heefude tandian Grasmaand fchap eerst verklaard,van allen recht op Äoofendaal,eensvoor al af te zien(z). Degrens. fcheidingen r tusfchende Heerlykheiden het Landfchap',warenai in denjaareßg4, opeenen vastenvoet gefchikt(3). Van hec oude Slot ziet men nog een gering overfchot, waar van - het voornaamftebeltaat uit het benedenltegedeeltevan eenenronden 't dikken Toren. Voor het overigeis Gebouw meestvernieuwd,en met aanzienlyke vertrekken verrneerderd.De Tuinen zyn lui{tenyk, en Grotwerkende en de Fonteinen,Cascaden fraay{tendien ik immergezienhebber en welzelvsdie van het Vorlteke na mynegedactrten lyke Loo overtreffen. Vyf Vyvers of Waterkommen liggentrapswyzede eeqeboven den an' (r) SrrcnrrNnonsrGeId,Ge[ch.I. Boek, bl,,rr4, (z) GrootGeld.Placaatb.IIL Deel, bl. 3gS, (g) Scnnasss* CadarGltrrul,ntph, tit, Rooftnd,$. tr(. ?, 13r-
l
i:
Keulentot Bort,eht. Dasfeldorp,
tr5
door Vallenof anderen,en bezorgen eikanderen het Huis dat in heC Cascaden het water. By heeft {taau, men eenloohangenvan eenenBerg aan pendwa[er, waardooreenigePapiermolens 't werkenraiken. Ook behoort'er eenBofcb uicftrekt.Om toe, dat zichtot ver in de Veluwe kor['te gaanrNatuur en Konst, fchynenminyverigte zyn geweest wie hecmeesLe zoudetoetoc-een der heerlyk{te brengen ,'om,-Roöfendaal verblyfpläatze[' Lusthuizen, en aangenaam{te maaken. te
Og
Dusfeldorp, Keulen tot'Bonr'enz.
zr+ - ßeizelangsdenNederRh,ynowt"(ezel, . . . \Mat luifterrYk\rertoon D.oetzich hier rondsornop ! welke edelegezichten! .
a
.
a
.
'
t
O "
"
"
van boven in zyn fchoonstI Ilier zie 1k Roo-fendaal zich Arnlrcm aanmyn gezichtveltoont, I)aar weder o en EIst ter halve wege ' Err girrderNymegen en Kleef oök id gelegen Seventer Daar Huys[en, 't hangcnvao den belg: doch nadet, Westervinrt: In Torennaasthet uitziendeoog beköorte De trletpfche Dat dusfchenbgiden weidt niet dan op paladyfenI En koren-veiclenr,diedan daaien,dan weer ty3ent Als zich opligtendeom van u te zyn befchouwt. Dit weergaloosgezicht my opgetogenhoudt. 't Is nier dan groen en geel en wit, door een gemengelt. 't \Mordt door den zilvren Rhyn doorfneeden die ' zich{trengelt ' En kronkelt als een flaug, langs groene boorden heÖn, Die {teedszyn wacerendoet vloeijen naar ben0en' Maarwat zietk daarverrer.op eenehoogt'gelegeri? tegen Her is den Elterenbergen't Kloofierrdat vlak 'r Het Kleeffclteovet iigr; die alom loopt in oog' War wond'ör? want een Stad (of Lust/tufi) dat onl hooe. t, op ..n berg gebouwt, kan nier verborgen bly' ven. &c.
Onzereizetoorzettende,lietenw5rverfthei' ter rechteren ter denefchooneLandgoederen1 linker aydeliggenr als onder anderenhet Huis de
trs
boven op eenenBerg. de Middagten,Red,evoorü enz. gelegen ) en kwamenvroeg"genoegaanhet VorltelykeDierenrorTleengededlte der Planca. gien by datJagthuisthandsaanden HeereErf-. ftadhouderWrr,r.su.denV. toebehbrende,te doorwandelen.Ook zagenwy het Huis, waar in een aanzienlyk getalvertrekken,die meest met ouwerwetfche meubelen voorzienzyn. Men toondeons hier eeneRelirluie van eenenanderen aart5alsdie wyte Keulen diC ehz.gezienhadden: beltaat uiteenJa-.. overblyfzelder voorigeeeuwe polrr die Wrr,r,nrvr de III. wanneerzich in de vermaakelykeveldenom Diere:ngelegen,met het opfpoorenen vangenvan Wild had verlustigd, en van de jagt te [uis kwamr gewoollwä$ om zyne vermoeidelendenente.gorden; dieJa" uiceenedonkerblaauweligce pon is vervaardigd gOude bouquetten doorweeven, zydenltof met van binnenmet zydewattengevoerd, en wordt Kist. ßen bewaardin eeneverlakteChineefche Vriend ? ik houdein 't'oog ik niet naauwkeutig dat gy de befchryvingvan de klein{tebyzonden hedenvan my'hebtgevergd. . 'Er is eertyds,eeneKommanderye van DuitfcheRiddersin het Buurfchapvan Dieren opgericht, welke aan de Balie van ütrecht ondergefchiktis, endoor demildheidderHeerenvAN .DEuBnnc grootenopgangmaakte. In het jaar
O4
1648
,,. "/i', .'
,y
.t'nttt
i,$':." si6, fr,eizelangsdenNedefRhyndver,Wexel, t6+8 wierdby deeze Buurr, di"etusfchendeDor; pen Spankersfl.en Ellekomin ligt en van ouds ondert Graavfchap's Heerertltergbehoorde, do* Wrr,r,nrtr dentrtrPrinsuanOraniedeeze'Lus[plaais eangelegd.Deeze'vorsthad op den rwäeden, VanHerfstmaand desjaars ß47 del(omrnandery goederente Dierenvan het Duitfthe Huis te Unechtgekogt(r) vg,orhonderdzeven.. eDve€rtig duizend, Guldens(s). Dan üy heefrge. ting genot van dir Lusthuisgehad;dewyl men in 's LandsGefehiedenisfen vindt aangetekend, dac hy ln wynmaanddesjaa,rs165o, zich drie weekenmetjaagenaldaarverlusrigdhebbende, op denzevert-en twinrigltenyangemeldemaand verrnoeidvan de jagt komende, beginzelsvan. koortsgevoelde, diehemdgeden befluitenomzich' desanderenddagste waternaar 's l{age te doen voerenl waarhy den negen-en twintigftenaan kwam; en reedsop denzesclen vanSlagtmaandl. in denjeugdigenouderdomvan vier- en twintig jaarenaan de Kinder:ziekre itierf (g). * Na'door derhandis Dieren deszelvszötanWir.r,ru ,I,II dert r veelverbeterd,en met aanzienlyke ge-, bo'u*bnvermeeiderd; ook liet hy de Tuinen rykelykmet Waterlpongen,Grotwerk er andere: t ( l ) J. scirnesxnnr Codc * G,lr, z,u,ph.t rr.'o;u r'n..n' lllt. , (t) Tegensw. fiaat van alteVolker.XIIL DeeI, bl. 5t4. (g,) W.l,enNiVad, Hrlt, Xil,. Deel, ö1.rr3. en fig.
,l
,r7_
: Dutteldarp 7,"KeulerttotBen, enä.
verlieren(r); dochdeezeZtD llil. fraaijigheden yan 'c onderhoud. derhandom de kostbaar'heid geruiment5rd verwaarloosd , en reedsvoor eenÖn geheelen al weggenoomen. Dikwerf,fchiep deeze Vorst.vermaak , om in navolgingvanzyxpn' van dit Lusthuls vdderr.zich in de.nabuurfchap met de jagt te vermaakentwaar:toe zich daar. op doet:! ook vond .zyne fthoone gelegenheid Manra veel genoegen Ge,rnalinne'Koninginng in.,,hetverblyf van Dieren. Over- de HeelJyk' en eene_Grifl.i is eeReRentemeescer heidDierery fier ' aangefteld. 's Wy vertoefden nagtsin de herbergfchuins' over het Lusthuisaanden we! gelegen,reeden 's morgensvroegvoorbyhecoud HeerenHuis ge,Turen'of lt Huig-te Sltankeren de Gelderfche den Overysfelfchen EdeIheeten, thandsaan Baron Gennrt van Rltemen tot Rheman, Jeu 'Zutphen toebgloorende, over naat menshuizen vangeGorfel,een Dorp omtrenteön uur gaans 'Deventer Smdaf naarde kattt van lignoemde. en hecwelk fchoonhet doorzichzelven gegrde, bevat, eg[erby vr:ynie[s aanmerkenswaardigs Nederlanders altoosin aandenken heidminnende zal blyven t doordienhet aardfchoverblyfzei van-den waarenvriend zynes VaderlandsJr..
Jo(r) Tegeww,Staatvanalle l/01k,XIfi. DeeI, bl, gr4.
.-'?
os
zr8.
ReizelangsdenNederRhynowr trIlezell
zrg
Joneu Dnnr Baron vAN DERCapnr.r,sNtut deü Pol,in deszelvs Kerk wordt bewaard.-Ons hier ververfchthebbende., vervolgdenqr;,.onzen. pBSn en kwamen's avondsorntrent zevenuurengezond,vrolykenbuitengemeen welte vreden over'onzegedaane veeruiendaaefche reizein de, j Sradvan ons verblyf te rug; äo n, eenharte. 1 i lyk en vriendelykaffcheidvan malkanderen ge- . nomen te hebben, ging een ieder naar zyne. I woonplaatze , om deszelvsHuisgenootendoor ' lI zynögelukirigere rugkomsrre ve;blyden.
1
By
te Ca':iByJ, A. nn CHALMOT Boekverkooper by de penis onderanderen gedrukr,en alomme te bekoomcnBoekverkoopers voornaamfte' Philologico-Exe-T.H. VE RSCH UIR Di sfertationes setice, quibusVariaS. CodicisLoca illuftrantur & nova latione explicantur.in gr. +tD. z Gl. B.ft. in Librum Prophe' S. H. MAr\GER Conrmentarius tiarum Hofee. in 4to. 4 Guld. J. SCHRÄDERI Liber Emendationum,gr. 4to.3 Gl. Ä. YPEI ObfervationesPhyliologicade Motu Musculorum Voluntario & Vicali, gr. Bvo. r Gl. Verklaaringover hecNieuwe Teftament door C. A. HEUMÄNN in rleszelvsleeven Hoogleeraarder Godtselcertheid.Wvsgeer!€, €D GöleeldeGefchieikuncle:oF de Hoöge SchoolteGottingen, " 9 Deelen; uit liet Hoogduitfchvertaald, en met verrykidoor A. STERI(, LeerAanteekeningen aar der Gcmeenteioegedaande onvet'anderde te Ämfteldam, Aussbursfche.Geloofsbölydenisfe in !r. Oötavoa zo Guld. iz {t. 'I. ANDERSON Verhandelinsovet den Leevendig.n Kalk, waar in derzelvEr verfchiliendefoorIen werd befchreeven, den aart en hoedaanigheden daarvan onderzogt; en aangetoond,op wat wvze dezelvehet best zo wel tor lVletzelwerk. ald Bemestenvan Landerven, te bereidenen te ' werk te ftellen in. gr. Odtävoä"1 Gulden. PÄULI G. F. P. N. MERULÄ J. C. Ivlaniervan Procedeerän, in.de Provintien van Hollandt , Civile Zeelandren West-Vrieslandt, belangend,e zaäken: gecrouwlvken met neer{tieheidbv een Pävilegied, lnversaderäuir alle Ordonnantien,, (lruhien, !4"isJiven, Apostillen Atten, , cnzltot dien iinde in de honderdjaarenherwaardsby de Hoo.ge I
. '9O REGISfERVAN NIEUWE BOEKEN.
.,-i,:i..?,; 5!11äffid.",.i::fJ:fl ti.?_Hü'S1f der Rechrsgeleer.cien zo nieLweäli ouOemcenin-
.
gen tlev€srigd:eerscin den jaarer ZoSmer veeld äannterKtngen pra6iivan geoeffende voornilAme 'pyrls 'de en mer ;. Ä-rnreekeningen ^vervolgens , p.r.ä6tyk .hedendaagfche 'door berreffende, veräccidelr
IvIr."GERARd;; riÄÄ-S.*-lnirrä.ä--*
op nieurvovelgezien, verberer.t,en cofrfi.l;;bei "li vermeerdert,door Mr. DI_DER1CUS LaTLiüS; en JOÄNNES vawrrn LINDEN, aa"oiäarÄri vo,?rCerefpe{tive Hoveri van Jufticie idHäänä. z Deelenin-gr.ztrro. le Guld. + ft. Öude F-r.iesfclie Wetren mer eene Nedercluitfche. vertaaiiirg erropheidelende Aanceekenrngen voor?,rcn. Eerlte Sruk in gr.4ro. z Guld. ti'ft. Her twecde Sruk is reedso"pdö pers. Landrech-rvan Auerisfel cho famen gebrachr vnde ylhtgelechr, di:er MELCFIIOR.- WiNäOiii:
Twc'ädedruk. Mei iectä-fuuil', c-.r.riöä, Oudheidkundige_en
Rechrsgeleeüea anreekeninbcnevensRegisters, ?o van Zaakenals van $.e"nr vvoorden,vermeerderd,dool J. A. ne CHAL. N{OT. in gr. Bvo ä S Guid. Ne derlancis .A dvysboekr_inhou
zien',cioor. Mr. I_SAAK'v;N-f;i,ije'nc-h..rrirTweede druk.Geheelverü.ieiA, -g"1E_.,r'{g: vc.eivuldigeDrukveilen gezuiverd, en met "ä" no-
raDere.öcivvlenve_rqegr.dert, - door J. A. D. C. + Deelen.in 4'to a rB Guldens. OvcrysfelschAdvysboekbehetlende -Ä merkwaardise zo Cont-ulraroir'eals Decifoire d;yG;' ;;Tffi : tentien, van vcele voornaameR;"irilg.i;;.j;; in Overvsfel. Ey een verzamittr-.n *., -äigä cieno.
:"'
REGISTER VAN NIEUIVE BOEKEN. szt
doorMr. L. C' Ff.STRUBdise Resistetsvoorzien gEnC r" z Deelenin 4to. de prys is 7-Guld' 4 It' Het DerdeDeel't welk reeds op- de lers ts, zal möeren.leelsbeftaanuit Senrentien ovet-P-rafevan her -uiterlte aanbelang, rentie errConcurrentie en waat in buitengemeenefinguiiere Quescicn' voorkomeno , Reeister der Refolurienen Placaatenvan FJunF'clel ' Mosenden de HeerenStaaterivan Friesland. Bemet ginäendemet het jaar r57o en eindigendcizBo ingefloten. Volgens ordre van hecAlplra' bäth, z.-Deelenin 4tola 6 Guld. rz {t.
-I. W. RACER OvervsfelfcheGedenk{tukken, Be' vattencleonder ariderende Opkomst en Samenltelline van de ProvincieOverysfel; nevensveriot nabuutige Gefcheidänemerkwaardieheden westen betrekkelyk. De voornaamfteLaridbrie' ven en oudb Landrechtenvan Overvsfel' Aansaande de Dienstbaarheidder vrye-en Hoorige Ingezetenenvan Overysfel. Alled door een meniöte ecirte stukken det oudheid opgeheldert' a Deelenin qr. 8vo clep1r7sis z Guld. io ft. Hec dti Rechtender S;edenin vvfde Deel Sevactencie is op de Pers. vdu Twente, Jrät Quartier Dedudtie vopr de Heeren van de Ridcierfchapvan Overvsfell nopensde zaak van den FIeer-J.D. vaw riBn CAPELLEN ror r,ax POL en de l]rosten Dien{ten. Gedrukt ingevolgeRefoiutie Hun' van deh r Säptemb.1783, in ner Edelmogenden gr. Bvo. de prys is z Guld. Vertoog over de algemeeneGrondregels, welken by'c invoerenvan LandsSchattingenzyn in^agt te neemen; met eenemeer byzoncleretoepasllng op de gelneene,middelen in Overvsfel,dobrMr. GERARD DUMBÄR Secretarisder ScadDeventer. De Grondregelsln dit werkie vooreefteld en aangedrongen ,"zynr I. De BelaJtingen Fehoofcn door alle de Ingezetenenvan eenenitaacop 98,
-'
-1 - , ' ' . 1 f ; , i ' , ' r'' . t
'29, REGISTERVAN NIEUWE BOEKEN. eenengelyken voet te worden gedragen. II. De wetgeevendemaqt behoort in 'c oplesgen yan eenäBelascingdu'idelykte bepaalenr' do"örwien, wanneer, waar en hoe veel zal becaaldworden. III. Ieder Schactingmoet 'welken betaald worden , oo dien tvd, en op die"wvze, hec eeinäkkdIyksr iynvoor äen betäalei. IV. Eene Schacring behoort zo ingerigr te-worden, dat de Ingezete.-' nen zo min mogelyk betaalenboven hec-gene; -Eenä welk 's Lands liasfe werkälvk eenier. V. Schattingbehoorrniet te-{trekkei, orn denvoorcblengendenarbeid der ingezecenen, en zo ihin mogelyk om de rust en aan$enaamheid vanderzelvei leeven, te verminderen..,In gr. 8vo. r r It. Nog zeer weinige Exemplaar.o,uunhec Alsemöeri Huishouclell'kI ; -Naruür-, Zeciekundi g- en"KonsrWoordenbdek, vervattendeveele middeienom zvn Goedte vermeerderen , en zvne Gezonciireid .tö behouden, met verfcheidewiife en beproefde Middelen voor een groor getal van Ziekräns, en - fchooneGeheimenöm cot-eenhoogen en gelükkigep oudcrdom !e geraaken.^ Een-meni_gt6.van manieren, om La:mmeren , Scltaapen , Koeiion, Paarden,Muil-Etels, Hoenders,Duiven, Hoitini: . Bijen,, Zyde-Worryentekweekeq,, vpgden en gEneezen, en winst te doenmec clie Dieren. Een Natuurkundiee Befchrvvine van Huishoudel^tken Wild-Gediert;-',I/tgelei ön/is1chen, en de nfiaaeIen om dezelve te jaagen eh te vangen. Een -Tuinboutv groot aantal van geheimen in den , Kntidkzutde, Akkerbouv, Landbouw, lfyngaard-gelvk ook de kennisfö.van en ßoomgaardbotr.w; qtreemde Gevasfen, en*haare eigenaartige krachten; enz. Met dö voordeelenvair her Distilteeren', Very en, Zee\zieden, St"lffelmaaken,Schilder en mei Water--en Ölie-ver:f; äöt maakenvan Baaiienen Stofen voor deezeen andere Landen; van Turf , Steen,,enz. Al,het geen een bekwaameHuishoüdfer dient te weetenl alshet bereiden vanallerleie . lbort van SpyzentDranken2 Gebakken5Conf,tuureni
: NBCTSTERVAN NIEUWE '3OEKEN,2?*
.,
.fen;hetinmaakenvanGroentensvoordeWinter,. en Kantm in 't nieuw te waseni. Om Cltitlen'er in de SlagJüyd moet verriche fchen , enz. Wat -,worden. van MeeQ Het bdreiden ' Cyder, Aal,'belien-lVw, foorteh van Liveelerleye Ratart'a, -Errz. DC middelen, waar van zich Kpol. .aüewrs: 'iieden.bedienenrom grooten Handel te dryven-. .. ' Eene korte fchetzevan demeesteKonften, Il/eeten, lchaooen en Handtverken.Yootts alles, wat HaniJs, K ooplie'den* licden, erfti t fuini,ers, Wyngaardenier "w Commi'sfmis[en, Ovirlteden, , Winkel,iers , Bankiers ' yan 'ü Gerecht ' Edellieden Olfi,ci.ers t Geestelyktrtr t '.in de eerfteBddieeä'andereLieden vanaanziert ninsen doen moeten, om zich welvaaren
maiken. DoorM. NOEL CHQUEI,. - Tr
Diuk s"heelverbtitertr'en meöralsde helft meerdörtdoorJ. A" oB CEALMOT, enz. in gr.4to; ven Deeienr,veffyktmet.Kunsrplaaten : '' : .a 6o Guldens. Yan di.tuitmun-tend Wrk.is eenV.ervalgopde Prys; -Volkomen NeerlandschKOOKKUNDIG WOOR-
DENBOEK vootsefteld in de FriefcheKeukenmei'd' en verftandis.eHiishoudfter, leereädeop eeneenvoudige, duldelyke, enteffensfmaakeli.kewyz,e, het bereidenvanallerlei fpyzen zo'we[ in de Vas{tooven ten als op andeletyden. _tt..r. braaden, 'foorcen 'faä -. en kookän van dö verfcheidene en Groentens;Soe\en' Vleefch, Geyogelte,'I/i[ch "Taarten en ander Gebak; Ivteeifpyzen,Päfteyen, v ooi ts"Conf,tuuieni Binket en z.' Wat' er in de Slagt-tvd moet-gedaan werden; het zouten, pekelen eh rooken-van Vleefchen Spek; het naaakenvan en allerlei foort vari Worsten; het d(ooRol,pens gen en inleggcnvanveelerltjiGroentensenVr:ugnen voor dö"\,Vinter. Noe om een meniste aaägenaameD.rankenen Liqüeurs te vervairdigen. Eeproefde Voorfchriften öm Aatbef'envyn,(yddr of Appeldrank, , enz.te bereiden. Midde- . 'Bier Meede langentvd goed te bcwaaren, enhet len om vuilfmaakendete verhclpcn. ' zuursewordene"en De Boiter's'Winters fmeud'igte hebben, gir 4e
fterk-
