i
ÔA
lsjeblieft?’ ManfriedHartmanndeedzijnbestomdestemdieachter dezwareeikendeurklonktenegeren.Hijstondaanhetandere eindvandegangopwachtenhuiverde.Ondankszijnmaliënkolderengewatteerdekledingdaaronderverkildedevochtige,van meeldauwbezwangerdeluchthemtotophetbot. Maarmisschiendatdedeerniswekkendzwakkestemvande vrouwuitdeceldiehijbewaakteeerderdeoorzaakwasvande koudiehijvoelde. Hetwasmoeilijkzijnwachtdienstandersteziendanalsstraf. Misschien,welwillenderbekeken,zouhijhetkunnenuitleggen alseenvormvanzelfkastijdingondertoezichtvanzijnTeutoonse meestersomzodoorwerkengehoorzaamheidzijnzieltezuiveren.Maardannogkonhij,ondankswatdewachtmeestermocht bewerenover‘gevangenenvaneenzekerestatuur’,aandezesituatieweinigverheffendsontdekken.Hijvoeldezichiniedergeval inditholgeenmillimeterdichterbijGodgekomen. AlsManfriedzijngedachtenoverditonderwerpaaneenvan depriestersof– watGodverhoede– aaneenvanderiddersvan deOrdezoutoevertrouwen,danwisthijopbasisvanlangeen slopende ervaring dat het antwoord gebed, boetedoening en waarschijnlijklangmediterenoverhetlijdenvandeHeeraanhet kruiszouinhouden. Maar,bijGod,alshijzograagzoveelOnzevadersachterelkaar wildezeggen,hadhijbeterinLübeckkunnenblijvenendaarin hetkloostergaan.Omvaneensoldaatteverwachtendehelenacht vanhetavondgebedtotheteersteochtendgebedinstillecontemplatietotChristusdoortebrengenwaseenbeetjeteveelgevraagd.
Een beetje te veel, vooral in combinatie met die smekende vrouwenstem.Endankzijdemandiedezejongevrouwhadopgesloten– provinciaalbevelhebbervandeTeutoonseOrde,LandkomturErhardvonStendal– endiensbeveldegevangeneniet aantespreken,zelfsnietaantekijken,wasdevervelingomgek vanteworden. ‘Heer?Zegiets,alstublieft?Magikwatwater?’ MisschiendatderiddersvandeOrdeervanuitgingendathun soldatendehelmeerzoudenvrezendoorzealvasteenvoorproefjeteverstrekken. DitwasnietwaaromManfriednaarhetnoordenwasgekomen. Alsderdezoonvaneenonbetekenendelandgraaf– eenheelonbetekenende– bezathijslechtszijnkwaliteitenalssoldaatomin tebrengen.HijwasalssoldaatvoorChristusnaardewoestestrekenvanPrûsagekomenomdeKerkteverdedigenennieuwelandenenmensenvoorhetchristendomtewinnen. Hijhadzijnmoedergezegddathijzijnfamilieeerzouaandoen enmisschienzelfsweleeneigenlandgoedzouwetenteverwerven inhetdannieuwgekerstendelandvanPrûsa.Hijhadnooitgedachtdatzijnkruistochtzoueindigenindezevochtigegang,de luchtvansalpeterenschimmelinademendenluisterendnaarhol klinkende smeekbeden van een of andere heidense gevangene. Hoedanook,hierstondhijnu,bijdegratieGods,indeingewandenvaneenburchttorenwaarmenalachtjaareerbeweesaanhet kruis,eenvrouwtebewakendienauwelijksnogdekrachthad omtespreken. HijvroegzichafopwelkmomenthijGodzohadgeërgerddat hijditlotverdiende. ‘Heer?’Haarstemklonkzwakkernu. Ookalhadhijhiermoetenachterblijvenonderbevelvande Pruisische bekeerlingen die de burcht bemanden, dan nog had Manfried genoeg verstand om zich gehoorzaam op te stellen. Omdathijzichnietmeteeneedaaneenreligieuzeordehadverbonden,washijvrijgesteldwaarhetdegebodenvankuisheiden armoedebetrof,maarwashijwelgebondenaandeleerstelling vangehoorzaamheid.VaniedereenindienstvandeOrdewerd
absolutetrouwverwacht;vanpriestersenridders,horigenenslaven,ofzenuwelofnietgelovigwaren. Hijdiendenietmetdegevangenetespreken,nocheenstapin derichtingvandedeurtezetten. Deredendaarvoorwaszijnzaakniet.Hijwistnietsvandegevangenebehalvewatgeruchten.Hetenigewathijechtvanhaar wist,washetgeluidvanhaarstem.Hijwasnooitaanwezigwanneeriemandnaardekerkerkwamomdegevangeneetentegeven, haarbewegingtoestondofverhoorde.Nahetavondgebednam hijsimpelwegdedienstovervaneenbewakertoteenanderebij hetochtendgebedzijndienstovernam. Haarstemleekdievaneenbehoorlijkjongiemand,nauwelijks alsdievaneenvrouw.Hijklonkbovendienpijnlijkdroog,gebarsten,enleekiederedagzwakkerteworden. Manfried dacht aan zijn eigen zuster die nog geen twee jaar jongerwasdanhij. Deze gevangene is waarschijnlijk van haar leeftijd... De gedachte alleen al – de vergelijking van de onbekende, naamloze vrouw met zijn jongere zus – bezorgde zijn ziel een ziekmakendgevoelzozwartalsdeschimmeldieweligtierdeop destenenvloer. Wat heeft ze dan gedaan om haar hier op te bergen? Ze moet iemands zuster zijn? Iemands dochter? Datleekhemtochnietnodig,zelfsnietvooreenheiden.Als devrouwzichnietwildelatenbekeren,zoumenhaardedood moetengunnenofhaarverkopenaaneenlandeigenaarwaarze nuttigearbeidzoukunnenverrichten.Maarhaarhierzoaanhaar lotoverlatenscheenhemwreedenzinloostoe. Endanwarenernatuurlijkdegeruchten.HoeweldeOrdegeruchtenserieusnam,warenerookzondenteonbeduidendom eraandachtaantebesteden. ManfriedhadvandiversemannenverhalengehoorddiebeweerdengesprokentehebbenmetledenvanhetgevolgvanLandkomturErhard.Deprovincialebevelhebberzouonderwegnaar hetnoordwesten,richtingBalga,hierindeversterktestadJohannisburghaltgehoudenhebbenomdezevrouwindezorgvanhet
garnizoenachtertelaten.Iedereenwasheterovereensdatdit nietErhardsbedoelingwasgeweest,daarhijzichoorspronkelijk zouaansluitenbijdestrijdmachtdiezichverzameldevooreen voorjaarsoffensiefinhetwoestenoordenvanWarmia. OverhetalgemeenwerdaangenomendatLandkomturErhard wasteruggeroepennaarMariënwerdervooreenontmoetingmet deLandmeistervanPrûsa. Wathetmeisjebetrofdathijhadachtergelaten,wemeldehet vandetheorieën.Velendachtendatzeeenofanderebarbaarse prinses was die als gijzelaar moest dienen zodat een heidense graafofeenlegeraanvoerderzijnbekeringweldegelijkserieuszou nemen.Anderendachtendatzewasgevangengenomenalslosprijsomdeenestamtegendeandereuittespelen,aangezien,andersdandeongelovigeninhetHeiligeLand,deheidensestammen hier elkaar net zo wreed bevochten als ze de christenen deden.Terwijlweeranderendachtendatzeeensoortbeloning wasaaneenofanderebelangrijkeridderdiegrondofmanschappenaandeOrdehadgeschonkentenbatevandemissie. Erhardsbevelomnietmethetmeisjetespreken,nochhaarte benaderen,gafweervoedingaananderegeruchten:datzezo’n schoonheidwasdatiederemandiehaarzouaanschouwenonmiddellijkdoorhaarverleidzouwordenengedwongenzijnhaar vrijtelaten;datzezoweerzinwekkendlelijkwasdatéénenkele blikvanhaareenmanfataalzouzijn;ofdatzemisschienrijkgenoegwasommensenomtekopenofanderegunstenteverlenen. Die laatste mogelijkheid, dacht Manfried, zou waarschijnlijk hoogophetzorgenlijstjevanLandkomturErhardstaan.DeriddersvandeOrdewarenevenbezorgdwaarhetdedeugdzaamheid vanhundienarenbetrofalsdievanhenzelf.Enhoewelzenietreligieuzesoldatennietdwongentewedijverenmethunbroeders, noch hen lieten slapen in vertrekken die voortdurend verlicht werdenomzondeninhetduisterbegaantevoorkomen,werdhun gedragterdegeindegatengehouden. Eengrootdeelvandemannendieinhetgarnizoenwarenachtergeblevenbestonduitbekeerlingendienogmaareenpaarjaar christenwaren,enwaarschijnlijkeerdergeneigdwarendergelijke
gunstenaantenemenofsimpelwegaftedwingen. Datsoortmannenkonslechtmetvervelingomgaan. HetvolgendeogenblikberispteManfriedzichzelfvoorhethebbenvandatsoortgedachten.Dezevrouwwasslechtseenofandereonchristelijkeheiden,horigeofslavin,ongedooptendergelijkegedachtenonwaardig. Bovendienzorgdendiegedachteneralleenmaarvoordatzijn ongemakkelijkegevoelensversterktwerden.Hetontwikkelenvan sympathievoordegevangenewaszoietsalsgenadetonenophet slagveld.Hijwassoldaat.Hijhadeenplichttevervullen.Hijwas hiernaartoegekomenomGodendeOrdetedienen. MaarhierbenedenvoeldehijzichhelemaalnietdichtbijGod. Een heidense strijdmacht die priesters afslachtte en kerken in brandstak,rechtvaardigdezijnhandelen...maareenenkelmeisje? HijpreveldeeenOnzevaderomkrachtuitteputten. Deaanheteinduitgesprokenwoordensed libera nos a Malo stierven weg in de bewegingloze, stinkende atmosfeer waarna slechtsstilterestte. Eenstiltedieduurde. ‘Wat?’fluisterdehijinplaatsvan‘amen’. Erkwamgeenantwoord;erklonkzelfsgeengekreunmeervan achterdeversterkteeikendeurdiehemverbodenwastebenaderen. Zijngevoelvanongemakverergerde.Niemandhadhemverteldwelkemisdadendezegevangenehadgepleegd,ofwaaromze zobelangrijkwas.Alleenmaardat,volgensLandkomturErhard enManfriedsPrûsischewachtmeester,ditdebelangrijkstepost wasdiehijooittevervullenzoukrijgen. Maarzezeinogsteedsniets. Viernachtenlanghadhaarstemgeluidhierbenedenweergalmendgeklonkentussendevochtige,grauwemurenenzovoortdurendalsmetgezelgefungeerd;vragendomwater,vragendnaar zijnnaam,somszozachtzingenddathijhetnauwelijkskonhoren.SomsinhetPrûsisch,somsinhetDuits,nooitbeantwoord, maarvoortdurendsprekend.
Voortdurend. Hemschootdegedachtetebinnendatalszijhierbenedenzou sterven,ereeneindzoukomenaandezedoodsaaieklusendat zehemdanietsanderstedoenzoudengeven.Diegedachte,samenmeteenkortgevoelvanwreedoptimisme,maaktehetzieke gevoelinzijnzielnogzwarter. Vreselijk om hier beneden te moeten sterven. Een aantal tergend lange minuten gingen voorbij, misschien duurdehetweleenkwartiervoordathijheteerstevandehemopgelegdebevelenovertrad. ‘Hallo?’riephijinhetPrûsisch.Hijkendeindietaalmaareen paarwoorden,dusvervolgdehijinhetDuits:‘Gaathetgoeddaarbinnen?’ Wat een belachelijke vraag,dachthijterwijldevraagonbeantwoordbleef.Hijvoeldezichalnietgoedhierbeneden,endan washijnogweldebewaker. Maarsteldaterietsnietgoedwasmetdegevangene?Alsze danzobelangrijkwas,moesthijdannietietsdoen? Hijkonzobijhetalarmkoorddatdebelzouluidenvoorde dienstdoende wacht. Dat zou hij eigenlijk moeten doen. De alarmbelluiden. Maar stel dat ze alleen maar in slaap was gevallen? Manfriedwerdalmetminachtingdoorzijnbarbaarsecollega’s bekeken, aangezien zijn Duitse bloed te midden van deze bijna heidensegemeenschapvanhetgarnizoentochaleenhandicapbetekende.Zijntaakhierwaszoalerggenoeg.Huneenechtereden gevenomophemneertekijken,zouhelemaalondraaglijkzijn. Pervergissingdealarmbelluidenzounietalleengênantzijn, hetzouhemookopeenreprimandekunnenkomentestaan.Een dergelijkefoutzouzijnzielmisschiengeenschadedoenmaarde Ordewasookeenmilitaireorganisatie,misschienweldebestein dechristelijkewereld,endatwarenzenietgewordendoorhettolererenvandergelijkemisstappen,hoegoedbedoeldook.Hijzou de kans om echt als soldaat te dienen kunnen verliezen en het heleverdereseizoenzijndagenalsgeweldigegevangenbewaarder kunnenslijten.
Maaralserwerkelijkietsnietgoedwas,kondatgemakkelijk inhetzelfdelotresulteren.Hijwistgenoegvandewereldomte beseffendatalsbelangrijkemensengeconfronteerdwerdenmet hunonwelgevalligezakendatsimpelzeggen‘datjebevelenopvolgde’ je niet ontsloeg van verantwoordelijkheid, hoe onverdienddieverantwoordelijkheidookkonzijn. Verweginhetduisterhoordehijwaterdruppelen,eengeluid datnauwelijksluiderwasdanzijneigenademhaling.Indestilte leekdeatmosfeerveelzwaarderterwijldevochtigheidallewarmteaanzijngezichtenhandenonttrok. Hijmoestwetenwaterindiekerkergebeurde. Dusovertradhijnuookhettweedebevel. Dedeurbevondzichaanheteindvandegang,rechttegenover waarManfriedverscholenstondindeschaduwvaneensmalle niswaardeflakkerendegloedvandelantaarnsbijnanietkwam. Dedeurwasvanzwaareikenhout,versterktmetbandenvanijzer. In de hele burchttoren was alleen de deur van de hoofdpoort zwaarderversterkt. Erwarentweelantaarnsdiezijnpostbijlichtten.Manfriedhaalde een van de lantaarns van zijn koperen haak en liep door de overwelfdegangnaardedeur.Hijzagerzwaaruit,deijzerenbandenwarenokerachtigvanderoestenwarenvastgeklonkenmet nagelsmetkoppenzogrootalseieren.Opooghoogtebevondzich eenraampjeafgedektdooreenkleinijzerenluik.Hetplattestuk metaalverzettezichondermetaliggegilknarsendtegenzijnpoginghetteopenen,eengeluiddatpijndeedaanManfriedstanden. Derugvanzijnhandenraaktenbedektdoorspikkelsgeërodeerd ijzer,losgeraaktvanhetweiniggebruiktemechanisme,waardoor hetleekdatzeaangetastwarendooreenofanderemoerasziekte. Wordt dit luik door niemand ooit gebruikt? Hij keek door een vierkant getralied raam, nauwelijks twee handenbreed,naarbinnen.Daarwashetdonkeralsineenput. ‘Hallo?’riephijinhetduister,eerstinhetPrûsisch,daarnain hetDuits. ‘Alsjeblieft, help me.’ Ze sprak een nauwelijks verstaanbaar Duits.
Manfriedbrachtdelantaarnomhoog,schoofhetkapjevande lampzowijdmogelijkopenenliethetlichtachterdedeurinde celvallen. Hijstaardelangnaarbinnenalvorenshijuiteindelijkfluisterde: ‘Heerindehemel.’ Methaargezichtnaarbeneden,armenenbenenuitgestrektin vuiligheidnogtesmerigvooreenslachthuis,lagdejongevrouw diehijzichhadvoorgesteld.Zewasnaakt,haargladdeblekehuid bezoedelddoordedrekwaarzegedwongenwasinteliggen,haar hoofdverborgenondereenhalovanhaardatooitlangengolvend moest zijn geweest, maar haar nu bedekte in een uit lagen bestaandehaveloze,aangekoektemassa. Zeventien, schatte Manfried haar leeftijd in, misschien achttien.Deleeftijdvanzijnzuster. Inreactieophetlichtbewoogze.Zehiefhaargezichtopvan devloerenkeekhemaan. ‘Alsjeblieft,watwater.’ Onderhetvuilwashetgezichtdatzichnaarhemophiefglad, onaangetastdoortijdofarbeid. Zemoestwelhooggeborenzijn.Datwasdeenigeverklaring voordergelijke,nietgetekendehanden,gezichtenhuid.Zelfszijn zuster,dieeengoedhuwelijkhadgesloten,hadhandendiehard warengewordendoorhetonderhoudenvaneenkleinhuismet teweiniglandomzichbediendentekunnenpermitteren. ‘Krijgjehelemaalnietteetenoftedrinken?’mompeldeManfriedmeertegenzichzelfdantegendegevangene.Zescheente verheenomhemtekunnenhoren.Deblikinhaarogenwasongeconcentreerd,enhunongewoondiepgroenekleurreflecteerde eenvoorhemonzichtbareleegte. Zesleeptehaarlinkerbeenwatachterzichaan,deenkeleenen alaangekoektbloedenroestwaareengrijsmetalenboeidehuid rauwhadgeschuurd.Hetbloedzagervreselijkuitendestank wasnogerger.Devoetwasopgezwollendoorinfectieenlagin eenheelverkeerdehoekgebogen.Hetbotwasopzekermoment gebroken,enhetleekalsofzeineenpogingomnaardedeurte lopeninelkaarwasgezakt.
Deaanblikwaszoweerzinwekkenddathijgeenmomentopde gedachtekwamdathijhaarnooiteenkreetvanpijnhadhoren slaken. ‘Allejezusnogantoe,’vloektehij,‘isdeOrdesomsnietdeHospitaalordevandeHeiligeMaria?’Zelfseenechteheidenzouhaar verwondingennietopdezemanierlatenetteren. Dekluisterzatverbondenaaneenijzerenkettingdiedezwaarte haddiejeeerderbijeenophaalbrugofeenvalhekzouvermoeden danbijeenkettingbedoeldomeenmeisjehalfzogrootalsManfriedzelfinbedwangtehouden.Ondankszijngewichtstondde kettingstrakgespannenenwasverbondenaaneenmassievekram indekerkervloer.Alleenalstruikelenmeteendergelijkgewicht zou haar enkel gebroken kunnen hebben. Het door koudvuur aangetastevleesenhoezwakzenuscheentezijn,duiddeerop dathetaldagengeledenkonzijngebeurd. Manfried beschouwde zichzelf als een harde man. Hij was nooitiemandgeweestdiebijpijnofbloedeenkrimpgaf.Destrijd ophetslagveldschrokhemnietaf.Maardit? Zobehandeldejevrouwenniet. Menwaschristenhier;demensenbehoordenbetertezijndan zijdieafgodenaanbaden,beterdandegenendiehunvrouwenen kinderen offerden aan demonische goden, beter dan zij die de zwakken,heidenofchristen,uitzogenendatalleenmaaromzich teverrijkenenzichverheventevoelen. Maarhierzaghijniethethandelenvaneenchristenin. Hijhadgeenwoordenvoordezewalgelijkeobsceniteit,maar hijwaservanovertuigddathethetwerkmoestzijnvandezehalfheidensePrûsischeonmensen.Zijnminachtingvoorhenlaaide optoteendiepehaat. ‘Wachtmaar,ikzaljewatwaterbrengen.’ Manfried vergat zijn orders. Hij mocht dan een soldaat in dienstvandeTeutoonseOrdezijn,maarhijwasookeenmens.
ii
G
ünterSejod,wapenwachtmeestervanhetgarnizoenvande DuitseHospitaalordevandeHeiligeMariainJeruzalemte Johannisburg,werdgewektdoorhetluidenvaneenbel.Hetduurdeevenvoordathijbeseftewathetwas. De gevangene! DeoverigesoldatenindekazernewarenreedsindeweerterwijlGünteruitzijnbedsprongenzigzaggendtussendeandere beddendoorbegonterennen.Inzijnhoofdbadhijtegelijktot JezusChristusendeoudegodPerkûnas.Hijsmeektetotbeiden dathetnietomdeceldeurzougaan,maardateenofandermechanischfalendeoorzaakwas.Misschiendateenrathetbelkoord haddoorgeknaagdofmisschiendaterperongelukaangetrokken wasdooreenondergeschiktemeteenzwakkeblaasdiezijnwater nietmeerhadkunnenophoudentothetochtendgebed. ‘Nee,’fluisterdeGünterterwijlhijuitdedeuropeningstapte. Tegenoverdekazernezaalbevondzicheennisindemuurmet een rij verschillende belkoorden. Eentje voor een algemeen alarm,eentjevoordeoproeptothetavondgebed,enookeenom debelteluidenwaarmeehetopenenvandeceldeurindediepste gewelvenvandeburchttorenwerdbegeleid. Het laatste koord bewoog nog steeds schokkend op en neer, watbovenhemeenasynchroongebeierveroorzaakte. Ditwasgeenongelukjeenhadooknietstemakenmeteenaan vezelsknagendbeest. IemandhaddezilverenzegelsvanLandkomturErhardverbrokenenwasbezigdedeuropentemaken.Güntergreephetkoord dathethoofdalarminwerkingzette. Jezus Christus, Vader Perkûnas, heb medelijden met ons allemaal... Günterhadzoalsaltijdhetgevoeldathijtotdovegodenbad. Dedeurwaseigenlijktezwaarvooreenmanalleenomopente duwen. Manfried moest zijn hele lichaamsgewicht inzetten om
