Bergrede-christendom?

TIJDSCHRIFT UITGEGEVEN DOOR STICHTING L’ABRI - NEDERLAND jaargang 16 nr. 2 2011

In de Bergrede was Jezus helder: wil je verlost worden dan moet je behoren tot de armen, de gevangenen en de gebrokenen. Een radicale boodschap. Maar toen ik een tijdje geleden de uitdrukking ‘Bergredechristendom’ hoorde, klonk het anders in mijn oren. Het was geloof ik in een reactie op een toespraak van de CDA-politicus Aantjes toen hij nog fractievoorzitter was en een befaamde rede hield over de diepste mo-

I I NN HH OO UU D D HET SHOCK-EFFECT VAN BARMHARTIGHEID. Wim Rietkerk pagina 3 HET WINTERPROGRAMMA pagina 6

WANNEER BEN IK NOU VRIJ? Robb Ludwick pagina 10

‘Bloemen werper’ (Graffiti-artist Banksy, Westerlijke Jordaanoever, 2005)

Bergrede-christendom? tivatie voor christelijke politiek. Overigens: hij sprak niet over de Bergrede maar over een gelijkenis die daarop leek. Ik kwam de uitdrukking daar voor het eerst tegen. Sindsdien hoor ik haar ook wel gebruiken voor de Russische schrijvers Tolstoj en Dostojevski en zelfs voor de Indiase leider Ghandi. Toch was de uitdrukking niet positief bedoeld. Zo kwam het in ieder geval bij mij over. Het klonk mij in de oren als: dit is verwaterd christendom.Alleen de ethiek, niet de dogmatiek. Wees een goed mens, en als je extra goed wilt zijn dan volg je de ethiek van de Bergrede. Die trekt de norm op tot het allerhoogste. Geen edelmoedigheid reikt zo ver als de in de Bergrede voorgehouden liefde tot de vijand. Veel reformatorische christenen, met de reformator Luther voorop, benadrukken dat niemand aan die norm kan voldoen. De Bergrede is alleen nuttig en onmisbaar om je met je neus op je

tekort te drukken. Echt christen zijn draait om de kennis van zonde en genade. Daarom, nee, geen bergrede-christendom. Dat klinkt veel te optimistisch. Op dit moment heb ik besloten om die uitdrukking toch nog eens opnieuw te bekijken. Het is me te gemakkelijk om de Bergrede zomaar apart te zetten als een te hoog gelegde lat. Het is waar: zodra de Bergrede losgemaakt wordt van gegeven genade – en sterker nog: van de schok en de verrassing die deze teweegbrengt – ja, dan gaan we de mist in. Maar de opgave van echt Bergrede-christendom is: ons doen ontwaken uit ons minderwaardigheidsgevoel en ons opheffen tot de hoogte waarop Jezus ons wil opheffen; juist als je niets van jezelf maar van Hem verwacht en de lege handen opheft als de arme van geest, dan gaan er wonderen gebeuren. Je ontdekt ware vrijheid in relatie tot de ander! Zelfs vijanden ga je liefhebben! Wim Rietkerk

LIEVE VRIENDEN... Lieve vrienden, De najaarstermijn begint alweer ten einde te lopen. Het is een lange, drukke en gevarieerde termijn geweest, met volle weekenden en door de week gemiddeld meer dan tien gasten in huis. Onze helpster, Kara uit Engeland, is voor nog een termijn teruggekomen om ons team te versterken. We zijn God altijd heel dankbaar voor gewillige en handige vrijwilligers. Zonder hen zou het voor ons een te zwaar pakket opleveren. En omdat we afhankelijk zijn van wie er zich aandient, voelen (en zijn!) we ons altijd zeer afhankelijk van God, die de juiste persoon dan altijd weer stuurt! In november vierden we het 40-jarig jubileum van l’Abri Nederland met een bijzondere dag. Wim, mijn vader, nam in het ochtendprogramma de taak op zich om terug te blikken. Verder hadden we diverse bijdragen van de verschillende medewerkers van de andere l’Abri’s, die speciaal voor deze gelegenheid hun halfjaarlijkse bestuursvergadering bij ons belegd hadden. We waren er niet helemaal zeker van hoeveel mensen er zouden kunnen komen, en we waren blij verrast toen het er

CC OO LL OO FF OO NN LEV WORDT UITGEGEVEN DOOR STICHTING L’ABRI – NEDERLAND. HET PROGRAMMA VAN L’ABRI IS HIERIN OPGENOMEN. IEDEREEN DIE DAT WIL, KRIJGT LEV 3X PER JAAR TOEGESTUURD. GIFTEN VOOR LEV ZIJN WELKOM. STORTING DAARVAN KAN OP HET ONDERSTAANDE GIRO– OF BANKNUMMER, o.v.v. LEV. L’ ABRI IS EEN CHRISTELIJK STUDIECENTRUM, WAAR WE EEN PLEK GEVEN AAN IEDEREEN DIE MET DE KERNVRAGEN VAN HET LEVEN BEZIG WIL ZIJN. L’ABRI – ECK EN WIEL HUIZE KORTENHOEVE BURG.VERBRUGHWEG 40 4024 HR ECK EN WIEL TELEFOON: 0344 – 691914 L’ABRI – UTRECHT KROMME NIEUWEGRACHT 90 3512 HM UTRECHT TELEFOON: 030 – 2316933 INTERNET:WWW.LABRI.NL E–MAIL: [email protected] ING: 2069742 (L’ABRI TE UTRECHT) RABO: 34.11.03.586 (L’ABRI TE ECK EN WIEL) TECHNISCHE REALISATIE: Scholma B.V. te Bedum

wel 150 bleken te zijn. Uit alle tijdperken van ons l’Abri waren mensen gekomen om met ons terug te denken, mooie verhalen te delen en God dankbaar te zijn. Het was

Bij de afwas van 150 Jubileumgasten!

een dag waarop we met diepe dankbaarheid terug kunnen kijken. Verder maken wij het persoonlijk goed. Henk had aan het begin van de termijn nog even een terugval van zijn hernia, waar hij van schrok. Maar dank zij de juiste rust en oefening zakte dat gauw weer weg.Voor

MEER OVER L’ABRI l’Abri is het Franse woord voor ‘schuilplaats’. l’Abri is een plek waar mensen naar antwoorden kunnen zoeken op hun persoonlijke vragen over geloof en leven. Iedereen is welkom: zowel christenen als nietchristenen. Het Nederlandse werk begon in 1971. L’Abri zelf begon echter in 1955, toen Dr. Francis en Edith Schaeffer in het bergdorpje Huémoz (Zwitserland) hun huis openstelden voor een ieder die zocht naar eerlijke antwoorden op eerlijke vragen. l’Abri Eck en Wiel is qua opzet en karakter gelijk aan de l’Abri’s in de andere landen. Het is hier mogelijk om voor een weekend, week(en) of maand(en) te verblijven voor studie en gesprek. Ook zijn hier thema–weekenden. In Utrecht worden lezingen en filmavonden gehouden. Wim en Greta Rietkerk leiden het werk. In Eck en Wiel wonen Henk en Riana Reitsema, Robb en Christa Ludwick en Beryl Gibbins. l’Abri biedt een vrije studievorm, waarin ieders eigen vragen centraal kunnen staan. Voor iedere gast wordt er onder leiding van één van de medewerkers een studie-

Riana en mij blijft de combinatie van mensen ontvangen, maaltijden maken en onze eigen gezinnen managen altijd een kunst. Riana heeft ook Mia nog thuis. Die is nu twee jaar geworden en maakt iedereen hier op het erf vrolijk met haar beginnende gebabbel. De kinderen van Robb en mij gaan nu allemaal naar school. Dat geeft me iets meer ruimte om ook weer meer met de lezingen en gesprekken bezig te kunnen zijn. Beryl maakt het ook goed. Ze had twee weken geleden nog een check-up voor de kanker die drie en een half jaar geleden behandeld is. Gelukkig was dat allemaal goed. Mijn vader lijdt nog steeds wel onder de nodige ongemakken met zijn knie, heup en been, maar hij houdt zich er kranig onder. Mijn moeder Greta heeft de afgelopen weken twee succesvolle staaroperaties ondergaan. Nu ziet ze meer dan ze nog wist dat mogelijk was! Zo heb ik jullie weer een beetje op de hoogte gebracht van ons wel en wee. We voelen ons rijk gezegend met een prachtig erf, mensen die God stuurt waarmee we mogen werken en de middelen om dit te kunnen doen. En dat al 40 jaar lang. God is goed! Veel lieve groeten, Christa Ludwick-Rietkerk

programma samengesteld. In elk van de l’Abri’s zul je niet alleen mensen in de studiekamer vinden, maar ook in discussie rondom de open haard, schilderend, onkruid wiedend of bezig met de afwas. Iedereen studeert een halve dag en werkt een halve dag. Dit werken heeft o.a. een belangrijke sociale functie. De sfeer in l’Abri is persoonlijk en informeel. Het zijn vooral jongeren (studenten en begindertigers) die l’Abri bezoeken, maar ook andere leeftijden zijn vertegenwoordigd. Vaak zijn er mensen van verschillende nationaliteit en levensbeschouwelijke achtergronden. MEER INFORMATIE? Bel voor meer informatie of aanmelding naar Eck en Wiel (0344–691914). De Nederlandse adressen staan in het colofon. Voor meer informatie over l’Abri in het buitenland zie de internationale website: http://www.labri.org. Hun contactinformatie en de data van hun termijnen staan daar vermeld.

Het shock-effect van barmhartigheid Wim Rietkerk Wat leert Jezus als het gaat om iemand die ons geweld aan doet? In de Bergrede komt een verassend radicaal antwoord: barmhartig zijn. Aan het slot van Mattheüs hoofdstuk 5 (vers 28-38) horen we Jezus over de vijand, de boze: iemand die u in uw vrijheid beperkt of die u of uw bezit bedreigt. Hoe zouden we volgens Jezus tegenover zo iemand moeten staan? De helft van zijn uitspraak gaat over het negatieve, wat we niet moeten doen, en de andere helft over het positieve, wat we wel moeten doen. ‘Gij hebt gehoord’, begint Jezus. Dit hield het mondelinge onderwijs in door de rabbijnen. Die zeiden: Oog om oog, tand om tand. Hoe moeten we dit opvatten? Ook in de wet van Mozes wordt een gebod gegeven over iemand die je geweld aandoet. Het gezegde ‘oog om oog’ blijkt letterlijk voor te komen in Leviticus 24. De bedoeling van dat gebod was om geweld in te perken, zodat het leven beschermd werd. Want een natuurlijke reactie van de mens als hem geweld wordt aangedaan, is dat hij dat met dubbel geweld beantwoordt. Daarmee kom je in een spiraal van geweld die ten slotte uitloopt in vernietiging en chaos. God wil deze spiraal voorkomen, en geweld indammen. Dus als u geweld overkomt, mag u niet harder reageren dan wat u is aangedaan. Bovendien zegt de wet Gods uitdrukkelijk dat deze vergelding moet geschieden via de rechter. Het gold niet voor de

Recht alleen geneest nooit. Er is meer nodig onderlinge omgang. Bedoeling: het leven leefbaar houden. De rechtspraak en rechtsregels zijn er om de ongebondenheid van de mens te beteugelen. Let wel: recht geneest de verhoudingen nooit. Hoe belangrijk ook,

het blijft een noodhulp. Voor genezing is meer nodig dan het recht. Over dit meer spreekt Jezus. Dat meer is barmhartigheid. ‘Meer dan het gewone’ De farizese interpretatie van dat gebod was dat deze ‘oog om oog’-regel werd gehanteerd alsof dat de koninklijke weg tot genezing was. Alsof dus die regel genezing bracht in de maatschappij. Ze zeiden: ‘Het staat zo in de Wet dus op die manier moet de genezing van het geweld plaatsvinden.’ Ze hanteerden deze regel ook in de per-

ook de linker toe.’ Het slaan op de rechterwang kon slechts met de rug van de rechterhand. Dit was een belediging. Daar stond een grotere straf voor, dan het slaan op de linkerwang; deze details staan vermeld in de rabbijnse boeken. Jezus: ‘Zo moet het bij u niet toegaan.’ Als iemand u beledigend slaat, kwetst, reageer dan niet op dezelfde wijze. Jezus wil hiermee niet zeggen dat we ons niet mogen beschermen. Toen Hij zelf geslagen werd in het huis van de hogepriester beschermde Hij zichzelf in dit opzicht, door

De barmhartige Samaritaan verzorgt de gewonde man (Rembrandt, 1644)

soonlijke verhoudingen buiten de rechter om als grondhouding in de verhouding tot iemand die mij geweld aandoet. Daartegen richt Jezus zich. Hij wijst op een andere, hogere weg. Wil je werkelijk de verhoudingen genezen, dan moet je niet de boze tegenstander met gelijke munt terugbetalen. Jezus heeft hier niet een soort pacifisme geleerd alsof we het kwaad in de wereld maar moeten laten voortwoekeren. Je moet een tegenwicht vormen. Ontwapenend. Zoals Jezus ook aangeeft met die bekende woorden: ‘Als iemand u slaat op de rechterwang, keer hem dan

aan degene die hem sloeg te vragen: ‘Wie heeft u daarvoor toestemming gegeven?’ En hij bood niet de andere wang aan. Shock-effect Wat Jezus met het aanbieden van de andere wang bedoelt, is: probeer als een ander je kwetst niet op dat niveau te reageren. Probeer een schokeffect teweeg te brengen, waardoor die ander denkt of zegt:

3

‘Wat heb ik gedaan?’ Dat kan alleen door ontwapenend op te treden. Dat kan gebeuren door je rechterwang aan te bieden, waardoor die ander middels een schok tot bewustzijn komt en zegt: ‘Wat doe ik eigenlijk?’ Jezus zegt dit ook als een ander met je gaat procederen. Procedeert een ander om een stuk kleding, sta dan niet op je recht maar geef hem dan zelfs je mantel – dus meer dan hij rechtens vraagt. Een ander voorbeeld: je wordt gedwongen een mijl mee te gaan, bijvoorbeeld door de overheid of door je baas of door de politie, zoals Simon van Cyrene gedwongen werd om het kruis van Jezus te dragen. Als je tegenover iemand staat die zomaar beslag legt op je vrijheid, geef hem dan nog meer dan hij vraagt. Alleen dan kun je het shock-effect bereiken dat Jezus wil bereiken en de ander tot zichzelf brengen. Die mysterieuze cirkel van actie-reactie moet worden doorbroken. Dit kan door te geven waar niet gevraagd wordt, door onverwacht meer te doen of te geven dan je zou moeten. En dat nog wel juist tegenover de boze, de vijand. Hogere weg Eigenlijk loopt dit ongemerkt over in het positieve, de taak. Jezus gaat als het ware

in één zin door:‘Jullie hebben wel gehoord: je moet je naaste liefhebben, maar de rabbijnen voegden eraan toe: maar je vijand moet je haten. Ik zeg u: heb nu juist uw vijanden lief, en bid voor wie u vervolgen.’ Dat is de hogere weg. Die wijst Jezus ons. Denk nu eens aan de verhouding met je chef die met zijn ellebogen werkt en over je heen loopt als hij de kans krijgt. Of aan de verhouding met je vader die je in zijn opvoeding ergens geweld heeft aangedaan. Of aan een verkeerde vriend die je goedheid heeft misbruikt. Of aan die andere kerk, waarvan je meent dat ze je onrecht hebben aangedaan. Of aan je tante die je niet kan uitstaan. Tegenover al die mensen die je op een of de andere wijze hebben gebruikt, gehoond of geweld aangedaan, zegt Jezus: ‘Je moet voor ze bidden’ en ‘Je moet ze liefhebben’. Je moet voor ze bidden zoals Job bidt voor zijn vrienden en zoals Jezus dat deed, zelfs aan het kruis. Als we ons dit concreet indenken, zeggen we: Dat is iets wat voor ons niet bereikbaar is, hoe is dat nou mogelijk? Zoiets kun je in de praktijk van het leven nooit. Met al die tegenwerpingen heeft iemand die dit zegt volkomen gelijk.Als er één ding is dat we niet kunnen doen, dan is het juist dit. En toch wijst Jezus hier een weg

Banksy (Scheidingsmuur, Westerlijke Jordaanoever, 2005)

waarlangs dat wel mogelijk is. Beter gezegd: waarlangs dat met veel vallen en opstaan mogelijk wordt. Dat is die ene weg – als we voortdurend zien op het aangezicht van onze Vader die in de hemel is. Parels Jezus zegt: ‘Zo is Hij nu tegenover rechtvaardigen en onrechtvaardigen’. Zo staat

Probeer een schokwerking teweeg te brengen, waardoor die ander denkt: ‘wat heb ik gedaan?’ God tegenover de geweldenaars, de ellebooggebruikers, de manipulators, de uitzuigers, de dronkaards. Hij laat zijn zon opgaan over goeden en bozen. Dat betekent: Hij is goed voor zowel de een als de ander. Jezus verwijst hier naar datgene wat de kern is van het evangelie: dat in ieder mens een parel schuilgaat. In ieder mens, ongeacht wie hij is, ligt een oorzaak om hem lief te hebben. Maar zoals een oester een parel ingeklemd heeft tussen kaken die haast niet open te krijgen zijn, zo is dit ook bij de mens. Het is verborgen achter een façade, achter een hoop vuil. Zo vertelde iemand me over een gesprek dat hij had met een weduwe; over het leven dat zij had geleid met een man die alcoholist was. Ze vertelde hoe moeilijk het soms geweest was in haar huwelijk als haar man binnenkwam met haast dierlijke driften, leugenachtig en ook met geweld. Eens moest ze in zo’n walgelijk ogenblik denken aan een woord dat hij in zijn verlovingstijd tot haar gesproken had. En toen zei ze: ‘In dat goede, nu al zo lang verzonken woord, daarin heb ik altijd gevoeld dat mijn eigenlijke man zich uitgesproken had. In dat woord lag even een flikkering, een vermoeden, van dat wat God eigenlijk met hem voor had.’ Er glansde iets in van die parel, die in ieder mens verborgen zit. Dit is de parel van het verloren kindschap van God. Ieder mens is een Koningskind, dat zijn oor(vervolg op pagina 9)

Winterprogramma Utrecht Midden in de historische binnenstad van Utrecht ligt het huis van l’Abri. Hier houden wij wekelijks lezing- en filmavonden. Iedereen is welkom. Mocht je hierover een vraag hebben, bel gerust (030-2316933, of ons kantoor in Eck en Wiel, 0344-691914).

6 maart

20 maart LEZINGAVONDEN ‘Geloven zonder God’? ‘The fruits without the roots’ is lang een kreet geweest voor de humanitaire en ethische verlangens van de westerse maatschappij. Maar zou het echt lukken: je bestemming vinden en menswaardig leven zonder God? Als je mag spreken van de ethiek van de Bergrede, bijvoorbeeld, dan is die zeker de hoogste in de cultuur en godsdienst van alle volken en alle tijden. Maar het is een valkuil - ook voor bewogen christenen - om te denken dat voor Jezus deze ‘ethiek’ los te verkrijgen is van een relatie met de echte Rechter en Verlosser. Zonder het transcendente kader verliest de horizontale visie zijn diepte: in plaats van sjalom komen valse harmonie, ongeworteld activisme en vervreemdende zelfhulp-psychologie. Hebben we God nodig om ‘gelovig’ te leven? Kom meediscussiëren! Op dinsdagavonden om 20.00 uur. 17 januari

31 januari

14 februari

21 februari

‘Je moet jezelf zien te redden’. Het antwoord van een ex-boeddhist op deze stelling. Wim Rietkerk Verloren waarden (I): loyaliteit. Ten ondergegaan in de inflatie van woorden. Wat betekent het om een commitment te maken? Henk Reitsema Klanken van de cultuur: Hoop en wanhoop 2.0. In 2009 hebben we albums van Coldplay en Radiohead vergeleken. Nu weer met 2 albums uit 2011. Op zoek naar hoop. Robb Ludwick ‘Europa’s niet te stillen verlangen naar God.’ Werkelijkheid of verzinsel? N.a.v. G. Heitinks De Golfslag van de tijd. Wim Rietkerk

3 april

Verloren waarden (II): zuinigheid. Duurzaam zijn is misschien ‘in’, maar zijn we niet iets kwijt wat de echte zuinigheid betreft? Maakt dat uit? Henk Reitsema Is God niet overbodig? Om een geïnspireerd ethisch leven te leiden, moet je God dan erkennen? N.a.v. onder anderen Religion for Atheists (Alain de Botton). Robb Ludwick Geloven zonder God. N.a.v. De zwijgende God van Korpel en de Moor. Als God zwijgt, kan men er geen touw meer aan vast knopen. Geloven in een God die niet bestaat? Wim Rietkerk

FILMAVONDEN We gaan ook een aantal films bespreken met aansluitende thematiek. NU OP VRIJDAGAVOND! om 19.30 uur. 27 januari 10 februari 2 maart 16 maart 30 maart

Alles wat we wilden (S.M. Domogala, 2010). Robb Ludwick Pina. (W. Wenders, 2011). Henk Reitsema Limitless (N. Burger, 2011) Robb Ludwick Midnight in Paris (W. Allen, 2011) Henk Reitsema Source Code (X. Beauvois, 2010). Robb Ludwick

ADRES Kromme Nieuwegracht 90 3512 HM Utrecht Telefoon: 030 - 2316933 Email: [email protected]

Walnoot & Rozijnen Cake In het Engels zou dit een “ tea bread” heten, want het zit ergens tussen brood en cake in! 200 ml melk 3 eieren 2 pakjes gedroogde gist 250gr gebroken walnoten

30 gr bruine suiker 300gr bloem 1/2 theelepel zout 200gr rozijnen

Verwarm de oven voor op 175°C. Warm de melk iets op (30 seconden in de magnetron). Meng de melk, eieren, suiker en gist in een grote kom en laat dit 10 minuten op een warme plaats staan. Laat de rozijnen wellen in warm water en daarna uitlekken in een vergiet. Vet 2 bakblikken van 25 cm in. Wanneer de

gist goed op gang is gekomen, doe dan het zout en de bloem erbij en meng alles goed. Voeg daarna de noten en rozijnen toe en meng die gelijkmatig door het beslag. Giet het beslag over in de bakblikken en laat het mengsel op een warme plaats 30-45 minuten rijzen. In de oven plaatsen wanneer het deeg gerezen is tot de bovenkant van het bakblik en 30 minuten laten bakken. (Als de cake hol klinkt als je op de bodem tikt, is het klaar). Laat de cakes eerst 5 minuten afkoelen in de blikken voordat je ze eruit haalt. Laat ze daarna verder afkoelen op een rek. Als er iets over zou blijven, kan het tweede cake in de vriezer voor een andere keer. Volgens Greta smaken de rozijnen daarna nog beter! Eet smakelijk! Beryl Gibbins

Winterprogramma Eck en Wiel HUIS L’ABRI STUDIEGEMEENSCHAP Open van 13 januari tot 10 april (gesloten 19 - 25 februari) Temidden van de Betuwse fruitbomen ligt Huize Kortenhoeve. Hier wonen Henk & Riana Reitsema, Robb & Christa Ludwick en Beryl Gibbins. Mensen kunnen hier voor kortere of langere tijd meedraaien in de studiegemeenschap. Bezinning, verdieping en gesprek vullen de dag, die uiteenvalt in een halve dag studie (gericht op je eigen vragen en interesses) en een halve dag werk in en rond het huis. Voor meer informatie kijk op pag. 2 naar ‘Meer over l’Abri’ of naar onze website, www.labri.nl. Je kunt natuurlijk ook bellen (0344 - 691914) of emailen: [email protected]. Op onze jubileumdag!

PROGRAMMA ‘Geloven zonder God’? ‘The fruits without the roots’ is al lang een kreet geweest voor de humanitaire en ethische verlangens van de westerse maatschappij. Maar zou het echt lukken: je bestemming vinden en menswaardig leven zonder God? Als je mag spreken van de ethiek van de Bergrede, bijvoorbeeld, dan is die zeker de hoogste in de cultuur en godsdienst van alle volken en alle tijden. Maar het is een valkuil - ook voor bewogen christenen - om te denken dat voor Jezus deze ‘ethiek’ los te krijgen is van een relatie met de echte Rechter en Verlosser. Zonder de transcendente kader verliest de horizontale visie zijn diepte: in plaats van de sjalom van gerechtigheid, zin en groei vinden we valse harmonie, ongewortelde activisme en vervreemdende zelfhulp-psychologie. Met een oog op de Bergrede gaan we op onze themaweekenden deze thematiek vanuit verschillende perspectieven bekijken: hebben we God nodig om ‘gelovig’ te leven? Reserveer op tijd en doe mee!

20 – 22 januari ‘Blessed are the peacemakers’ Vredestichters. Zijn dat de lieve, luisterende, meelevende figuren in onze samenleving? Of juist de revolutionairen die tegen onderdrukking en onrecht protesteren? Wat is de roeping van de christen in zulke ingewikkelde situaties? Zonder een houvast voor onze ethische en humanitaire inzet blijven onze motivaties en doeleinden soms erg kwetsbaar. Wat is nou de ware weg van sjalom die Jezus voor ons zegt te openen? Met Ludo Hekman als gastspreker, journalist en schrijver van Vijanden om van te houden (zie recensie op pag. 8 van deze LEV). vrijdag zaterdag

zondag

20.00 De ‘gulden regel’ delen we met iedereen, toch? Henk Reitsema 11.00 Vijanden om van te houden. Ludo Hekman 15.00 Eerst gave dan opgave. Wim Rietkerk 20.00 Filmdiscussie. Des hommes en des dieux (X. Beauvois, 2010) 10.30 Dienst o.l.v. Robb Ludwick

10 – 12 februari Filmweekend: Zalig zijn de armen van geest? Waarom moest ik zo’n verlies ondergaan? Waarin vind ik mijn zinvolle bestemming? Wie of wat zou mij kunnen helpen in het vinden van de weg? Deze vragen roepen meer frustratie en wanhoop op dan zaligheid. Maar is er niet zelfs in het stellen van zulke vragen een verborgen erkenning van een behoefte aan een Schepper en Verlosser? Kom meekijken en meediscussieren! vrijdag zaterdag

Jubileum lunch in de kapel

zondag

20.00 Inleiding. Robb Ludwick 10.30 Midnight in Paris (W. Allen, 2011) Henk Reitsema 15.00 The Tree of Life (T. Malick, 2011) Robb Ludwick 20.00 Alles wat we wilden (S. Domogala, 2010) Robb Ludwick 10.30 Dienst o.l.v. Henk Reitsema

19 – 24 februari: Gesloten Halverweg in de loop van de termijn nemen we in Huize Kortenhoeve een pauze. In deze periode zijn we niet open voor verblijf. We zullen gelijk op de 24e de draad weer oppikken met een gewone open weekend. 9 – 11 maart Werkweekend Handen uit de mouwen steken en meewerken! We gaan dit weekend aan de slag in het bos, in de tuin en in onze huizen. Er zijn geen kosten aan dit weekend verbonden, maar we gaan wel gebruik van je maken! vrijdag zaterdag zondag

20.00 Inleiding. Henk Reitsema 9.00 werk! 10.30 Dienst o.l.v. Robb Ludwick

ROUTE Per trein: - naar NS station Tiel. Vandaar bus 44 (http://www.92920v.nl). Vanaf de halte ‘Muziektent’ in Eck en Wiel is het 5 minuten lopen naar Huize Kortenhoeve. Loop de Burg. Verbrughweg af en dan met een bocht naar rechts deze weg blijven volgen richting Ingen. Net voorbij de dorpsgrens de oprijlaan in aan de rechterkant. Anders kan men van Tiel met de regio-taxi komen. U moet minstens 1 uur van tevoren reserveren: tel. 0900 0276. Kosten voor de regio-taxi zijn € 7,50. Per auto: - vanaf de A12: afslag Maarsbergen, richting Leersum. De veerpont bij Amerongen nemen richting Tiel (zie verder kaartje). - of vanaf de A 15: afslag Tiel, richting Maurik/ Amerongen. Bij de derde rotonde (vlak voor Eck en Wiel) rechtsaf (zie kaart).

23 - 25 maart Waardeloos! Verloren waarden in de maatschappij Het is vandaag moeilijk om een grond te vinden waarop het belang van bepaalde waarden gebaseerd is. Of men nou gelooft in vaste waarden of niet, zijn de mensen die we ‘inspirerend’ noemen vaak degenen waarvan we zeggen dat ze ‘waardevol’ bezig zijn. Op welke basis vinden we dat? Een Bijbelse visie werpt een verhelderend licht op deze vragen. vrijdag zaterdag

zondag

20.00 Verloren waarden (I): loyaliteit. Henk Reitsema 11.00 Is God niet overbodig? Robb Ludwick 15.00 Verloren waarden (II): zuinigheid. Henk Reitsema 20.00 Filmdiscussie 10.30 Dienst o.l.v. Wim Rietkerk

7 – 9 april Pasen In het paasweekend zijn we open voor mensen die deze belangrijke feestdagen met ons willen meevieren.We beginnen vrijdagavond op zijn joods en sluiten zondag af met het christelijk antwoord op het uitkijken naar de Messias. vrijdag zaterdag

zondag

20.00 9.30 15.00 20.00 10.30

Seder maaltijd. Robb Ludwick Werk en wandeling De Mattheus Passion. Henk Reitsema Filmbespreking Dienst o.l.v. Wim Rietkerk

ZOMER 2012 We zullen in de zomer open zijn van 14 mei tot 16 juli. Je kunt dan weer voor kortere of langere tijd bij ons in Eck en Wiel terecht. In de volgende LEV, die in april zal verschijnen, vind je meer informatie over het programma.

INFO De kosten van de themaweekenden zijn: €40 (voor studenten en uitkeringsgerechtigden: €32). Door de week zijn de kosten per dag €16 bij een verblijf van 3 dagen of minder en €14 per dag bij een langer verblijf. Dit sluit logies, ontbijt, lunch en avondeten in. De kosten moeten echter geen belemmering vormen om te komen.Voor opgave: bel 0344-691914. Neem een slaapzak of lakens en een handdoek mee.

ADRES Huize Kortenhoeve Burg. Verbrughweg 40 4024 HR Eck en Wiel Telefoon: 0344-691914 E-mail: [email protected]

7

In de peiling ... CHRISTELIJKE FILOSOFIE Bij de christelijke filosofie zoals Glas het voor ogen ziet, blijft de denker zelf niet buiten schot. Het gaat steeds om de relatie tussen de waarheid en de denker. Een waarheid die betwijfeld kan worden, die wij kunnen pogen te bewijzen en waar we ons aan kunnen geven. Deze veelzijdige omgang met waarheidsvinding zet Glas op krachtige wijze in tegen de reductionistische aanpak van het sciëntisme die zo heerst in onze tijd. Glas laat zien dat de claim dat wetenschap de laatste beroepsinstantie is als het gaat om wat mag tellen als kennis, zelf niet wetenschappelijk is. Deze is zelfreferentieel en onkritisch. De vooronderstelling is dat de theoretische denkhouding absoluut is en dus geen verantwoording schuldig is aan iets anders dan zichzelf. Ze is echter niet autonoom maar ingebed in de dagelijkse ervaring zoals Dooyeweerd dat duidelijk heeft gemaakt. Glas neemt vervolgens de tijd om een overzicht van de vormen van christelijke filosofie uit een te zetten en de reformatorische filosofie daarin te plaatsen. De drie vormen die hij destileerd zijn: 1. Christelijke filosofie als filosofie met een bepaald object: in natuurlijke theologie en godsdienstfilosofie; 2. Christelijke filosofie als filosofie met een b e p a a l d e methode of benadering: de plurale variant en de radicale varianten (transcendentaal of existentieel); 3. Christelijke filosofie als filosofie vanuit een bepaalde inspiratie: dat wil zeggen: christelijke filosofie als levensbeschouwelijke filosofie. De opmerkelijke uitkomst van zijn poging om Dooyeweerd en de reformatorische wijsbegeerte binnen de traditionele stromingen van de christelijke filosofie te plaatsen is dat het in geen van deze kaders volledig past. Voor de reformatorische filosofie is chris-

telijke filosofie een filosofie die vanuit de christelijke levens- en wereldbeschouwing wordt geïnspireerd en tegelijk qua conceptueel bestek en argumentatie op eigen benen kan en wil staan en die het eigen inzicht tot inzet maakt van het debat. De Dooyeweerdiaanse aanpak dient wat Glas betreft aangevuld te worden met een explicieter thematisering van typisch christelijke thema’s zoals het kwaad, lijden, eindigheid, schuld, verzoening en heling. Een conclusie die mij zeer aannemelijk klinkt. Henk Reitsema Twijfel, bewijs & overgave: over christelijke filosofie Gerrit Glas (Uitgeverij Sjibbolet, 2011)

VIJANDEN? ‘Ontwapenend’ vind ik het beste woord om dit nieuwe boek van journalist Ludo Hekman (www.butchandsundance.nl) mee te beschrijven. Met prikkelende uitdaging en eerlijke nederigheid brengt Hekman ons snel en direct bij de kern van een moeilijke en ingewikkelde discussie: hoe zijn christenen geroepen om naar moslims te kijken? Wat zijn de valkuilen? Waar is het misgegaan? Welke stapjes durven we te nemen? En in welke richting? Met tientallen actuele voorbeelden – inclusief zijn eigen recente ervaring in Iran – en ook een aantal QR-codes waardoor je via je smartphone direct op het internet bepaalde onderwerpen verder zelf kan uitzoeken, gaat Hekman op zoek naar een manier om Jezus te gehoorzamen in het liefhebben van een vijand. Ten eerste is het goed om duidelijkheid te krijgen in wie een vijand is. Stereotypen, culturele erfenissen en persoonlijke angsten kunnen hier allemaal een misleidende rol spelen, aldus Hekman.We moeten voorzichtig zijn in hoe snel we een morele afstand creëren die niet met de realiteit klopt. De stelling: ‘We zijn allemaal mensen en ook zondaars’, is niet alleen een vruchtbare grond om de dialoog te willen beginnen, het is de kern van het evangelie waarin wij als christenen zeggen te geloven.

Met hoeveel voorzichtigheid hij de term ook wil gebruiken, toch laat Hekman natuurlijk de categorie ‘vijand’ nog open als reëel. Het punt is niet dat er geen vijand is, of dat je niemand je vijand mag noemen, maar: waarom behandelen we onze vijanden niet als vrienden? Of ze uiteindelijk toch vijandelijk zijn of niet, zo krijgen we veel meer kansen om op verassende wijze het kwaad van allerlei soorten te voorkomen, dan als we dit niet proberen. Jezus is hierin ons grote voorbeeld en vraagt ons om Hem te volgen. Dat kunnen we, omdat onze ultieme veiligheid niet in menselijke systemen en structuren ligt, maar in de handen van God. Met zo’n houding moeten we leren beginnen. Hoe kunnen we deze roeping verder vormgeven? Hekman sluit af met een aansprekend lied van Johnny Cash, waarin ik een sleutel zie. Cash was zelf een geweldig voorbeeld van oordeel zonder veroordeling: een verlangen naar recht en een erkenning van zonde. In het kort: een machtige Rechter en Verlosser bevrijdt mij van het in het hier en nu rechter en verlosser te willen spelen. Met een morele wet als basis kan ik God volgen in het uitzoeken van wat echt kwaad is en dat kwaad met vergeving, verzoening en misschien zelfs een helende macht willen bestrijden. Maar: zo’n strijd te beginnen zonder nederigheid, en zonder de vijand eerst als vriend te benaderen, is niet alleen gevaarlijk – het is ongehoorzaam. Dat is Hekmans punt, en we mogen blij zijn dat hij het zo urgent maar ontwapenend duidelijk weet te maken. Zin in verder discussie hierover? Kom dan van 20 tot 22 januari naar ons themaweekend ‘Blessed are the peacemakers’, waarin Hekman zelf een bijdrage heeft! Robb Ludwick Vijanden om van te houden Ludo Hekman (Uitgeverij Plateau, 2011)

(vervolg van pagina 4) sprong is kwijtgeraakt, dat van zijn hoge komaf is afgevallen. Hij is eens geschapen als Gods vriend en is diep misvormd.Voor al deze verloren Koningskinderen is Jezus gekomen en heeft zelfs zijn leven gegeven. Je zou kunnen zeggen: Christus is gekomen om de parels op te delven, omdat hij diep in ons dat verloren kindschap naar boven wil halen. En nu zegt Jezus in dit stuk van de Bergrede: zo mogen wij tegen de mensen aan-

Dat betekent niet dat we daarom maar alle vuilheid, geweld en haat moeten aanvaarden. Je vijanden liefhebben wil niet zeggen het slijk lief te hebben waarin de parel ligt, maar het betekent wel: de parel liefhebben die in de slijk ligt. Alleen vanuit het geloof dat gebaseerd is op het werk van Jezus Christus, kan ik iets in de praktijk gaan doen met van wat Jezus hier zegt. Dat gaat met vallen en opstaan. Een groot pianist wordt eerst een groot pianist na lange dagen die gevuld zijn met kleine vingeroefeningen. Daar ligt nu het meer

Banksy (Scheidingsmuur, Westerlijke Jordaanoever 2005)

kijken. Hier blijkt nu het duidelijkst dat de Bergrede niet maar een nieuwe wet leert, een soort ethiek waar we ons aan moeten houden. Integendeel, de Bergrede leidt ons steeds weer naar de onbegrensde liefde van Christus zelf. En waar ze leert hoe we moeten handelen, zoals in het tekstgedeelte, is dat niet een moeten, maar dan is het ten diepste een mogen. Mogen Iedereen begrijpt dat het hier niet gaat om een dwingend opgelegd gebod. Het is een genadegave met praktische uitwerking. We moeten niet tegen onze vijanden aankijken als mensen voor wie Christus ook zijn leven heeft willen geven, als verloren koningskinderen. Maar we mogen het wel. We mogen op grond van deze visie met hen omgaan. Dat is leven uit genade. Het is een rijkdom om tegen alle mensen te mogen aankijken als mensen die een parel hebben, achter al het uiterlijke van wat ze zeggen en wat ze doen. Die ergens een uniek en kostbaar mens zijn, een mens dat God bemint.

dan gewone dat Jezus van ons vraagt. Dat ligt in die kleine en soms moeilijke vingeroefeningen. Als christenen mogen we dit in onze dagelijkse omgang met collega’s, buren en familie in praktijk brengen door

Dit is nu praktijk waarop de wereld om ons heen wacht te bidden voor hen die ons haten en het verloren kindschap van God ook in onze vijand te zien. Dit is nu praktijk waarop de wereld om ons heen wacht. Zij wacht op het oog dat het kindschap ziet. Daarop wachten de mensen om ons heen. Dat gaf Jezus de kracht te sterven, ook voor zijn vijand. Diegenen liefhebben die ons niet liefhebben: wie dat doet is transparant naar boven. Er wordt in hem iets zichtbaar van de volmaakte goedheid van de Vader die in de hemel is.

Hoe lezen wij de bergrede? De Bergrede is in de loop van de geschiedenis door veel christenen gezien als het meest sympathieke deel van de Bijbel. Daar denkt men het christendom bij uitstek te vinden. Het gevaar bestaat om de Bergrede dus geïsoleerd te lezen en om haar te beschouwen als een soort morele leefregel. Maar de opzet is om haar te lezen in de situatie. De brieven van Paulus zijn chronologisch gezien de oudste boeken van het Nieuwe Testament. De vroeg-christelijke kerk is ontstaan door de prediking van Paulus. Na stichting van verschillende gemeenten ontstond de behoefte aan onderwijs en wel van Degene in wie ze geloofden. Dit vormde de noodzaak om de evangeliën te schrijven en om het onderwijs van Jezus te bundelen. De zogenaamde ethiek van de Bergrede past dus in het onderwijs over de navolging. Om het in de taal van Paulus’ brieven te zeggen: het hoort bij de levensheiliging. Wij worden gered om niet, door het geloof in het kruis van Christus. Daar dragen wij zelf niets aan bij. Solo Christo, sola fide, zeiden de reformatoren. Maar in de levensheiliging werken de Geest van God en de Geest van de gelovigen samen. Hier geldt: werk aan je behoud met vrezen en beven, juist omdat het de Geest van God is, die in je werkt. Wie de ‘ethiek‘ van de Bergrede in het kader plaatst van de redding als rechtvaardiging, creëert een nieuwe wet tot zelfverlossing. Dan past ze eigenlijk best wel goed bij andere wegen waarlangs de mensen ook vandaag menen zich uit de pijn en moeite van het abnormale leven zelf te kunnen redden. Van Gandhi tot Paulo Coelho. De juiste manier om de Bergrede te lezen is haar te zien als onderwijs dat volgt op de prediking. Hij verkondigde het goede nieuws van het Koninkrijk (Mattheüs 4 slot). Dan volgt de Bergrede. De inhoud is dus niet wetsprediking die gescheiden is van ons geloof of vooraf gaat aan het geloof. Het is geloof zoals dat in de praktijk moet worden gebracht. En ook kan worden volbracht.

9

Wanneer ben ik nou vrij? Robb Ludwick In een sleutelscène van de film Into the Wild zitten de jonge avonturier Chris McCandless en zijn bejaarde vriend Ron Franz boven op een berg. Hijgend kijkt Ron uit over het prachtige woestijnachtige landschap en dan naar de trotse lach van zijn klimgenoot. De uitdaging van de gezonde en gepassioneerde Chris om hem op het rotsige pad te volgen was een confronterende metafoor voor de oude Ron, die volgens Chris zijn verroeste patronen van vervreemding en verdriet achter zich moet laten. Misschien kan Ron door zijn bemoediging en voorbeeld geïnspireerd worden om een nieuw hoofdstuk in zijn leven te beginnen. Ron lijkt er ook in te kunnen geloven. En dan komt het gesprek. ‘Ik zal je missen, als je weg gaat’, zegt Ron zachtjes. ‘Ik jou ook’, antwoordt Chris. Dan kijkt de jonge man weer de verte in. ‘Maar je hebt het mis als je denkt dat de vreugde van het leven voornamelijk in de vreugde van menselijke relaties te vinden is’, gaat hij verder,‘God heeft het in alles om ons heen geplant, in alles wat we kunnen ervaren. Men moet gewoon anders leren kijken.’ Gebaseerd op een waar gebeurd verhaal, zet deze film de basisvragen van een vrijheidsideaal goed neer: waarin vinden we als mensen onze vrijheid? Wat staat ons in de weg, en hoe vinden we daar verlossing van? Idealist In het kort was McCandless een gedreven idealist, die zich na zijn studietijd eindelijk kon bevrijden van de perfectionistische druk van zijn ouders en de maatschappij die zij in zijn ogen vertegenwoordigden. Hij besloot weg te gaan – en ging zelfstandig op zoek naar zijn ware zelf. Liftend, te voet, hier en daar werkend, zwierf hij rond in de VS, met als ultieme doel het kunnen overleven met alleen minimale voorzienin-

10

gen in het meest zuivere en onbedorven natuurgebied mogelijk: Alaska. Chris maakt vele ongeloofelijke avonturen mee. Als vrije mens in een zuivere natuur beleeft hij iets waarop we alleen jaloers van worden. En wat hij daar vindt, lijkt hem te vervullen. In het al genoemde gesprek, als Chris zegt dat de vreugde van het leven niet voornamelijk in de vreugde van relaties te vinden is, snapt Ron waarom Chris dit zo voelt.Toch voegt Ron voorzichtig iets toe: ‘Wanneer je vergeeft, heb je lief. En wanneer je lief hebt, schijnt Gods licht over je.’ Het is in liefde bedoeld, maar Chris kan dit nog niet horen. Later voelt de vraag van Ron om Chris te adopteren dus alleen als een afleiding. Chris neemt afscheid van Ron en kijkt niet om, terwijl Ron huilend in zijn auto achterblijft. In de concluderende climax van de film,

mogelijke vergeving en liefde lijken de woorden van Ron uiteindelijk toch van toepassing te zijn. Maar het laatste beeld is het levenloze gezicht van Chris – alleen in de wild.

zien we Chris terug in de bus in een terminaal stadium. Een bepaalde eetbare plant niet te kunnen herkennen ‘aan zijn juiste naam’ lijkt tot een vergiftiging te leiden.Te zwak om te lopen en bijna zonder adem, snapt Chris dat hij hiermee niet weg zal komen. En hij snapt ook de les. Na het schrijven van ‘geluk is alleen maar echt als het gedeeld wordt’ tussen de regels van een boek, neemt hij ook een geschreven afscheid van de wereld, niet langer ondertekend met Alex Supertramp, maar door zijn ‘juiste naam’, Christopher Johnson McCandless. De film sluit met spanning af. In de bus liggend, in zijn laatste ademtocht, lijkt hij te fantaseren over een verzoenend moment met zijn ouders, waarin zij als veranderde mensen en hij een hersteld contact ervaren. In het felle zonlicht van

in 1784 en ‘liberté, egalité, fraternité’ van 1789 spreken allebei een ideaal van vrijheid uit dat voornamelijk gebaseerd is op het afstand nemen van en zelfs het afwijzen van bestaande machten. Durf alleen maar op jezelf te leunen, zonder begeleiding van een ander, legt Kant uit: je kan veel beter de waarheid in en voor jezelf ontdekken dan door het buigen naar traditionele machten, patronen en verwachtingen. Ook in het Frankrijk van toen waren de idealen van de gelijkwaardigheid en de eenheid van mensen, verbonden aan een ‘liberté’ van bestaande structuren die alleen in een licht van machtsmisbruik gezien konden worden. In die tijd was de visie natuurlijk veel breder bedoeld dan alleen maar individuele zelfontplooiing. Er leefde de hoop dat de

‘Vrij van’ In zekere zin is Chris natuurlijk een klassiek voorbeeld van adolescentie: de jonge man die zijn eigen onafhankelijke identiteit zoekt voornamelijk in het verbreken van de banden van zijn jeugd. Maar zijn worsteling weerspiegelt ook een diepere culturele erfenis van onze tijd rond de kwestie van de aard van vrijheid. In de motto’s van de verlichting en van de Franse Revolutie van meer dan 200 jaar terug, vinden we zeker bepaalde thema’s terug in de gedachten van Chris. De uitroepen ‘sapere aude’ van Immanuel Kant

wereld bevrijd en verbeterd zou worden als men de stap van onafhankelijk denken zou nemen, dat het bijna vanzelf de goede richting zou vinden. We zouden ook kunnen zeggen dat Chris echter een voorbeeld is van hoe we hier 200 jaar later minder optimistisch over geworden zijn. De maatschappelijke problemen waartegen hij schopte, bijvoorbeeld de materialistische trots en technologische verslaving van een onderdeel van de Amerikaanse cultuur, zijn voorbeelden van hoe de moderne visie verkeerd kan gaan. Maar het idee dat de essentie van vrijheid ligt in een vrijheid van iets is onze erfenis in het westen gebleven: puur door het breken met een onderdrukkende gemeenschap komt de mens ooit vrij. Chris citeerde graag Henry David Thoreau, de Amerikaanse denker die ook ‘weg’ van de maatschappij in de natuur ging leven: ‘De potentie van de mens is nooit gemeten,’ schreef Thoreau aan een criticus,‘er is veel te weinig uitgeprobeerd. Misschien zegt u wijze dingen, oude man, maar ik hoor een onweerstaanbare stem die mij weg van dit alles roept’ (R. Lundin, The Culture of Interpretation, 1994).Voor een deel is Chris dus ook de klassieke held van de Amerikaanse mythologie: ‘het individu geëmancipeerd van de geschiedenis, vrij en onbesmet van de gewone erfenissen van familie en ras, een individu die alleenstaat, zelfstandig en zelfgedreven’ (R. Lewis, The American Adam, 1955). De film geeft ons passende beelden van Chris: zonder helm als meester van de rivier, zonder schaamte als dakloze veroordeler van yuppen in een restaurant, alleen op de berg, boven op de wereld, met uitgestrekte armen. Hij durft een vrijheid aan, en bereikt die ook, van de machten die hem klein, afhankelijk of beperkt zouden willen noemen. In deze film zien we hoe belangrijk het is dat de mens vrij van bepaalde dingen moet komen, namelijk de gevangenis van ongezonde relaties gekenmerkd door machtspel, onderdrukking, leugens, geweld tegen de zwakken en genadeloze oordelen. Tekort Al liggen de wortels van zijn afkeer zeker in zijn persoonlijk ervaring thuis, lijkt Chris zulke relaties te zien als kenmerkend voor onze maatschappij als geheel. We horen hierin een echo van de visie van de Franse filosoof jean-Jacques Rousseau, die de beschaving zelf niet als een bevrijding van en beheersing van een gevaarlijke natuur zag maar als een bron van relationele ver-

bondenheid en beschadiging. Volgens Rousseau is ‘de oorspronkelijke impuls van de natuur is goed, maar het effect van een verdorven cultuur is dat we onze contact ermee kwijt zijn. We lijden verlies omdat we niet meer op onszelf en op deze innerlijke impuls vertrouwen, maar op anderen en op wat zij van ons vinden of van ons verwachten, wat zij in ons prijzen of haten, wat zij in ons willen belonen of af-

In de zoektocht om ergens vrij van te komen, rijst snel de vraag: vrij voor wat? straffen’ (C.Taylor, Sources of the Self, 1989). Voor Rousseau lag het antwoord in een puur natuurlijk bestaan, en daarin zoekt Chris ook zijn uitweg. Zijn relatie met de natuur zoals die bedoeld was, weg van de gekte van de stad, wilde hij herontdekken. En weer zien wij in de film hoe dat hem bijzonder gelukt is: scènes waarin hij bij zonsondergang meevoelt met de vlucht van de zeevogels, mee rent met wilde paarden, en naakt meevaart met de stroom van een kleine rivier. Met tranen van geluk ervaart hij momenten waarop wij als kijker jaloers worden. Zelfs in de opnieuw ontdekte – en humoristisch uitgesproken – waardering voor een appel lijkt het helend en goed. Hij voelt zich alsof hij thuisgekomen is. Maar de spanning is er altijd. Vroeg in Alaska, als hij zijn geweer een keer op een eland richt, ziet hij ineens dat het de moeder is van een kleintje, en hij durft niet meer te schieten. Maar de natuur geeft hem niet zo graag het leven terug. Zelfs het identificeren van eetbare planten, bedoeld als een onderdeel van zijn herstelde contact met de natuur, wordt uiteindelijk zijn ondergang. Hoewel zijn relatie met de natuur dus op een bepaalde manier hersteld was – de kans om een nieuwe en bijzondere schoonheid intiem te kunnen raken – ontdekt Chris dat het geen relatie van liefde is. Het is een pijnlijke openbaring: de relatie met de natuur kan geen voldoende vervanging bieden voor situaties en zelfs structuren waarin persoonlijke liefde mogelijk is. Daarnaast is zelfs het ‘geluk’ van het genieten van de schoonheid ook niet ‘echt’ zonder anderen. In zijn verhaal zien we dat de afstand van ongezonde relaties misschien nodig is om

een heldere kijk op het leven te krijgen. Een fase van ‘Alexander Supertramp’ hoort misschien bij een reis naar vrijheid toe. Maar we zien ook dat zelfstandigheid een eenzame en kwetsbare gevangenis kan worden, als gemeenschap op zich gezien wordt als iets dat ware vrijheid stoort. Helaas erkende Chris te laat in de woorden van Tolstoj, dat alleen een vrijheid van iets komt te kort. Zijn diepste verlangen was uiteindelijk niet naar ultieme onafhankelijkheid noch naar een puur natuurlijk bestaan, maar naar een vrijheid van destructieve, liefdeloze relaties naar een zegenend relationeel bestaan. ‘Vrij door’ Met andere woorden, in Chris zijn zoektocht om ergens vrij van te komen, rijst snel de vraag: vrij voor wat? Is er een diepere, constructievere bedoeling in deze zin van de vrijheid van de mens? Deze aanpak is door verschillende denkers uitgewerkt, bijvoorbeeld door Erich Fromm in The Fear of Freedom (1941) en Isaiah Berlin in ‘Two Concepts of Liberty’ (1958), maar het heeft ook wortels in de boodschap van de Apostel Paulus in de brieven aan de Efeziers (4:22-24) en aan de Kolossenzen (3:9-10). Kort gezegd: de zin van het ontsnappen van onderdrukking of slavernij is zeer afhankelijk van de zin van een bevrijd bestaan. De bedoeling en richting van een vrij leven is de kern. Als we aan het voorbeeld van Into the Wild denken, is het duidelijk dat gemeenschap hoort bij een ware menselijke vrijheid, niet alleen om zinvolle, zegenende dingen voor de ander te kunnen doen, maar ook om simpelweg genot en geluk met elkaar te kunnen delen. Als groeiende, levende wezens is onze vrijheid verbonden aan groeiende, gezonde gemeenschap – zoals het bedoeld is als mensen met ‘de juiste naam’. Deze relationele aspect van het mens-zijn staat centraal in een bijbelse visie van de mens. Als beelddrager van een persoonlijke, relationele Schepper, is ware menslijke vrijheid te vinden in deze verschillende relaties. Het zoeken naar een pure of autonome bestaan zou alleen tekort kunnen komen. Eigenlijk is dit het verhaal van Chris McCandless. De pijn van liefdeloos onrecht, waar hij heel gevoelig voor was, is alleen te begrijpen als we de bedoeling erkennen van relaties van liefdevolle rechtvaardigheid. Anders zijn machtsmisbruik, oneerlijkheid en afwijzing geen morele fouten maar gewoon ‘de weg van de natuur’. Maar Chris ziet het als verkeerd als men-

sen eisen onmogelijke, zelfzuchtige en kwade dingen van elkaar, en om zulke relaties te vermijden wijst hij alle relaties af. Maar, zoals Ron tegen hem zegt, is er een andere mogelijkheid om deze kwaad te overwinnen: ‘Wanneer je vergeeft, heb je lief, en wanneer je lief hebt, schijnt Gods licht over je’. Vanuit zijn katholieke geloof bedoelt Ron niet dat vergeving de pijn wegneemt, en ook niet dat het een soort verzoening garandeert. Maar in vergeving geven we wel de rol van rechter en verlosser uit handen: rechter in de zin dat je zelf moet zorgen voor de straf voor de ander, en verlosser in de zin dat je zelf je eigen vrijheid van hun macht moet regelen. Anders blijf ik voor altijd mezelf definiëren in gevecht tegen de misdaad. Net als Chris word ik dan niet vrij om nieuwe relaties aan te gaan zonder de bedreigende schaduw van mijn ervaring. ‘Vrij tot’ een groeiende herstel Echte vergeving erkent dus dat iets misgegaan is, dat iets verkeerd gedaan werd in een relatie, en ook dat herstel nodig is. Wat is de link tussen vergeving en ‘Gods licht’? In de Judeo-christelijke traditie wordt verteld dat de vrijheid van vergeving komt in het erkennen dat de mens deze doelen ook niet in eigen kracht alleen en eenzaam hoeft te bereiken. Daarom is het ‘evangelie’ (letterlijk ‘goed nieuws’) dit:‘de waarheid zal u vrij maken.’ Met deze woorden had Jezus het niet over de waarheid alleen in de zin van informatie of zelfs de verbale boodschap van openbaring: Hij had het over zichzelf als ‘de weg, de waarheid en het leven’ (Johannes 14:6). Volgens de Bijbel was Jezus als Zoon van God zelf intiem betrokken bij het maken van deze wereld (Johannes 1:1-3). In de beschrijving van deze schepping (Genesis 1-2) wordt steeds benadrukt dat de mens bedoeld is om in vruchtbare relaties van zegen te leven met God zelf, naar wiens beeld de mens gemaakt is, maar ook met elkaar en met zijn milieu. Deze vruchtbaarheid en zegen wordt gekenmerkt door een liefdevolle invloed, dat mensen elkaar als gelijkwaardige beelddragers van de Schepper opbouwen in gemeenschap, en dat ze de wereld als verantwoordelijke beelddragers van de Schepper bewerken en beheren in cultuur. Als actief deelnemer in het creëren van deze orde is Jezus dus ‘het leven’ genoemd, en ‘het licht van de mens’

12

(Johannes 1:4). De kern van wat ‘de val’ van deze oorspronkelijke situatie genoemd wordt (Genesis 3) is niet ten eerste een bepaald gedrag en zelfs niet het overtreden van een regel: het komt door een gebrek in het vertrouwen van God als liefdevolle Heer, een relationeel gebrek dat tot schadelijk gedrag leidt. En de schade die volgde was verwoestend, omdat de basisrelatie

voor alle andere relaties gestoord was. Daarom mogen wij met Chris in Into the Wild alle onrecht, onderdrukking, leugens, haat en ook al de gevolgen daarvan met God oordelen als verkeerd. Deze erkenning van de pijn die wij hier ervaren – en ook veroorzaken – is volgens de Bijbel terecht en nodig voor de mens. Omdat God zo veel van zijn beminde schepping houdt belooft Hij ook een rechtvaardig antwoord te geven aan alles wat het aangetast heeft. Volgens het evangelie neemt Jezus dan dit rechtvaardig antwoord op zichzelf, voor allen die dat van Hem willen. Waarom? Vrijheid: zodat niemand de onmogelijke rollen van Rechter en Verlosser hoeft proberen te spelen. In vergeving laat ik het antwoord op deze misdaden over aan God, ik laat de rol van Rechter los. En in vergeving ontdek ik dat ik niet uit zelfbescherming alleen hoef te leven. Pijn, littekens en herinneringen blijven, en misschien ga ik nooit terug naar de relatie waarin ik gekwetst werd. Toch in vergeving kom ik vrij van de tegenstrijdige poging bijvoorbeeld om mijn verlossing als relationele mens te regelen door relaties alleen maar op te zeggen. Het werk van Jezus is dus niet een vervangende afbetaling maar; het doel is het herstel van de relatie met God die alle andere relaties weer openmaakt voor vruchtbare groei, zoals het oorspronkelijk bedoeld was. Ik mag dus luisteren naar Gods openbaring om te horen hoe wij in een houding van vrede en passie mogen leren leven, weer gericht op opbouwende gemeenschap en het cultiveren van de wereld. Ik mag daarin oefenen, in een groeiende vrijheid van de angst voor ei-

gen veroordeling en ook vrij van de behoefte om een oordeel uit te delen. Vrij van deze rollen van Verlosser en Rechter, kom ik vrij om weer een geliefd verantwoordelijk schepsel te zijn. En daarin ‘schijnt Gods licht over je’. In een merkwaardige scène in de film maakt Chris kennis met kunstenaar Leonard Knight in de woestijn dichtbij Slab City. Zijn ‘Salvation Mountain’ (Verlossingsberg) is een enorme stapel van hout en troep die door liters verf getransformeerd is in een kleurrijk kunstwerk, waarop overal in verschillende uitspraken de boodschap van ‘God is liefde’ en ‘Jezus redt’ verschijnt. De zeer gastvrije en nederige Knight vertelt dat hij alleen dit unieke en vrije en blije leven in de woestijn kan leiden omdat ‘heel veel mensen van me houden’ en uit liefde steunen ze zijn project. Kennelijk staan relaties op zich deze bijzondere en eigenaardige vorm van vrijheid niet in de weg; eerder andersom. Dit artikel is een verkorte versie van Robb’s hoofdstuk in een nieuw boek Scherp gezien (red. M. Verkerk, B. Cusveller, J. Hoogland en M.Vermeulen). Hierin worden veel verschillende soorten films (bijv. Des hommes et des dieux, American Beauty, The Visitor, Finding Neverland) besproken door verschillende auteurs. In de inleiding wordt eerst verteld hoe een christelijke levensbeschouwing een sterke basis vormt voor filmkritiek. Filosofie en films hebben alles met elkaar te maken: beide houden zich intensief bezig met de tijd waarin we leven en beide proberen antwoorden te geven op universele thema’s die mensen bezighouden. In de bespreking van de films gaat het dus niet alleen om het verhaal en de techniek, maar ook om de lagen die in de beelden verborgen zijn.Toegankelijk en diepgaand tegelijk. Ook verkrijgbaar met een dvd-box van 6 films, met studiegids! Scherp gezien: film en christelijke filosofie (Buijten & Schipperheijn, 2011)