Acheiropoieta

denieuwe 23 toekomst kunstmagazine van Maatschappij Ar ti et Amicitiae

jaargang 15 2011

Ivan Puig

Hasta las narices

Dran, drauf, drüber!

Kees Koomen over Harald de Bree

Spiegel van het heden Jan Maarten Voskuil

Zwarte kracht vooruit Fredie Beckmans

Pieter W. Postma

gesprek met Marianne Vollmer

Jan Henderikse/Acheiropoieta Franck Gribling

Jacolijn Verhoef

tussen hoop en realiteit in China

Netkunstpionier Peter Luining Ine Dammers

Terug naar de toekomst? Jaap Lisser

Redactioneel

Inhoud 1 Cover Harald de Bree

TYP XVII - 2005, GEM Den Haag 3+4 Jan Maarten Voskuil

Spiegel van het heden 5 Fredie Beckmans

In de schaduw van de toekomst 6+7 Kees Koomen

Dran, drauf, drüber! 8 Fredie Beckmans

Zwarte Kracht Vooruit 9 Jacolijn Verhoef

In Between, Transition 10+11 Marianne Vollmer

Gesprek met Pieter W. Postma 12+13 Jaap Lisser

Terug naar de toekomst? 14 Tiers Bakker

De stralende toekomst 15 Kasper Jacobs

Electric Star on Mars tekst Kees Koolen

16+17 Ine Dammers

Interview met Peter Luining 18+19 Frank Lisser

Nederland als uitgevallen kerstboom 19 Diederick van Kleef

Raadsel

20 Franck Gribling

Jan Henderikse/Acheiropoieta 21 Philip Fokker

EJECT, HKU Eindexamenexpositie 2010 24 Ivan Puig

Hasta las narices Haus der Kunst, Guadalajara, México

L i n kse

hobby thuis ontvangen?

neem een abonnement

d e n ieuwe 3 nummers 15 euro

2

J A A R GA N G 15 N R 2 3 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Gelovigen rond het jaar duizend dachten dat 1033 het cruciale jaar was, dan zou Jezus terugkeren op aarde en met de goeden opstijgen naar de hemel. Een kleine duizend jaar later bij het vallen van de Muur kondigde Francis Fukuyama onder luid protest Het Einde van de Geschiedenis aan. Sommigen dachten misschien dat het nu echt vrede op aarde zou worden. Maar alles ging gewoon op de oude voet verder. We leven zo in het heden dat als we geconfronteerd worden met een toekomst die anders is dan we verwachten, we ons als aliens voelen die voor het eerst een stap op een maagdelijke planeet zetten. Over toekomst zou dit redactioneel moeten gaan, maar het woord blijft als een visgraat in mijn keel steken. Over wat voor toekomst zou het dan moeten gaan? De toekomst is onvoorstelbaar. Het enige zekere is dat over drie miljard jaar aarde en zon vergaan. Soms breekt het angstzweet me uit als ik daaraan denk. Maar verder is alles onzeker en pakt het doorgaans anders uit dan toen toekomst nog toekomstmuziek was. Arthur Schopenhauer schreef: ‘Ons bestaan rust op geen ander fundament dan op het heden dat voorbijgaat. Het neemt dus de vorm aan van voortdurende beweging, zonder dat de rust waar wij naar streven, mogelijk is. Het lijkt op een man die de berg afrent, die zou vallen als hij probeerde stil te staan. ‘ De uitkomst van denken over toekomst kan niet anders dan een fantasie zijn. Dat is bij uitstek het terrein van de kunstenaar, bankier, oplichter en politicus. De meeste mensen willen een Toekomst Konijn dat met veel glitter, tralala en veren uit de hoed springt en ze betovert. In plaats van een roze konijn springt er echter vaker een bloedstollende Hyena uit de hoed. Het idee toekomst heeft ook te maken met het begrip maakbaarheid. De gedachte dat de wereld ‘maakbaar ‘ zou zijn zie je terug in futuristische projecten van architecten en beeldende kunstenaars, maar ook bij Stalin en Hitler die miljoenen mensen offerden aan hun criminele en megalomane waanideeën. In dit nummer analyseert Jan Maarten Voskuil nieuwe tendensen in de kunst, zoals de opvatting dat er is genoeg kunst is gemaakt en dat de kunstenaar niet meer nodig is. Het primaat in de kunst lijkt bij de tentoonstellingsmaker terecht gekomen en die kan nog wel even vooruit zonder nieuwe kunstwerken. In het interview met netkunstpionier Peter Luining vertelt hij over de oneindige mogelijkheden die software biedt om complexe interactieve werken te maken. Fredie Beckmans verhaalt over hoe een schaduw naar de machtsgreep van Frans Banning Cocq verwijst. Veel kunstenaars maken tegenwoordig in hun werk gebruik van een sociale elementen. Zo zette de Haagse kunstenaar Harald de Bree op het Spuiplein een sauna neer voor vermoeide bezoekers van een kunstmanifestatie. Jaap Lisser blikt terug op utopische stedenbouwplannen en beschrijft wat er van terecht gekomen is. Elke tijd creëert zijn eigen toekomstbeeld. Bijna zonder uitzondering zeggen die ideeën meer over de tijd waarin ze bedacht werden, dan over wat er echt gebeurde. Maar mensen houden van de belofte van de toekomst, ook al is de toekomst net een nat stuk zeep dat uit je handen glipt. Misschien is het een verlangen naar het eeuwige leven. En om Schopenhauer nogmaals te citeren: ‘ Ruimte en tijd zijn alleen maar vormen van onze manier van beschouwen. ‘ Toekomstbeelden zijn het drijfijs van onze verbeelding. Drijfijs dat midscheeps de ziel dodelijk kan verwonden. En de kunst? Hoe zal het daarmee gaan? Het beste antwoord op deze vraag is wat Ramsey Nasr, Dichter des Vaderlands, schreef: ‘uit nutteloze noodzaak schiep kunst de mens. ‘ RB n

Colofon

Zelfportret, Rob Scholte, 1987, acryl op linnen, 150 x 150 cm

Spiegel van het heden

Jan Maarten Voskuil

Over kopiëren, hommages, appropriation en reenactment Stapeling van kennis, daar ontbreekt het aan in de beeldende kunst, zei Rutger Wolfson destijds bij zijn aantreden als directeur van de Vleeshal in Middelburg. Hoe anders, betoogde hij, is dit in de wetenschap, waar nieuwe vindingen wereldwijd gepubliceerd worden en waarop andere wetenschappers weer verder kunnen. Maar is dat zo. Is de beeldende kunst niet een internationaal terrein, waar musea, kunstenaars, curatoren en publiek elkaar voortdurend volgen en op elkaar reageren.

en stromingen in de moderne tijd. Kun-

beeld. In het woord ‘Hommage’ weer-

stenaars in de achttiende eeuw konden

klinkt niet alleen de betekenis, maar

roem vergaren met het knap kopiëren

ook de herkomst; Frankrijk, Parijs, het

van beroemde voorgangers. In de mo-

naoorlogs centrum van de moderne

derne tijd komen kunstenaars daar niet

kunst in Europa. Daarmee zegt een titel

mee weg. Van hun wordt tenminste een

als hommage aan Picasso meer dan de

schijn van eigenheid verwacht.

persoonlijke waardering die de kunstenaar heeft met zijn voorganger. In al

De Nieuwe wordt in een oplage van 7000 exemplaren verspreid in Amsterdam, Den Haag, Utrecht en Rotterdam. De Nieuwe is een

Sla de kunstgeschiedenis er maar op

Eerbetoon

z’n eenvoud zegt de titel iets over de

uitgave van Maatschappij Arti et Amicitiae in samenwerking met Virtùmedia. Maatschappij Arti et Amicitiae, Vereniging van Beeldend

na. Zonder Carravagio en Utrechtse

Omdat iedere kunstenaar ergens wel

context, de tijd en plaats waarin een

Kunstenaars, opgericht in 1839. Rokin 112, 1012 LB Amsterdam. www.arti.nl en www.denieuwe.nl.

schilders die het chiaroscuro naar Ne-

weet dat hij schatplichtig is aan deze

werk is gemaakt. Zo kun je in een hom-

Redactie Fredie Beckmans, Ine Dammers, Paul Donker Duyvis, Philip Fokker, Diederick van Kleef, Frank Lisser, Marianne Vollmer,

derland brachten zou Rembrandt, Rem-

of gene, zal het van binnen soms wrin-

mage de houding lezen van het ontzag

Jan Maarten Voskuil.

brandt niet zijn. Zouden wij van Gogh

gen. Hoe ga je om met de last van de

voor grote voorbeelden. Kunstenaars

Eindredactie Robert Broekhuis. Grafisch ontwerp Hanne Lijesen.

kennen zonder de invloed van de

kunstgeschiedenis? Tot ver in de jaren

worden op een voetstuk geplaatst. De

Bijdragen Tiers Bakker, Fredie Beckmans, Ine Dammers, Philip Fokker, Franck Gribling, Diederick van Kleef, Jaap Lisser, Frank Lisser,

Haagse school en de impressionisten,

zeventig getuigden kunstenaars van

moderne tijd is niet alleen het omver-

Frank Koolen, Kees Komen, Marianne Vollmer, Jan Maarten Voskuil.

en Mondriaan zonder de invloed van

hun grote voorbeelden met een eer-

werpen van het oude, het is ook het ver-

Beeldbijdragen Danne Bak, Harald de Bree, Jan Henderikse, Kasper Jacobs, Mikhail Fiodorovich Larionov, Roy Lichtenstein,

de kubisten? Tegenwoordig, met het in-

betoon of een ‘Hommage’. Begin jaren

eren van het grootse. Het aanbidden

Le Corbusier, Peter Luining, Bas van Oerle, Ivan Puig, Rob Scholte, Roland Sips, Jacolijn Verhoef.

ternet, kan iedereen ter wereld elkaar

negentig werkte ik in een veilinghuis. De

van helden, analoog aan hoe mensen

Fotografie: M Beckmans, Hugo Keizer.

nog beter volgen. De hele kunstgeschie-

hommages, ooit gemaakt in de jaren

in dezelfde periode massaal ideologie-

Reacties en bijdragen nummer 24, jaargang 15, dienen uiterlijk op 25 januari 2011 binnen te zijn. Per mail naar [email protected] of per post naar:

denis is een continuüm van stapeling

zestig of zeventig, die ter veiling wer-

ën aanhingen.

Maatschappij Arti et Amicitiae t.a.v. redactie De Nieuwe, Rokin 112, 1012 LB Amsterdam.

van kennis en kunde, waar kunstenaars

den aangeboden, waren talrijk. Vooral

Advertenties Eve Dullaart: [email protected]

hun invloed en bestaansrecht aan el-

Picasso en Matisse schenen populair

Copy and paste

Abonnementen Spabonneeservice, [email protected] of bel 0172-47 60 85 Antwoordnummer 10016 2400 VB Alphen aan den Rijn

kaar ontlenen. Autonomie is slechts een

bij kunstenaars die in de jaren vijftig

Het begrip appropriation heeft in de

Druk Koninklijke BDU Grafisch bedrijf B.V.

romantische utopie.

massaal naar Parijs waren getrokken.

jaren tachtig de hommage naar de

De rechten voor beeld en tekst werden naar beste vermogen geregeld. Andere rechthebbenden gelieve zich tot de redactie te wenden.

Hoewel, het ‘streven’ naar eigenheid en

Het begrip ‘Hommage’ is daarmee niet

achtergrond verdrongen. Met appro-

Bezoek ook onze website www.denieuwe.nl n

originaliteit is natuurlijk wel van grote

alleen een individuele getuigenis van

priation wordt gedoeld op het ‘gebruik’

invloed geweest op de ontwikkelingen

kunstenaars, het geeft ook een tijds-

van bestaand materiaal, of liever het

denieuwe

J A A R G A N G 15 N R 2 3 A R T I E T A M I C I T I A E

3

Roy Lichtenstein, Water Lilies with Japanese Bridge, 211.6 x 147.3 cm

Roy Lichtenstein, Water Lily, zeefdruk, 47 x 58.4 cm

zich toe-eigenen van beelden of tek-

Een pas op de plaats

ker. Daarmee past reenactment naad-

sten van anderen. Typerend is bijvoor-

In het begin van deze eeuw is een be-

loos in het huidige tijdsgewricht.

beeld het zelfportret dat Rob Scholte

grip de kunstwereld binnengeslopen

destijds maakte; een schilderij van een

dat eveneens betrekking heeft op onze

Zijn we terug bij af; is reenactment niet

zijn veranderd. Kunstenaars zijn niet

copyright teken. Scholte eigende zich

verhouding tot de (kunst)geschiedenis;

een vorm van kopiëren, zoals in de acht-

meer nodig. Met een reenactment kun

het recht toe om beeld van anderen

reenactment. Letterlijk betekent het ‘op-

tiende eeuw, of is er toch iets nieuws

je een positie innemen zonder ‘nieuw’

te hergebruiken, door te knippen en

nieuw opvoeren ‘. Aanvankelijk had het

aan de hand. Een kritische beschouwer

werk te maken. Het primaat in de kunst is

te plakken, en daar een nieuw, eigen

begrip reenactment betrekking op de

merkt al gauw dat een reenactment van

bij de tentoonstellingsmaker gekomen

beeld van te maken. De praktijk van

praktijk om performances uit de jaren

een gebeurtenis heel anders is dan het

en die kan zo te zien nog wel even door

het zich toe-eigenen gaat natuurlijk

zestig te heropvoeren. Inmiddels heeft

origineel. De schok van het nieuwe is er

zonder nieuwe kunstwerken. Tegelijker-

veel verder terug dan de jaren tachtig.

het begrip, vooral in de handen van

niet, het referentiekader van het publiek

tijd, en dat zal Esche vast ook beamen,

Marcel Duchamp was, zo zou je kunnen

curatoren en musea, een bredere toe-

is anders. De ruimte is anders. Eigenlijk is

kunnen we niet bij het verleden blijven

zeggen, een appropriation kunstenaar

passing gekregen. Charles Esche heeft

de hele omgeving veranderd. Het inte-

stilstaan, hoe onzeker de toekomst ook

avant la lettre, maar het is veelzeggend

in het van Abbe museum in Eindhoven

ressante aan een reenactment is daar-

is. n

dat in de jaren tachtig nieuwe termi-

vorig jaar opnieuw de zomer opstel-

mee niet zozeer hoe het toen was of dat

nologie voor deze praktijk in omloop

ling getoond die Rudi Fuchs samenstel-

het verleden ons iets over de toekomst

kwam en mode werd. Het was in deze

de in 1983 in hetzelfde museum. Esche

leert, maar hoe het nu anders is.

periode niet meer nodig om je waar-

kondigt de tentoonstelling aan als een

Tijdens de Bienale in Brussel werd in

dering voor je voorgangers uit te spre-

eerbetoon aan Fuchs, die als curator

2008 de tentoonstelling Individual Sys-

ken. Je hoefde je niet te legitimeren,

de mogelijkheden heeft geopend om

tems uit 2003 opnieuw getoond. Indivi-

want dan kon je wel bezig blijven. Ieder

met de kunstgeschiedenis een verhaal

dual Systems was de bijdrage aan de Bi-

beeld was tenslotte wel te herleiden tot

te vertellen dat niet chronologisch is,

ënnale van Venetië van de curator Igor

een ander beeld. De kunstgeschiede-

dat een persoonlijke of subjectieve

Zabel. In de reenactment in Brussel, met

nis werd tot een knipselmap waarmee

interpretatie is. Fuchs stond in 1983 mid-

als titel ‘Once is nothing ‘, zijn de kunst-

kunstenaars hun eigen verhaal konden

denin in het Post Modernisme, hij was

werken weggelaten en is alleen de ten-

vertellen, zonder bronvermelding. ‘Je

richtinggevend. Het is tekenend dat

toonstellingsarchitectuur, zoals die des-

eigen ding doen’, het is een typerende

Esche de verworven vrijheid niet heeft

tijds is vormgegeven door kunstenaar

karakterisering voor de kunstpraktijk in

aangegrepen om een eigen verhaal als

Josef Dabernig, opnieuw opgebouwd.

het Ik-tijdperk dat jaren tachtig en ne-

hommage aan Fuchs te brengen. Een

‘Once is nothing ‘ is een aanklacht tegen

gentig beslaat en misschien is het ook

reenactment is een pas op de plaats,

de overproductie in de kunst. Niet alleen

wel typerend voor het definitieve einde

een herbezinning. En dat zegt iets over

de hoeveelheid kunstwerken, maar ook

van het post moderne tijdperk dat on-

de grote onzekerheid van de huidige

de hoeveelheid Biënnales.

langs de uitspraak ‘je ding doen ‘ tot

tijd. Er zijn geen idealen, het kapitalisme

Indachtig dat deze tentoonstelling door

grootste taalergernis van 2009 is uitge-

heeft gefaald en de toekomst is onze-

een curatorenteam is gemaakt, waar-

onder wederom Esche, maken de lege tentoonstellingsruimtes nog iets duidelijk. De verhoudingen in de kunstwereld

roepen.

Once is Nothing, 2008, gezamenlijke bijdrage van BAK, basis voor actuele kunst, Utrecht en het Van Abbemuseum, Eindhoven voor de Brussel Biënnale 1 (19.10.2008 - 04.01.2009)

Rembrandt ‘s joke, Roland Sips, 1987

Fredie Beckmans

In de schaduw van de toekomst Het is al weer zo lang geleden dat uit de duisternis het licht is geschapen. Een oud bijbels motief. En achter dat licht valt nu schaduw. Voor mij is het dan wel duidelijk dat deze situatie ons laat zien dat duisternis staat voor het verleden, de geschiedenis en het vergane. Het licht staat voor het heden en dat de schaduw ons de toekomst wijst. Heel belangrijk als je verder wilt komen in het leven of vooruit wilt kijken: Altijd met de rug naar de zon staan. Iedere fotograaf weet dat je met de rug naar de zon moet fotograferen. Voorwaarts de schaduw tegemoet. Lucky Luke kon sneller schieten dan zijn schaduw, maar daarmee heeft hij tegelijk zijn toekomst aan diggelen geschoten

De Franse filosoof David Derodon leef-

niet durven vragen of ze de brief ooit

die later burgemeester van Amsterdam

de vanwege zijn geschriften als balling

heeft gehad. Maar de wens ooit door

is geworden staat daar flink in de sta-

in Génève. Daar leef ik nu ook en lees

haar schaduw gestreeld te worden was

tenleeuw zijn pik te knijpen. Weliswaar

zijn laatste werk uit 1649. De titel zegt ge-

een op de toekomst gerichte schaduw-

is het de schaduw van zijn hand die dat

noeg: La lumiére de la raison opposée

wens. Het bewijs lijkt me hier geleverd

doet, maar daar zien we dan aan dat

aux ténèbres de l ‘impiété, ‘Het licht van

dat schaduw voor toekomst staat en

het een op de toekomst gerichte han-

de rede tegenover de duisternis van de

een schaduwloos leven als uiterst saai

deling is. Cocq grijpt naar de edele de-

goddeloosheid ‘ niet moeilijk te raden

mag worden ervaren. Jaren later heb

len van de leeuw en in de toekomst zal

dat dit verwijst naar: ‘en Hij schiep licht

ik in een theaterstuk van Kurt Schwitters,

hij naar de macht grijpen. Mijn stelling

uit het duister ‘. Maar wanneer we nu de

Schattenspiel uit 1925 de Schaduw moe-

DvSt kun je op de Nachtwacht plak-

formule DvSt* toepassen zien we

ten spelen. De hoofdpersoon in het stuk

ken en dan zie je dat het klopt. Ze komen

dat Dederon niet verder is gekomen

gaat gebukt onder het feit dat hij zijn

uit de duisternis, staan in het licht en wer-

dan goddeloosheid met duisternis te

schaduw is verloren. En ik ga tijdens het

pen schaduwen vooruit. De groep komt

vergelijken en de rede, en het verstand

stuk als Schaduw op zoek naar hem en

uit het verleden en staat in het vandaag

met het licht. Dat is in mijn ogen niet

beleef zo allerlei vreemde situaties. Aan

om Banning Cocq die over een tijdje

meer dan een status quo, stilstand. Hij

het eind ontplof ik, geloof ik. Dat is in de

de burgemeester van Amsterdam zal

vergeet de derde grootheid. De scha-

duisternis van mijn herinnering verloren

worden, wat toen nog niet bekend was

duw die ons de toekomst wijst. Een

gegaan. Zonder schaduw geen toe-

maar met het knijpen in de edele delen

voorbeeld uit mijn eigen verleden. Ik

komst. Echter, alleen maar schaduw is

van een leeuw een waarlijk gelukte blik

lag op bed en was vreselijk verliefd op

als jenever zonder alcoholist.

in de toekomst was. In de schaduw van

een meisje. Ik lag zonder dekens bloot

Het mooiste voorbeeld waar we kunnen

de toekomst mag dan ook voortaan

op bed en de zon scheen. Schaduwen

zien dat een schaduw naar de toekomst

een goede vervanger zijn als naam van

vielen op de muur. Iets groots van me-

wijst is op het schilderij van Rembrandt,

een schilderij dat eerst een mooie lange

zelf viel als schaduw op de muur. Ik

de Nachtwacht. Daar waar de scha-

titel droeg: De compagnie van kapitein

dacht aan het meisje en schreef haar

duwhand van Frans Banning Cocq de

Frans Banning Cocq en luitenant Willem

toen een brief met een prachtig voor-

brokaten jas van luitenant Willem van

van Ruytenburgh maakt zich gereed

stel. Ach stond jij maar tussen de zon die

Ruytenburgh lijkt te raken, zelfs te stre-

om uit te marcheren. Dat werd door ver-

buiten schijnt en mij, op bed liggend en

len. Die schaduw verteld een op de toe-

kleuring: De Nachtwacht. En vanaf nu: In

streelde jouw schaduw mijn lieve lid. In

komst gericht verhaal. Je moet er echt

de schaduw van de toekomst. n

een envelop een tekening van de ge-

voor naar het Rijksmuseum en een ver-

wenste voorstelling gedaan. Een blik in

rekijker mee, anders zie je het niet. Op

*Ons verleden of de geschiedenis (v)staat

de toekomst geworpen. De schaduw

de boord van de goud brokaten jas van

voor Duisternis (D)en is kleiner < dan het heden

die mijn jonge heer moest strelen. Een

Ruytenburgh is een brullende leeuw ge-

(h)dat we kunnen omschrijven als het licht (L)

wens. Op de post gedaan. Antwoord is

borduurd met stevig naar voren gericht

en is groter dan de toekomst (t) die staat voor

er op die brief nooit gekomen en ik heb

een geërecteerde leeuwenpik. Cocq

schaduw (S) n

Installatie overzicht, foto Josef Dabernig

4

J A A R GA N G 15 N R 2 3 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

denieuwe

J A A R G A N G 15 N R 2 3 A R T I E T A M I C I T I A E

5

Harald de Bree, Bunker, 2010, Den Haag

Harald de Bree, Bailey Bridge, 2007, Manifesta 7 Bologna, Italië

Kees Koomen

Dran, drauf, drüber! Harold de Bree is een Haagse kunstenaar wiens werk sociale elementen bevat en die ook een preoccupatie toont met wapens en militaire objecten. Hij nodigde bijvoorbeeld het publiek uit om voor een glas whisky in een schiettent op boeventronies en cowboys te schieten. Op het Spuiplein zette hij een sauna neer voor de vermoeide bezoeker van de kunstmanifestatie Parking Den Haag. Later rookte hij vis in kartonnen dozen en reeg hij speenvarkens aan het spit om die bij openingen te laten opeten. De barbecues met sloophout die de Bree bij Stichting Quartair organiseerde hebben een bepaalde faam verworven in den Haag. Deze laatste activiteiten werden echter niet meer expliciet als kunst gebracht. Het toonde wel de sociale context die overeenkomt met de sfeer van de kraakbeweging waaruit de kunstenaar en zijn collega ‘s voortkwamen.

dieren waren geplakt. Door het boven-

ook in zijn driedimensionale werk pro-

boven een siervijver was aangebracht

Bermbommen en explosieven

licht viel tegen de avond het daglicht

beert te bewerkstelligen: een ongrijp-

is een puur functionele constructie die

Vanuit deze thematiek is het een kleine

heel mooi weg waardoor blacklight de

bare klamme druk die af en toe door de

omdat hij geen begin en einde heeft als

stap naar de installatie die de Bree re-

ruimte opeens in een heel andere sfeer

surrealistische elementen en de humor

een abstracte minimalistisch sculptuur

cent voor galerie West in de bunker in

dompelde. Tijdens een avond bij het

van de gecreëerde situaties in de con-

gaat werken.

het Westbroekpark in Den Haag heeft

roemruchte Atelier als Supermedium

text waarin ze geplaatst zijn, gerelati-

In 2003 maakte de Bree zijn eerste ‘En-

gemaakt: in de grootste ruimte bevindt

waarin hij de Fieseler Fi 103/FZG-76 of-

veerd wordt.

trance’. Het was een lift die hij bouwde

zich een instructieruimte. Voor wie is

in een gebouwtje van een verdieping

niet duidelijk en datgene waarvoor

tewel een V1 liet zien had de kunstenaar de obligate halve literblikken pils zwart

Brug als minimalistische sculptuur

in Rauma in Finland. De lift suggereerde

geïnstrueerd wordt blijft een omineuze

geschilderd, waardoor het leek alsof

Ook in beeldend opzicht zijn de anten-

dat het de toegang was tot een onder-

suggestie. Panelen uit diverse perioden

je het bier uit granaathulzen dronk bij

nes interessant, ze werken grafisch en

gronds complex dat zich onder het hele

hangen aan de wand en tafels en stoe-

de lanceerinrichting: soldatenroman-

het is een van de tekens die aangeven

stadje verspreidde. Daarna zijn meer

len staan op een rij voor een school-

tiek en kunstenaarsgedrag liepen hier

dat de kunstenaar formele overwegin-

van dit soort toegangen verschenen

bord waarnaast een nogal surrealisti-

Op een bepaald moment begon de

een provocatie kunnen opvatten, ware

naadloos in elkaar over.

gen tegenwoordig zwaarder laat we-

waarvan de bunker die geplaatst werd

sche getekende collage van Marcel van

Bree zich te manifesteren met nage-

het niet dat de situatie zo surrealistisch

Naast dit soort gelegenheidsobjecten

gen. In 2008 verscheen in galerie West

op het Lange Voorhout in Den Haag in

Eeden hangt. Op de panelen hangen

maakte militaire objecten: ter gelegen-

was door de onmogelijkheid van een

kreeg de thematiek ook een akoes-

in Den Haag een enorme rudimentaire

het kader van Den Haag Sculptuur een

gedemonteerde wapensystemen: een

heid van de tentoonstelling ‘De stand

fraai in de vijver hangende duikboot

tische tak: in Zuid Korea toonde de

brugachtige constructie bestaande uit

suggestief beeld opleverde. De verha-

bermbom, een pijpbom, diverse schiet-

van zaken ‘ in Pulchri Studio in Den Haag

dat het ook komisch werd. Deze inte-

Bree een kortegolfzender die Noord

vier bogen die dwars door de galerie

len over ondergrondse ruimtes in Den

wapens en afstandsbediening voor de

in 2002, plaatste hij in het bastion van

resse in militaire onderwerpen zou zich

Koreaanse strijdliederen ten gehore

naar buiten liep: ze reikte van de vloer

Haag die bedoeld zijn als schuilplaats

detonatie van explosieven. De installa-

de gevestigde Haagse kunstenaars een

snel verder ontwikkelen en verbreden.

bracht. Later heeft hij op verschillende

tot het plafond. Het werk eindigde zon-

voor regering en ambtenaren in geval

tie geeft de bunker een geïnverteerde

locaties kortegolfzenders laten zien die

der enige achterhaalbare reden in het

van oorlog spelen daarbij zeker een

functie: in plaats van ons te beschermen

tank. Ik interpreteerde dat destijds als

Soldatenromantiek

op nummerstations afgestemd waren.

midden van de binnenplaats. Door de

rol. Het geheel leek een relatief klein op

tegen aanvallen van buiten de lands-

provocatie en zo ‘n element heeft er

De Bree kan een cynisch gevoel voor

Nummerstations zijn zenders die on-

grijs gestuukte buitenkant leek het een

zichzelf staand gebouw uit grijs beton

grenzen zou het een ondergrondse

vast ook in gezeten, maar het was een

humor niet ontzegd worden en er is ook

eindige reeksen nummers ten gehore

enorme betonmassa die zich in de ga-

met een toegang waarin zich een sta-

plek kunnen zijn voor aanvallen tegen

eerste voorbeeld van de fascinatie van

een hang naar romantiek in zijn werk

brengen. Het vermoeden is dat ze ge-

lerie had vastgezet, zonder enige func-

len hek bevond. Daarachter leek zich

ons vanuit de buik van onze maatschap-

de kunstenaar voor dergelijke objec-

te ontdekken. Zo maakte hij een serie

codeerde berichten uitzenden. Feit is

tie anders dan die van een gigantisch

veel meer te bevinden dan in de bun-

pij. Omdat wij niet meer direct met oor-

ten. Er volgden nagemaakte machine-

schilderijen met eilanden, een stille

dat de stations direct na de tweede we-

vraagteken. Het werk dat de Bree in

ker mogelijk was. Het oogde weer als

log bedreigd worden lijkt de bunker

geweren (die zelfs door de politie in be-

diepe zee en leegte: uitzichten van de

reldoorlog voor het eerst verschenen

Manifesta 7 in Bolzano liet zien was een

een minimalistisch sculptuur. Òf het een

slechts een herinnering aan iets dat

slag werden genomen), een complete

periscoop van een onderzeeër in de

waardoor een verband lijkt te bestaan

minimalistische brugconstructie zonder

functie had en welke die dan was bleef

voorbij is. In de eenentwintigste eeuw

onderzeeër op schaal 1:10 werd in gale-

nacht. Toen ik die zag moest ik aan de

met de koude oorlog. Binnen het werk

begin of einde. Het was een kopie van

echter onduidelijk en het vage gevoel

komt de bedreiging echter van binnen

rie West tentoongesteld en vervolgens

installatie ‘Light in the Dark’ denken:

van Harold de Bree geeft het tonen van

een Bailey brug die in de tweede we-

van dreiging dat voor de Bree ‘s werk zo

onze maatschappij en het bewustzijn

werd een ander model op ware grootte

een atelierruimte die aan de zijkanten

de archaïsche zendapparatuur met de

reldoorlog in Italië succesvol de vele

kenmerkend is bleef er boven hangen.

van de groeiende angst daarvoor en

in de vijver van het Gemeentemuseum

zacht groen was geschilderd terwijl

antennes en het ten gehore brengen

vernietigde bruggen had vervangen.

de reactie daarop worden door de

geplaatst (zie cover). Ook dit zou je als

op een van die wanden plaatjes van

van de zenders een atmosfeer die hij

Het brugdeel dat door de kunstenaar

Bree ‘s installatie getoond. n

model op ware grootte van een Tiger-

6

J A A R GA N G 15 N R 2 3 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Harald de Bree, Concrete Structure nr. 5 - 2009, ArtZuid 2009, Amsterdam

denieuwe

J A A R G A N G 15 N R 2 3 A R T I E T A M I C I T I A E

7

Foto Moppie Beckmans

Zwarte Kracht Vooruit Terugblikken op een toekomstverwachting uit het verleden. Sommigen zijn raak, we kunnen het in het nu controleren. Andere verwachtingen schieten er ver langs. In een boek uit 1927 lees ik dat Mussolini de top van zijn politieke carrière in 1951 zal bereiken. Een heel absurde toekomstvoorspelling was dat Bruin na de tweede wereldoorlog in Nederland nooit meer aan de macht zou komen, daar kijken we sinds kort heel anders tegen aan. En waar is de ruimtebasis op Mars, die had er ook al lang moeten zijn.

Fredie Beckmans

Power. Het bijzondere aan het boek is

na een aantal voorbeelden tot deze

dat het een prognose op de toekomst

uitspraak. Het is volkomen duidelijk, ie-

is. Als de Engelsen over een jaartje het

mand die ergens tussen het verleden en

land zijn uitgegooid en dat is dan er-

het heden leeft, staat stil. Zo’n uitspraak

gens midden jaren vijftig, zullen alle

kwam me bekend voor en ging over

misstanden ook van de baan zijn. Een

Amerikaanse indianen. Die leven in het

heel lange lijst van armoede, ziekte,

heden en staan met de rug naar de

stammengeweld en uitbuiting, vriend-

toekomst zodat ze het verleden beter

jespolitiek en ook schaamte zullen als

kunnen zien. In de politiek kennen we

Niet zolang geleden heb ik een reis

geworden waarin haarfijn uit de doe-

sneeuw voor de zon verdwijnen. Niets

dit verschijnsel ook, de Conservatieven.

door Ghana gemaakt. In mijn baga-

ken wordt gedaan hoe bijvoorbeeld

van zijn verwachtingen, maar dan ook

Vroeger was alles beter. Maar als je niet

ge een boek van Richard Wright, een

de Engelsen zo onnoemelijk rijk zijn

niets is er van waar geworden. Behalve

naar voren kijkt is er geen toekomst en

vriend van Jean Paul Sartre. Hij schreef

geworden. Heel eenvoudig, een schip

een relatieve rust dan, of is het berus-

geen hoop. Als je niet met je rug naar de

in 1955 een reisverslag dat zich vooral

vaart goedgevuld met negerslaven

ting. De schaamte is gebleven. Onder-

zon gaat staan valt er geen schaduw

langs de kuststreek van Ghana afspeelt,

van Goudkust naar Amerika. De slaven

huids vooral. Want het ene deel van de

voor je uit. De schaduw die ons een weg

een jaar voordat het land als eerste

worden verkocht en het schip vaart

negerbevolking heeft het andere deel

naar de toekomst wijst.

zwarte staat in Afrika onafhankelijk zou

met allerlei handelswaar van Amerika

van de negerbevolking aan de Neder-

Richard Wright die in de vijftiger jaren

worden. De naam Goudkust werd na de

naar Engeland. Daar wordt flinke winst

landse, Engelse en Duitse Slavenhande-

het mondaine Parijs boven het verstik-

onafhankelijkheid in Ghana verandert.

op gemaakt. Engeland produceert op

laren verkocht. Die schaamte zit diep en

kende klimaat van Amerika verkoos is

Een hoopvol reisverslag van een mar-

dat moment waanzinnig veel industri-

is nog steeds onbespreekbaar.

in 1960 aan een in Ghana opgelopen

xistisch geschoolde schrijver. Ik heb zo-

ële producten die voor een groot deel

Wright verwachtte een mooie toekomst

amoeben dysenterie gestorven. Hij zal

wat de hele reis het boek lezende, syn-

van minderwaardige kwaliteit zijn. Dat

voor het Ghanese volk, maar dan moet

zich waarschijnlijk in zijn graf omdraai-

chroon de plekken bezocht die hij ook

wordt naar de westkust van Afrika ver-

er wel iets aan hun mentaliteit veran-

en als hij het volgende leest, maar het

bezocht, maar dan vijftig jaar later.

scheept en met winst verkocht. Deze

deren. Alles draait om voorvaderen

is bekend en ik heb het met eigen ogen

Heel opmerkelijk is de eerste regel van

gouden handel triangel beschrijft

en een toekomst kennen ze niet. Hij be-

gezien. Wat Thailand is voor de gemid-

het voorwoord: ‘De Amerikaanse Ne-

Richard Wright in het boek ‘Zwarte

schrijft het als volgt: ‘Het was volkomen

deld laag opgeleide Europese manne-

gerschrijver Richard Wright heeft een

kracht’, genadeloos en marxistisch uit-

duidelijk dat het tijdsbesef van de Afri-

lijke (sex)toerist, dat is Ghana voor de

langdurig bezoek gebracht aan de

gelicht. In Amerika is naar aanleiding

kaan niet hetzelfde was als het onze;

gemiddeld hoog opgeleide Noord-

Goudkust.’ Hij is er op uitnodiging van

van het boek maar nog meer naar aan-

het begrip van op iets vooruit te lopen

Europese vrouwelijke (sex)toerist. n

de charismatische leider Kwame Nkru-

leiding van de titel, een beweging op-

kende hij niet; het zweefde ergens tus-

werken tonen het verschil tussen hoop en realiteit. In In Between houden boeren een eigengemaakte collage omhoog, die hun verwachtingen weergeeft, terwijl ze voor hun uit

mah. Het is een prachtig reisverhaal

gericht die we nog wel kennen: Black

sen het heden en het verleden. ‘ Hij komt

gevonden materiaal gebouwde woning staan. Steden in China veranderen snel en veel mensen worden gedwongen om hun huizen te verlaten zodat er nieuwe appartementen

Jacolijn Verhoef ‘In Between ‘ en ‘Transition ‘ zijn gemaakt in China. ‘In Between ‘ gaat over migranten die hun dorpen hebben ingeruild voor de stad om een betere toekomst op te bouwen. De

gebouwd kunnen worden. Zij blijven hier zo lang mogelijk wonen en hun eigen groenten verbouwen op een klein stukje grond. Geïmproviseerde volkstuintjes vaak naast de resten van een afgebroken huis. http://jacolijnverhoef.moonfruit.com/ n

8

J A A R GA N G 15 N R 2 3 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

denieuwe

J A A R G A N G 15 N R 2 3 A R T I E T A M I C I T I A E

9

Cno.10.-CHQ (links)

Cno.10.-CHQ (rechts)

Ik heb altijd hang naar een plek

Marianne Vollmer

Gesprek met Pieter W. Postma Ik was altijd al bezig met textiel en herstelde al heel jong mijn eigen kleding. Ik denk dat ik daarom uiteindelijk na heel veel omzwervingen - ik studeerde eerst informatica en werktuigbouwkunde - mode heb gedaan op de Rietveld Academie. Die opleiding was in het begin sterk theater gericht. Ik maakte heel technische dingen zoals driedimensionale stofjes maar na verloop van tijd werd het meer modisch en dat sprak me niet zo aan. Ik wilde gewoon kunst maken, zocht naar een andere vorm van denken.

ga niet zo ver dat ik fantaseer dat ik het

moment had ik bedacht, dat ik iets wilde

neelspel eromheen. Dus ben ik nu met

een comment. Eigenlijk streef je dan je

zelf beleef. Ik zoek een bepaalde kleine

maken dat van links tot rechts strak in

een elektrotechnicus aan het uitzoeken

doel voorbij en ontstaat de vraag of je

situatie waar je een verhaal omheen

mijn atelier paste en ben toen begon-

hoe ik bepaalde dingen aan moet pak-

er mee door wilt gaan. Ivcod was naar

kunt bedenken maar niet dat ik bedenk

nen met een voor mij driedimensionale

ken. Experimentjes die iets toevoegen

ons idee een multinational geworden

dat je ergens komt, bijvoorbeeld op het

lijntekening. Dan moet je ruimtelijk gaan

aan een beeld.

met twee directeuren, allemaal afdelin-

maanoppervlak en dat je er dan niet

werken met touwen en latten. Op uitno-

Wat ik nog weinig tegenkom is de ver-

gen en secretaresses.

meteen op springt maar eerst voelt of je

diging van De Nieuwe Vide heb ik daar-

rassing. Ik kan nog wel blij worden van

er wel op kunt staan. Het verhaal moet

mee ook een groot werk gemaakt in de

goede graffiti. Zelf heb ik op straat wel

Pionier

Ik ging complete pakken en maskers

geweldig. Het heeft te maken met dat je

niet te af zijn. Waar het om draait moet

Toneelschuur in Haarlem. Een stoelvorm

kleine houtgedraaide vormpjes her en

Andere werelden vind ik mooi maar ik

maken waar je helemaal inzat waar-

op kunt gaan in de omgeving. Het geeft

je zelf als kijker invullen. In mijn video-

hing in de ruimte en eromheen liepen al-

der toegevoegd aan allerlei plekken

ben meer gefascineerd door de kleine

door je een totale metamorfose on-

een veilig gevoel.

werk ‘Wadman’ gaat het over hoe ie-

lemaal lijnen. Zoals ik al zei associeer je

die helemaal niet opvielen. Je ziet over-

ruimte waar je je in begeeft tijdens zo ‘n

mand tijdens zijn reis overgeleverd kan

dat automatisch met een voertuig. Het

al objectjes hangen die dingen regis-

ruimtereis. Ik denk graag na over hoe

derging. Want als je een helm of een masker opzet kan je je hele identiteit

Reiziger

zijn aan de elementen maar ook over

maakt niet uit wat je eromheen tekent.

treren. Cameraatjes of snuffelpaaltjes,

dat er in- en uitwendig uitziet niet zozeer

verliezen. Dat volkomen onherkenbaar

In het begin had mijn werk een directe

het de weg kwijt zijn, gedesoriënteerd-

Haal die stoel weg en het wordt een

knopjes. Daar kwam het uit voort. Je

over het functioneren ervan maar meer

zijn vind ik mooi. Nou is het ook weer

link met de reiziger en zijn vervoermid-

heid, het einde (Wadman sterft uiteinde-

abstract ding. De honden in dat werk

laat die dingetjes achter, ze storen niet

over het vormenspel. Het is deels vorm-

niet zo dat ik mezelf onzichtbaar opstel.

delen, met datgene wat hij meeneemt

lijk) maar je zou het ook als een inner-

staan voor een soortement bewaking,

en vallen niet op maar als je ze ziet denk

geving deels beleving. Om na te den-

Heel veel mensen herkennen me aan

aan trofeeën. In die pakken zit iemand

lijke reis kunnen interpreteren. Daar ben

net zoiets als mensen die hun hond in

je wat is het?! Daar kan ik heel blij van

ken over iets dat anders is dan dat wat

mijn haar. Ja, dat zou je ook als een mas-

van deze tijd maar hij zou ergens an-

ik de laatste tijd veel mee bezig. Kleine

de auto laten. Ik kom van een boerderij.

worden. Want alles wordt zo platgere-

je om je heen ziet interesseert me. Dat je

ker kunnen zien. Vaak vinden ze mij een

ders vandaan kunnen komen; een

verhaaltjes die bij een beeld iets vertel-

Misschien dat het daar mee te maken

geld dat niets meer mag.

dingen gebruikt die niet direct voor de

Japanse strijder maar dat is natuurlijk

ruimtereiziger. Mensen associëren dat

len, waarin elementen aangeven dat

heeft dat ik vind dat beesten bij ons ho-

ook camouflage. Ik vind camouflage

automatisch met de toekomst. Nee, ik

er iets gebeurt, die een bepaalde ac-

ren. Als je zelf iets niet kunt neem je ge-

Ivcod

zoeker die vanuit Afrika de oversteek

tie aangeven. Je ziet in mijn werk vaak

woon een beest als een goede aanvul-

Het is fijn dat er toch steeds weer nieuwe

maakt ook een pionier. Of hij nu in een

dezelfde archaïsche stoelvorm terug-

ling op hetgeen je wilt bereiken. Ik vind

initiatieven komen. Je moet steeds meer

omgekeerde koelkast naar de overkant

komen. Dat is een leidraad voor mij. De

het mooi om dat in je werk te gebruiken.

creativiteit gebruiken om iets van de

gaat of in een wrak bootje. Dan vind ik

beelden worden steeds abstracter ter-

Dan is zo ‘n ding klaar maar gebeurt er

grond te krijgen. Het zal zo ‘n zes jaar

die koelkast weer interessanter omdat

wijl je het toch nog wel kunt associëren

verder niet zoveel. Daarom wil ik meer

geleden zijn dat we (Ate M. Hes en ik)

die boot er al was en je die vorm kent.

met een raket of zelfs met een geweer.

met begeleidende tekst en registratie

met Ivcod (instituut voor compleet over-

Zo ‘n man uit Afrika zoekt ook een nieu-

Iedereen zoekt naar herkenbare din-

op video gaan werken waardoor je

bodig of onontbeerlijk drukwerk) be-

we wereld. Eigenlijk net zoals wij dat

gen. Als je een bizarre vorm maakt en

nog beter een sfeer kunt neerzetten.

gonnen omdat je als kunstenaar heel

vroeger deden toen we naar Amerika

veel aantekeningen en tekeningetjes

gingen. Zelf hoef ik niet zonodig buiten

je tegen mensen zegt dat het een huis,

hand liggen. Zo vind ik een welvaarts-

een kamer of een voertuig is zullen ze

Experimentjes

maakt die niemand ziet. We vonden

de aarde en vind de toekomst ook hier.

dat erg moeilijk vinden. Maar op het

Ik ben nu met hele kleine experimentjes

het wel leuk om daar iets mee te doen.

Ik heb altijd hang naar een plek en ben

moment dat je er een stoelvorm in zet

bezig. Ik had meegedaan aan een the-

We gaven een blaadje uit, een cc: een

best jaloers op mensen die uit een kof-

hoef je niets meer uit te leggen.

aterstuk als vormgever. Daar zaten een

gecontroleerde circulatie. Het heeft zo

fer kunnen leven maar weet bijna zeker

aantal dingen in van mij die bewogen;

‘n drie jaar bij Atheneum te koop gele-

dat ook zij aan hun sleutelhanger iets

Beesten

die kwamen uit het plafond gezakt en

gen. We wilden politiek commentaar

hebben zitten wat hen ergens aan her-

Ik ben altijd op zoek naar een vorm die

deden een soort spel. Dat werkte goed

geven op de kunstwereld. Vandaar

innert. n

je niet direct kent. Een bepaalde toe-

daar maar het gaf me het gevoel dat

dat we met ‘Alles is al gedaan’ aan de

valligheid die ontstaat. Zodra als het

het misschien nog mooier zou kunnen

Kunstvlaai hebben meegedaan. Het

Pieter W. Postma woont en werkt in

ergens wringt wordt het spannender.

werken op het moment dat het gewoon

was uit een bepaalde onbevangenheid

Amsterdam n

Kleur speelt daarbij een belangrijke rol;

ergens in een zaal zou gebeuren. Dat-

begonnen maar op een gegeven mo-

ik ben gek op kleur. Op een gegeven

zelfde spel maar dan zonder dat to-

ment ontdek je dat je op zoek bent naar

Wadman

Pieter Postma atelier, foto Hugo Keizer, 2010 Javmo Hopr

10

J A A R GA N G 15 N R 2 3 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

denieuwe

J A A R G A N G 15 N R 2 3 A R T I E T A M I C I T I A E

11

had. De noodzaak om na de oorlog efficiënt en snel te bouwen sloot wonderlijk goed aan op zijn ontwerpfilosofie en veel van zijn ideeën zien we daarin terug. In Nederland vormen Rotterdam Pendrecht, Amsterdam West, Bijlmermeer voorbeelden hiervan. Frank Lloyd Wright Frank Lloyd Wright moest juist niets hebben van de vormwil van Le Corbusier. De ontwikkeling van de auto en andere transport- en communicatiemidde len zou de mens veel meer vrijheid en ruimte geven. Men was in zijn ogen niet meer afhankelijk van de benauwde en compacte stad. In zijn Broadacre City bestond uit een uitgesterkt half stedelijk gebied met landbouw, woningen, recreatie en winkelcentra, ontsloten door een netwerk van autowegen. De stad zal zich, in plaats van verticaal, veel meer horizontaal uitspreiden. Het

Archizoom’s Aerodynamic City

Yona Friedman, Paris spatial: La Seine, la tour Eiffel, een overkappende structuur, 1960

was een puur liberale vorm van gede-

Jaap Lisser

Terug naar de toekomst? Hoewel de stedenbouw bij uitstek over de toekomst gaat, lijkt zij toch eerder begaan te zijn met de geschiedenis. Retro is nu in: het verlangen naar vervlogen tijden, toen geluk nog heel gewoon was. Dat is wel eens anders geweest, vooral in de eerste driekwart van de twintigste eeuw met haar utopieën en ideaalsteden. Wat is er van terecht gekomen?Hoe staan we er voor? Een terugblik..

centraliseerde verstedelijking zonder

eenvormige superstad in de vorm van

pragmatiek in de opbouw. In Almere

nig of geen nieuwe utopieën geschetst

overheidbemoeienis. Er zou vanzelf

een gebouw omspande de wereld. De

wordt aan de oostzijde de komende

worden, kan je stellen dat men tevreden

een zelfvoorzienende stad ontstaan.

habitat van de mens bestond uit een

jaren een soort Broadacre City gere-

is over de huidige situatie en niet bang

Als goed architect ging hij er boven-

lege steriele geklimatiseerde ruimte dat

aliseerd. Een half stedelijk milieu met

is voor de toekomst. We vertrouwen op

dien van uit dat iedereen zijn eigen

met een rechthoekige netstructuur niets

kleinschalige landbouw in een vrij in te

technische doorbraken op het gebied

plek vorm kon geven. Geen plek of huis

ontziend over het landschap uitstrekte.

delen polder. De metabolisten vind je

van mobiliteit en energievoorziening,

City Beautiful beweging

Berlijn. Opgejaagd door Hitler werden

was hetzelfde, wat veel werk voor ar-

Het betrof een theoretische exercitie

terug op de grotere schaal waarbij de

we hoeven alleen de gloeilamp te ver-

Waar Howard zich inzette voor een

plannen ontwikkeld voor nieuwe mo-

chitecten zou moeten opleveren. Frank

van een ultiem modernistisch ontwerp-

ontwikkeling van netwerksteden langs

vangen voor een spaarlamp. Een paar

sociale stad, zette de City Beautiful be-

numenten en assen die de oude monu-

Lloyd Wright wordt nu wel verweten de

praktijk.

infrastructuur een beweeglijke me-

eenlingen die er niet op vertrouwen

weging in op de esthetiek van de stad

menten in de schaduw zouden zetten.

urban sprawl op zijn geweten te heb-

gastructuur lijkt op te leveren dat een

vluchten het bos in. De utopie is daar-

zoals in Chicago en Washington. Vol-

De hal van het centraal station zou ruim

ben, waarbij de Amerikaanse stad een

Resultaten van de Utopieën

groot deel van Europa omvat. De grote

mee uiteindelijk een schuilplaats ge-

gens deze beweging diende de stad in

tweehonderd meter hoog worden. De

enorme oppervlakte en gelijkvormig-

Het is onmiskenbaar dat bij realisatie

festivals in Europa in de zomermaan-

worden.

eerste instantie mooi te zijn met boule-

oude stad diende hiervoor gesloopt te

heid heeft gekregen.

van stukjes van deze utopieën veel

den zijn de plug-in-city’s. De anarchie

De stedenbouw is nog steeds gericht

schade is aangebracht aan oude struc-

van Constant zit in het onbeheersbare

op de geschiedenis, ook als het over de

De tuinstad

met zo’n tweehonderdvijftig duizend

vards, promenades, grote assen en mo-

worden. Ironisch genoeg lijkt deze ste-

Als antwoord op de erbarmelijke om-

inwoners bestond uit een hoofdkern en

numenten, geïnspireerd op het grote

denbouw niet aan te sluiten bij de antis-

Metabolisten/megastrucuren

turen die uiteindelijk waardevol bleken

complexe verplaatsingspatroon dat

toekomst gaat. Dat gaat soms vrij ver.

standigheden in de negentiende eeuw-

meerdere kleinere satellietsteden. De

Rome en Parijs. In feite ging het om een

tedelijke principes van de officiële nazi-

Als reactie op met name de Corbusier-

te zijn. De ironie is dat de gerealiseerde

men er tegenwoordig op nahoudt. Een

Bij de ideële duurzame stedenbouw

se stad ontwikkelde Ebenezer Howard

Garden City - hoewel nooit gebouwd

soort instant geschiedenis voor nieuwe

planning die inzette op een Garden City

achtige benadering ontstonden groe-

stukjes utopie op hun beurt gesloopt

dag heen en weer naar Parijs voor een

wordt teruggegrepen op oude con-

een ideaalconcept voor een stad: the

- heeft een enorme invloed gehad op

steden. De eerste vorm van retrosteden-

benadering met kleine zelfvoorziende

pen die zich bezig hielden met orga-

worden, terwijl hun waarde wellicht nog

expositie is dankzij de Thalys goed te

cepten. Zo wordt sterk ingezet op het

Garden City of Tomorrow. Howard wilde

de ruimtelijke ordening en stedenbouw

bouw.

nederzettingen (siedlungen) buiten de

nisch groeiende steden. Yona Friedman

niet benoemd kan worden, denk hierbij

doen. De steriele eenvormigheid van

zelfvoorzienend zijn van steden. Men

het goede van de stad en het platteland

met de zonering en tuinsteden op af-

In de jaren dertig was deze vorm van

grote stad.

bedacht als reactie op het Plan Voisin

bijvoorbeeld aan de Bijlmermeer.

Archizoom/ Superstudio vinden we te-

hoopt hiermee de complexe handels-

combineren. De Garden City was een

stand van de grote stad. Zo is de forens

stedenbouw populair bij dictatoriale

van Le Corbusier zijn plan Ville Spatiale,

De huidige ontwerppraktijk bestaat uit

rug bij gelijkvormige gebouwen die we

stromen terug te dringen door lokale

autarkische samenleving zonder parti-

geboren. Ons bekende suburbanisme

regimes. De grote gebaren boden de

Le Corbusier

waarbij de stad hoog over Parijs heen

een mix van bewezen vormonderdelen

overal zien op de vele kantoorlocaties

voedselproductie en consumptie. We

culier eigendom en overheidbemoei-

hebben we aan de utopie van de tuin-

mogelijkheid om uitdrukking te geven

In tegenstelling tot Howard zocht Le

groeide en dus de oude stad in stand

van enkele utopieën. The Garden City

en bedrijfsterreinen met in de centra

gaan daarmee eigenlijk terug in de

enis. Er was sprake van stedelijke coö-

stad te danken.

aan de staatsmacht. Exponent hiervan

Corbusier naar een nieuwe vorm van

hield. Een vakwerkconstructie die de

en City Beautiful vinden we terug bij tal

overal dezelfde winkelketens. Welkom

tijd naar een pure vorm van de Garden

zijn de plannen van Albert Speer voor

grootstedelijkheid waarbij een stad als

stad omspande bood de mensen de

van vinexwijken met laagbouw, tuinen,

in Utopia!

City’s of zelfs verder terug naar de Mid-

een machine moest voldoen aan de

mogelijkheid om binnen dit frame hun

afgemeten zonering en expressieve

behoefte van de mens. De stad diende

eigen woonruimte te bouwen.

patronen. Le Corbusiers Ville Radieuse

En Nu?

we, zoals schrijver Charles Bukowski, in

een geometrische opzet te hebben met

New Babylon van Constant is de Ne-

vinden we terug in zwaar doorgevoer-

De oude utopieën lijken destijds vooral

de baarmoeder terugkruipen. n

veel groen, gescheiden verkeerssyste-

derlandse anarchistische versie van

de gescheiden verkeersystemen en de

ontstaan te zijn uit onvrede. Nu er wei-

men en veel recreatie- en sportvoorzie-

Ville Spatiale. In zijn ogen was het in de

ningen. De functies zoals wonen en in-

toekomst niet meer nodig om te werken,

dustrie werden gescheiden van elkaar,

want het productieproces zou volledig

maar ook de verschillende sociale

geautomatiseerd zijn. De mens, vrij van

groepen. Zo werd het niet verstandig

arbeid, had tijd om zich volledig bezig

gevonden om arbeiders in hoogbouw

te houden met ontplooiing. De stad be-

torens te vestigen. Zij werden gevestigd

stond uit vrij toegankelijke geschakelde

in lagere gebouwen rond een hof, de

ruimtes en groeide alle kanten op waar-

elite mocht wel in torens wonen. De

mee een nieuwe megastructuur ont-

nieuwe stad kon volgens Le Corbusier

stond. Het persoonlijk territorium was

alleen gerealiseerd worden op een

afgeschaft.

leeg terrein. Modern gezegd: weg met

Een vergelijkbaar architectonisch con-

de context. Zijn Plan Voisin voor Parijs

cept, is de Plug-in-city van Archigram/

zou de sloop betekenen van de stad ten

Peter Cook. Hierbij gaat het om een be-

noorden van de Seine. Place Vendome

weeglijke stad dat als een organisme

mocht als symbool van orde blijven

over het land trekt. De stad bestond uit

bestaan. Als reactie op kritiek uit de ge-

makkelijk uitwisselbare woon- en werk-

meenteraad stelde Le Corbusier dat het

units, was computer gestuurd en bood

ontwerp van steden te belangrijk was

automatische beschutting en de nood-

om aan burgers over te laten. Hij zocht

zakelijke goederen. De stad vormde

dan ook naar een nieuwe Zonnekoning

een plek waar men zich tijdelijk in kon

die zijn plannen zou willen realiseren.

vestigen. Het Centre Pompidou in Parijs

Zijn stedenbouwkundige plannen - Ville

is gebaseerd op dit principe.

Radieuse en Ville contemporain - zijn

Het eind van de grote utopieën viel

niet gerealiseerd, alleen Chandigarh

rond de jaren zeventig met, de eerder

in India. Hij was na de oorlog mateloos

als ironisch en kritisch bedoelde, plan-

populair en heeft veel navolging ge-

nen van Superstudio en Archizoom. Een

peratie en zelfmanagement. De stad

Constant, symbolische voorstelling van New Babylon, 1969

12

J A A R GA N G 15 N R 2 3 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

deleeuwen en de prehistorie. En willen

Ontwerp Superstudio

denieuwe

J A A R G A N G 15 N R 2 3 A R T I E T A M I C I T I A E

13

Mikhail Fiodorovich Larionov, Red Rayonism, 1913. Aquarel op papier, 26,3 x 36,4 cm. Courtesy The Merzinger collection, Switzerland.

De stralende toekomst rayonisme als vuurspuwend revolutionair kunstprogramma De mediatheoreticus Marshall McLuhan zag elektrisch licht zoals lichtreclame als het ultieme medium. Het lichtmedium straalt de achterlijkheid van het verleden uit meende hij. Hij was niet de eerste. De achtiende eeuwse Verlichtingdenkers beschouwden de tijd waarin ze leefden als een verlichte tijd, een tijd waarin zij de duisternis en de achterlijkheid van het verleden achter wilden laten. In vuur en vlam trokken zij de stralende toekomst tegemoet. De dichter Alexander Pope - die eigenlijk wel zijn naam tegen had- typeerde de electrische Verlichter Newton het beste, toen hij schreef: ‘Nature, and Nature’s Laws lay hid in Night: God said, Let Newton be! And All was Light.’ Er viel natuurlijk veel aan te merken op dit naïeve verlichte bewustzijn.

Tiers Bakker

Stift, het gebouw waarin theologiestu-

De Rayonisten - naast Larionov bijvoor-

denten verplicht moeten wonen, vanaf

beeld ook Gontsjarova- streefden naar

het wintersemester 1790-91 zijn kamer

een kunst die verder ging dan abstrac-

met Hegel en Schelling. Er onstaat een

tie, een verlichte kunst buiten ruimte en

intense vriendschap, waarbij de drie

tijd. De naam ontleenden zij aan het

zich met groot gulzigheid verdiepen

gebruik van dynamische stralen (rays)

in Verlichtingsdenkbeelden die op dat

van contrasterende kleuren, die lijnen

moment door Europa spoken. Op filoso-

van gereflecteerd licht voorstelden.

fisch vlak bestuderen de drie vrienden

De Rayonisten schilderden niet alleen,

de Verlichtingsfilosofie van Kant, die

maar ontwierpen ook voor het theater

een fundamentele ondermijning bete-

en maakten boekillustraties. De bewe-

kent van de traditionele metafysica, de

ging had maar een kort bestaan, maar

Georg Christoph Lichtenberg (1742-1799)

ken huizen bij wijze van straatverlich-

heersende theologie en van de feodale

was een belangrijke stap in de ontwik-

schreef een essay over Gewitterfurcht

ting, dat is wel een heel slechte manier

politiek. De oproep ‘Sapere aude! Heb

keling van de Russische abstracte kunst

und Blitzableitung en legde de vinger

van verlichten. Ook moet men er kin-

de moed je van je eigen verstand te be-

en de Russische Revolutie In navolging

op de kwetsbare plekken van de Ver-

deren niet mee laten spelen. Men heeft

dienen’, die Kant in 1784 had gedaan in

van Larionov spelen gelukkig nog veel

lichting: ‘De voor- en nadelen van de

het vaak over verlichting, en men wenst

zijn beroemde pamflet Beantwortung

kunstenaars met vuur. De vuurmaker

Verlichting zou men heel goed kunnen

dan meer licht. Maar wat hebben we

der Frage: Was ist Aufklärung? bevat

Peter Giele is een van de lichtende voor-

vergelijken met de voor- en nadelen

in godsnaam aan licht, als de mensen

een impliciete kritiek op iedere autoriteit

beelden. Zij gaan een stralende toe-

van het vuur. Het vuur is de ziel van de

ofwel geen ogen hebben of, als ze die

anders dan die van de rede en spreekt

komst tegemoet in navolging van de

anorganische natuur; het matig gebruik

wel hebben, ze opzettelijk sluiten?’

de mens aan op zijn verlichte vrijheid

Vijftiger Lucebert.

ervan veraangenaamt ons leven, het

In de negentiende eeuw werd het vuur

en verantwoordelijkheid. In een vroeg

verwarmt onze winters en verlicht onze

verder aangewakkerd. De Duitse dich-

geschrift noemt Hegel das Leben das

ik ben vuur

nachten. Maar dat moeten dan wel

ter Hölderlin heeft in een onafgemaakt

individualisierte Licht.

veel vuur

kaarsen en fakkels zijn, want aangesto-

gedicht over de Verlichter Jean Jacques

Denkers als Hegel en Schelling heb-

golven van vuur

Rousseau geschre-

ben grote invloed gehad op de avant-

vissen die stil zijn als het gezicht dat

ven: Auch dir, auch

garde beweging en met name op het

alleen is

dir/ Erfreuet die ferne

futurisme. De vroege futuristen in Rus-

ik ben

Sonne dein Haupt/

land –we zijn inmiddels in de twintigste

veel van steen en vaag als

Und Stralen aus der

eeuw beland- zagen in de lichtbundels

vissen in watervallen

schönern Zeit. In dit

van deze radicale Verlichtingsdenkers

ik ben alleen alleen beenlicht en

gedicht

vergelijk t

de kortsluiting voor een nieuwe Mens.

steendood

Hölderlin Rousseau

De straling die uitging van een derge-

wij zijn gezichten

met een adelaar die

lijk verlicht leven raakte in een diepe

open en rood zijn wij

voor het onweer van

verwantschap de rayonisten. Het rayo-

licht zijn wij

de Franse Revolutie

nisme was in de eerste plaats een the-

open

uitvliegt. Hölderlin

oretische benadering, geïntroduceerd

wij zijn

zag in Rousseau de

door Michael Larionov. Hij definieerde

ontplofbaar

bliksem

aanjager

zijn theorieën in zijn ‘Rayonistisch en fu-

ik weet niet wat

denieuwe

Schipbreukeling in de tijd

verlich -

turistische manifest’, dat een synthese is

steen werd

van het kubisme, het futurisme en het or-

ik weet wel wat dood is

in de geschiedenis.

fisme. Het rayonisme haalde zijn inspira-

dood is ik word

Afwisselend lijken we door zijn ogen te kijken of observeren we hem. Soms verstopt hij zich, soms toont hij zich strijdbaar, soms sleept hij met takken of lijkt hij ruimte te

Hölderlin herkende

tie uit de wetenschappelijke ontdekking

ik word recht weer

maken met een onduidelijk doel. Dan toont hij zich als vrouw, dan als dier of als geïmproviseerde astronaut. Wat hij precies in het bos doet blijft een raadsel. Wordt hij

in Rousseau de verre

van de radioactiviteit en de ultraviolette

wordt geroofd en ben weer

gezocht? Opgejaagd? Verstopt hij zich? Is hij verdwaald?

zonnestralen die zijn

stralen die een nieuwe vorm van waar-

echt licht

Geluidsfragmenten waarin zijn stem en ideeën te horen zijn, verhelderen slechts dat hij zoekende is. Hij spreekt over tunnels, tijdreizen, de toekomst, de ruimte, visioenen

hart ook ooit raakte

neming voortbracht.

en werd daarmee

In 1912 maakte Larionov het eerste kunst-

Tiers Bakker (1969) , filosoof en stralings-

een warm pleitbe-

werk dat hij beschouwde als een werk

kunstenaar, maakt deel uit van

zorger van de Franse

in een nieuwe, door hemzelf ontwik-

het kunstenaarscollectief Tjer Nobile. Te-

‘Electric Star on Mars’ biedt geen antwoorden. Het is een poëtische verhandeling over het zoeken naar en verwezenlijken van datgene wat elk mens eigenlijk wilt.

Revolutie. Hölderlin

kelde stijl: het Rayonisme (‘Loetsjizm’).

vens directeur van het Tarabukinsinsti-

Een eigen plek zonder opgelegde regels. Ruimte waar je kan denken en doen wat je wilt. Op een directe en rauwe manier zijn we getuige van zo’n plek en van een

deelt in het Tübinger

Over deze abstracte kunst zette hij in

tuut dat onderzoek doet naar Russische

persoon die dat ideaal tot in het extreme heeft doorgevoerd.

1913 zijn ideeën uiteen in een manifest.

Avantgarde. n

Frank Koolen n

Mikhail Fiodorovich Larionov (1881-1964) - Portrait of the Artist Vladmir Tatlin,1911

J A A R GA N G 15 N R 2 3 A R T I E T A M I C I T I A E

Kasper Jacobs

tende verandering

van

14

Kasper Jacobs, Electric Star on Mars, 2010, video, duur 11’09”, www.kasperjacobs.com

een

In een kaal bos worden we geconfronteerd met een vreemd figuur.

bijna. Beetje bij beetje krijg je, naast een beeld van zijn concrete omgeving, een inkijk in zijn belevingswereld. De dromen die hij lijkt te hebben staan in schril contrast met het kale bos waarin hij verkeert. Hij is een omgekeerde Robinson Crusoe. Een schipbreukeling zonder zee. Verlangend naar een onbewoond eiland.

denieuwe

J A A R G A N G 15 N R 2 3 A R T I E T A M I C I T I A E

15

Ine Dammers

Internet als platform interview met met netkunstpionier Peter Luining De kunst van de twintigste eeuw stond onder het paradigma van de fotografie. ‘In de elektronische wereld van de E-Media zal de kunst onder het paradigma van het net komen en moeten ook de musea zich aanpassen,’ zegt Peter Weibel. Net art projecten worden langzamerhand gemeengoed en bereiken galeries en musea. Luinings werk valt tegenwoordig behalve op het net ook te zien op plekken als De Appel, Muhka, Galerie West en bij vele kunstenaarsinitiatieven. Daarnaast is hij geïnteresseerd in nieuwe presentatiemogelijkheden, zoals speedshows waarin iemand voor een avond een internetcafé afhuurt. De titels van zijn werk lijken ontleend aan science-fiction: C-Moss v.1.03 bijvoorbeeld, of exp0059232, of het uitgebreidere Passage through an 8-bit color palette. In engine 22027 knipperen stippen in steeds wisselende configuratie aan en uit op een veld dat voortdurend van kleur verandert.

software werken - een enorme boost

het eerst met het internet in aanraking

figuratieve taal die gebruikt werd op

leren en spelen met de filters niet voor

het afval loop en mijn ervaringen vertel,

posities op het net naar onderzoek van

gegeven. Het internet is er een ideaal

kwam, vond ik de mogelijkheden fas-

het web en in webdesign.’

iedereen is weggelegd heb ik een film

waardoor een soort sociale interactie

het medium. ‘Ik zie de resultaten van

distributiemedium voor, omdat ze re-

cinerend. Het is een virtuele ruimte die

gemaakt over het programmeren en

kan ontstaan.’

dit onderzoek als kunstwerken die het

latief weinig ruimte - in bytesize - in be-

voor iedereen toegankelijk is en waar

html code vertalen in kleur en geluid

het gebruik ervan. Ik wilde daarin niet

slag nemen en dus snel te downloaden

iedereen zijn werk kan neerzetten. Er is

Na een periode van vooral interactief

alleen laten zien hoe software tot stand

Een eigen tentoonstelling structureren

overschrijden.’ In zijn huidige werk valt

zijn. Sound engines laten zich het best

geen galerie of museum meer nodig.

geometrisch werk met geluid verandert

komt en ermee gewerkt kan worden,

Rirkrit Tiravanija citeerde eens Wit-

vooral de verandering van schaal op.

omschrijven als software programma’s

Het internet was in het begin een text-

Luinings werk: ‘Ik denk dat mijn interac-

maar bovenal was de film belangrijk

genstein: ‘Don’t look for the meaning

‘Ik ben weer aan de slag gegaan met

waarmee een gebruiker audiovisuele

based medium, simpele animatie en

tieve installatie voor het Ministerie van

omdat het een document is van iets

of things, look for their use.’ Denk jij er

het programmeren van sound engines.

composities kan maken binnen de gren-

geluid werden pas later mogelijk, met

Justitie (BGO MUI*5) de aanzet tot ver-

waarmee we wellicht over twintig jaar

ook zo over? ‘De sociale interactie van

Het verschil is echter dat ik tegenwoor-

zen die de maker heeft aangegeven.

name toen eind jaren negentig Flash op

andering was. Bij dit project stuitte ik

niet meer mee kunnen werken.’

Tiravanija vind ik geweldig. Hij zet een

dig vooral toewerk naar andere vor-

Naast zijn sound engines experimen-

de markt verscheen. Flash is belangrijk

op allerlei software en programmeer

drumstel en een aantal gitaren in een

men van presentatie. In het begin ging

teerde hij in de begintijd van internet

voor mij geweest niet alleen vanwege

technische problemen waardoor ik ge-

Waarom ben je daarna gaan bloggen?

museum neer, waarmee bezoekers mo-

de distributie van mijn werk via het inter-

ook met andere vormen van interacti-

het makkelijk koppelen van beeld aan

dwongen werd om na te denken over

‘Dat bloggen is niet zomaar gekomen.

gen gaan spelen. Zulke objecten zijn

net, nu zet ik daarnaast mijn werk ook

viteit. Zo maakte hij een werk waarbij

geluid, maar ook vanwege de esthe-

het materiaal (software) waarmee ik

Door continu achter het beeldscherm

dan een stimulans tot handeling en geen

heel bewust in een werkelijke ruimte

normale gebruik van banale software

In zijn atelier komt het gesprek al snel

een ander geluidspatroon mogelijk

streams van webcams werden ‘geript’

tiek die het programma met zich mee-

werkte. Mijn werk is toen conceptueler

te zitten was ik niet alleen de grip op tijd

autonoom object. Dat is waar ik in mijn

neer. Ik wil dat de toeschouwer in een

op interactiviteit in de computerkunst.

maakt. Veel van Luinings kunst werkt via

(Parasite engine #18, 1999); deze werden

bracht. Plaatjes waren in eerste instantie

geworden, wat bijvoorbeeld leidde

verloren, maar ook zo’n zestig kilo aan-

werk naar zoek, alleen mijn podium is

meer fysieke relatie met het werk komt

‘Computersoftware,’ zegt hij, ‘biedt on-

dat principe: aan een abstracte geome-

vervolgens in kaders onder elkaar ge-

moeilijk te importeren, dus gebruikte je

tot ZNC browser dat o.a. op Sonic Acts

gekomen. Op gegeven moment heb ik

het internet. In digitale kunst is er sprake

te staan en ben het groot en monumen-

eindig veel manieren om complexe

trische vorm wordt een geluid gekop-

zet, waarbij de gebruiker de grootte

de standaardvormen - blokken, stippen

werd gepresenteerd. Dat is een browser

mijn levensstijl van het ene op het an-

van handelen op het virtuele vlak; dat

taal gaan presenteren. Een voorbeeld

interactieve werken te maken. Je kan

peld, waardoor naast een visuele erva-

van de kaders kon manipuleren. Hier-

en lijnen zogenaamdevectorgraphics

die de achterliggende html code van

dere moment totaal omgegooid en ben

kan zich in een beperkt veld afspelen,

hiervan is mijn werk n-engines*2 (7.60 x

de gebruiker gemakkelijk de controle

ring ook de fysieke ervaring van geluid

door werd het mogelijk met de streams

- waarmee het programma gemakkelij-

webpagina’s vertaalt in kleur en geluid

gaan wandelen. Tijdens deze steeds

maar ook in een complex veld waarin

2.10) dat onlangs te zien was tijdens de

geven over een enorme hoeveelheid

wordt gecreëerd. De geluiden zijn even

(abstracte) composities te maken.

ker om kon gaan. Mijn werk veranderde

in plaats van de plaatjes en tekst die je

langer wordende wandelingen zag ik

gebruikers met mobiele telefoons via

expositie Anti-Beeld in Arti et Amicitiae.

aspecten van het werk, maar omdat

abstract als de beelden, het geluid

hierdoor van figuratief naar abstract. Ik

normaliter ziet. Dit werk laat zien dat je

afgedankte computer apparatuur op

een interface door een databestand

Deze tentoonstelling toonde vooral

deze daardoor bedolven wordt onder

bestaat veelal uit tonen, brommen en

Van figuratief naar abstract door

raakte in die tijd geïnteresseerd in het

code op verschillende manieren kunt

straat liggen. Juist omdat ik met compu-

kunnen navigeren om een eigen ten-

veel shockerende kunst. Mijn abstract

een zee van mogelijkheden moet je het

dreunen. Vaak zijn het minimalistische

nieuwe software

werk van Peter Halley en Bridget Riley,

vertalen. Een ander werk dat een recht-

ters werk vond ik het zonde daar niets

toonstelling te structureren waarover

geometrische werk gecombineerd met

vooral eenvoudig houden.’ Hij laat me

composities waarin de bezoeker de

Op mijn vraag hoe zijn internetwerk er

vanwege de gelaagdheid en de be-

streeks uitvloeisel was van het naden-

mee te doen. Dus ben ik het gaan docu-

zij dan weer met anderen kunnen com-

intens geluid, het enige abstracte werk

zijn werk traber 073 zien, dat bestaat uit

ritmische herhaling en stilte kan mani-

twintig jaar geleden uitzag merkt hij

weeglijkheid van het beeld. Een interes-

ken over materiaal (code) is Formulas,

menteren in de vorm van een blog. Uit

municeren.’

in de tentoonstelling, maakte tussen al

negen blokken die horizontaal bewe-

puleren. Het werk spreekt daarmee

op dat het hele internet slechts vijftien

sante bijkomstigheid van het gebruik

een serie Photoshopfilters die eenmaal

mijn wandelingen kwamen uiteindelijk

gen en een geluid geven als zij elkaar

meerdere zintuigen tegelijk aan. Vol-

jaar oud is. Niemand realiseert zich

van een abstracte beeldtaal was ove-

geïnstalleerd de hele interface van

stedelijke expedities voort zoals Urban

Luining plaatst zijn werk in de context

raken. Als je op een van de blokken klikt

gens Luining heeft het net aan de sound

dat meer omdat het medium inmiddels

rigens dat deze veel minder aan verou-

het software programma Photoshop

Explorers en Galerie West, waarin ik met

van de beeldende kunst. Zijn werk toont

gaat het sneller bewegen, wat weer

engines - zo noemt hij zijn interactieve

zo gewoon is geworden. ‘Toen ik voor

dering onderhevig bleek te zijn dan de

kunnen overnemen. Omdat het instal-

groepen mensen in hoog tempo langs

een ontwikkeling van beeldende com-

die heftige figuratieve werken veel reacties los. (http://www.ctrlaltdel.org) n

Peter Luining, xplrr, 2010, screenshots van interactieve flash movie met geluid

16

J A A R GA N G 15 N R 2 3 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

denieuwe

J A A R G A N G 15 N R 2 3 A R T I E T A M I C I T I A E

17

(advertenties)

Nederlands Instituut voor Mediakunst

Diederick van Kleef

Raadsel: Fredie Beckmans, De eindjes aan elkaar knopen, 2010

Jan Vermeer, 1665, Het kantwerkstertje, olie op

Rembrandt van Rijn, 1636-1647, Danea, olie op doek, 185x203 cm,

‘Er wordt vaak gezegd: ‘Om het

doek, 21x24 cm, Musée du Louvre, Parijs

Hermitage, Petersburg

verleden te begrijpen moeten we ons een besef van de toekomst aanmeten.’ We staan dan

Frank Lisser

onvergelijkbaar in deze tijd. Een moment te kort om bij stil te staan.

Nederland als uitgevallen kerstboom

De stilstand die terugval zou betekenen, stilstand die geen revolutie in onze evolutie mag suggereren. Deze kwestie valt

Operatie ‘kaalslag’, is het voornemen van de kersverse rechtse regering om de culturele sector eens flink aan te pakken ofwel die ‘linkse hobby van die arrogante elite’ uit de grote stad. Dat de argumentatie niet berust op een nuchtere economische analyse maar op een populistisch verlangen om de elite te treffen is duidelijk. Het is echter zoals de Engelsen zeggen een ‘penny wise and pound foolish’ bezuinigingsoperatie.

Nederland de mooiste schilderijen van

waren de grootste kostenposten van

‘pullfactoren’ die de welvaart besten-

niet te ontkennen. We mogen

Rembrandt, Vermeer, Ruisdael, en Hals.

koningen, adel en kerk en later de rijke

digde. De culturele investeringen brach-

ons niet laten misleiden. Dit zou

Maar uit dommigheid en onverschillig-

burgerij: defensie en de kunst. Eigenlijk

ten indirect veel op: de politieke macht

weer leiden tot volstrekt onzinni-

heid is het vanaf het verdwijnen van

is vrijwel alle kunst, muziek, literatuur,

werd gevuld met een oogverblindende

ge misplaatsen, plekken die niet

de Stadhouders eind achttiende eeuw

theater en architectuur vanaf de klas-

concreetheid die ieder in haar nabij-

in ons denkvermogen passen.

tot en met de koopmanskoning Willem

sieke oudheid onder de vleugels van de

heid deed oplichten. De koning kon al-

We zouden niet meer van deze

I destijds voor dumpprijzen weggeven

plaatselijke machthebber tot stand ge-

leen op lange termijn politiek overleven

aarde zijn.

De kaalslag -ruim twintig procent kor-

zamenlijk de eenzaamheid en de leeg-

aan de echte Europese machthebbers

komen. Geen opera, wandschildering,

door het creëren van een mondiaal cul-

We gaan dan op in de kosmische

ting op de cultuurbegroting- betekent

te tijdelijk kon opheffen, staat de kunst in

van toen: Frankrijk, Rusland, Engeland en

gebouw of beeld werd gemaakt zon-

tureel centrum dat zijn weerga niet kent.

verlangens. We gaan ons eigen

dat er muziekgezelschappen van we-

deze complexe samenleving er alleen

Brandenburg/ Pruisen. Karrenvrachten -

der intensieve staatsbemoeienis; kosten

Op korte termijn was vaak zijn tactiek

godje spelen. Hier kan een einde

reldfaam, concertzalen, theaters, mu-

voor. Kunst is geen luxe speeltje van een

waaronder vijfenzeventig Rembrandt’s

noch moeite werd gespaard om het on-

militair, voor de lange termijn artistiek

aan gedacht worden. Dit zou in

sea en bibliotheken zullen verdwijnen.

wereldvreemde elite maar ligt op de

richting Rusland - vol meesterwerken

mogelijkste mogelijk te maken. Florence

en wetenschappelijk. Een politiek cen-

ieder tot creatieve uitspraken ko-

Vermoedelijk zullen ook veel kunstcol-

een na onderste trap van de piramide

vertrokken in een stoet, lege paleisza-

als ultiem kenniscentrum, Cluny als het

trum dat geen cultuur creëert kan geen

men. Een ieder die opgaat in my-

lecties op de markt komen, die dan net

van Maslov *, bij zekerheid en veiligheid.

len ruikend naar verse boenwas bleven

nieuwe Vaticaan, Versailles als stralend

macht vasthouden en zal tweederangs

thische proporties. De mens die

zoals tweehonderd jaar gelden voor

Ook voor de ‘gewone Nederlander’

achter. Die eeuw daarna was Neder-

middelpunt, St Petersburg als het nieuwe

worden en wegkwijnen.

geen kunsten meer nodig acht.

een habbekrats aan het buitenland

geldt dat, ondanks dat hij nooit naar ui-

land een achtergebleven onaantrekke-

Rome en Sanssouci in Potsdam, als de

verpatst worden. Het oogt niet slim:

tingen van de ‘linkse kerk’ gaat. Immers

lijke aangelegenheid. Het Louvre, The

hemelse speeltuin.

een land dat puur uit rancune de eigen

hij leeft, net zoals iedereen, in een vol-

National Gallery, Die Gemalde galerie,

cultuur van de kaart wil vegen. Terwijl

ledig door kunstenaars en vormgevers

Het Vaticaan museum, de Hermitage en

de onaangename roep om nationale

ontworpen wereld. Waar vermaak de

sterkte -niet alleen economisch, maar vooral ook cultureel- hard klinkt, wordt

Die scheiding in creatie kan be‘Dat was toen, nu is dat anders’, wordt

werkstelligen. Eenvoud zou dan

dan vaak als argument gegeven. Dat

alle complexiteit uitbannen. De

Is het voor het huidige in zichzelf ge-

dit nog steeds geldt blijkt alleen al uit

aarde zou zich wentelen tot een

het huidige Uffizi, al deze grote verza-

keerde Nederland nou zo moeilijk om

de cultuurpolitiek uit de jaren zestig van

creatieve staat. Een staat die zich

eigenschap heeft om de persoon af te

melingen, waren ooit privé collecties

redenen te bedenken waarom die

de Verenigde Staten als onderdeel van

egocentrisch zou koesteren en

leiden heeft kunst de eigenschap om

van de grote Europese machthebbers,

machthebbers dat eeuwenlang zo de-

haar buitenlandsbeleid gericht op de

zich scheidt en zelf denkt te on-

ondertussen het culturele aangezicht

terug te leiden. Via kunst kan hij de ver-

alleen deze zijn niet verramsjt door een

den? Gelooft men echt dat dergelijke

communistische staten in Europa. De

derscheiden van de grote rest.

ernstig verminkt. En over een paar jaar

fomfaaide wereld waarin hij leeft her-

domme koning. Al die duizenden schil-

projecten uit al die eeuwen slechts enkel

CIA ofwel de ‘rechtse hobbyclub’ van

Het grote besef.

oogt Nederland als een uitgevallen

kennen en via kunst wordt het bestaan

derijen, beelden, tekeningen waren

een uiting was van pronkzucht en ijdel-

de Verenigde Staten organiseerde on-

Hier kunnen we ons niet uit ver-

kerstboom, aan de straat gezet en ver-

van hem erkent. Soms wordt hij er blij

gedurende de eeuwen grotendeels

heid van de elite ofwel verspilzucht van

der andere een tentoonstelling van de

plaatsen, want ondertussen is die

geten door de rest van de wereld. Want

van, maar vaak schrikt hij als hij in deze

gewoon door koningshuizen gekocht,

toenmalige ‘linkse hobbyisten’ ? En dat

vrijgevochten Jackson Pollock in het

natie ontstaan, onverenigbaar.

wat kan men straks het buitenland nog

spiegel kijkt.

hetzij via opdrachten besteld of via tus-

het geen politieke, economische en so-

Stedelijk als propaganda voor de Vrije

We zouden slechts nog kunnen

senpersonen en vertegenwoordigden

ciale functie had ? Waren al die macht-

wereld en als statement tegen de regi-

denken aan andere intelligent-

dus de dynastie, de geschiedenis, het

hebbers vanaf de Egyptenaren dan

mes achter het IJzeren gordijn met haar

sia, die in kunnen toetsen op ons

nationale bewustzijn. Eeuwenlang

zulke economische brokkenpiloten of

staatskunst vol benepen realistische

begripsniveau. Ontdaan van

nog wat middelmatig voetbal en een

onverantwoordelijke egoïsten? Waren

middelmatigheid.

waarden die zij als mens waar-

enkele schaatsparel? Wat zullen de ver-

die enorme kosten voor de bouw van

De huidige samenvloeiing van politiek,

dig achten.

antwoordelijke politici hiervan een spijt

de kathedraal in Reims– omgerekend

economie en cultuur in de metropolen

Arrogantie bij ons aangestelde

krijgen. En nog erger: wat zal er met een

naar nu net zo duur als de Deltawerken

zoals bijvoorbeeld New York, Istanboel,

wetenschappers en kunstenaars

volk gebeuren die haar vermogen tot

inclusief Afsluitdijk- weggegooid geld?

Londen, Mumbai, Berlijn en Parijs is evi-

werpt hierin belemmering. Be-

zelfreflectie verloren heeft omdat ze

Eigenlijk is het eenvoudig: een koning

dent waarom zou Dubai anders persé

klemming. Toch zouden wij kun-

haar spiegel heeft stukgegooid?

of kardinaal kon maar op twee manie-

een Louvre 2 willen inrichten?

nen leren opengaan, staan voor

bieden naast een handje vol monotone stad centra, een paar hoerenbuurten en

Natuurlijk wordt de geschiedenis verge-

een rijk assortiment aan drugs? Hooguit

ten. Het is eerder gebeurd. Ooit bezat

ren zijn kracht, zijn belang voor het be-

onbekende vormen. Beseffen

Kunst, dat is herkenning en erkenning.

houd van werkelijke en metafysische

Is de aangekondigde culturele kaalslag

dat er ontelbare dimensies zijn.

Niemand kan zonder. Iets moet de mens

orde aan de wereld tonen. Via politieke

niet een symptoom van de aanstaande

Kennis die ons door die andere

het gevoel geven dat hij bestaat en hem

macht en via culturele macht. De poli-

wegkwijning van Nederland? Ik denk

intelligentsia, zoals (en u zult me

het gevoel geven dat hij zich verhoudt

tieke macht uitte zich o.a. door militaire

dat de doorsnee Nederlander - het mo-

moeten geloven) de kracht uit

met een omringende werkelijkheid.

kracht. Enkel via culturele macht kan de

delechtpaar, Henk en Ingrid inclusief- dit

domheid, misschien, beter ge-

Zonder dat ‘iets’ is hij slechts blind vlees

koning zijn zeldzaamheid en excellen-

helemaal niet wil. Hij weet het misschien

duid als argeloosheid.

alleen gelaten in de leegte. De middel-

tie tonen. Door magnifieke architectuur

niet, maar hij wordt er arm van en als hij

Noem het een andere sensitivi-

eeuwer kon zich nog in zijn blinde be-

gevuld met de meest bijzondere kunst-

dan werkloos en verveeld door de ver-

teit. We gaan dan dus(danig)

staan schikken doordat het Goddelijke

voorwerpen, door het verzamelen van

laten winkelpassages loopt, kan hij niet

voelen, we krijgen voelsprieten,

perspectief op een hemels hiernamaals

bijzondere kennis toonde de koning zijn

eens meer naar de bieb om een boekje

zendhorentjes: toonhoogtes tot

voor hem reëel was. Maar God is over-

goddelijke statuur en verhoogde hij zijn

in te kijken. n

in de diepste regionen. Er komt

leden en de wereld is een consumptie

politieke en economische aantrekkings-

artikel geworden en voelt aan als een

kracht. De aanwezigheid van grote cul-

*) = gecorrigeerde piramide van Maslov

ven geen beeld meer te maken.

turele macht betekende dat het machts-

door Frank Lisser n

Alles zal opgelost zijn.’ n

langzame chaos. Waar kunst en religie eeuwenlang een tweeling was, die ge-

18

J A A R GA N G 15 N R 2 3 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

Piramide van Maslov

gebied gevuld werd met internationale

een andere elektriciteit. We hoe-

TechNology RequesTed Tentoonstelling: 27 nov. 2010 – 6 feb. 2011 Met werk van: Alfredo ciannameo, sonia cillari, Kirsten geisler, edwin van der heide, Marnix de Nijs, christiaan Zwanikken In de tentoonstelling Technology Requested staat het werk centraal van kunstenaars die nieuwe technologieën toepassen om interactie met het publiek aan te gaan. de kunstwerken komen pas tot leven als de toeschouwer de fysieke ruimte van het kunstwerk betreedt. Keizersgracht 264 1016 eV Amsterdam Tel. 020 6237101 www.nimk.nl

open: dinsdag t/m vrijdag 1100 – 1800 uur zaterdag + 1e zondag van de maand van 1300 – 1800 uur gesloten: 25 december en 1 januari

NIMk–112010–Technology–022

beeldende kunst bouwkunst muzi ek film en televis ie cultureel erfgo ed dans theater b achelors en mast rs kijk voor open dagen op: www.studie.ahk.nl

Academie voor Beeldende Vorming Academie van Bouwkunst Conservatorium van Amsterdam Nederlandse Film en Televisie Academie Reinwardt Academie de Theaterschool

denieuwe

J A A R G A N G 15 N R 2 3 A R T I E T A M I C I T I A E

19

Philip Fokker

EJECT

HKU Eindexamenexpositie 2010 In de week dat in de provincie de borden ‘let op onze kinderen, de scholen zijn weer begonnen’ langs de B-wegen werden geplant en in centra van universiteitssteden onze toekomstige topmanagers en directeuren in vreemde uitdossingen en in beschonken toestand werden ontgroend, kon men een bezoek brengen aan EJECT 2010. Op het door de Faculteit Kunst, Media & Technologie van de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht georganiseerde festival was een overzicht van werken te zien van studenten die dit jaar aan aan de HKU waren afgestudeerd. # 2, Zonder titel, Hessenhuis, Antwerpen, 1962. Installatie groentenkratten Versie Stadtgalerie, Kiel, 2007, foto Franck Gribling

Boekbespreking

Jan Henderikse/Acheiropoieta In Nederland zijn zorgvuldig uitgegeven, goed geschreven en gedocumenteerde monografieën van levende kunstenaars zeldzaam. Uitgeverijen zijn niet geïnteresseerd, want de markt van belangstellende kunstliefhebbers is te klein. Er moet geld bij. Zonder subsidie is een kunstpublicatie hier nauwelijks mogelijk. Daardoor ontbreekt het ook aan ervaren schrijvers. In landen met een groter afzetgebied ligt dat anders. Daar worden geregeld grondige studies van eigentijdse kunst gepubliceerd.

Franck Gribling

Ook de Nederlandse kunstenaar Jan

in de Rijn gevonden afvalmateriaal, de

gerangschikt wordt. Hij zet er als kun-

consumptiemaatschappij ontstaat toch

Henderikse, die in de jaren zestig van

gestapelde groentekisten en bierkrat-

stenaar wel degelijk zijn persoonlijke

iets moois, wat blijft boeien.

de vorige eeuw naar voren kwam als

ten, de kurken en centen agglomera-

stempel op. Ook de tentoonstellingen

een uitgesproken vertegenwoordiger

ties, de weggooifoto’s, tot en met de

zijn schijnbaar achteloos neergezet,

Boekbespreking van de Monografie

van de Zero/Nul beweging, een stro-

accumulaties van religieuze prullaria,

maar toch geraffineerd esthetisch ge-

‘Jan Henderikse. Acheiropoieta’. Au-

ming die de werkelijkheid, zonder com-

de Chinese begrafenis disposables en

ïnstalleerd. Zo viel de installatie in Arti in

teurs, Renate Wiehager en Antoon Me-

mentaar en zonder ingreep van de kun-

de Barokke vluchten van vergulde en-

2005 met door zijn broer gemaakte va-

lissen, Hatje. Cantz Verlag,2010.

stenaar wilde presenteren, krijgt meer

gelen, die in 2010 te zien waren in Delft,

kantie snapshots van Malta op door de

ISBN 978/3/7775/2597/2.

aandacht in Duitsland, waar hij van het

onder de noemer ‘Alles Vliegt’.

speciale wijze waarop de kiekjes speels

Het boek wordt na Berlijn In decem-

met kleurig plakband waren bevestigd

ber 2010 ook in Antwerpen in de nieu-

begin af aan, na zijn verhuizing naar Dusseldorf in 1959, een bekendheid op-

De titel ‘Acheiropoieta’, dat zo iets schijnt

in een dansend stramien, dat aan een

we Kunstruimte van de Stichting CITY

bouwde.

te betekenen als ‘Niet door mensenhan-

geëxplodeerde versie van Mondriaan´s

THOUGHTS gepresenteerd in samen-

Na een erudiete academische disser-

den gemaakt, maar op miraculeuze

Victory Boogy Woogy deed denken.

hang met een tentoonstelling van een

tatie van Cathleen Haff, die in 2007 ver-

wijze ontstaan’, een begrip in verband

scheen in combinatie met twee grote

met oude Iconen gebruikt, is inderdaad

In veel opzichten is Jan Henderikse een

retrospectieven tentoonstellingen van

wat plechtstatig van toepassing op het

kind van zijn tijd, de vroege jaren zes-

Jan Henderikse in de musea van Schwe-

streven van Jan Henderikse om te sugge-

tig van de vorige eeuw, toen een hele

rin en Kiel, ligt er sinds kort een zojuist

reren dat zijn werk als het ware buiten

generatie oog kreeg voor een nieuwe

in Berlijn ten doop gehouden, lijvige

hem om tot stand komt. In eenvoudiger

vorm van werkelijkheid. Terecht sprak

monografie getiteld ‘Jan Henderikse.

bewoording komt het er op neer dat hij

men toen van het ‘Nieuwe Realisme’.

Archeiropoieta’, met tekst van Renate

de hand van de kunstenaar zoveel mo-

Renate Wiehagen geeft een uitvoerige

Wiehager en Antoon Melissen, uitgege-

gelijk probeert te verdoezelen. Naar

beschrijving van die context, van het

ven bij de prestigieuze uitgeverij Hatje

het voorbeeld van de readymades van

klimaat in Dusseldorf rond 1960 en de

Cantz, in de boekhandel.

Duchamp beperkt hij zich er toe kant

contacten met de door Restany gepro-

Behalve de instructieve essays van Wie-

en klare vondsten uit de omgeving te

pageerde ‘Nouveaux Réalistes’ in Parijs,

hager en Melissen, waarin het bijzon-

selecteren, vervolgens te isoleren, liefst

waaronder Arman, Spoerri, César en

dere karakter van het werk van Jan Hen-

in serie, en in een andere context, die

Christo. Maar Jan Henderikse mag dan

derikse in de context van zijn tijd wordt

van de kunst te plaatsen. Zo wordt het

een kind van die vruchtbare jaren zes-

geplaatst, documenteert het boek

banale bijzonder waardevol. Wij kijken

tig zijn, een bijzonder kind was hij wel.

visueel, met een rijkdom aan afbeel-

er voor het eerst echt naar. ‘Auctor pre-

Dat tonen Renate Wiehagen en Antoon

dingmateriaal, de ontwikkeling van het

ciosa facit’, schrijft Antoon Melissen. De

Melissen afdoende aan. Kenmerkend

oeuvre tussen 1955 en 2010. Zo krijgt men

onbedoelde schoonheid van het dood-

voor Jan Henderikse is de exuberan-

een overzicht vanaf de Informele schil-

gewone wordt gecelebreerd. Al dat

tie en vrolijke overdaad waarmee de

derijen en tekeningen uit de jaren vijftig,

ordinaire weggooimateriaal is echter

banale alledaagsheid der dingen iets

gevolgd door de opeenhopingen van

gewoon mooi, als het door Henderikse

feestelijks krijgt. Uit de restanten van de

film, ‘Feestnummer’ van Danne Bakker,

van Oerle op een bijzondere manier

De gebreide pop komt tot leven en viert

een lust voor het oog. De HKU herbergt

heeft uitgebeeld in zijn werk ‘panoptI-

met de oma haar verjaardag. Een film

ook een afdeling Game design and

CONS’. Hij plaatste in het centrum van

met een ontroerend einde. Faerber

development. Deze afdeling richt zich

Utrecht een aantal kooien met vogels

maakte de korte film ‘Mr. Handsome’

vooral op het onderzoek en het ontwik-

die in plaats van een kop een camera

waarin een sukkel op een kantoor door

kelen van innovatieve mogelijkheden

op hun nek hadden staan. Zij voeden

een getekend fictief personage onder

binnen de wereld van computergames.

zich op drukke plekken van de stad met

handen wordt genomen zodat hij wat

Er waren dan ook verschillende com-

de aanwezigheid van de bewoners en

meer succes heeft bij de vrouwelijke

putergames te zien die de studenten als

bezoekers, net zoals de vele beveili-

collega’s. Licht vermaak op een prettige

eindexamenproject hadden gemaakt.

gingscamera’s zich voeden met onze

manier waardoor je vrolijk verder gaat

privacy.

naar het volgende afstudeerproject.

Serious gaming

Daarnaast was er ook ruimte voor film.

Het is belangrijk voor een land als Ne-

Katie Bogdanska deelde een beeld-

Na een in een paar uur veel werken te

derland dat de HKU een opleiding als

scherm met Chantal Faerber in een

hebben gezien en enkele studenten te

Game design and development her-

kleine ruimte waar een gezellige bank

hebben gesproken ben ik ervan over-

bergt omdat computergames zich

was neergezet. De film ‘Buddy’ van Bog-

tuigd dat naast het bezoeken van de

steeds meer nestelen in het dagelijks

danska vertelt het verhaal van een oma

jaarlijkse eindexamenexposities van de

leven. In de game-industrie gaan niet

die een grote pop breidt omdat haar

kunstacademies, ook een bezoek aan

Bij aankomst op het festivalterrein klonk

alleen meer miljoenen om dan in Holly-

dochter en haar kleinkind weer eens

EJECT een interessante en verfrissende

het applaus vanuit een tent na het

wood, het is een taal geworden waarin

niet komen opdagen op een afspraak.

aanvulling is. n

praatje van een der professoren. Het

je een bepaalde doelgroep kan aan-

was makkelijk te zien wie de bezoekers

spreken, wat bijvoorbeeld gebeurt met

waren en wie de afgestudeerden: witte

‘Serious gaming. Dat zijn games die ge-

smoeltjes die vol verwachting genoten

maakt zijn om mensen iets te leren of

van hun moment, de trotse familie die

om problemen beter te begrijpen. Ook

zich ietwat ongemakkelijk bewoog tus-

bijvoorbeeld games om ouderen meer

sen alle werken. Interessant ook om te

te laten bewegen zijn in opkomst en Ne-

zien hoe een familie reageert op een te-

derland heeft, mede door opleidingen

kenfilm waarin een man in een rolstoel

die bijvoorbeeld de HKU aanbiedt, al

een hoer cadeau krijgt voor zijn ver-

een aantal mooie producties en bedrij-

jaardag nadat hij aan tafel bedroefd

ven voortgebracht die internationale

en een tikkeltje jaloers naar zijn geno-

faam genieten.

digden heeft gekeken die een partner

De geschiedenis leert ons dat techno-

bij zich hebben. Getekend in een mooie

logische ontwikkelingen de mensheid

stijl met overtuigende karakters, is deze

niet altijd ten goede komen, iets dat Bas

Bas van Oerle, panoptICONS, 2010

reeks niet eerder geëxposeerde tekeningen van Jan Henderikse uit 1957. n

Danne Bak, Feestnummer, filmstill, 2010

20

J A A R GA N G 15 N R 2 3 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

denieuwe

J A A R G A N G 15 N R 2 3 A R T I E T A M I C I T I A E

21

ARTI SALON SALONFEEST

en opening: vrijdag 17 december om 20:00 uur

van 17 december tot 24 januari 2011

IMAGE: PHOTOCAPY

geopend dinsdag t/m zondag van 12.00-18.00 uur Arti et Amicitiae, Rokin 112, 1012 LB Amsterdam

Kunstenaars Dit lijvige boek biedt een overzicht van werken van 267 Nederlandse (en enkele Belgische) beeldend kunstenaars. En u vindt er de namen in van meer dan 1.500 beeldend kunstenaars. Door de smaakvolle opmaak en de harmonieuze combinatie van een grote variëteit in kunstwerken, is het omvangrijke boek een streling voor het oog en nodigt het uit tot het bekijken, doorbladeren en lezen, keer op keer. Het Jaarboek toont kunstwerken

uitgevoerd op doek, hout en papier, aquarellen en gemengde technieken, tweeluiken en sculpturen van steen, hout, brons en kunststof, naast werken waarbij andere materialen zijn gebruikt. Naakten, landschappen, gebouwen, dieren en andere onderwerpen zijn afgebeeld, maar ook veel abstract werk wordt in het Jaarboek getoond. Het Jaarboek Kunstenaars is onder meer te koop via www.jaarboekkunstenaars.nl

BEZICHTIG ONZE VOLLEDIGE COLLECTIE TIJDSCHRIFTEN

WWW.LEESEENSWATANDERS.NL

ad_de nieuwe 1

20-10-2009 12:43:38

vanaf 23 november

DE BEURS VOOR HEDENDAAGSE FIGURATIE

PASSENGER TERMINAL AMSTERDAM (PTA) PIET HEINKADE 27 OPENINGSTIJDEN: DONDERDAG 13 JANUARI - ZONDAG 16 JANUARI DAGELIJKS VAN 11.00 - 19.00 UUR TOEGANGSPRIJS € 12,- PAS 65, CJP € 8,BESTEL TICKETS MET KORTING OP WWW.REALISMEAMSTERDAM.COM

J A A R GA N G 15 N R 2 3 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe

foto Dominique Panhuysen

13-16 JANUARI 2011

22

Broederkus tussen Leonid Brezjnev en Erich Honecker; Schilderij op Berlijnse Muur (East Side Gallery); Dimitri Vrubel, 1990 Foto: Lex van Lieshout

Jaarboek

grote kortingen op tekeningen, grafiek en sieraden www.cbkamsterdam.nl

cbk amsterdam

Soms confronterend, vaak verrassend. Kunstenaars en culturele instellingen inspireren het bedrijfsleven en publieke organisaties. Cultuur-Ondernemen ondersteunt en begeleidt kunstenaars, creatieven en culturele organisaties om (ook) zakelijk succesvol te zijn. Per 1 oktober 2010 zijn Kunstenaars&CO en Kunst&Zaken samengegaan in de nieuwe stichting Cultuur-Ondernemen. Meer informatie: www.cultuur-ondernemen.nl

Ivan Puig ,Hasta las narices, installatie, 2004, Haus der Kunst, Guadalajara, México. De herkomst van het beeld vertelt over verhouding tussen de gebeurtenissen en hun betrekkelijkheid. www.ivanpuig.net

24

J A A R GA N G 15 N R 2 3 A R T I E T A M I C I T I A E

denieuwe