AI-39 Elektromagnetische velden

AI-39 Elektromagnetische velden Inhoudsopgave 1 Inleiding ............................................................................................................................................ 2 1.1 Algemeen ..................................................................................................................................... 2 1.1.1 Arbowet- en -regelgeving ............................................................................................................. 2 1.1.2 Beleidsregels ................................................................................................................................ 2 1.1.3 Europese Richtlijnen .................................................................................................................... 2 1.2 Arbo-Informatiebladen.................................................................................................................. 2 1.3 De Europese Richtlijn elektromagnetische velden ...................................................................... 3 2 Elektromagnetische velden .............................................................................................................. 3 2.1 Straling en velden ........................................................................................................................ 3 2.2 Ioniserende en niet-ioniserende straling ...................................................................................... 5 2.3 Tweedeling binnen de niet-ioniserende straling........................................................................... 6 2.4 Bronnen ........................................................................................................................................ 6 2.4.1 Natuurlijke bronnen ...................................................................................................................... 6 2.4.2 Kunstmatige bronnen ................................................................................................................... 7 2.5 Meten ........................................................................................................................................... 7 2.6 Biologische en gezondsheidseffecten .......................................................................................... 7 2.6.1 Statische velden ........................................................................................................................... 8 2.6.2 Extreem laagfrequente velden ..................................................................................................... 8 2.6.3 Radiofrequente velden ................................................................................................................. 9 2 Risico-inventarisatie en -evaluatie.................................................................................................. 11 3.1 RI&E algemeen .......................................................................................................................... 11 3.1 RI&E-module voor elektromagnetische velden .......................................................................... 12 3.2.1 Toelichting op Inventarisatie en Plan van Aanpak ..................................................................... 13 4 Handreiking voor de beoordeling ................................................................................................... 14 4.1 De term ‘werkomgeving’............................................................................................................. 14 4.2 Categorieën werkomgevingen ................................................................................................... 14 4.3 Overzicht van werkomgevingen ................................................................................................. 15 4.4 Het traject ................................................................................................................................... 19 4.5 Overzicht van vuistregels en beheersmaatregelen voor categorie II ......................................... 21 4.5.1 Installatie en onderhoud ............................................................................................................. 21 4.5.2 Artikel- en persoonsdetectie....................................................................................................... 22 4.5.3 Diëlektrische verwarming ........................................................................................................... 22 4.5.4 Elektriciteitsproductie en -distributie .......................................................................................... 22 4.5.5 Elektrochemische processen ..................................................................................................... 22 4.5.6 Inductieverwarming .................................................................................................................... 23 4.5.7 Lassen ........................................................................................................................................ 23 4.5.8 Medische toepassingen ............................................................................................................. 23 4.5.9 Microgolfdrogen ......................................................................................................................... 24 4.5.10 Onderzoekstoepassingen ...................................................................................................... 24 4.5.11 Vervoer- en tractiesystemen .................................................................................................. 24 Zendinstallaties ...................................................................................................................... 24 4.5.12 4.5.13 Overige werkomgevingen ...................................................................................................... 26 4.5.14 Niet-genoemde werkomgevingen .......................................................................................... 26 5 Beheersmaatregelen ...................................................................................................................... 27 5.1 Wettelijk kader ............................................................................................................................ 27 5.2 Algemene maatregelen voor alle werkomgevingen ................................................................... 27 5.2.1 Verplichte algemene maatregelen voor alle werkomgeving ...................................................... 28 5.2.2 Algemene maatregelen per categorie ........................................................................................ 28 5.2.3 Deskundigheid ........................................................................................................................... 30 6 Wet- en regelgeving ....................................................................................................................... 32 6.1 Nationale wetgeving ................................................................................................................... 32 6.1.1 Inleiding ...................................................................................................................................... 32 6.1.2 Arbowet ...................................................................................................................................... 32 6.1.3 Implementatie EU-Richtlijn ......................................................................................................... 33 6.2 Internationale regelgeving .......................................................................................................... 33 Bijlage 1 ................................................................................................................................................... 35 Bijlage 2 ................................................................................................................................................... 37

1

Inleiding

1.1

Algemeen

Uitgangspunt van de Arbeidsomstandighedenwet 1998 is dat het voeren van een arbeidsomstandighedenbeleid de verantwoordelijkheid is van de werkgever in samenwerking met de werknemers, waar nodig met deskundige ondersteuning. Het karakter van het arbeidsomstandighedenbeleid is de laatste jaren aanzienlijk versterkt door de vergroting van de financiële verantwoordelijkheid van de werkgever voor ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid. Een goed arbeidsomstandighedenbeleid biedt namelijk de mogelijkheid om de kosten van ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid te beperken. In de Arbeidsomstandighedenwet 1998 is dan ook een verplichting opgenomen voor de werkgever om een beleid te voeren om verzuim door ziekte tegen te gaan. 1.1.1 Arbowet- en -regelgeving De Arbeidsomstandighedenwet 1998 geeft een algemeen kader voor het arbeidsomstandighedenbeleid en is een zogenoemde kaderwet (ook wel raamwet genoemd). Dit betekent dat de wet zelf verplichtingen bevat voor de werkgever en de werknemer. Veel van deze verplichtingen zijn in uitvoeringsregelingen nader ingevuld door middel van Algemene Maatregelen van Bestuur in het Arbeidsomstandighedenbesluit en door middel van Ministeriële Regelingen in de Arbeidsomstandighedenregeling. In zowel de Arbeidsomstandighedenwet 1998, het Arbeidsomstandighedenbesluit als de Arbeidsomstandighedenregeling is sprake van algemeen verbindende voorschriften. De naleving daarvan kan door de overheid worden afgedwongen, zonodig via de bestuurlijke boete of het strafrecht. 1.1.2 Beleidsregels Naast deze algemeen verbindende voorschriften zijn er nog de Arbeidsomstandighedenbeleidsregels. Beleidsregels geven houvast bij de toepassing van wettelijke voorschriften en worden door de overheidsorganen, zoals de Arbeidsinspectie, gebruikt om het naleven van de arbowettelijke regels te handhaven. Een beleidsregel is wel een vastgestelde algemene regel maar is geen algemeen verbindend voorschrift. Een werkgever mag dus andere maatregelen treffen dan in de Arbobeleidsregels zijn aangegeven, mits aantoonbaar hetzelfde beschermingsniveau wordt behaald. 1.1.3 Europese Richtlijnen In EU-verband heeft Nederland te maken met Europese Richtlijnen. De bepalingen met betrekking tot de Europese Richtlijnen zijn voornamelijk terug te vinden in het Arbeidsomstandighedenbesluit. 1.2

Arbo-Informatiebladen

Naast het hierboven beschreven juridisch kader bestaan over een aantal onderwerpen op het gebied van arbeidsomstandigheden Arbo-Informatiebladen. Deze uitgaven bevatten toegankelijke informatie over hoe werkgevers en werknemers in de praktijk kunnen omgaan met de samenhangende wettelijke regels en beleidsregels. De Arbo-Informatiebladen zijn nadrukkelijk bedoeld als voorlichting en niet als bindend voorschrift of beleidsregel.

1.3

De Europese Richtlijn elektromagnetische velden

Werknemers kunnen tijdens hun werkzaamheden worden blootgesteld aan elektrische, magnetische en elektromagnetische velden. De uitstraling vindt plaats door apparatuur waarmee de werknemers werken of waarbij ze tijdens hun werkzaamheden in de buurt kunnen komen. Ter voorkoming van een te hoge blootstelling aan deze velden tijdens het werk heeft de Europese Unie een Richtlijn vastgesteld. Deze Richtlijn bevat minimumvoorschriften voor de bescherming van werknemers tegen de risico’s voor hun gezondheid en veiligheid als gevolg van blootstelling aan deze velden (EU, 2004). De Richtlijn kan consequenties voor bedrijven hebben en tot nadere verplichtingen voor werkgevers leiden, die onderdeel van het Arbobesluit zullen worden. De richtlijn moet uiterlijk 30 april 2008 in de Nederlandse regelgeving zijn geïmplementeerd. In opdracht van de Europese Unie stelt het Europees Comité voor elektrotechnische normalisatie (CENELEC) geharmoniseerde Europese normen op voor alle situaties die moeten worden beoordeeld, gemeten en berekend. Die zijn echter mogelijk op 30 april 2008 nog niet gereed, terwijl dan wel aan de eisen van de Richtlijn voldaan moet worden. In opdracht van het ministerie van SZW heeft het RIVM daarom de blootstelling in Nederlandse arbeidssituaties geïnventariseerd en geanalyseerd. Op basis daarvan zijn aanbevelingen gedaan hoe in de praktijk om te gaan met de eisen uit de Europese Richtlijn (RIVM, 2006). Het RIVM-rapport is bedoeld als handreiking voor werkgevers om vast te stellen of aan de eisen uit de Richtlijn wordt voldaan. Bovendien kan het rapport dienen als uitgangspunt bij het opstellen van de risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E) voor elektromagnetische velden. Dit Arbo-Informatieblad is gebaseerd op dat RIVM-rapport. De hoofdstukken 3, 4 en 5 en de bijlagen 1 en 2 zijn nagenoeg letterlijk uit het RIVM-rapport overgenomen. Totdat er CENELEC-normen beschikbaar zijn, mogen dit Arbo-Informatieblad en het RIVM-rapport als richtsnoer gebruikt worden.

2

Elektromagnetische velden

2.1

Straling en velden

De term ‘niet-ioniserende straling’ wordt gebruikt voor een breed spectrum van elektrische, magnetische en elektromagnetische velden. Deze komen van nature overal in het milieu voor. Tussen de hogere lagen van de atmosfeer en de aarde is bijvoorbeeld altijd een elektrisch veld aanwezig. Onder een onweerswolk kan dat heel sterk worden. Het aardmagnetisch veld is ook permanent aanwezig en maakt het bijvoorbeeld mogelijk dat een kompas op iedere plaats op aarde aangeeft waar het (magnetische) Noorden ligt. Deze velden zijn constant. Dat wil zeggen dat de polariteit, de richting van de positieve en negatieve kanten van het veld, niet in de tijd verandert. Een veld kan echter ook periodiek van polariteit veranderen. Dat houdt in dat de positieve en negatieve kant wisselen: zo’n veld noemen we (daarom) een ‘wisselveld’. Het aantal veranderingen dat per tijdseenheid bij een wisselveld optreedt - het aantal trillingen - noemen we ‘de frequentie’. De frequentie wordt aangegeven in hertz (Hz). Eén hertz is één trilling per seconde. Behalve door de frequentie kunnen elektromagnetische velden ook gekarakteriseerd worden door de golflengte. De golflengte is de lengte van één trilling en wordt uitgedrukt in de eenheid ‘meter’ (m).

Hoe meer trillingen per seconde, hoe kleiner de golflengte (zie figuur 2.1).

Figuur 2.1 Schematische voorstelling van een elektromagnetische golf. Het elektrische veld E en het magnetische veld H staan loodrecht op elkaar en op de voortplantingsrichting S. Omdat in het algemeen geldt: Hier afbeelding van formule plaatsen zijn de frequentie en de golflengte dus omgekeerd evenredig. De lichtsnelheid is ongeveer 300.000 kilometer per seconde (3 x 108 m/s). Omdat de termen ‘straling’ en ‘velden’ soms door elkaar gebruikt worden, is het van belang daarin onderscheid aan te brengen. De term ‘veld’ is een algemeen begrip; onder bepaalde omstandigheden kunnen velden als ‘straling’ worden beschouwd. Een elektrisch veld onstaat als gevolg van scheiding van elektrische lading. Er is dan in de ruimte een positieve en negatieve lading en daartussen bevindt zich een elektrisch veld. Een magnetisch veld ontstaat als ladingen zich bewegen, bijvoorbeeld als er een elektrische stroom door een geleider loopt. We spreken van ‘straling’ wanneer (ruwweg) de afstand tot de bron van het elektromagnetische verschijnsel groter is dan de golflengte. Er vindt onder die omstandigheden vanaf de bron transport van energie plaats. Een blootgesteld object bevindt zich dan in het ‘verre veld’. Voor afstanden tot de bron die kleiner zijn dan de golflengte is er geen sprake van energietransport en dus ook niet van straling en kan alleen het begrip ‘veld’ worden gebruikt. Blootgestelde objecten bevinden zich dan in het ‘nabije veld’. Dit onderscheid is van belang bij het opstellen van een RI&E voor blootstelling aan elektromagnetische velden. In het nabije veld is er geen constant verband tussen de sterkte van het elektrische veld en dat van het magnetische veld en zijn de velden niet homogeen. Over korte afstanden kunnen er grote verschillen in veldsterkte zijn. In het verre veld staan de elektrische en magnetische component in een vaste verhouding tot elkaar en spreken we van een elektromagnetisch veld. Dat houdt in dat het bij blootstelling in het nabije veld vaak gecompliceerder is om vast te stellen wat precies de blootstelling is. Het geheel van alle gedefinieerde elektromagnetische stralingstypes - gerangschikt naar golflengte wordt wel het ‘elektromagnetische spectrum’ genoemd. Tabel 2.1 en figuur 2.2 geven een schematisch overzicht.

Tabel 2.1 Benaming frequentiegebieden Benaming

Frequentiegebied

Golflengtegebied

Statisch

0 Hz

-

ELF (extreem lage frequentie)

0 - 300 Hz

oneindig - 100 km

-

300 - 3000 Hz

1000 - 100 km

VLF (zeer lage frequentie)

3 - 30 kHz*

100 - 10 km

LF (lage frequentie)

30 - 300 kHz

10 - 1 km

MF (middenfrequentie)

300 - 3000 kHz

1000 - 100 m

HF (hoge frequentie)

3 - 30 MHz*

100 - 10 m

VHF (zeer hoge frequentie)

30 - 300 MHz

10 - 1 m

UHF (ultrahoge frequentie)

300 - 3000 MHz

100 - 10 cm

SHF (superhoge frequentie)

3 - 30 GHz*

10 - 1 cm

EHF (extreem hoge frequentie)

30 - 300 GHz

10 - 1 mm

IR (infrarood)

300 GHz - 385 THz*

1 mm - 780 nm

VIS (zichtbaar licht)

385 THz - 750 THz

780 - 400 nm

UV (ultraviolet)

750 THz - 3 PHz*

400 - 100 nm

Ioniserende straling

3 PHz en hoger

100 nm en lager

*kHz: kilohertz, 10 Hz *MHz: megahertz, 10 Hz *GHz: gigahertz: 10 Hz *THz: terahertz, 10 Hz *PHz: petahertz, 10 Hz In dit Arbo-Informatieblad onderscheiden we drie frequentiegebieden: statische velden (0 Hz), extreem laagfrequente (ELF) velden (>0-300 Hz) en radiofrequente (RF) velden (300 Hz-300 GHz). Het frequentiegebied van 300 MHz-300 GHz wordt ook wel aangeduid met ‘microgolven’. Deze benaming wordt hier verder niet gebruikt. 2.2

Ioniserende en niet-ioniserende straling

Binnen het elektromagnetische spectrum kan een tweedeling gemaakt worden op grond van de intrinsieke energie-inhoud van de velden. Boven een frequentie van 3 petahertz (PHz; 3.1015 Hz), overeenkomend met een golflengte van 100 nanometer (nm) - zie figuur 2.2 - is de energie-inhoud groter dan 12,4 elektronvolt (eV). Die energie is groot genoeg om uit atomen elektronen los te maken en daarmee ionisaties te veroorzaken. Elektromagnetische straling met golflengtes kleiner dan 100 nm (en frequenties groter dan 3 PHz) noemen we ‘ioniserende straling’. Gamma-, röntgen- en kosmische straling zijn vormen van ioniserende straling. Van dergelijke straling is bekend dat zij rechtstreeks schade aan het erfelijk materiaal (het DNA) kan veroorzaken. Dit kan leiden tot acute en chronische gezondheidsschade, waaronder kanker. Straling met golflengtes hoger dan 100 nm heeft te weinig energie om ionisaties tot stand te brengen. Daarom wordt dit gedeelte van het spectrum aangeduid als ‘niet-ioniserende straling’ (alhoewel het technisch gezien dus niet juist is om in alle gevallen te spreken van straling). In figuur 2.2 is dat het gedeelte van het spectrum links van de lijn bij 100 nm. Ultraviolette (UV-)straling (100 nm-400 nm) kan echter wel chemische veranderingen veroorzaken. Dit gebeurt door aantasting van moleculaire verbindingen (fotochemische effecten). Deze veranderingen kunnen leiden tot gezondheidsschade. Ook zichtbaar licht (VIS) en infraroodstraling (warmtestraling; IR) kunnen fotochemische effecten teweegbrengen. De mate waarin dit gebeurt neemt echter af bij een toenemende golflengte. Dergelijke mechanismen kunnen geen rol spelen bij blootstelling aan alle andere vormen van elektromagnetische velden die in het

niet-ioniserende deel van het spectrum vallen. Er kan echter onder bepaalde omstandigheden ook bij blootstelling aan deze velden gezondheidsschade ontstaan (zie paragraaf 2.6).

Figuur 2.2 Het stralingsspectrum 2.3

Tweedeling binnen de niet-ioniserende straling

Omdat het gedrag van elektromagnetische velden afhangt van de frequentie is er een praktische tweedeling binnen het niet-ioniserende deel van het spectrum. Tot 300 gigahertz (GHz, 109 Hz) spreken we van elektromagnetische velden. Voor frequenties tussen 300 GHz en 3 PHz (de grens van het ioniserende deel van het spectrum) wordt gesproken van optische straling. Optische straling omvat dus infrarood straling, zichtbaar licht en ultraviolette straling. Dit Arbo-Informatieblad behandelt alleen elektromagnetische velden (0 Hz-300 GHz). Infraroodstraling, zichtbaar licht of UV blijven dus buiten beschouwing. 2.4

Bronnen

2.4.1 Natuurlijke bronnen Natuurlijke statische en laagfrequente elektrische velden zijn het gevolg van atmosferische processen, waardoor ladingsverschillen optreden tussen de atmosfeer en de aarde. Het aardmagnetische veld is het natuurlijke statische magneetveld. Het wordt vooral veroorzaakt door stromingsverschijnselen diep in de aarde. De aarde, en alle objecten die zich daarop bevinden (inclusief de mens), zenden elektromagnetische velden uit (de zogenaamde black bodystraling). In het hoogfrequente gebied komt er ook vanuit de ruimte straling op aarde, vooral afkomstig van de zon. Wanneer er sprake is van een verhoogde activiteit op het zonneoppervlak, kan dat resulteren in een kortdurende sterke toename van de hoogfrequente straling. Dat kan in uitzonderlijke gevallen leiden tot storingen in apparatuur op aarde.

2.4.2 Kunstmatige bronnen In het gebied van de lage frequenties is vooral 50 Hz van belang. Dit is de frequentie van de elektriciteitsvoorziening. Alle transport- en distributielijnen en alle apparaten die op het lichtnet werken genereren elektrische en magnetische velden met een frequentie van 50 Hz. In het gebied van de hogere frequenties, de radiofrequenties en microgolven, zijn de toepassingen legio. Radio- en televisiezenders, telecommunicatieapparatuur zoals mobiele telefoons en portofoons, radar, verwarmingsapparatuur zoals sealing machines, diathermieapparaten in de fysiotherapie en magnetrons. Al deze apparaten genereren elektromagnetische velden. Als gevolg daarvan staan mensen, dieren en planten voortdurend bloot aan dergelijke velden. De samenstelling van die velden wisselt van plaats tot plaats en in de tijd. Dit Arbo-Informatieblad geeft een uitgebreid overzicht van alle kunstmatige bronnen waaraan werknemers blootgesteld kunnen worden. 2.5

Meten

Omdat er tegenwoordig eenvoudig te hanteren meetapparatuur beschikbaar is lijkt het meten van elektromagnetische velden ook een eenvoudige zaak. Dat is echter niet het geval: het is een specialistisch vak. Breedbandmeetinstrumenten - dat wil zeggen apparatuur die over een breed frequentiegebied meet - maken het voor een bredere groep van (al dan niet) deskundigen mogelijk snel metingen te verrichten. Het bedieningsgemak heeft echter een schaduwzijde. Veel mensen denken dat ook het meten van elektromagnetische velden eenvoudig is: het instrument hoeft alleen maar aangezet en afgelezen te worden. Voordat er gemeten gaat worden moet er echter eerst een aantal zaken worden vastgesteld. Moet er breedbandig of frequentiespecifiek worden gemeten? Moeten er lage frequenties of hoge frequenties worden gemeten? Gemiddelden of piekwaarden? Enzovoort. Het is van groot belang het juiste meetinstrument, met de juiste sensor of meetantenne, te kiezen. Wanneer het meetinstrument niet past bij het aanwezige spectrum kan een signaal gemist worden. Bovendien kan het meetinstrument verkeerde informatie geven waardoor het helemaal onduidelijk wordt wat men eigenlijk meet. Wanneer er in arbeidssituaties gemeten moet worden is er doorgaans een aanzienlijke variatie in tijd en plaats van de veldsterkte op de werkplek. Dit komt omdat de hoogste blootstelling meestal in het nabije veld plaatsvindt en daar varieert de veldsterkte het sterkst. Het is dan de vraag hoeveel meetpunten per werkplek gemeten moeten worden, hoe die moeten worden verdeeld over hoogte en afstand en hoe vaak en hoe lang ze gemeten moeten worden. Momenteel ontwikkelt het Europees Comité voor elektrotechnische normalisatie (CENELEC) geharmoniseerde Europese normen waarin dit vastgelegd is. Dit gebeurt in opdracht van de Europese Unie. 2.6

Biologische en gezondsheidseffecten

De belangstelling voor en ook de verontrusting over mogelijk schadelijke effecten van elektromagnetische velden is de laatste tijd sterk gegroeid. Blootstelling aan elektromagnetische velden kan effecten in cellen, weefsels, organen en gehele organismen veroorzaken. Echter: dat hoeft niet noodzakelijkerwijs tot gezondheidsschade te leiden. Er dient een onderscheid gemaakt te worden tussen biologische effecten en gezondheidseffecten. Een biologisch effect treedt op wanneer blootstelling aan een elektromagnetisch veld een merkbaar of meetbaar fysiologisch effect tot gevolg heeft. Gezondheidsschade ontstaat pas wanneer een biologisch effect niet meer door de normale regelen herstelmechanismen van een lichaam gecompenseerd kan worden. Het lichaam raakt dan uit balans en dat kan tot een nadelige gezondheidstoestand leiden. Sommige biologische effecten zijn onschadelijk, zoals de reactie van het lichaam op een geringe toename van de lichaamswarmte door het bloed sneller te laten circuleren. Sommige effecten verhogen ook het welbevinden van een persoon, zoals het gevoel van warmte bij zonneschijn op een koude dag.

Blootstelling aan elektromagnetische velden kan onder bepaalde omstandigheden - als de velden sterk genoeg zijn - gezondheidseffecten met zich meebrengen. Bij hoge blootstellingsniveaus (zie verder) zijn negatieve effecten van blootstelling bij mensen aangetoond. Dergelijke niveaus kunnen ook voorkomen in bepaalde arbeidssituaties. Bij de relatief lage blootstellingsniveaus zoals die in de woonomgeving aanwezig zijn, zijn direct waarneembare verbanden tussen blootstelling en gezondheidseffecten niet aangetoond. 2.6.1 Statische velden Statische velden zijn constant, zij wisselen niet periodiek van polariteit. Hun frequentie is derhalve 0 Hz (zie paragraaf 2.1 en tabel 2.1). Kortetermijneffecten Statische elektrische velden dringen niet door in het lichaam, maar leiden tot ladingsverschuivingen aan de oppervlakte van het lichaam (dit verschijnsel doet zich onder bepaalde omstandigheden ook voor als gevolg van wrijving). Dit resulteert in lokale ladingen op de huid die elektrische veldsterkten tot zo’n 500 kV/m tot gevolg kunnen hebben. Veldsterkten van 10-45 kV/m kunnen worden waargenomen door beweging van haartjes. Bij het benaderen of aanraken van een geleidend voorwerp kan er een ontlading optreden. Dit kan hinderlijk zijn, maar vormt geen gevaar voor de gezondheid. Statische magnetische velden hebben binnen en buiten het lichaam vrijwel dezelfde veldsterkte. Bij beweging van de persoon in het veld kunnen ze aanleiding geven tot elektrische stromen in het lichaam, en mogelijk chemische reacties beïnvloeden. Acute biologische effecten zijn niet waargenomen beneden 2 tesla (T). Dergelijke veldsterktes komen alleen voor bij bepaalde toepassingen (bijvoorbeeld MRIapparatuur). Boven deze veldsterkte kan bewegen in een statisch magnetisch veld leiden tot duizeligheid en misselijkheid. Zeer hoge veldsterktes kunnen in theorie de snelheid van de bloedstroom of de werking van het hart beïnvloeden. Er zijn echter geen aanwijzingen voor gezondheidseffecten als gevolg van dit soort verschijnselen bij veldsterktes tot 8 T. Bij hogere veldsterktes - tegenwoordig is bij MRI tot zo’n 11 T haalbaar - is nog geen onderzoek gedaan. Langetermijneffecten Met name in arbeidssituaties, bijvoorbeeld bij lassers en werknemers in de aluminium- en chlooralkaliindustrie, is onderzoek gedaan naar mogelijke langetermijneffecten. Hierbij ging het bijvoorbeeld om een invloed van langdurige blootstelling aan statische magnetische velden op het ontstaan of de ontwikkeling van kanker. Een verband is echter nooit aangetoond. 2.6.2 Extreem laagfrequente velden Extreem laagfrequente velden zijn in het kader van dit Arbo-Informatieblad gedefinieerd als ‘ELFelektromagnetische velden’. Dat wil zeggen velden met frequenties tussen 0 en 300 Hz (zie tabel 2.1). Kortetermijneffecten Vrijwel al het onderzoek naar effecten van blootstelling aan EM-velden met lage frequenties had betrekking op 50 of 60 Hz-velden, de frequentie van het elektriciteitsnet. Bij deze frequenties zijn stroompjes die door de velden in het lichaam worden opgewekt de oorzaak van fysiologische effecten. Laboratoriumonderzoek naar cellulaire en dierlijke systemen heeft geen effecten van 50/60 Hz-velden aangetoond die tot schadelijke gezondheidseffecten kunnen leiden wanneer de geïnduceerde stroomdichtheid lager is dan 10 mA/m2. Bij hogere stroomdichtheden (10-100 mA/m2) zijn effecten waargenomen, zoals geringe en omkeerbare veranderingen in het functioneren van het zenuwstelsel. Bij stroomdichtheden boven 100 mA/m2 kan door effecten op het centraal zenuwstelsel en op het hart daadwerkelijk gezondheidsschade optreden. Bij andere frequenties kunnen dergelijke effecten bij hogere stroomdichtheden optreden (figuur B2.1 in bijlage 2 toont de frequentie-afhankelijkheid van de stroomdichtheid).

Langetermijneffecten Uit bevolkingsonderzoeken is gebleken dat er een consistent statistisch verband is tussen het wonen nabij bovengrondse elektriciteitslijnen en een verhoging van het risico op kinderleukemie. Er zijn echter geen aanwijzingen voor een oorzakelijk verband tussen blootstelling aan de van de lijnen afkomstige elektrische en magnetische velden en het optreden van kinderleukemie. Experimenten leveren geen overtuigende bewijzen dat ELF-velden genetische schade aanrichten. Daarom is het niet waarschijnlijk dat zij enig effect kunnen hebben op het ontstaan van kanker. Er zijn vrijwel geen aanwijzingen uit laboratoriumonderzoeken dat 50/60 Hz magnetische velden een tumorbevorderend effect zouden hebben. Hoewel nog meer onderzoek nodig is om de mogelijke effecten van ELF-velden op de ontwikkeling van tumoren op te helderen, is de conclusie dat op dit moment geen overtuigende bewijzen bestaan voor kankerverwekkende (carcinogene) effecten van deze velden. Onderzoek naar effecten van blootstelling aan ELF-velden in arbeidssituaties heeft niet geleid tot aanwijzingen voor effecten op het ontstaan van kanker of andere ziektes. Door het International Agency for Research on Cancer (IARC) zijn ELF-magnetische velden op grond van de bevindingen bij kinderleukemie geclassificeerd als ‘mogelijk kankerverwekkend voor mensen’. Zij vallen daarmee in dezelfde categorie als bijvoorbeeld cafeïne. 2.6.3 Radiofrequente velden Radiofrequente (RF) velden zijn elektromagnetische velden met frequenties tussen 3000 Hz en 300 GHz (zie tabel 2.1). Warmteontwikkeling Het enige potentieel schadelijke effect dat van blootstelling aan RF-velden is aangetoond is opwarming. Overmatige opwarming kan tot gezondheidsschade leiden. De opname van RF-energie, die deels wordt omgezet in warmte, wordt uitgedrukt in het specifiek absorptie tempo (SAR; Specific Absorption Rate). De SAR is de hoeveelheid opgenomen energie per kilogram lichaamsgewicht. Een menselijk lichaam in rust produceert een hoeveelheid energie van 1 W/kg. Bij een geringe inspanning loopt dit al snel op naar circa 4 W/kg. Uit experimentele gegevens blijkt dat blootstelling van mensen in rust aan RF-velden (gedurende circa dertig minuten) een stijging van de lichaamstemperatuur met minder dan 1°C tot gevolg heeft. Hierbij gaan we ervan uit dat er op het gehele lichaam een SAR van 1-4 W/kg wordt geproduceerd. Gegevens uit dierproeven wijzen op een drempel voor gedragsreacties in hetzelfde SAR-bereik. De blootstelling aan sterkere velden - waarbij SAR-waarden van meer dan 4 W/kg worden geproduceerd - kan het warmteregulerend vermogen van het lichaam te boven gaan en een schadelijke weefselverwarming veroorzaken. De gevoeligheid van verschillende soorten weefsel voor hittebeschadiging varieert sterk, maar de drempel voor onomkeerbare effecten op zelfs de gevoeligste weefsels is in normale milieuomstandigheden hoger dan 4 W/kg. Deze gegevens vormen de basis voor de blootstellingslimieten in de EU-Richtlijn. Kanker Er zijn geen aanwijzingen dat langdurige blootstelling aan RF-velden een invloed kan hebben op het ontstaan of de ontwikkeling van kanker. De laatste jaren staat dit onderwerp in toenemende mate in de belangstelling vanwege de opkomst van de mobiele telefonie. Onderzoek naar het voorkomen van kanker in relatie tot het gebruik van een mobiele telefoon wijst niet op een verband. Echter: mobiele telefoons zijn nog relatief kort, maximaal zo’n 10 jaar, op grote schaal in gebruik. Effecten op een veel langere termijn zijn onderzocht bij omwonenden van radio- en televisiezenders. Ook in deze onderzoeken is geen verband gevonden met het voorkomen van kanker. Er bestaan ook verscheidene onderzoeken naar effecten van blootstelling aan RF-velden in arbeidssituaties. Een belangrijk probleem daarbij is dat er doorgaans ook blootstelling aan allerlei andere factoren, zoals chemische stoffen, plaatsvindt. Dat maakt het erg lastig om uitsluitend de effecten van RFvelden te onderzoeken. Ook hier is echter de conclusie dat ook bij blootstelling aan RF-velden in arbeidssituaties geen verband met het optreden van kanker is aangetoond.

Effecten op hersenfuncties In diverse onderzoeken is het effect van blootstelling aan RF-velden op cognitieve functies, zoals geheugen en reactiesnelheid, onderzocht. Doorgaans zijn daarbij mobiele telefoons als bron van blootstelling gebruikt. In sommige onderzoeken zijn bij sommige functies inderdaad effecten gevonden. Maar deze waren altijd zeer gering en ook omkeerbaar. Als de blootstelling stopte verdween het effect, zij het soms pas na enige tijd. Omdat in de verschillende onderzoeken ook verschillende tests zijn gebruikt waarbij soms wel en soms niet een effect werd gevonden - is het lastig om een eenduidig beeld van deze effecten te krijgen. De afgelopen jaren is er naar aanleiding van de resultaten van een TNO-onderzoek onrust ontstaan. De blootstelling aan een specifiek type RF-veld (het signaal dat door UMTS-mobiele telecommunicatiesystemen wordt gebruikt) zou een negatief effect op het welbevinden kunnen hebben. Herhalingsonderzoek dat in Zwitserland is uitgevoerd heeft deze resultaten echter niet bevestigd. Ook uit ander onderzoek zijn geen aanwijzingen voor effecten op het welbevinden naar voren gekomen. Een toenemend aantal mensen schrijft diverse gezondheidsklachten, zoals hoofdpijn, slapeloosheid, concentratieproblemen, toe aan blootstelling aan elektromagnetische velden. Doorgaans gaat het hierbij om RF-velden, of meer specifiek GSM- of UMTS-signalen, maar ook wel om laagfrequente velden. Uit onderzoek dat onder goed gecontroleerde omstandigheden is uitgevoerd is nooit gebleken dat dergelijke klachten inderdaad door blootstelling aan elektromagnetische velden kunnen worden opgewekt. Wel is ontdekt dat sommige mensen de aanwezigheid van laagfrequente velden kunnen waarnemen, maar dat vermogen houdt geen verband met het optreden van klachten. Voor RF-velden is dit verschijnsel niet gevonden. Contactstroom Niet-geaarde metalen objecten die zich in een RF-veld bevinden kunnen worden opgeladen. Wanneer mensen in contact komen met een dergelijk voorwerp kan een contactstroom gaan lopen die kan resulteren in een schok of zelfs een verbranding. Bij frequenties van 100 kHz tot 110 MHz varieert de waarnemingsdrempel van de contactstroom van 25 tot 40 mA voor personen van verschillende lichaamsomvang en de drempelwaarde voor pijn van circa 30 tot 55 mA. Boven 50 mA kunnen zich ernstige verbrandingen voordoen op de plaats waar het weefsel in aanraking komt met een metalen voorwerp in een RF-veld.

Samenvatting Niet-ioniserende elektromagnetische velden maken deel uit van het elektromagnetisch spectrum. Afhankelijk van de frequentie en intensiteit kunnen zij bepaalde effecten in het menselijk lichaam veroorzaken. Wanneer de veldsterkte een zekere grens overschrijdt kan gezondheidsschade ontstaan. Dit hoofdstuk geeft een beknopt overzicht van de kennis daarover.

2

Risico-inventarisatie en -evaluatie

3.1

RI&E algemeen

Artikel 5 van de Arbowet legt bedrijven de verplichting op om een risico-inventarisatie en -evaluatie (RI&E) op te stellen. Deze RI&E heeft betrekking op alle risico’s die de arbeid ten aanzien van de veiligheid, gezondheid en het welzijn van de werknemers met zich meebrengt, dus ook de blootstelling aan elektromagnetische velden. Het Arbobesluit geeft voor een aantal onderwerpen nadere voorschriften. Deze voorschriften vloeien rechtstreeks voort uit Europese Richtlijnen. In de voorschriften wordt aangegeven welke elementen de inventarisatie en evaluatie voor één specifiek - in dat voorschrift omschreven - risico dient te bevatten. De RI&E komt stapsgewijs tot stand. Eerst wordt een inventarisatie gemaakt van de risico’s die in het bedrijf aan de orde zijn. Vervolgens worden deze risico’s geëvalueerd. Dat betekent dat in relatie tot wetgeving, normen en/of richtlijnen een weging van het risico plaatsvindt, zodat de ernst van het risico kan worden bepaald. Daarna wordt vastgesteld of er beheersmaatregelen nodig zijn om het risico te verminderen en waaruit die beheersmaatregelen dan moeten bestaan. In een Plan van Aanpak legt de werkgever ten slotte vast welke beheersmaatregelen hij gaat nemen en wanneer en door wie die worden genomen. Een bedrijf mag de RI&E zelf opstellen. Om bedrijven te helpen bij het opstellen van een RI&E zijn door bijvoorbeeld brancheorganisaties modelRI&E’s gemaakt. Voorbeelden van deze model-RI&E’s zijn te vinden op de algemene site van het Arbo Platform Nederland, www.arbo.nl, en via hun gespecialiseerde site, www.rie.nl. Over de daar gepubliceerde model-RI&E’s is overeenstemming bereikt tussen werkgevers en werknemers. Een model-RI&E kan bestaan uit een verzameling modules; elke module gaat dan over een ander onderwerp of wetsbepaling. Zo zijn er modules voor gevaarlijke stoffen, voor geluid en voor trillingen. Deze modules beginnen meestal met een introductievraag. Wordt deze met ‘ja’ beantwoord, dan moet er een serie vervolgvragen worden beantwoord (figuur 3.1). Elke vraag is voorzien van een toelichting in spreektaal. Het is zaak een module zo efficiënt mogelijk op te stellen. Zaak is om door een introductievraag in één antwoord duidelijk te krijgen of het nodig is verder te gaan. Een volledige inventarisatie wordt gemaakt met behulp van korte, scherpe vragen.

Figuur 3.1 Voorbeeld van module 3.4 ‘gevaarlijke stoffen als grondstof’ van de generieke, digitale RI&E voor het MKB

Het kan noodzakelijk zijn om de modules voor elke werkzaamheid opnieuw in te vullen. Dit gebeurt bijvoorbeeld als in een bedrijf in het productieproces verschillende werkzaamheden plaatsvinden, met verschillende arbeidsplaatsen en daarmee mogelijk verschillende blootstellingen. Een voorbeeld daarvan is de digitale RI&E voor Linnenverhuur- en Wasserijbedrijven (Raltex, 2003). Hierin moeten bijvoorbeeld voor de werkzaamheid ‘Afwerken (drogen, mangelen, vouwen, strijken, persen)’ de modules over Inrichting arbeidsplaatsen, Fysieke belasting en Fysische factoren worden beantwoord. Voor de werkzaamheid ‘Sorteren schoongoed, inpakken en verzendklaar maken’ worden deze modules andermaal ingevuld. 3.1

RI&E-module voor elektromagnetische velden

Binnen het arbobeleid streeft de overheid naar zoveel mogelijk zelfwerkzaamheid van het bedrijfsleven (subsidiariteitsbeginsel). Werkgevers en werknemers zijn verantwoordelijk voor de naleving van wetgeving, maar organisaties van werkgevers en werknemers kunnen samen afspreken wat bedrijven in hun branche moeten doen om aan de regelgeving te voldoen. Zij kunnen een generieke module aanpassen aan hun branchespecifieke apparatuur en omstandigheden. Immers: de branches worden geacht de huidige situatie en de toekomstige technologische ontwikkelingen binnen hun bedrijven beter te kennen dan buitenstaanders. Inmiddels is een voorbeeldgenerieke ‘RI&E-module elektromagnetische velden’ ontwikkeld. Deze is geïnspireerd door de diverse model-RI&E’s voor onder andere de rubberen kunststofindustrie, de wasserijen, het MKB, de providers van mobiele telecommunicatie (MoNet) en de installatiebranche (UNETOVNI). In de module zijn de eisen uit de Richtlijn vertaald naar de belangrijkste vragen die in de RI&E beantwoord moeten worden. De module ‘elektromagnetische velden’ is ingericht naar analogie van bestaande modules voor bijvoorbeeld geluid, klimaat, trillingen en gevaarlijke stoffen. Bedrijven kunnen deze module als hulpmiddel gebruiken bij het opstellen van hun RI&E ‘elektromagnetische velden’. Brancheorganisaties zijn vrij om deze RI&E op te nemen op www.rie.nl. Om de werkgevers zo min mogelijk administratief te belasten is het nodig een introductievraag te stellen die zoveel mogelijk bedrijfsonderdelen uitsluit. Een voorlopige versie van een door het RIVM ontwikkelde generieke module voor elektromagnetische velden is hieronder gegeven. De module bestaat uit twee delen, namelijk de inventarisatie (tabel 3.1) en het Plan van Aanpak (tabel 3.2). Het betreft een generieke module die voor specifieke branches kan worden vereenvoudigd, verder kan worden gespecificeerd of aangevuld. Tabel 3.1 Inventarisatie generieke module voor elektromagnetische velden Vragen 0 Tijdens hun werkzaamheden kunnen werknemers in contact komen met apparatuur die (al dan niet bedoeld) elektrische, magnetische of elektromagnetische velden produceert. 1 Er is een overzicht van elektrische en elektronische apparatuur. 2 Alle apparatuur valt onder categorie I (zie tabel 4.1 en 4.2). 3 Er is alleen sprake van normale en niet van afwijkende omstandigheden (gebruik paragraaf 4.5 van het RIVM-rapport). 4 Er zijn, waar nodig, nog aanwezige beheersmaatregelen genomen en werkinstructies gegeven om werknemers te beschermen. 5 Iedereen kent de beheersmaatregelen en werkinstructies en leeft ze na. Iedereen is op de hoogte van de lokale blootstellingsituaties. 6 Er is voorlichting gegeven over de richtlijn/wet en elektromagnetische velden. 7 Er is een systeem voor controle van bestaande en voor het inschatten van nieuwe blootstellingsituaties.

ja nee

Tabel 3.2 Plan van Aanpak generieke module voor elektromagnetische velden onderwerp 1 Er is geen overzicht van elektrische en elektronische apparatuur.

actie Maak een lijst met de elektrische apparatuur (locatie en vermogen).

2 Er is apparatuur in categorie II of Kies óf voor beheersmaatregelen om ervoor te zorgen dat III. actiewaarden niet worden overschreden óf voor het beoordelen van de blootstelling. Gebruik hierbij het beoordelingsschema in figuur 4.2. 3 Er zijn afwijkende omstandigheden.

Instrueer werknemer met implantaten op afstand te blijven; verwijder ontvlambare of ontplofbare stoffen; etc.

4 Er zijn geen instructies of beheersmaatregelen zijn niet (meer) genomen.

Maak instructies voor de omgang met apparatuur uit categorie II of III en voer de beheersmaatregelen uit, of tref ze opnieuw.

5 Werknemers zijn niet bekend met Geef werknemers voorlichting. de omgang van de beheersmaatregelen en werkinstructies. 6 Werknemers zijn niet bekend met Geef algemene voorlichting over de wet, en hoe eventuele de wet. blootstellingsituaties zijn te herkennen. 7 Er is geen systeem om veranderingen van de werksituatie te volgen.

3.2.1

Houd systematisch bij welke apparatuur wordt vernieuwd of veranderd, welke oude apparatuur wordt afgevoerd en wat dat voor gevolgen heeft voor de blootstelling (eventueel aan meerdere apparaten). Ook de gevolgen door veranderende of vernieuwde werkwijzen moeten bijgehouden worden.

Toelichting op Inventarisatie en Plan van Aanpak

Toelichting algemeen (bij tabel 3.1 Als vraag 0 met ‘nee’ is beantwoord hoeven de andere vragen niet te worden ingevuld. Als minstens één van de vragen 1 t/m 7 met ‘nee’ is beantwoord, dan dient ook het Plan van Aanpak te worden ingevuld. Toelichting per vraag (bij tabel 3.1) 1. Voorbeelden van de bedoelde apparatuur zijn antidiefstalpoortjes; metaaldetectiepoorten; plastic sealers; generatoren in een elektriciteitscentrale; luchtspoelen in condensatorbanken; stroomgeleiders; gelijkrichterinstallaties; smeltovens; inductieverwarmers met open spoelen; booglassystemen; halfgeautomatiseerde punten inductielassystemen; MRI-scanners; apparatuur voor kortegolfdiathermie; microgolfdiathermie en diepe hyperthermie; open magnetrons; omroepzenders; basisstations voor mobiele telefonie; radarsystemen. Bedenk dat alle elektrische apparatuur in principe elektromagnetische velden kan verspreiden. Vooral apparatuur met hoge elektrische vermogens gebruikt doorgaans hoge stroomsterktes die op hun beurt magnetische velden van betekenis kunnen veroorzaken. 2. De lijst bevat onder andere aantallen, soort apparatuur, de locaties, de vermogens en de omstandigheden waarin met de apparatuur wordt gewerkt. 3. Apparatuur die niet in de tabellen wordt genoemd of waarover twijfel bestaat wordt ingedeeld in categorie II. Voor zover bekend of mogelijk wordt van ieder apparaat uit categorie II of III vastgesteld welke frequentie de mogelijke velden kunnen hebben. 4. Omstandigheden waarin van de standaardbedrijfsvoering wordt afgeweken zijn bijvoorbeeld de aanwezigheid van werknemers met elektronische implantaten (pacemakers, hartpompjes, enzovoort), medische apparatuur, ontvlambare of ontplofbare stoffen of ferromagnetische voorwerpen in een statisch magnetisch veld groter dan 3 mT.

5. Hiervoor moeten eerst de acties bij punten 2 en 3 uitgevoerd zijn. Als er bij de punten 2 of 3 overschrijdingen van de actiewaarden zijn geconstateerd (of mogelijk worden geacht), wordt nagegaan of de technische dan wel organisatorische beheersmaatregelen inderdaad genomen en (nog) aanwezig/afdoende zijn en of de werkinstructies gegeven zijn om deze toe te passen. Of er is aangetoond dat de grenswaarden niet worden overschreden. 6. Heeft iedere werknemer voorlichting gekregen over (de omgang met) elektromagnetische velden in de arbeidssituatie? Zijn alle werknemers (nog) op de hoogte van de werkinstructies en de beheersmaatregelen en ook de arbeidssituaties waarbij deze van toepassing zijn? Begrijpen ze het en kunnen ze ermee omgaan? 7. Weten de werknemers dat er een wet is die hen tegen een te hoge blootstelling aan elektromagnetische velden beschermt? Zijn ze op de hoogte van wat de actiewaarden en grenswaarden bedragen? Weten ze hoe ze mogelijk gevaarlijke situaties kunnen inschatten? 8. Zijn er procedures voor het volgen van de situatie en een veranderende werkomgeving?

Samenvatting De blootstellingslimieten voor elektromagnetische velden die zijn voorgeschreven door de Europese Unie worden vastgelegd in het Arbobesluit. Daarmee komen zij onder het regime van de RI&E. Dit hoofdstuk beschrijft een voorstel voor een RI&E-module ‘elektromagnetische velden’.

4

Handreiking voor de beoordeling

Zodra de Richtlijn is omgezet in nationale wetgeving, moet de werkgever de niveaus van de elektromagnetische velden waaraan werknemers in hun werkomgeving worden blootgesteld hebben beoordeeld. Deze beoordeling is onderdeel van de RI&E en dient te gebeuren op basis van geharmoniseerde CENELEC-standaarden. Zolang deze standaarden nog niet beschikbaar zijn, is er enerzijds behoefte aan informatie over de mogelijke blootstelling in vergelijkbare werkomgevingen en anderzijds aan vuistregels en methoden waarmee de beoordeling kan worden uitgevoerd. Dit ArboInformatieblad en het RIVM-rapport waarop het is gebaseerd (RIVM, 2006) bieden daartoe een handreiking. Dit hoofdstuk bevat het voorgestelde beoordelingstraject. Als inleiding op de beschrijving van het traject wordt uiteengezet wat met de term ‘werkomgeving’ wordt bedoeld. De werkomgevingen zijn in drie categorieën ingedeeld. Vervolgens bespreken we aan de hand van een schema het beoordelingstraject. Dit beoordelingstraject is bedoeld als handreiking. Zodra er geharmoniseerde Europese normen van CENELEC beschikbaar zijn dienen de daarin opgenomen procedures te worden gevolgd. 4.1

De term ‘werkomgeving’

De blootstelling van de werknemer vindt plaats op de plek waar de werknemer zijn of haar werkzaamheden verricht. De apparatuur op de werkplek in combinatie met de toepassing ervan, wordt in dit Arbo-Informatieblad aangeduid met de term ‘werkomgeving’. Om een volledige beoordeling te kunnen uitvoeren, moeten van deze werkomgeving de volgende gegevens bekend zijn: het soort apparatuur dat de elektromagnetische velden veroorzaakt, de werkzaamheid van de werknemer en de omstandigheden waarin de apparatuur wordt gebruikt. 4.2

Categorieën werkomgevingen

De werkomgevingen worden ingedeeld in de drie categorieën (zie figuur 4.1). Categorie II is verder in twee subcategorieën IIa en IIb ingedeeld. Voor iedere categorie geldt een ander beoordelingstraject. Voor categorie I geldt dat er geen beheersmaatregelen genomen hoeven te worden. Voor werkomgevingen in categorie IIa is een lichte inspanning in de vorm van een instructie nodig, bijvoorbeeld afstand houden. Voor categorie IIb zijn technische beheersmaatregelen nodig zoals het afschermen van de bron, het plaatsen van een hekwerk of het aanbrengen van waarschuwingsborden. Categorie III bevat alle werkomgevingen waarvoor uitgebreide beheersmaatregelen nodig zijn.

Hierbij gaat het bijvoorbeeld om het herinrichten van een hele fabriek. Bij alle categorieën is het geven van voorlichting over de Richtlijn en de lokale blootstellingsituatie noodzakelijk. De indeling in de drie categorieën is bedoeld om het beoordelingstraject voor werkgevers te vereenvoudigen. De categorie waarin een werkomgeving is ingedeeld geldt als het vertrekpunt van het beoordelingstraject (zie paragraaf 4.4). Door vaststelling vooraf in welke categorie een werkomgeving valt hoeven niet alle werkomgevingen te worden onderworpen aan dezelfde, uitgebreide beoordeling in het kader van de RI&E.

Figuur 4.1 Toetsing aan actiewaarden en grenswaarden leidt tot de indeling van werkomgevingen in drie categorieën 4.3

Overzicht van werkomgevingen

Deze paragraaf bevat overzichten van werkomgevingen die zijn ingedeeld conform de drie categorieën: zie tabel 4.1 t/m 4.4. Er is bij de indeling in categorieën geen rekening gehouden met de aanwezige extra voorziening om de blootstelling te beperken. Allereerst zijn in tabel 4.1 (groen) die werkomgevingen opgesomd waarvan a priori kan worden aangenomen dat de actiewaarden niet worden overschreden. Tabel 4.2 (groen), tabel 4.3 (geel/oranje) en tabel 4.4 (rood) noemen achtereenvolgens werkomgevingen die na de inventarisatie zijn ingedeeld in categorie I, II en III. De tabellen zijn gekleurd volgens het verkeerslicht, al naar gelang de zwaarte van de te nemen beheersmaatregelen: groen: geen; geel: eenvoudige instructie; oranje: technische maatregel en rood: uitgebreide beheersmaatregelen. De bevindingen van het RIVM over de onderzochte apparatuur hebben uiteindelijk geleid tot een overzicht van werkomgevingen ingedeeld naar categorieën I, II en III. De werkomgevingen zijn gegroepeerd in apparatuurgroepen. Voor achtergrondinformatie over de indeling van de werkomgevingen in de drie categorieën verwijzen we naar hoofdstuk 3 van het RIVM-rapport (RIVM, 2006). Daarin is de gevolgde methode beschreven en zijn per apparatuurgroep de details gegeven.

Tabel 4.1 Groen: werkomgevingen waarvan a priori kan worden aangenomen dat de actiewaarden niet worden overschreden apparatuur en toepassing - Kantooromgeving (incl. computerapparatuur, kabelnetwerken, draadloze communicatieapparatuur; ·excl. bandenwissers ofwel tape erasers) - handgereedschap met elektrische aandrijving (NEN 60745) - verplaatsbaar elektrisch gereedschap met motoraandrijving (NEN 61029) (incl. tuingereedschap) - huishoudelijke en soortgelijke elektrische toestellen (NEN 60335) (incl. verplaatsbaar gereedschap voorzien van verwarmingselementen; batterijoplaadtoestellen; toestellen voor ruimteverwarming; stof- en waterzuigers; fornuizen, ovens en kookelementen voor bedrijfsgebruik; verwarmingselementen voor waterbedden; magnetronovens voor bedrijfsgebruik) - elektrische installaties - laagspanningsnetwerk < 1000 V - laagspanningscomponenten met een vermogen lager dan 200 kVA - op minstens 60 cm afstand van laagspanningscomponenten met een vermogen niet hoger dan 1000 kVA - vermogenstransformatoren verbonden met laagspanningsnetwerken (<1000 V tussen fasen) met een vermogen tot 200 kVA - op minstens 60 cm afstand van vermogenstransformatoren verbonden met laagspanningsnetwerken (< 1000 V tussen fasen) met een vermogen niet hoger dan 1000 kVA) - elektromotoren en elektrische pompen, mits - het vermogen lager is dan 200 kVA - op minstens 60 cm afstand en het vermogen niet hoger dan 1000 kVA - meetinstrumenten (excl. niet-destructief magnetisch onderzoek) - mobiele telefoons - radioapparatuur op batterijen met uitgangsvermogen minder dan 100 mW - audio - en videoapparatuur - verlichtingsapparatuur (excl. radiofrequente en microgolfverlichting)

Tabel 4.2 Groen: werkomgevingen in categorie I groep

apparatuur en toepassing

1

installatie en onderhoud - elektrisch handgereedschap (excl. lasapparatuur)

2

artikelen persoonsdetectie - EAS 0,8 - 2,5 GHz (niet-lineaire microgolven) - RFID 1 Hz - 500 kHz - RFID 2 - 30 MHz (zendvermogen < 2 W en duty cycle < 0,05) - RFID 850 - 950 MHz (zendvermogen < 2 W en duty cycle < 0,05) - RFID 2,45 en 5,8 GHz (zendvermogen < 2 W en duty cycle < 0,05) - handmetaaldetectoren - EAS-deactivatoren

4

elektriciteitsproductie en -distributie - stroomrails in onderstations - bovengrondse hoogspanningslijnen - transformatorhuisjes - schakel- en verdeelkasten

6

inductieverwarming - geautomatiseerde systemen

7

lassen - geautomatiseerde systemen

8

medische toepassingen - oppervlakkige hyperthermie - pijnbestrijding, bevordering botgroei, e.d. - couveuse, lampen voor fototherapie, draadloze communicatietoepassingen, e.d.

11

vervoer en tractiesystemen - railvervoer op gelijkstroom - voertuigen, vaartuigen, vliegtuigen - (grote) elektromotoren

12

zendinstallaties - straalzenders ( kleine, bij GSM-basisstations, < 1 W) - telefoons en portofoons - radarsystemen (snelheidscontrole, weerradar)

13

overige werkomgevingen - inductiekookplaat horeca (voedselbereiding)

Tabel 4.3 Oranje: werkomgevingen in categorie II groep


1

installatie en onderhoud - apparatuur die wordt geïnstalleerd of onderhouden - apparatuur in de omgeving van te onderhouden apparatuur

b a/b

artikelen persoonsdetectie - EAS 0,01 - 20 kHz (magnetische) - EAS 20 - 135 kHz (resonant inductief) - EAS 1 - 20 MHz (resonant radiofrequent inductief) - metaaldetectoren - RFID-systemen (zendvermogen> 2 W of duty cycle > 0,05)

a a a a a

diëlektrische verwarming - plastic sealers - houtverlijmers

b b

2

3

4

5

6

7

8

9 10 11 12

13

elektriciteitsproductie en -distributie - elektriciteitscentrale - luchtspoelen in condensatorbanken

b b

elektrochemische processen - systemen voor stroomtoevoer (bus bars) - elektrolysehal

b b

Inductieverwarming - met open spoelen - grotere ovens

b b

Lassen - booglassen - kabel - booglassen - elektrodehouder

b a

medische toepassingen - MRI - scannen - korte-golf- en microgolfdiathermie - diepe hyperthermie - elektrochirurgie

b b a a

Microgolfdrogen - toepassing `open magnetron'

b

Onderzoekstoepassingen - moeilijk uit te splitsen

a/b

vervoer en tractiesystemen - railvervoer op wisselstroom (50 Hz; HSL's)

a

Zendinstallaties - basisstations mobiele telefonie (GSM, UMTS) - TETRA-zenders in masten - TETRA-zenders op voertuigen, vermogen 10 W - WLL-systemen - straalzenders - kleine omroepzenders (op daken) - amateurzenders - radarsystemen (lucht- en waterverkeer)

a a a a a b b b

overige werkomgevingen - bandenwissers (tape erasers) - radiofrequente en microgolfverlichting - niet-destructief magnetisch onderzoek

a a/b b

Tabel 4.4 Rood: werkomgevingen in categorie III groep


1

installatie en onderhoud - werkzaamheden in trouble shoot-situaties

5

elektrochemische processen - gelijkrichterinstallaties

6

inductieverwarming - kleinere smeltovens (bijmengen)

7

lassen - punten inductielassen, half geautomatiseerd

8

medische toepassingen - MRI - interventieactiviteiten

12

zendinstallaties - grote omroepzenders

4.4

Het traject

Het traject dat een werkgever bij de beoordeling in de zin van de Richtlijn kan doorlopen is schematisch weergegeven in figuur 4.2. Dit stroomschema bevat naast een begin en een eind drie soorten symbolen: rechthoeken, ruiten en ‘lijsten’ (rechthoek met een golvende onderkant). In de rechthoeken staan acties en in de ruiten vragen die met ‘ja’ (ga verder naar beneden) of ‘nee’ (ga naar rechts) beantwoord kunnen worden. De ‘lijsten’ bevatten informatie die voor de uitvoering van de acties in de rechthoeken nodig is. Elke ‘lijst’ is voorzien van het nummer van de paragraaf in het RIVM-rapport waarin de informatie (voor zover reeds beschikbaar) is terug te vinden.

Figuur 4.2 Schematische weergave van het traject waarmee in de praktijk kan worden beoordeeld of er beheersmaatregelen nodig zijn

Het schema dient als volgt te worden toegepast. 1.

Neem het overzicht van werkomgevingen (zie paragraaf 4.3) en zoek daarin de werkomgevingen op die in de te beoordelen arbeidssituaties voorkomen. Neem per werkomgeving als eerste schatting de categorie uit het overzicht over. 2. Ga per werkomgeving van categorie I na of voldaan is aan de omschrijving van ‘afwijkende omstandigheden’ (zie bijlage 1). Afwijkende omstandigheden kunnen ontstaan bij aanwezigheid van bijvoorbeeld medische apparatuur, medische hulpmiddelen en ontvlambare materialen en bij gelijktijdige blootstelling aan twee of meer bronnen van elektromagnetische velden. Als er sprake is van normale omstandigheden, dan is de veiligheid akkoord en is voor deze werkomgeving geen verdere actie nodig. Als er sprake is van afwijkende omstandigheden moeten er beheersmaatregelen worden genomen. Denk bijvoorbeeld aan een waarschuwingsbord met ‘verboden voor werknemers met een pacemaker’. Vervolgens dient opnieuw te worden bekeken of de veiligheid akkoord is. Zo ja, dan is voor deze werkomgeving geen verdere actie nodig. 3. Ga per werkomgeving van categorie II na of de actiewaarden worden overschreden. Dit gebeurt door uitvoering van een eenvoudige berekening met behulp van vuistregels en tabellen (paragraaf 4.5). Als er geen actiewaarden worden overschreden, dan dienen voor deze werkomgeving nog de afwijkende omstandigheden te worden beoordeeld vergelijkbaar met de gang van zaken bij een werkomgeving van categorie I. Als er wel actiewaarden worden overschreden, dan zijn er twee opties. Men gaat over tot het nemen van beheersmaatregelen (zie hoofdstuk 5). Dit om ervoor te zorgen dat de actiewaarden niet langer worden overschreden (waarna de situatie vergelijkbaar is met categorie I). Of men kiest voor een nadere analyse om vast te stellen dat de grenswaarden niet worden overschreden (RIVM, 2006, hoofdstuk 4). Als dat laatste het geval is, dan is de situatie vergelijkbaar met categorie I. Als blijkt dat de grenswaarden wel worden overschreden, dan moeten beheersmaatregelen worden genomen. Deze zijn van een vergelijkbaar niveau als de beheersmaatregelen voor werkomgevingen in categorie III. Stel dat de werkgever kiest voor het nemen van beheersmaatregelen om ervoor te zorgen dat de actiewaarden niet langer worden overschreden. Dit kunnen dan zowel eenvoudige (categorie IIa; bijvoorbeeld een gebruiksaanwijzing) als omvangrijke (categorie IIb: afzettingen of apparatuuraanpassingen) beheersmaatregelen zijn. 4. Voer per werkomgeving van categorie III een nadere analyse uit. Dit gebeurt door uitvoering van uitgebreide berekeningen waaruit blijkt of de grenswaarden worden overschreden. Mogelijk moeten deze berekeningen met metingen worden ondersteund. Als de grenswaarden niet worden overschreden, dan is de situatie vergelijkbaar met categorie I. Als de grenswaarden wel worden overschreden zijn beheersmaatregelen nodig. 4.5

Overzicht van vuistregels en beheersmaatregelen voor categorie II

Voor de werkomgevingen in categorie II is in deze paragraaf samengevat welke vuistregels kunnen worden toegepast om te beoordelen of actiewaarden worden overschreden. Voor werkomgevingen in categorie I zijn geen vuistregels nodig. Voor werkomgevingen in categorie III is maatwerk nodig en dient elk geval apart te worden bekeken (zie onder andere RIVM, 2006, hoofdstuk 4). Meestal zijn er conservatieve overwegingen gevolgd om tot de vuistregels te komen. Men moet zich er dus van bewust zijn dat wanneer niet aan de vuistregel wordt voldaan, er niet meteen sprake is van een overschrijding van de actiewaarden of van een onveilige situatie. CENELEC ontwikkelt geharmoniseerde standaarden voor specifieke werkomgevingen (workplace standards). Zodra deze beschikbaar zijn prevaleren deze boven de hier gegeven vuistregels. 4.5.1 Installatie en onderhoud De werkomgevingen van werknemers in de installatiebranche worden vooral gekenmerkt door de diversiteit aan apparatuur waarmee deze werknemers in aanraking komen. Grote installatiebedrijven hebben te maken met vrijwel alle andere genoemde apparatuurgroepen en kunnen de vuistregels vinden bij die apparatuurgroepen. Vooral de apparatuur waar de werknemer (toevallig) bij in de buurt kan komen verdient nadere aandacht. Mogelijk dat met de nodige scholing of voorlichting kan worden voorkomen dat installatie- en onderhoudsmedewerkers gebieden betreden waar actiewaarden worden overschreden.

4.5.2 Artikel- en persoonsdetectie Voor antidiefstalpoortjes (EAS-systemen) geldt dat er een grote diversiteit aan apparatuur bestaat, die bovendien op de specifieke situatie van de winkel of museum is afgestemd. De veldsterkten lopen sterk uiteen. Als vuistregel kan worden gehanteerd dat de actiewaarden op meer dan 1 m afstand van de poortjes niet worden overschreden. Voor de poorten die bijvoorbeeld op vliegvelden en in horecagelegenheden worden gebruikt om metalen voorwerpen te detecteren, geldt dat de actiewaarden niet worden overschreden als werknemers buiten de doorgang blijven en niet tegen de behuizing van de poorten leunen. 4.5.3 Diëlektrische verwarming Voor apparatuur voor plastic- of kunststoflassen en voor het verlijmen van hout zijn geen vuistregels voorhanden. Binnen de bedieningsafstand van deze apparatuur komt kortstondige blootstelling voor die hoger is dan de actiewaarden. De blootstelling is niet permanent en er moet een middeling over zes minuten worden uitgevoerd over de SAR (het specifieke absorptie tempo). Als het aanbrengen van een afscherming in de praktijk niet mogelijk blijkt en de tijdsduur niet beperkt kan worden, dan is het aan te raden een afstand aan te houden die uit een eenvoudige meting van de veldsterkte kan worden afgeleid. 4.5.4 Elektriciteitsproductie en -distributie In energiecentrales kunnen actiewaarden worden overschreden bij generatoren, transformatoren, gelijkrichters en stroomgeleiders. Om te bepalen waar afzettingen geplaatst moeten worden zijn metingen nodig. In sommige onderstations bevinden zich condensatorbanken met luchtspoelen. Tot op 2 tot 5 m van deze luchtspoelen worden de actiewaarden voor het magnetische veld overschreden. Met eenvoudige meetapparatuur is vast te stellen waar de hekken geplaatst moeten worden. Dit om te voorkomen dat werknemers de gebieden met overschrijdingen kunnen betreden. 4.5.5 Elektrochemische processen Dicht bij systemen voor stroomtoevoer (bus bars) kunnen actiewaarden worden overschreden. Het betreft dan meestal gelijkstroom met enkele procenten wisselstroom (rimpel) die na gelijkrichting overblijft. Het gelijkrichtingsproces leidt ook tot hogere harmonische bijdragen, die volgens de sommatieregel moeten worden opgeteld (zie bijlage 2). Omdat de frequenties lager zijn dan 100 kHz is het niet toegestaan de gemiddelde blootstelling - waarbij de verblijftijd van de werknemer in rekening wordt gebracht - te toetsen aan de actiewaarde. Tabel 4.5 geeft voor drie frequenties en voor vier (gelijk)stroomsterktes I de afstand r tot een enkelvoudige stroomvoerende draad waarop de frequentieafhankelijke (uitgedrukt in Hz) actiewaarde voor de magnetische fluxdichtheid (in µT) wordt bereikt. In deze berekeningen is de (conservatieve) aanname gemaakt dat de wisselstroomrimpel niet meer dan 10 procent bedraagt. Voor bijvoorbeeld een elektrolysehal, waar zich meerdere stroomgeleiders op diverse afstanden tot de werknemer bevinden, is een dergelijke vuistregel niet beschikbaar. Dat geldt ook voor situaties waarin sprake is van een samenstel van draden in een driefasensysteem. In deze situaties zijn metingen of berekeningen met computermodellen nodig. Tabel 4.5 Afstand r tot een enkelvoudige bus bar waarop de actiewaarde (magnetische fluxdichtheid) wordt bereikt voor gelijkstroom met de aangegeven sterkte en aannemende dat de wisselstroomrimpel niet meer dan 10 procent bedraagt stroomsterkte

300 Hz

600 Hz

900 Hz

(gelijkstroom)

actiewaarde 250 µT

actiewaarde 83 µT

actiewaarde 30,7 µT

I (A)

r (m)

r (m)

r (m)

100

0,02

0,05

0,07

300

0,07

0,14

0,2

1000

0,2

0,5

0,7

3000

0,7

1,4

2,0

4.5.6 Inductieverwarming In de buurt van inductieverwarmingsapparatuur met open spoelen en in de buurt van inductieovens worden actiewaarden voor het magnetische veld overschreden. Naast de uiteenlopende frequenties en vermogens die worden toegepast is ook de werkwijze van groot belang. Vaak hoeven op de plaatsen waar de actiewaarden worden overschreden geen werkzaamheden verricht te worden. Voor het bepalen van de afstanden waarbuiten actiewaarden niet worden overschreden is het - mede door de diversiteit in apparatuur - meestal nodig om (eenvoudige) metingen te doen. 4.5.7 Lassen Bij booglassen met de hand zijn er twee plaatsen waar actiewaarden kunnen worden overschreden, namelijk dicht bij de kabel en bij de elektrodehouder. Als vuistregel kan worden gehanteerd dat de actiewaarden niet worden overschreden als de afstanden tot de kabel uit tabel 4.6 worden aangehouden. Als deze afstand niet kan worden aangehouden zijn er twee opties. Uit een meting moet naar voren komen dat de actiewaarden niet worden overschreden óf uit een berekening moet volgen dat de grenswaarden niet worden overschreden. Zorg in ieder geval dat de kabel ver blijft van hoofd en ruggengraat (kabel niet over de schouder). Voor de elektrodehouder blijkt uit de literatuur dat overschrijding van de actiewaarden plaatsvindt ter hoogte van de handen en onderarmen. Echter: uit diverse berekeningen blijkt dat het niet aannemelijk is dat daardoor de grenswaarden, gebaseerd op stroomdichtheid in het centraal zenuwstelsel, overschreden worden. Tabel 4.6 Afstand tot een enkelvoudige kabel, waarop de actiewaarde (magnetische fluxdichtheid) wordt bereikt voor wisselstroom met de aangegeven sterkte en met twee frequenties stroomsterkte

50 Hz

100 Hz

(wisselstroom)

actiewaarde 500 µT

actiewaarde 250 µT

I (A)

r (m)

r (m)

100

0,04

0,08

300

0,12

0,2

4.5.8

Medische toepassingen

MRI Bij MRI-scanners kunnen we ervan uitgaan dat de actiewaarden niet worden overschreden als tijdens het scannen minimaal enkele meters afstand wordt gehouden. Aan deze voorwaarde kan echter in bepaalde gevallen niet worden voldaan. Denk aan trouble shootsituaties in de ontwikkelen productiefase, onderhoud en reparatie, intensieve patiëntbegeleiding of interventiewerkzaamheden. Diathermie Voor kortegolf- en microgolfdiathermieapparatuur kunnen de afstanden waarbinnen velden boven de actiewaarden voorkomen reiken tot 2 meter. Door afstand te houden en door de verblijftijd dicht bij de apparatuur te beperken kan de overschrijding van actiewaarden worden voorkomen. Een nadere precisering van de afstand en de verblijftijd vergt metingen ter plaatse. Hyperthermie Op twee locaties in Nederland wordt diepe hyperthermie toegepast. In beide gevallen zijn metingen gedaan. Als vuistregel kan worden aangehouden dat buiten 1 meter afstand geen actiewaarden worden overschreden. Als er in voorkomende gevallen dichterbij werkzaamheden moeten worden uitgevoerd kan overschrijding van actiewaarden worden voorkomen door de verblijftijd te beperken (toepassing van de zesminutenregel; zie bijlage 2). Elektrochirurgie Bij elektrochirurgie kunnen de handen van de chirurg aan velden boven de actiewaarden worden blootgesteld. Ook kan de toevoerkabel als een open transmissiekabel worden opgevat. De stroomdichtheden kunnen oplopen tot dicht bij de grenswaarde. De afstand tussen kabel en lichaam moet daarom zo groot mogelijk blijven.

4.5.9 Microgolfdrogen De enige praktische toepassing met een ‘open magnetron’ in Nederland is de bestrijding van de bonte knaagkever in hout. Zonder voorzorgsmaatregelen worden de actiewaarden overschreden. De blootstelling van het bedienend personeel kan eenvoudig worden verminderd door de te bewerken balken in aluminium in te pakken en vervolgens de vermogensdichtheid te monitoren en door afstand te houden als de apparatuur aanstaat. 4.5.10 Onderzoekstoepassingen De apparatuur die in onderzoeks- en onderwijsinstellingen wordt toegepast is zeer divers. Over het algemeen kunnen we stellen dat alle apparatuur die in de andere apparatuurgroepen is opgesomd ook in deze instellingen kan voorkomen. Dat betekent dat men in eerste instantie gebruik kan maken van de vuistregels uit die apparatuurgroepen. Echter: het zal zeker ook voorkomen dat apparatuur in experimentele opstellingen elektromagnetische velden produceert die de actiewaarden overschrijden. Juist vanwege het experimentele karakter is het niet mogelijk om vuistregels te ontwikkelen. Het is in deze gevallen waarschijnlijk noodzakelijk om metingen uit te voeren. 4.5.11 Vervoer- en tractiesystemen Het railvervoer in Nederland werkt voor het grootste deel op gelijkstroomvoeding. De hogesnelheidslijnen en de Betuwelijn die momenteel worden aangelegd gaan op wisselstroom (50 Hz) werken. De arbeidssituaties waarin de hoogste velden worden verwacht zijn het schouwen van de bovenleiding (blootstelling van het hoofd) en lopen over spoorstaven (blootstelling van de voeten). Actiewaarden worden vermoedelijk op meer dan 10 centimeter afstand van de bedrading en de spoorstaven niet overschreden. 4.5.12 Zendinstallaties GSM/UMTS Voor geregistreerde GSM- en UMTS-basisstations kan per antenne in het Antenneregister worden gevonden op welke afstand de actiewaarden niet worden overschreden. In figuur 4.3 is een voorbeeld gegeven voor een GSM 900 MHz-antenne. De afstanden zijn sterk afhankelijk van de richting waarin de antenne wordt benaderd. Aan de achterkant van de antenne is deze afstand in de orde van tientallen centimeters en aan de voorkant meestal in de orde van meters. Moet men toch dichter in de buurt werkzaamheden verrichten, dan kunnen er beheersmaatregelen worden genomen. Denk aan het verkorten van de blootstellingsduur (zesminutenregel; zie bijlage 2), het verminderen van het zendvermogen of het uitzetten van de antenne.

Figuur 4.3 Voorbeeld van informatie in het Antenneregister (GSM 900 MHz) over de afstand waarop de actiewaarden worden overschreden (bron: Antenneregister) Wireless Local Loop (WLL) Voor WLL-systemen kunnen we als vuistregel een afstand van 1 meter tot de antenne hanteren. Het is van belang dat werknemers de diverse antennesystemen leren herkennen en dan vooral de werknemers die niet aan de antennes zelf werken. Straalzenders Voor de kleine straalzenders op antennemasten voor mobiele communicatie geldt, vanwege het geringe vermogen van enkele honderden milliwatts, dat de grenswaarde zelfs in de bundel niet kan worden overschreden. Voor straalzenders met een inputvermogen boven 1 W is de vuistregel om buiten de bundel te blijven. Dit is mogelijk door niet voor de schotel te gaan staan. Omroepzenders Het Agentschap Telecom (AT-EZ) onderscheidt lokale, regionale en landelijke zenders. Lokale zenders produceren maximaal 100 W ERP (Effective Radiated Power) en zijn bedoeld om een gebied met een straal van ongeveer 5 kilometer te bestrijken. Regionale zenders kunnen zenden met een vermogen tot enkele kilowatts ERP. Lokale zenders staan meestal op daken of in masten. Regionale zenders staan op daken, maar ook op antennemasten en -torens. Landelijke zenders staan doorgaans in masten en torens. Omroepzenders zijn in het RIVM-rapport opgedeeld in kleine en grote omroepzenders. Met kleine omroepzenders worden de lokale en regionale zenders bedoeld. Zowel deze kleine zenders als zelfgebouwde zenders van zendamateurs staan opgesteld op gebouwen en worden door hun eenvoudige voorkomen mogelijk, door bijvoorbeeld dakwerkers, niet herkend. Deze zenders zijn bovendien nog niet op de website van het Antenneregister opgenomen. Het is van belang dergelijke zenders te leren herkennen en voor het begin van de werkzaamheden informatie in te winnen of er antennes aanwezig zijn op de werklocatie.

Radar Radarsystemen ten behoeve van lucht- en waterverkeer hebben zeer hoge vermogens. Hierdoor is het mogelijk dat bij vaste radars in de hoofdbundel de actiewaarden op honderden meters afstand overschreden worden. Hoewel bij roterende radars door de duty cycle de gemiddelde blootstelling afneemt met enkele honderden of duizenden malen, is het noodzakelijk om bij iedere radar vast te stellen welke zone door werknemers niet mag worden betreden. Dit gebeurt door middel van metingen. Deze zone kan dan bijvoorbeeld worden afgezet of op de grond worden aangegeven. 4.5.13 Overige werkomgevingen Er zijn bandenwissers (tape erasers) in de handel die tijdens het demagnetiseren in de hand worden gehouden. Ter hoogte van de handen veroorzaken zij dan een overschrijding van de actiewaarden. Om te voorkomen dat ook de grenswaarden voor de stroomdichtheid in hoofd en romp worden overschreden, dient de afstand tussen deze bandenwissers en het hoofd en de romp een armlengte te bedragen. Een andere toepassing in deze groep is het niet-destructief magnetisch onderzoek voor het detecteren van bijvoorbeeld scheuren in ijzeren en stalen materialen. Actiewaarden worden ter hoogte van de handen overschreden, maar vermoedelijk ter hoogte van hoofd en romp niet. Zorg ervoor dat tijdens het magnetiseren van het materiaal de afstand tussen het apparaat en het hoofd of de romp een armlengte bedraagt. 4.5.14 Niet-genoemde werkomgevingen Voor de werkomgevingen die in de inventarisatie zijn gemist en ook voor toekomstige werkomgevingen zijn geen vuistregels beschikbaar. Over het algemeen geldt dat deze als categorie II moeten worden behandeld.

Samenvatting Werkgevers dienen te beoordelen of blootstelling van hun werknemers onder de limietwaardes blijft. Dit hoofdstuk geeft een handreiking daartoe in de vorm van een indeling van alle mogelijke werkomgevingen in drie categorieën. Bij categorie I zijn geen beheersmaatregelen nodig, bij categorie III zeker wel. Voor een eerste beoordeling van de vraag of voor categorie II-werkomgevingen beheersmaatregelen nodig zijn, wordt een lijst met eenvoudige vuistregels gegeven.

5

Beheersmaatregelen

Paragraaf 4.5 geeft een overzicht van de toepassing van vuistregels en eenvoudige beheersmaatregelen per werkomgeving. Voor iedere werkomgeving geeft dit hoofdstuk een uitgebreider overzicht en onderbouwing van de beheersmaatregelen. De eerste paragraaf noemt de algemene eisen aan beheersmaatregelen zoals genoemd in de Richtlijn. De tweede geeft een overzicht van algemeen mogelijke beheersmaatregelen volgens de drie categorieën werkomgevingen (zie paragraaf 4.2). Het RIVM-rapport geeft daarnaast nog een opsomming van mogelijke beheersmaatregelen per specifieke apparatuurgroep. De beheersmaatregelen zijn bedoeld als overzicht. Voor diverse specifieke situaties bestaat er uitgebreide literatuur of zijn er rapporten beschikbaar. De beheersmaatregelen beogen de blootstelling te beperken. Na het uitvoeren van beheersmaatregelen moet gecontroleerd worden of de blootstelling daadwerkelijk lager is dan de actiewaarden. Dit gebeurt aan de hand van metingen of berekeningen. Ten slotte geldt voor werkomgevingen uit iedere categorie dat er geen beheersmaatregelen nodig zijn als wordt aangetoond dat de grenswaarden niet overschreden worden. 5.1

Wettelijk kader

Volgens artikel 5.2 van de EU-Richtlijn wordt op basis van de beoordeling vastgesteld of het noodzakelijk is om beheersmaatregelen te treffen. Dit teneinde de blootstelling te beperken. Om risico’s aan de bron te beheersen wordt gelet op wat technisch mogelijk is en op de mogelijkheden om beheersmaatregelen te nemen. Denk hierbij aan: 1. alternatieve werkmethoden die leiden tot minder blootstelling; 2. de keuze van arbeidsmiddelen die minder elektromagnetische velden uitzenden; c technische beheersmaatregelen om de emissie van elektromagnetische velden te beperken, eventueel ook door gebruik van blokkering, afscherming of soortgelijke mechanismen; 3. passende onderhoudsprogramma’s voor de arbeidsmiddelen en de werkplek; 4. het ontwerp en de indeling van de werkplek; 5. beperking van de duur en intensiteit van de blootstelling; 6. de beschikbaarheid van doeltreffende persoonlijke beschermingsmiddelen. De Arbowet geeft in artikel 3 de volgorde aan die gehanteerd moet worden bij het nemen van beheersmaatregelen. Daarbij wordt rekening gehouden met de stand van de wetenschap en de stand van de techniek. Het betreft achtereenvolgens: het aan de bron voorkomen of beperken van het gevaar van blootstelling; het bieden van collectieve bescherming; het bieden van individuele bescherming; en ten slotte, het beschikbaar stellen van passende persoonlijke beschermingsmiddelen. Voor iedere overgang naar een volgende fase geldt dat een kwalitatief lagere bescherming alleen mogelijk is als redelijkerwijs niet aan een hoger niveau kan worden voldaan. Het gebruik van de term ‘redelijkerwijs’ geeft aan dat een belangenafweging mag plaatsvinden. De technische, operationele en economische haalbaarheid van de beschermingsmaatregelen wordt daarbij afgezet tegen de gevaren van blootstelling. 5.2

Algemene maatregelen voor alle werkomgevingen

Als aanvulling op de regels uit de Richtlijn kunnen er algemene maatregelen worden genomen voor alle werkomgevingen. Deze maatregelen zijn afhankelijk van de categorie waarin de werkomgeving is ingedeeld (zie figuur 4.2). Daarnaast zijn er maatregelen die bij alle categorieën moeten worden getroffen voor afwijkende omstandigheden. Bijvoorbeeld in het geval van zwangere vrouwen en mensen met medische implantaten. Categorie I-werkomgevingen vereisen geen specifieke beheersmaatregelen. Voor Categorie IIa zijn eenvoudige beheersmaatregelen in de vorm van een gebruiksaanwijzing of een instructie waarschijnlijk voldoende. Bijvoorbeeld het hanteren van een voorgeschreven afstand. Categorie IIb betekent dat er zwaardere, technische beheersmaatregelen nodig zijn. Voor werkomgevingen van deze categorie kunnen metingen nodig zijn. Categorie III-werkomgevingen vereisen omvangrijke beheersmaatregelen. Dit varieert van het ontoegankelijk maken van een ruimte, de bedieningspanelen erbuiten plaatsen en de ruimte bewaken met camera’s tot het veranderen van de totale lay-out van een fabriek.

Voor een hogere categorie zijn ook de beheersmaatregelen van toepassing die voor lagere categorieën genoemd worden. Dus de beheersmaatregelen genoemd bij de laagste categorie, categorie IIa, zijn voldoende voor die categorie IIa. Bij een werkomgeving in categorie IIb zijn zowel de beheersmaatregelen voor categorie IIa als die van IIb van toepassing. Als algemene maatregel kunnen fabrikanten aangeven binnen welke afstand en positie de actiewaarden of grenswaarden overschreden kunnen worden. Dit afhankelijk van frequentie en vermogen. Wanneer geen overschrijding mogelijk is, wordt dit eveneens aangegeven. Deze informatie hoort in de gebruiksaanwijzing. Voor sommige apparatuur is dit al praktijk. Fabrikanten van mobiele telefoons nemen bijvoorbeeld de maximale SAR waar het hoofd aan blootgesteld wordt op in de gebruiksaanwijzing. Ook is er diverse apparatuur die in het kader van de Machinerichtlijn 98/37/EG (EU, 1998) al informatie verschaft over zaken zoals gebruiksaanwijzing, signalering en veiligheid. 5.2.1 Verplichte algemene maatregelen voor alle werkomgeving De hier genoemde maatregelen zijn gebaseerd op artikel 4 en 6 van de EU-Richtlijn en artikel 8 van de Arbowet: 1. inventarisatie van de huidige blootstelling, hierbij kan meten of berekenen noodzakelijk zijn; 2. voorlichting: o bekendmaking van de Richtlijn en de limieten; o bekendmaking van de effecten waartegen de Richtlijn beschermt (expliciet vermelden dat deze niet is opgesteld om bescherming te bieden tegen langetermijneffecten); o bekendmaking van de omstandigheden waarbij werknemers aanspraak kunnen maken op gezondheidsonderzoek; o bekendmaking van de geïnventariseerde risico’s en de genomen beheersmaatregelen; 3. training: o aanleren van de bedieningsvoorschriften en veiligheidsvoorschriften; o aanleren van een veilige werkwijze, bijvoorbeeld het herkennen van signaleringen en het gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen; o herkennen van defecte apparatuur; - rapporteren over situaties met een blootstelling boven de actiewaarden; 4. categoriebeoordeling van nieuwe apparatuur en toepassingen. Dit geldt ook voor nieuwe werkwijzen met eerder beoordeelde apparatuur. Bij invoering van de Richtlijn moet uiteraard alle apparatuur beoordeeld zijn. Als de blootstelling de actiewaarden overschrijdt moeten passende beheersmaatregelen genomen worden. Of er moet worden aangetoond dat de grenswaarden niet worden overschreden in de werkomgeving. 5.2.2 Algemene maatregelen per categorie Per categorie zijn de volgende beheersmaatregelen mogelijk. Uitgebreidere overzichten zijn te vinden in de OSH-serie van ILO voor de bescherming van werknemers tegen RF- en microgolfstraling (ILO, 1986) en ELF-velden (ILO, 1994). NEN-EN 12198 noemt algemene maatregelen voor de eliminatie en reductie van blootstelling bij machines. De in de Richtlijn genoemde beheersmaatregelen zijn gemerkt met hun letter (zie paragraaf 5.1). Categorie IIa: 1. specifieke training: o herkennen van een zone met potentiële veldsterkte boven de actiewaarde; o gebruik van apparatuur zodanig dat blootstelling minimaal is; 2. beperking van de intensiteit (f): o lager vermogen gebruiken, eventueel uitschakelen; 3. alternatieve werkmethoden (a): o afstand houden tot de bron, bijvoorbeeld door routes te kiezen die niet langs bronnen lopen; 4. beperking van de blootstellingsduur (f): o kortstondig verblijf binnen de zone rond de bron waar de actiewaarden worden overschreden (zesminutenregel, alleen boven 100 kHz, zie Bijlage 1), bijvoorbeeld door na het laden en aanzetten van de apparatuur deze zone te verlaten.

Categorie IIb: 1. meten om de afstand te bepalen waarop blootstelling lager is dan de actiewaarden; 2. passende onderhoudsprogramma’s (d): a. periodieke controle op breuken en aansluitpunten: iedere golf- of stroomgeleider die bestaat uit slecht passende componenten of materiaal met breuken gaat daar radiofrequente velden uitzenden; 3. technische maatregelen (c): a. maatregelen aan de bron: labelen van machines met de maximale veldsterktes op de bedieningsplekken en op de mogelijke verblijfsafstanden; waarschuwingssignalen aanbrengen, bijvoorbeeld (knipper)lichten bij het inschakelen van apparatuur; afscherming aanbrengen: schermen van radiofrequent absorberend materiaal aanbrengen, die zijn beter dan reflecterend materiaal om de blootstelling te beperken; geleidende schermen om ELF-elektrisch veld te weren; schermen van mu-metaal om magnetische velden te verzwakken; metalen omhulling van kabels, elektrodes en andere delen die niet als primair product straling veroorzaken; aarding aanbrengen ter voorkoming van secundaire stralers en contactschokken: vermindering van het ELF-magnetisch veld door grote stroomcirkels op te breken in kleine, zoals hekken van geleidend prikkeldraad op houten palen; voorkoming van lading door ELF-elektrisch veld; voorkoming van antennewerking in RF-veld waardoor geleidende materialen elektrisch geladen worden; stroomonderbreker (interlock system) aanbrengen om te voorkomen dat een machine gebruikt wordt zonder dat alle beschermende maatregelen op hun plaats zijn; 4. secundaire bronnen voorkomen: o verwijderen van reflecterend materiaal in de werkruimte; o verwijderen van stukken metaal met afmetingen van meer dan een kwart van de overheersende golflengte van het veld; 5. scheiding van mens en bron: o fysieke barrière aanbrengen (zoals een hekwerk); o beperkte toegang tot het risicogebied (bijvoorbeeld slechts met schriftelijke toestemming); o bedieningspaneel verplaatsen; o waarschuwingsbord ophangen; o (verf)markering aanbrengen; 6. beschikbaarheid van persoonlijke beschermingsmiddelen (g): . RF-werend pak (doorgaans minder comfortabel dan maatregelen aan de bron); a. geleidend pak om elektrisch veld te weerstaan (bij lage frequenties < 300 Hz); b. rubberen zolen en dikke sokken om geïnduceerde stroom door het lichaam te reduceren; c. isolerende handschoenen om contactstromen te voorkomen door contact met ongeaarde, geladen voorwerpen; 7. beschikbaarheid van persoonlijke meet-/alarmeringsapparatuur (g): . RF-dosimeters voor het mogelijk maken van toepassing van de zesminutenregel; a. meetapparatuur met een alarm dat afgaat wanneer de veldsterkte boven een bepaalde grens komt.

Categorie III: 1. gevarenbord plaatsen (artikel 5, lid 3 van de Richtlijn); op plekken waar de actiewaarden kunnen worden overschreden is dit verplicht. Het is niet verplicht als aangetoond wordt dat de grenswaarden niet overschreden worden en veiligheidsrisico’s kunnen worden uitgesloten; 2. keuze van arbeidsmiddelen die minder sterke velden uitzenden (b): a. vervanging van een proces dat elektromagnetische velden genereert, bijvoorbeeld door een proces dat alleen warmte genereert (eliminatie); b. vervanging van (vaak oudere) apparatuur door apparatuur die minder vermogen gebruikt en minder sterke velden uitzendt (vervanging); c. automatisering van het productieproces waardoor werknemers op afstand kunnen blijven (aanpassing); 3. ontwerp en indeling werkplek (e): a. volledig afsluiten van een ruimte voor alle personeel; doorgaans betekent dit automatisering van de aansturing van de apparatuur, gebruik van afstandsbedieningen en van observatiecamera’s; b. aanpassing van de lay-out van een fabriekshal of machine: meer ruimte tussen machines maken, en afzettingen maken; reflecterende wanden en voorwerpen (secundaire bronnen verwijderen); kooi van Faraday aanleggen om de doorgang langs apparatuur die radiofrequente velden opwekt mogelijk te maken.

Voor afscherming en verzwakking van velden geeft NEN-EN 12198-3:2003 een uitgebreid overzicht van mogelijke maatregelen. 5.2.3 Deskundigheid Voor de uitvoering van de bepalingen in de Richtlijn dient de werkgever te beschikken over de nodige deskundigheid. Dit vergt in de eerste plaats enige kennis van de Richtlijn. In de tweede plaats deskundigheid op het gebied van elektrische, magnetische en elektromagnetische velden. In de derde plaats is kennis van de CENELEC-normen nodig om de blootstelling vast te stellen. Dit is vooral van belang voor de toetsing van de veldsterkten aan de actiewaarden. Ook het nemen van effectieve beheersmaatregelen vergt een zekere mate van deskundigheid. Voor het uitvoeren van de beoordeling van de blootstelling stelt de commissie TC106X, WG 4 van CENELEC een norm op. NEN-EN 12198-2:2002 geeft uitgebreide informatie over het meten rond machines. Daarnaast stelt CENELEC diverse workplace standards op voor specifieke werkomgevingen. Op het gebied van de benodigde deskundigheid voor het inventariseren van de blootstelling en het controleren en toepassen van de beheersmaatregelen heeft ILO in de OSH-serie no 57 (ILO, 1986) en 69 (ILO, 1994) aanwijzingen en deskundigheidseisen opgesteld. Hierbij worden voorbeelden genoemd zoals de radiation protection officer en de health physicist. De werkgever heeft twee mogelijkheden om deze deskundigheid in te zetten. Hij kan de deskundigheid zelf opbouwen óf deze extern inhuren. Uit het uitgevoerde praktijkonderzoek bleek dat de arbeidshygiënist of veiligheidskundige van de arbo- en milieudienst meestal niet gespecialiseerd zijn in kennis op het gebied van elektromagnetische velden. Sommige veiligheidskundigen komen hier wel eens mee in aanraking. De veiligheidskundigen die bij metaalbedrijven werken hebben vaak enige kennis van magnetische velden. Wanneer er in een bedrijf elektromagnetische velden worden geproduceerd, heeft de werkgever meestal voldoende kennis in huis om de werknemers te kunnen beschermen tegen een blootstelling boven de grenswaarden. Bij het werken met elektromagnetische velden onderscheiden we ruwweg vier soorten werknemers: 1. 2. 3. 4.

een werknemer die niet werkt met of in de buurt van apparatuur uit categorie II of III; een werknemer die niet werkt met apparatuur uit categorie II of III, maar wel in de buurt van deze apparatuur (bijvoorbeeld onderhoudstechnici); een werknemer die werkt met apparatuur uit categorie II of III; een werknemer die controleert of de wetten met betrekking tot arbo en veiligheid worden nageleefd.

Op basis van deze indeling zijn er ook vier typen voorlichting en onderricht te noemen. De werknemers die te maken hebben met de hogere risico’s moeten ook de voorlichting en training met betrekking tot de lagere risico’s gevolgd hebben. Bij de onderstaande typen voorlichting en onderricht hoort een aantal vragen. De werknemer moet deze vragen na afloop van het onderricht kunnen beantwoorden. Deze opsomming is een eerste basislijst die per beroep kan worden aangevuld met specifieke vragen en eisen:

1. Bedrijfsintroductie (type werknemer 1, 2, 3, 4): o Wie is de arbodeskundige of veiligheidkundige die EM in zijn/haar takenpakket heeft? o Wat zijn elektromagnetische velden (E, H, eenheden)? o Waar komen ze voor? o Welke apparatuur wekt ze op? o Waar mag ik niet komen (aangegeven door: zonering, signaleringstekens, afzettingen)? 2. Herkenningstraining (type werknemer 2, 3, 4): o Hoe herken ik apparatuur buiten de vaste werkplek (maar wel tijdens werkzaamheden) als mogelijke bron van elektromagnetische velden? o Waar vind ik de standaardlijst met foto’s van apparatuur die ik in mijn beroep tegenkom en vuistregels en tabellen voor afstanden? o Wat is de lijst met contactnummers-/websites om informatie aan te vragen (bijvoorbeeld van voorlichters van mobiele telecom)? 3. Voorlichting in apparatuurgebruik (type werknemer 3, 4): o Wat zijn de karakteristieken van de apparaten? o Bij welke instelling van de apparatuur is op welke locaties blootstelling boven de actiewaarden mogelijk? o Hoe voorkom je dat jij of iemand anders daaraan wordt blootgesteld? 4. Cursus ‘deskundig EM-veldsterkte bepalen’ (type werknemer 4) o Hoe luidt de basisveldtheorie? o Wat zijn de geldende wetten, actiewaarden en grenswaarden voor blootstelling? o Wat zijn de bekende mandaten? o Wat zijn de voorgeschreven NEN-/CENELEC-normen voor de gebruikte apparatuur? o Hoe gebruik en lees je die normen? o Hoe gebruik je de meetinstrumenten? o Hoe kun je de berekeningen zelf uitvoeren? o Welke berekeningen/metingen moet je zelf doen? o Wat zijn de mogelijke beheersmaatregelen om de blootstelling te verminderen? o Hoe houd je jezelf op de hoogte van de laatste ontwikkelingen?

Samenvatting Voor bepaalde werkomgevingen is het nodig dat werkgevers beheersmaatregelen nemen. Deze beheersmaatregelen moeten ervoor zorgen dat de blootstelling van werknemers aan elektromagnetische velden onder de limietwaardes blijft. In dit hoofdstuk worden voorstellen gedaan voor dergelijke beheersmaatregelen.

6

Wet- en regelgeving

6.1

Nationale wetgeving

6.1.1 Inleiding De huidige arbeidsomstandighedenwet- en regelgeving geeft de werkgever en werknemer meer mogelijkheden om de arbeidsomstandigheden zelf vorm te geven. Deze ontwikkeling is mede ingezet door de Europese Richtlijnen en nieuwe maatschappelijke en wetenschappelijke inzichten. Dit betekent niet dat de overheid zich heeft teruggetrokken. Zij geeft alleen meer en meer een kader aan; in plaats van het voorschrijven van dwingende regels. Hoe steekt de wetgeving nu precies in elkaar? De weten regelgeving met betrekking tot arbeidsomstandigheden in Nederland bestaat uit vier delen. We onderscheiden de Arbeidsomstandighedenwet 1998 (Arbowet 1998), het Arbeidsomstandighedenbesluit (Arbobesluit), de Arbeidsomstandighedenregeling (Arboregeling) en de Beleidsregels Arbeidsomstandighedenwetgeving (Arbobeleidsregels). De Arbowet 1998 heeft betrekking op de arbeidsomstandigheden en omvat: • • • •

algemene verplichtingen voor de werkgever; algemene verplichtingen voor de werknemer; voorschriften voor samenwerking en overleg tussen werkgever, werknemer en deskundigen, en het overheidstoezicht.

De Arbowet 1998 vormt het algemeen wettelijk kader. Materiële bepalingen over arbeidsomstandigheden zijn niet in de Arbowet zelf opgenomen, maar in het Arbeidsomstandighedenbesluit. Een verplicht onderdeel van het arbeidsomstandighedenbeleid is het schriftelijk vastleggen van de risico’s voor de werknemer in een risico-inventarisatie en -evaluatie (artikel 5). De risico-inventarisatie en evaluatie (RI&E) moet steeds actueel worden gehouden. Er wordt geen termijn genoemd voor een periodieke herziening. De RI&E moet worden bijgewerkt als de met de RI&E opgedane ervaring, gewijzigde werkmethoden of werkomstandigheden of de stand van de wetenschap en professionele dienstverlening daartoe aanleiding geven. Een Plan van Aanpak waarin is aangegeven welke maatregelen worden genomen in verband met de bedoelde risico’s maakt deel uit van de RI&E. De werkgever rapporteert jaarlijks over de uitvoering van het Plan van Aanpak. Daarin wordt ook ingegaan op de actualiteit van de RI&E. De opzet van een managementsysteem - zoals een arbomanagementsysteem of een stralingshygiënisch managementsysteem - sluit goed aan bij deze verplichtingen. De Arbowet regelt ook de aanwezigheid van arbodeskundigen die de werkgever bijstaan bij de uitvoering van de verplichtingen van de Arbowet (artikel 14). Die bijstand wordt voor een aantal taken gegeven door een gecertificeerde arbodienst. De Arbowet en het Arbobesluit bieden de mogelijkheid om bij Ministeriële Regeling een nadere uitwerking te geven. Dit is gebeurd in de Arboregeling. Ten slotte zijn er de Arbobeleidsregels. In deze regels is neergelegd hoe de Arbeidsinspectie met bepaalde, meer globale voorschriften uit de Arbowet en het Arbobesluit omgaat. Bij de vervulling van haar handhavende taak verwijst de Arbeidsinspectie regelmatig naar de beleidsregels. Daarnaast bieden de beleidsregels houvast aan de werkgevers en werknemers bij de toepassing van de wettelijke regels. 6.1.2

Arbowet

Artikel 3 Arbobeleid Artikel 5 Inventarisatie en evaluatie van risico’s Artikel 8 Voorlichting en onderricht

6.1.3 Implementatie EU-Richtlijn In april 2004 is een EU-Richtlijn aangenomen die grenzen stelt aan de blootstelling van werknemers aan elektromagnetische velden. Uiterlijk 30 april 2008 moet deze Richtlijn in de nationale wetgeving van alle lidstaten zijn opgenomen. In Nederland zal dat gebeuren door middel van opname van de eisen uit de Richtlijn in het Arbobesluit. 6.2

Internationale regelgeving

De EU-Richtlijn In deze paragraaf zijn de artikelen uit de EURichtlijn opgenomen waarnaar in dit Arbo-Informatieblad wordt verwezen. In bijlage 2 is een uitgebreide toelichting op de Richtlijn gegeven. Artikel 4 Bepaling van de blootstelling en beoordeling van de risico’s 1. Bij de uitvoering van de voorschriften van artikel 6, lid 3, en artikel 9, lid 1, van Richtlijn 89/391/EEG beoordeelt en, indien nodig, meet en berekent de werkgever de niveaus van de elektromagnetische velden waaraan de werknemers zijn blootgesteld. Beoordeling, meting en berekening kunnen geschieden overeenkomstig de in artikel 3 bedoelde wetenschappelijke normen en richtsnoeren totdat er geharmoniseerde Europese normen van het Europees Comité voor elektrotechnische normalisatie beschikbaar zijn voor alle situaties die moeten worden beoordeeld, gemeten en berekend en, in voorkomend geval, met inachtneming van de door de producent van de arbeidsmiddelen opgegeven emissieniveaus, wanneer die arbeidsmiddelen onder de desbetreffende communautaire richtlijnen vallen. 2. Indien de in artikel 3 bedoelde actiewaarden overschreden zijn, bepaalt en, zo nodig, berekent de werkgever op basis van de beoordeling van de niveaus van de elektromagnetische velden overeenkomstig lid 1 of de grenswaarden voor blootstelling overschreden worden. 3. De in de leden 1 en 2 bedoelde beoordeling, meting en/of berekening behoeven niet te gebeuren voor een voor het publiek toegankelijke arbeidsplaats mits reeds een evaluatie is verricht overeenkomstig Aanbeveling 1999/519/EG van de Raad van 12 juli 1999 betreffende de beperking van blootstelling van de bevolking aan elektromagnetische velden van 0 Hz-300 GHz, en met inachtneming van de daarin bepaalde restricties voor werknemers en met uitsluiting van veiligheidsrisico’s. 4. De in de leden 1 en 2 bedoelde beoordeling, meting en/ of berekening worden op deskundige wijze gepland en met passende frequentie uitgevoerd door deskundige bevoegde diensten of personen, met name rekening houdend met het bepaalde in artikel 7 en artikel 11 van Richtlijn 89/391/EEG inzake de vereiste deskundige diensten of personen en de raadpleging en deelneming van werknemers). De gegevens die door middel van de beoordeling, meting en/of berekening van het niveau van blootstelling zijn verkregen, worden in een passende vorm bewaard om latere raadpleging mogelijk te maken. 5. Overeenkomstig artikel 6, lid 3, van Richtlijn 89/391/EEG besteedt de werkgever bij de risicobeoordeling met name aandacht aan: a) het niveau, het frequentiespectrum, de duur en de aard van de blootstelling; b) de in artikel 3 van deze richtlijn bedoelde grenswaarden voor blootstelling en actiewaarden; c) de mogelijke gevolgen voor de gezondheid en veiligheid van werknemers die een bijzonder risico lopen; d) indirecte effecten zoals: i) interferentie met medische elektronische apparatuur en hulpmiddelen (inclusief pacemakers en andere implantaten); ii) het risico van rondvliegend ferromagnetisch materiaal in een statisch magnetisch veld met een magnetische fluxdichtheid van meer dan 3 mT; iii) de activering van elektrische ontstekingsmiddelen (detonatoren); iv) branden en explosies ingevolge de ontbranding van ontvlambaar materiaal door vonken ten gevolge van inductievelden, contactstroom of vonkontladingen; e) het bestaan van vervangende arbeidsmiddelen die ontworpen zijn om de niveaus van blootstelling aan elektromagnetische velden te verminderen; f) via het gezondheidstoezicht verkregen relevante informatie, met inbegrip van gepubliceerde informatie, voorzover dat mogelijk is; g) blootstelling aan verscheidene bronnen; h) gelijktijdige blootstelling aan velden van verschillende frequentie.

6. De werkgever is in het bezit van een risicobeoordeling, overeenkomstig artikel 9, lid 1, onder a), van Richtlijn 89/391/EEG, en vermeldt welke maatregelen overeenkomstig de artikelen 5 en 6 van de onderhavige richtlijn moeten worden getroffen. De risicobeoordeling wordt op een geschikte drager vastgelegd, overeenkomstig de nationale wetgeving en praktijk; de werkgever kan daarbij argumenten aandragen om aan te tonen dat de aard en de omvang van de aan elektromagnetische velden verbonden risico’s een meer uitvoerige beoordeling overbodig maken. De risicobeoordeling wordt regelmatig bijgewerkt, met name indien ingrijpende veranderingen hebben plaatsgevonden waardoor zij achterhaald is, of wanneer uit de resultaten van het medisch toezicht blijkt dat aanpassing nodig is.

Artikel 5 Maatregelen ter voorkoming of vermindering van risico’s 1. De risico’s van blootstelling aan elektromagnetische velden worden geëlimineerd of tot een minimum beperkt, waarbij rekening wordt gehouden met de technische vooruitgang en de mogelijkheid om maatregelen te nemen om het risico aan de bron te beheersen. De verkleining van risico’s van blootstelling aan elektromagnetische velden geschiedt met inachtneming van de in artikel 6, lid 2, van Richtlijn 89/391/EEG vermelde algemene preventieprincipes. 2. Tenzij de in artikel 4, lid 2, bedoelde beoordeling blijkt dat de grenswaarden voor blootstelling niet zijn overschreden en dat veiligheidsrisico’s kunnen worden uitgesloten, gaat de werkgever, bij overschrijding van de in artikel 3 bedoelde actiewaarden, op basis van de in artikel 4 bedoelde risicobeoordeling over tot de opstelling en uitvoering van een actieplan dat technische en/of organisatorische maatregelen omvat om blootstelling die de grenswaarden voor blootstelling overschrijdt, te voorkomen, met inachtneming van met name: a) alternatieve werkmethoden die leiden tot minder blootstelling aan elektromagnetische velden; b) de keuze van arbeidsmiddelen die minder elektromagnetische velden uitzenden, rekening houdend met het te verrichten werk; c) technische maatregelen om de emissie van elektromagnetische velden te beperken, waar nodig ook door het gebruik van blokkering, afscherming of soortgelijke mechanismen ter bescherming van de gezondheid; d) passende onderhoudsprogramma’s voor de arbeidsmiddelen, de werkplek en de systemen op de arbeidsplaats; e) het ontwerp en de indeling van de werkplek en de arbeidsplaats; f) beperking van de duur en intensiteit van de blootstelling; g) de beschikbaarheid van passende persoonlijke beschermingsmiddelen. 3. Op basis van de risicobeoordeling bedoeld in artikel 4 worden werkplekken waar werknemers zouden kunnen worden blootgesteld aan elektromagnetische velden die de actiewaarden overschrijden, over-eenkomstig Richtlijn 92/58/EEG van de Raad van 24 juni 1992 betreffende de minimumvoorschriften voor de veiligheidsen/of gezondheidssignalering op het werk (negende bijzondere richtlijn in de zin van artikel 16, lid 1, van Richtlijn 89/391/EEG) aangegeven door middel van passende signaleringen, tenzij uit de in artikel 4, lid 2, bedoelde beoordeling blijkt dat de grenswaarden voor blootstelling niet zijn overschreden en dat veiligheidsrisico’s kunnen worden uitgesloten. De betrokken zones worden afgebakend en de toegang ertoe wordt beperkt indien dit technisch mogelijk is en indien het risico bestaat dat de grenswaarden voor blootstelling worden overschreden. 4. Werknemers worden in geen geval blootgesteld aan elektromagnetische velden boven de grenswaarden voor blootstelling. Worden de grenswaarden voor blootstelling overschreden ondanks de maatregelen die de werkgever uit hoofde van deze richtlijn heeft genomen, dan neemt de werkgever onmiddellijk maatregelen om de blootstelling terug te brengen tot onder de grenswaarden. Hij gaat na waarom de grenswaarden zijn overschreden en past de beschermings- en preventiemaatregelen dienovereenkomstig aan om te voorkomen dat overschrijding opnieuw plaatsvindt. 5. Overeenkomstig artikel 15 van Richtlijn 89/391/EEG stemt de werkgever de in dit artikel bedoelde maatregelen af op de vereisten voor werknemers die een bijzonder risico lopen.

Artikel 6 Voorlichting en opleiding van de werknemers Onverminderd de artikelen 10 en 12 van Richtlijn 89/391/EEG zorgt de werkgever ervoor dat werknemers die aan risico’s in verband met elektromagnetische velden op het werk worden blootgesteld, en/of hun vertegenwoordigers, alle noodzakelijke voorlichting en opleiding ontvangen in verband met het resultaat van de in artikel 4, lid 1, van deze richtlijn bedoelde risicobeoordeling, in het bijzonder betreffende: a) maatregelen die ter uitvoering van deze richtlijn zijn genomen; b) de waarden en concepten van de grenswaarden voor blootstelling en actiewaarden en de gerelateerde potentiële gevaren; c) de resultaten van de overeenkomstig artikel 4 van deze richtlijn verrichte beoordeling, meting en/of berekening van de mate van blootstelling aan elektromagnetische velden; d) de wijze waarop schadelijke effecten van de blootstelling op de gezondheid moeten worden opgespoord en gemeld; e) de omstandigheden waarin werknemers recht hebben op gezondheidstoezicht; f) veilige werkmethoden om de risico’s van blootstelling tot een minimum te beperken.

Bijlage 1 Omschrijving van ‘afwijkende omstandigheden’ Algemeen Volgens artikel 4, lid 5 van de Richtlijn moet de werkgever bij de risicobeoordeling aandacht besteden aan de volgende afwijkende omstandigheden: 1. de mogelijke gevolgen voor de gezondheid en veiligheid van werknemers die een bijzonder risico lopen; volgens Richtlijn 89/391/EEG moeten ‘bijzonder kwetsbare risicogroepen worden beschermd tegen voor hen specifieke gevaren’; 2. interferentie met medische elektronische apparatuur en hulpmiddelen (inclusief pacemakers en andere implantaten); 3. het risico van rondvliegend ferromagnetisch materiaal in een statisch magnetisch veld met een magnetische fluxdichtheid van meer dan 3 mT; 4. de activering van elektrische ontstekingsmiddelen (detonatoren); en 5. branden en explosies als gevolg van de ontbranding van ontvlambaar materiaal door vonken ten gevolge van inductievelden, contactstroom of vonkontladingen.

In de praktijk is er behoefte aan informatie omtrent de vraag hoe hiermee om te gaan. Hier moet eigenlijk een matrix van ‘werkomgevingen’ versus ‘afwijkende omstandigheden’ worden opgesteld. Daarin kan de werkgever dan zien welke extra ‘werkplekkwesties’ moeten worden bekeken. Het is echter ondoenlijk om een uitputtende lijst van alle afwijkende omstandigheden op te stellen. Bij de uitvoering van de risico-inventarisatie moet de werkgever kunnen beschikken over de persoonlijke medische gegevens van werknemers die in de werkomgeving uit categorie II of III werken. Dit is noodzakelijk om de afwijkende omstandigheden adequaat te kunnen inschatten. Om deze gegevens te verkrijgen kan de werknemer bijvoorbeeld een vragenlijst invullen en ondertekenen. Hierbij wordt expliciet aangegeven dat de vragen naar waarheid moeten worden ingevuld. Er wordt bijvoorbeeld gevraagd of de werknemer drager is van een actief implantaat - zoals een pacemaker, een defibrillator, een pomp voor vloeistoftoevoer (bijvoorbeeld insuline) - dan wel een passief implantaat (zoals metalen voorwerpen). Daarnaast is het aan te raden om de huidige praktijk te volgen waarin apparatuur van een teken wordt voorzien dat de dragers van implantaten waarschuwt. Risicogroepen Het Arbobesluit (artikel 1.1 lid 5b) definieert een zwangere medewerker als ‘de werknemer die zwanger is en de werkgever hiervan in kennis heeft gesteld’. Op het moment dat de werkgever deze kennisgeving heeft ontvangen dient hij maatregelen te treffen om te voorkomen dat de zwangere werknemer zich in werkomgevingen kan bevinden die mogelijk tot gevaren leiden. Echter: er zijn geen limietwaarden voorhanden om de maximale toelaatbare blootstelling voor zwangere vrouwen aan te testen.

Interferentie met medische elektronische apparatuur en hulpmiddelen Active Implantable Medical Devices (AIMD) is de verzamelnaam voor pacemakers, defibrillatoren, neurostimulatoren, pijnbestrijding, insulinepompjes, implantaten in het binnenoor en allerlei apparaatjes voor het monitoren van lichaamsfuncties. Deze AIMD’s kunnen in hun werking worden gestoord door elektromagnetische velden. Fabrikanten van bijvoorbeeld pacemakes en defibrilatoren hebben uitgebreide overzichten gemaakt van apparatuur of situaties waarin interferentie kan optreden. Er wordt aangeraden om een afstand van minstens 15 centimeter aan te houden tussen objecten die magneten bevatten en een pacemaker of defibrillator. Dit om te voorkomen dat een interne schakelaar wordt bediend. Deze interne schakelaar wordt tijdens controlebezoeken in het ziekenhuis met een magneet geactiveerd om de pacemaker of defibrillator te testen en om er gegevens uit te kunnen halen. Na het weghalen van de magneet keert de pacemaker of defibrillator weer terug naar de oorspronkelijke toestand. In het algemeen wordt door de fabrikanten een eenvoudige maatregel voorgesteld als de pacemaker of defibrillator wordt gestoord. Neem afstand tot de apparatuur, dan verdwijnen de effecten. De fabrikanten noemen diverse situaties waarin interferentie kan optreden. Bijvoorbeeld bij medische toepassingen, in thuissituaties en op het werk en gedurende een reis. In al deze situaties kunnen werknemers zich bevinden. Men onderscheidt drie soorten situaties. Ten eerste gaat het om situaties waarin interferentie waarschijnlijk is en die beter vermeden kunnen worden. Bijvoorbeeld in de buurt van booglasapparatuur; industriële weerstandslasapparatuur; uitzonderingszones bij omroepzenders; kettingzagen; diëlektrische verwarmingsapparatuur; industriële inductieverwarmingsapparatuur; industriële magneten; inductieovens; uitzonderingszones in een elektriciteitscentrale; matrassen en kussens voor magnetische pijnbestrijding; MRI-apparatuur en elektrochirurgieapparatuur. In enkele gevallen wordt aanvullende informatie gegeven. Voor antidiefstalpoortjes wordt aangeraden om er snel doorheen te lopen. Voor lasapparatuur wordt aangeraden om de lasstroom te beperken tot maximaal 130 A. Elektrochirurgie kan veilig worden toegepast bij patiënten met een geïmplanteerde defibrillator (ICD). Mits de defibrillator vooraf wordt gedeactiveerd en na de ingreep weer wordt geactiveerd. Uit een onderzoek naar de interferentie van veertien typen tandartsapparatuur met twee typen pacemakers bleek dat de elektrochirurgieapparatuur tot op 10 centimeter afstand storingen kon veroorzaken. In een uitgebreid overzicht van de onderzoeken naar de storing van AIMD’s als gevolg van detectiepoortjes (EAS, RFID en metaaldetectie) wordt ervoor gepleit dat zowel de fabrikanten van AIMD’s als de fabrikanten van de detectiepoortjes maatregelen nemen om storingen te voorkomen. Ten tweede gaat het om situaties waarin interferentie kan optreden en waarin voorzorgsmaatregelen nodig zijn. Bijvoorbeeld bij gebruik van bladblazers, boormachines en ander hoogvermogengereedschap; soldeerpistolen; decoupeerzagen; elektrische heggenscharen; gazonmaaiers en andere gereedschap met een benzinemotor; bij reparatie van automotoren; in de buurt van antidiefstalpoortjes, elektronische beveiligingssystemen, metaaldetectiepoorten, antennes van zendamateurs, radioantennes in de Citizens Band en bij gebruik van sommige draagbare telefoons (afhankelijk van type), walkie talkies en demagnetiseerapparatuur. Ten slotte worden er vele situaties genoemd die veilig zijn. Het betreft hierbij vooral huishoudelijke apparatuur (inclusief allerlei gereedschap) en apparatuur in de kantooromgeving. Deze situaties komen goed overeen met de werkomgevingen die in het RIVM-rapport in categorie I zijn ingedeeld. Metalen implantaten - zoals heupprothesen, hartkleppen, aneurismaclips en hechtingen (clips in hersenen) - kunnen in een wisselend elektromagnetisch veld (of bij bewegen in een sterk statisch veld) gaan bewegen. In hoogfrequente velden kunnen zij bovendien verhit raken. De WHO oppert dat dragers van AIMD’s en ferromagnetische implantaten plaatsen moeten mijden waar het magnetische veld sterker is dan 0,5 mT.

Rondvliegend ferromagnetisch materiaal in een statisch magnetisch veld In de buurt van sterke permanente magneten of elektromagneten (MRI-scanners, NMR-apparatuur en grote degaussers) kunnen velden voorkomen met een sterkte van meer dan 3 mT. De risico’s bestaan uit verwondingen door weggeslingerde voorwerpen, zoals schroevendraaiers, scalpels, injectienaalden of scharen. Ook kunnen personen bekneld raken tussen de magneet en metalen mobiele apparatuur zoals gasflessen, metalen rolwagens (schoonmaakapparatuur) en metalen stoelen. Ter voorkoming van dergelijke onveilige situaties kan gebruik worden gemaakt van een toegangsregeling in combinatie met een adequate instructie van bevoegde werknemers. Ook kan een metaaldetectiepoort worden geplaatst. Activering van elektronische ontstekingsmiddelen en ontbranding van ontvlambaar materiaal Radiofrequente elektromagnetische velden kunnen door de inductie van elektrische stromen explosief en ontvlambaar worden. Volgens een WHO-factsheet is dit een uitzonderlijke gebeurtenis die zich normaal gesproken alleen voordoet bij een concentratie van radarsystemen, zoals aan boord van marineschepen. Hier zijn overigens maatregelen getroffen om zulke effecten te voorkomen (WHO, 1999). Voor het beoordelen van het gevaar van het onbedoeld initiëren van elektrische ontstekingsmiddelen met hittedraad door radiofre quente elektromagnetische velden van 9 kHz tot 60 GHz is in januari 2005 leidraad NPRCLC/ TR 50426:2005 en verschenen. Volgens deze leidraad is deze echter niet toepasbaar voor elektronische ontstekingsmiddelen. Voor het beoordelen van het gevaar van het onbedoeld ontsteken van ontvlambare gas- of dampmengsels door radiofrequente elektromagnetische velden van 9 kHz tot 50 GHz is in januari 2005 leidraad NPR-CLC/TR 50427:2005 en verschenen. Verder moeten per 1 juli 2006 alle arbeidsplaatsen in Nederland voldoen aan de inimumeisen van de Richtlijn 1999/92/EG (ATEX 137) (EU, 1992).

Bijlage 2 De Europese Richtlijn Deze bijlage is bedoeld als hulpmiddel bij het interpreteren van de tekst van de Richtlijn. Dat betekent dat deze bijlage samen met de Richtlijn gebruikt moet worden. De annexen van de Richtlijn bevatten aanvullende informatie waarvan ook kennis genomen dient te worden. In de Richtlijn worden met de effecten voor de gezondheid en veiligheid de bekende negatieve effecten op korte termijn bedoeld. Deze worden veroorzaakt door: • het circuleren van geïnduceerde stroom in het menselijke lichaam; • energieabsorptie, en • contactstroom. Volgens de systematiek van de Richtlijn worden werknemers tegen deze bewezen gezondheidseffecten beschermd als hun blootstelling lager is dan de zogenaamde grenswaarden. Naast deze grenswaarden zijn er actiewaarden gedefinieerd voor rechtstreeks meetbare grootheden. Dit betreft de elektrische veldsterkte E, de magnetische veldsterkte H, de magnetische fluxdichtheid B en de vermogensdichtheid S. Naleving van de actiewaarden waarborgt dat de grenswaarden niet worden overschreden. Omgekeerd betekent overschrijding van de actiewaarden niet automatisch ook overschrijding van de grenswaarden. De werkgever dient de niveaus waaraan werknemers worden blootgesteld te beoordelen en, indien nodig, te meten en/of te berekenen. Waar dat relevant is mag rekening worden gehouden met de emissieniveaus die door de producenten van gebruikte apparatuur worden opgegeven (voor zover deze apparatuur onder Europese Richtlijnen valt). Relevante richtlijnen zijn in dit verband de Laagspanningsrichtlijn (EU, 1973), de R&TTE-Richtlijn (EU, 1999a) en de EMC-Richtlijn (EU, 1989). Als blijkt dat de actiewaarden worden overschreden dient de werkgever te beoordelen en indien nodig te berekenen of ook de grenswaarden worden overschreden. De beoordeling, meting en/of berekening kan achterwege blijven voor werkomgevingen die ook voor particulieren toegankelijk zijn en waarvoor reeds een beoordeling van de blootstelling volgens de EUaanbeveling voor beperking van de blootstelling van de algemene bevolking heeft plaatsgevonden (EU, 1999b). Er moet dan wel worden aangetoond dat de beperkingen in deze EU-aanbeveling ook voor werknemers blijken op te gaan en dat er geen veiligheidsrisico’s kunnen optreden.

Grenswaarden De grenswaarden worden uitgedrukt in drie fysische grootheden. De stroomdichtheid J in het centraal zenuwstelsel (in mA/m2), het specifieke absorptie tempo SAR (in W/kg) en de vermogensdichtheid S (in W/m2). Afhankelijk van de frequentie van de elektrische of magnetische velden of de elektromagnetische straling hebben deze grenswaarden een bepaalde waarde (zie tabel B2.1). Voor de stroomdichtheid dienen RMS-waarden te worden gehanteerd. Figuur B2.1 geeft de grenswaarden voor de stroomdichtheid J als functie van de frequentie. Tabel B2.1 Grenswaarden (aan alle voorwaarden moet worden voldaan) frequentiegebied stroomdichtheid in het centraal zenuwstelsel J (f in Hz) mA/m2

lichaams- plaatselijke plaatselijke Vermogensdichtheid SAR SAR (hoofd SAR S en romp) (extremiteiten)

W/kg

W/kg

W/kg

W/m2

tot 1 Hz

40

-

-

-

-

1 - 4 Hz

40/f

-

-

-

-

4 Hz - 1 kHz

10

-

-

-

-

1 kHz - 100 kHz

f/100

-

-

-

-

100 kHz - 10 MHz f/100

0,4

10

20

-

10 MHz - 10 GHz -

0,4

10

20

-

10 GHz - 300 GHz

-

-

-

50

-

Figuur B2.1 Grenswaarden voor de stroomdichtheid

Actiewaarden In tabel B2.2 en tabel B2.3 zijn de actiewaarden gegeven die in de Richtlijn zijn vastgesteld. Tabel B2.2 Actiewaarden (RMS-waarden) magnetische veldsterkte, H

magnetische fluxdichtheid, B

equivalente vermogensdichtheid voor vlakke golven, Seq

V/m

A/m

<%B>µT

W/m2

-

1,63x105

2x105

-

frequentiegebied elektrische veldsterkte, E 0 - 1 Hz 1 - 8 Hz

5

20 000

1,63x10 /f

8 - 25 Hz

20 000

4

0,025 - 0,82 kHz 0,82 - 65 kHz

2

5

2x10 / f

2

4

-

2x10 /f

2,5x10 / f

-

500/f

20/f

25/ f

-

610

24,4

30,7

-

65 -100 kHz

610

1 600/f

2 000 / f

-

0,1 - 1 MHz

610

1,6/f

2/f

-

1 - 10 MHz

610/f

1,6/f

2/f

-

10 - 400 MHz

61

0,16

0,2

10

400 - 2 000 MHz

3?f

0,008?f

0,01?f

f/40

2 - 300 GHz

137

0,36

0,45

50

Opmerkingen: • •

f in de eenheid zoals aangegeven in de kolom van het frequentiegebied. Voor frequenties < 1 Hz, die in feite statische velden zijn, wordt geen E-veldwaarde gegeven. De meeste mensen ervaren elektrische oppervlakteladingen bij een elektrische veldsterkte van minder dan 25 kV/m niet als hinderlijk. Vonkontladingen die stress of hinder veroorzaken dienen te worden vermeden.

Tabel B2.3 Actiewaarden voor de contactstroom van geleidende voorwerpen frequentiegebied

contactstroom (f in kHz) mA

300 Hz - 2,5 kHz

1,0

2,5 kHz - 100 kHz

0,4 f

100 kHz - 110 MHz

40

Figuur B2.2 Actiewaarden voor de elektrische veldsterkte

Figuur B2.3 Actiewaarden voor de magnetische veldsterkte

Figuur B2.4 Actiewaarden voor de magnetische fluxdichtheid De figuren B2.2, B2.3 en B2.4 geven de actiewaarden voor E, H, en B als functie van de frequentie. Hoewel de actiewaarde voor B ook berekend kan worden uit de actiewaarde voor H via de volgende formule, is van beide grootheden een grafiek opgenomen.

met µ0 is de magnetische permeabiliteit in vacuüm. In vacuüm, en in goede benadering in lucht, is µ0 een vast verhoudingsgetal tussen B en H. Figuur B2.5 geeft de actiewaarden voor de vermogensdichtheid S respectievelijk de contactstroom IC van geleidende voorwerpen als functie van de frequentie. In het frequentiegebied van 10 MHz-110 MHz moet volgens de Richtlijn de elektrische stroom door de ledematen (armen, benen) IL tot maximaal 100 mA worden beperkt.

Figuur B2.5 Actiewaarden voor de vermogensdichtheid (links) en de contactstroom (rechts) De actiewaarden voor E, H, B, IC en IL gelden voor de zogenaamde Root-Mean-Square-waarde (RMS). Dit is de wortel uit het (tijd)gemiddelde van het kwadraat van de grootheid. Bij periodieke signalen waarvan het vermogen evenredig is met het kwadraat (bij bijvoorbeeld stroomsterkte of elektrische of magnetische veldsterkte) is de RMS-waarde die waarde die - als het signaal niet periodiek maar constant zou zijn - met hetzelfde gemiddelde vermogen gepaard zou gaan. De RMS-waarde van een elektrisch veld E(t) met periode T is:

Bij sinusvormige velden is de RMS-waarde circa 71 procent van de maximale waarde. Middelingsregels voor frequenties boven 100 kHz Als de intensiteit van de velden niet constant is mag onder de volgende voorwaarden met gemiddelde waarden over de tijd worden gerekend: 1. De gemiddelde waarde van E, H, en B wordt berekend als de wortel uit het gemiddelde van het kwadraat van de veldsterkte. Voor S wordt gewoon het rekenkundig gemiddelde gehanteerd. 2. Voor frequenties f tussen 100 kHz en 10 GHz geldt de ‘zesminutenregel’. De gemiddelde waarde (zie 1) over iedere willekeurige periode van zes minuten moet worden getoetst aan de actiewaarde. Voor f > 10 GHz wordt de middelingsperiode berekend als 68/(f/GHz)1,05 minuten. Voor frequenties tot 100 kHz mag geen middeling worden uitgevoerd. Voorbeeld van de zesminutenregel Stel: iemand wordt iedere 7 minuten gedurende 30 seconden blootgesteld aan een veld met een frequentie van 2400 MHz en een veldsterkte van 200 V/m. Er moet bij frequenties boven 100 kHz gemiddeld worden over E2. Dit kan door E2 te vermenigvuldigen met de duty cycle, de ratio van de gebruikte tijd per ongunstigst gekozen periode van zes minuten. Oftewel: de waarde van het E-veld wordt vermenigvuldigd met de wortel uit de duty cycle. Toepassing van de zesminutenregel levert dan: √ (30/360) = √ (1/12) = 0,28. Het resulterende E-veld is dus <0,28 * 200 = 56 V/m. Dat is onder de actiewaarde van 137 V/m.

Piekactiewaarden Piekwaarden (hoge waarden gedurende een periode die beduidend korter is dan de middelingsperiode) worden als volgt beperkt. Eerst berekent men een frequentie f uit de duur van de piek tp, volgens 10 MHz: r = √1000 32; daartussen (100 kHz-10 MHz) r = 6,8 x (f / MHz)0,68. De piekwaarde moet beneden de aldus bepaalde piekactiewaarde blijven. Sommatieregels voor verschillende signaalvormen en meerdere bronnen Sommige bronnen zenden tegelijkertijd straling uit met meer dan één frequentie. Hetzij door gebruik van verschillende draaggolven, hetzij doordat het signaal gepulst of niet sinusvormig is. Volgens de Richtlijn moeten bij gelijktijdige blootstelling aan velden van verschillende frequenties ‘passende beoordelings-, metings- en/of berekeningsmethoden worden toegepast, die het mogelijk maken de kenmerken van de golfvormen en de aard van de biologische wisselwerking te analyseren, met inachtneming van de geharmoniseerde Europese normen van het Europees Comité voor elektrotechnische normalisatie’. Paragraaf 4.3 van het RIVM-rapport (RIVM, 2006) geeft een overzicht van de verschillende berekeningsmethoden. Dit overzicht is voornamelijk gebaseerd op het ICNIRP-statement uit 2003 (ICNIRP, 2003) en de norm NEN-EN50392:2004. Tabel B2.4 Waarden voor de coëfficiënten a, b, c en d in de sommatieregel frequentiegebied

a

b

c

d

V/m

A/m

V/m

A/m

610/f

1,6/f

10 - 400 MHz

61

0,16

400 - 2 000 MHz

3√f

0,008√f

2 - 300 GHz

137

0,36

5 2

1 - 8 Hz

20 000

1,63x10 /f

8 - 25 Hz

20 000

2x104/f

0,025 - 0,82 kHz

500/f

20/f

0,82 - 65 kHz

610

24,4

65 -100 kHz

610

24,4

0,1 - 10 MHz

610

24,4

Opmerking: •

f in de eenheid zoals aangegeven in de kolom van het frequentiegebied

De sommatieregel De sommatieregel die hier wordt behandeld is gebaseerd op de systematiek van de EU-aanbeveling voor blootstelling van leden van de bevolking (EU, 1999b). De hier besproken sommatieregel wordt ook wel ‘dé sommatieregel’ genoemd en is een conservatieve manier van optelling van verschillende frequentiecomponenten. Voor dergelijke gevallen kan men als volgt bepalen of de verzameling veldsterkten en stroomsterkten voldoet aan de gestelde eisen. Bij iedere relevante frequentie fi leest men de waarden ai, bi, ci, di af uit tabel B2.4 en ei uit tabel B2.3 of het rechterdeel van figuur B2.5. Indien fi buiten het aangegeven frequentiegebied valt dient de waarde (oneindig) te worden ingevuld.

Vervolgens moeten de volgende optellingen worden verricht: de som van de waarden Ei / ai voor de relevante frequenties fi tussen 1 Hz en 10 MHz; de som van de waarden Hi / bi voor de relevante frequenties fi tussen 1 Hz en 10 MHz; de som van de waarden (Ei / ci)2 voor de relevante frequenties fi tussen 100 kHz en 300 GHz; de som van de waarden (Hi / di)2 voor de relevante frequenties fi tussen 100 kHz en 300 GHz; de som van de waarden (IL,i / 100 mA)2 voor de relevante frequenties fi tussen 10 MHz en 110 MHz; en 6. de som van de waarden (IC,i / ei)2 voor de relevante frequenties fi tussen 1 Hz en 110 MHz, waarin Ei respectievelijk Hi de component van E respectievelijk H is bij frequentie fi, IL,i die van de elektrische stroom in extremiteiten (armen, benen) IL en IC,i van de elektrische contactstroom IC. 1. 2. 3. 4. 5.

Aan al deze sommen wordt de eis gesteld dat ze kleiner dan 1 moeten zijn. Merk op dat er voor de weging van de veldsterkten in het frequentiegebied van 100 kHz-10 MHz parallel aan twee verschillende sommen (verschillende noemers) moet worden voldaan. De reden hiervoor is dat bij frequenties van 1 Hz tot 10 MHz de bescherming gebaseerd is op geïnduceerde stroom door een elektrisch veld (E-veld) of een magnetisch fluxdichtheidsveld (B-veld). Bij frequenties van 100 kHz tot 300 GHz is de bescherming gebaseerd op opwarming. Voorbeeld van de sommatieregel Een werknemer bevindt zich in de buurt van apparatuur die drie frequenties uitzendt: 100 kHz, 4 MHz en 20 MHz. Metingen wijzen uit dat de RMS-waarden van het E-veld op de plaats waar de werknemer zich langdurig kan bevinden voor deze drie frequenties respectievelijk 600, 150 en 50 V/m bedragen. Met behulp van de figuren kan nu tabel B2.5 worden ingevuld. Geen van de actiewaarden voor enkelvoudige frequenties wordt overschreden. De optelling van de waarden E/a levert een waarde groter dan 1, evenals de optelling van de waarden (E/c)2. Er is dus sprake van een overschrijding van de actiewaarden. Tabel B2.5 Frequentietabel f (Hz)

E (V/m)

Eact (V/m)

a (V/m)

c (V/m)

E/a

(E/c)2

1.105

600

610

610

6100

0,98

0,01

4.10

6

150

153

610

153

0,16

0,43

2.10

7

50

61

∞

61

0

0,67

1,14

1,11

som

AI-39 Elektromagnetische velden

Recommend Documents