ABCDEFGHIJKLM NOPQRSTUVWXYZ abcdefghijklmnopqrs tuvwxyzàǣḅçéə ǵ ǰ ƙłṁŋǫɔ ʠɾ ŧǖṿŵẍẙ ðþʌɥ ɯʃ AEHILO abcdehijlmnopqrsu Γ ΛΠΦαβγεζθιλνξοπρ σςτυφψωϕ

BRILL IN 2008

BRILL IN 2008

ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUV WXYZabcdefghijklmnopqrstuvwxyz ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUV WXYZabcdefghijklmnopqrstuvwxyz

ABCDEFGHIJKLM NOPQRSTUVWXYZ abcdefghijklmnopqrs tuvwxyzàǣḅçéə��ǵ��ǰ ƙłṁŋǫɔ�ʠɾ�ŧǖṿŵẍẙ� �ðþʌɥ��ɯʃ� AEHILO abcdehijlmnopqrsu Γ∆ΛΠΦαβγεζθιλνξοπρ σςτυφψωϕ ������������ ��������������� ����

BRILL IN 2008

To e z i c h t h o u d e r Raad van Commissarissen Mr. A.R. baron van Heemstra Mr. R.E. Rogaar Drs. ing. H.P. Spruijt Bestuur Directeur Drs. H.A. Pabbruwe

koninklijke brill nv

Deze brochure is als geheel of in gedeelten ook als

Plantijnstraat 2

pdf-document beschikbaar via de website brill.nl

po box 9000 2300 pa leiden

Deze brochure bevat een verkorte geconsolideerde

The Netherlands

jaarrekening. Het jaarverslag, met daarin opgenomen de

t +31 71 53 53 500

­geconsolideerde jaarrekening, is te raadplegen ­

f +31 71 53 17 532

op de website brill.nl

INHOUD

Brill in 2008 4

De wereld van Brill

6

Organisatorisch profiel van Brill

7

De imprints van Brill

10

Kerncijfers

11

Gegevens per aandeel

12

Bericht van de Raad van Commissarissen

15

Profiel van de Raad van Commissarissen

16

Raad van Commissarissen

17

Corporate Governance

21

Remuneratiebeleid

23

Verslag van de Directie

23

Algemeen verslag 2008

37

Financieel verslag 2008

40

Strategische vooruitzichten 2009-2011

43

Risico’s en risicobeheersing

48

Maatschappelijk verantwoord ondernemen

52

Rapport van de Stichting Administratiekantoor Koninklijke Brill

54

Rapport van de Stichting Luchtmans

55

Samenvatting geconsolideerde jaarrekening 2008 Overige gegevens

63

Beloning sleutelfunctionarissen

64

Winstbestemming

66

Informatie voor aandeelhouders

67

Financiële agenda 2009

69

‘Brill’, het lettertype

72

Colofon

73

Artikel ‘Tot publijcke dienst der studie.’ De Bibliotheca Thysiana te Leiden

D E W E R E L D VA N B R I L L

Brill is een oude maar springlevende wetenschappelijke

Ook kan de reputatie van een uitgever en vooral die

uitgeverij die in 2008 zijn 325ste verjaardag heeft

van zijn producten van grote invloed zijn op de toe-

gevierd. Waar eerst ook nog een zetterij, drukkerij,

komstmogelijkheden van een uitgeverij. Tenslotte zal

boekhandel en antiquariaat tot de activiteiten behoor-

het al dan niet hebben van een groot marktaandeel in

den, is uiteindelijk de bloeiende uitgeefpraktijk overge-

een segment van belang zijn voor het succes van een

bleven. Het faciliteren van de informatiestroom tussen

uitgeverij. Brill vaart hier niet een dogmatische koers,

auteurs en hun lezers is altijd de kernactiviteit van Brill

maar waakt er wel voor in teveel verschillende, niet

gebleven. Brill is een naar verhouding kleine speler in

met elkaar samenhangende disciplines terecht te

een zich ontwikkelende en uitdijende informatie­

komen. Groei door productontwikkeling en acquisitie

maatschappij. De onderneming is moeilijk te vergelijken

wordt juist gezocht in de humaniora, het internationale

met de grote internationale uitgeefconcerns die dikwijls

recht en de wetenschapsgeschiedenis. De uitgeefstrate-

een breed gespreid aanbod voor wetenschap, vak en

gie volgt de ontwikkelingen in het wetenschappelijk

onderwijs hebben. Brill bedient alleen de wetenschap-

onderzoek in specifieke vakgebieden. De marketing-

pelijke onderzoeksmarkt en doet dat vrijwel geheel

en verkoop tactiek maakt daarenboven gebruik van

­buiten het zogenaamde STM segment (Science,

de relevantie die dat onderzoek voor andere disciplines

Technology and Medicine) om. Brill’s kernactiviteiten

heeft. Op die wijze verzorgt Brill de distributie van

liggen in gespecialiseerde marktnissen in de humaniora

­uitgaven binnen de door de auteur beoogde primaire

en het internationale recht en slechts zeer beperkt in de

doelgroep van vakgenoten, maar wordt ook een bredere

bètawetenschappen. Hierdoor komt Brill niet met

verspreiding bereikt. In het recente verleden bracht

industriële markten in aanraking. Daarmee is Brill een

deze aanpak hoge kosten met zich mee; wereldwijde

speler die lijkt op de grote succesvolle en internationale

marketing via brochures gericht op soms amorfe doel-

universiteitspersen. Brill kan gebruik maken van de

groepen is onnauwkeurig en kostbaar. Door gebruik

aanpak en technologieën die in andere segmenten hun

te maken van internettechnologie is de effectiviteit van

succes hebben bewezen. Dit is één van de redenen dat

Brill op dit vlak sterk verbeterd. Samenwerking met

Brill’s rendementen niet voor die van soms veel grotere

Google en een groot aantal andere partners versterkt

spelers onderdoen.

de internationale marketingkracht van een uitgeverij

Ook voor Brill zijn trends waar te nemen die aan

zoals Brill aanzienlijk. Het gebruikmaken van nieuwe

geen enkele uitgever voorbijgaan; de toenemende

­technologie in marketing en verkoop is slechts één van

globalisering, de groeiende dominantie van de Engelse

de vele voorbeelden van de opties om op bescheiden

taal, digitalisering en de daarmee samenhangende

schaal maar met succes en een gezond rendement te

gebruikerseisen van nieuwe generaties. Gebleken is

kunnen opereren in de informatiemaatschappij.

dat de toekomstkansen van een uitgeverij niet zozeer

Voor een beter begrip van de uitgeverij Brill is het van

bepaald worden door welke technologische mogelijk­

belang te weten dat het van meet af aan een internatio-

heden en bedreigingen zich aandienen, maar vooral

naal actieve speler is geweest. Auteurs, redacteuren en

door het vermogen van een organisatie zich deze

correctoren kwamen al in de zeventiende en achttiende

nieuwe mogelijkheden eigen te maken en te gebruiken

eeuw uit vele windstreken in Leiden samen. De laatste

bij het bedienen van zijn klanten. Hoeveel tijd een

vijftig jaar zijn er contacten met alle belangrijke centra

organisatie heeft om zich aan te passen is tevoren

van academisch onderzoek in de wereld. Voor weten-

zelden duidelijk; de ervaring heeft in elk geval geleerd

schappelijk onderzoek van topkwaliteit betekent dit dat

dat culturele en sociologische patronen bij auteurs en

zich bijna veertig procent van de contacten in Europa

af­nemers langzamer veranderen dan de techniek zelf.

afspeelt, eenzelfde deel in Noord-Amerika en een

4

BRILL IN 2008

kleine 20 procent in Azië en Australië. Mede door de

Brill koestert zijn sterke merken en beschermt deze

sterke positie van Brill in een aantal specialiteiten van

zo goed mogelijk. Met auteurs wordt een redelijke

de Leidse universiteit zoals Islam studies, kleine talen,

en j­uridisch solide basis voor exploitatie afgesproken.

Archeologie en Sinologie zijn de in Leiden actieve

In beginsel wordt met standaardovereenkomsten

wetenschappers gemiddeld goed vertegenwoordigd bij

ge­werkt die ook een gecontroleerde verspreiding van

Brill. Omdat auteurs tot dezelfde kring als de lezers

de research door de auteurs zelf of de instituten waar

behoren, is de afzet voor meer dan 95% internationaal.

zij werken mogelijk maken. Brill volgt de ontwikke­

Brill concentreert zich voor zijn afzet op de biblio­theken

lingen met betrekking tot Open Access Repositories

van grote universiteiten. De acquisitie van IDC in

op de voet en ondervindt geen problemen bij het

2006 heeft het aanbod voor de grootste instituten nog

­regelen van auteursrechterlijke aspecten.

belangrijk vergroot. Hoewel de bibliotheekbudgetten

Brill’s portfolio is derhalve in vrijwel alle opzichten

voor de humaniora in de rijkere landen onder druk

gespreid; qua disciplines, verkoopkanalen, product­

staan, blijft er een bestendige vraag en een tamelijk

formaten, samenstelling van de omzet uit oud en

­stabiel verzamelbeleid bij de universiteitsbibliotheken.

nieuw fonds. Maar ook geografisch bezit de onder­

De collectievorming in bibliotheken die op de industrie

neming een gespreide portefeuille. De menselijke factor

of de beroepspraktijk gericht zijn, kent van nature

in het bedrijf is belangrijk. De inzet van hoog opge-

een grotere volatiliteit. Op de deelmarkten van Brill

leide en gemotiveerde medewerkers maakt het mogelijk

en Nijhoff speelt het boek nog altijd een belangrijke

de speurtocht naar nieuw wetenschappelijk onderzoek

rol; anders dan bij de bètawetenschappen heeft het

of de relevante ordening van wetenschappelijk

tijdschrift het boek hier niet verdrongen. De product-

­materiaal gaande te houden. Daarbij zijn handhaving

vormen boek, tijdschrift en naslagwerk bestaan naast

en zo mogelijk aanscherping van kwaliteitsnormen

elkaar. Ook de elektronische versies van deze producten

de belangrijkste strategische uitgangspunten van

voegen waarde toe en door deze zelf aan te bieden

de onderneming. Het klimaat binnen de onderneming

en via licenties breed te verspreiden weet Brill zijn

wordt tenslotte in toenemende mate bepaald door

­positie te versterken. De elektronische omzet groeit

een maatschappelijk verantwoorde wijze van bedrijfs-

gestaag en vervangt tot op heden maar ten dele de

ontwikkeling. Het past Brill daarbij aan te sluiten op

verkoop van gedrukt materiaal. Brill is niet kwetsbaar

een traditie die evenwicht nastreeft tussen handel

voor veranderingen in het voorkeursformaat van zijn

en wetenschap en die juist die waarden in het maat-

uitgaven; het uitgeefproces is vrijwel geheel digitaal

schappelijke verkeer voorop stelt die van belang zijn

ingericht en door een multimediaal bestandsformaat

bij het bestendig toevoegen van waarde.

kan de klant vrijwel altijd kiezen op welke wijze de informatie wordt afgenomen. De houdbaarheid van wetenschappelijke informatie is groter in de alfawetenschappen dan in de bèta­ wetenschappen; de levensduur van Brill’s producten is daardoor over het algemeen lang. Brill verkoopt ook vanuit zijn voorraad oude titels en gebruikt de kansen om met nieuwe technologie op bestelling of in kleine oplaag te herdrukken of gebiedscollecties en compilaties samen te stellen.

5

BRILL IN 2008

O RG A N I S ATO R I S C H P RO F I E L VA N B R I L L

Brill is een centraal geleide onderneming met een

de bureauredacties voor boeken, tijdschriften

aantal gemeenschappelijke en een aantal gedelegeerde

en naslagwerken, de afdelingen bibliografische data,

functies. De primaire ondernemingsfunctie is gelegd

elektronische uitgeeftechniek, automatisering en

bij publishing units die gericht zijn op de hoofd­

de centrale financiële administratie.

disciplines waarop Brill thans actief is. Uitgevers zijn verantwoordelijk voor de multimediale fonds­

De algehele dagelijkse leiding van Brill berust bij

ontwikkeling en het commerciële contact met hun

de directeur, die tevens verantwoordelijk is voor de

redacties en auteurs. Alle uitgeefeenheden maken

coördinatie van het personeelsbeleid.

gebruik van een centrale internationale verkoopen marketing staf. De uitgevers worden bovendien ondersteund door een centrale afdeling finance & operations waarin zijn ondergebracht de uitbesteding van zet-, druk-en bindwerk, het voorraadbeheer,

6

BRILL IN 2008

D E I M P R I N TS VA N B R I L L

De imprint Brill

dit één van Nijhoff ’s specialiteiten. In de periode

De uitgeverij Brill komt voort uit de firma Luchtmans

die daarop volgde als deel van Kluwer Academic

die in 1683 en daarna onder verschillende variaties

Publishers (thans Springer) werd de lijst van Sijthoff/

in naam en beeldmerk werd voortgezet. Pas in het

Noordhoff toegevoegd. In de jaren negentig werd

midden van de negentiende eeuw ging de uitgeverij

Nijhoff door Wolters Kluwer samengevoegd met

over in de handen van de familie Brill. Sindsdien

andere internationaal recht programma’s onder de

werd de uitgeefnaam gevarieerd toegepast, maar met

naam Kluwer Law International. In 2003 wist Brill

name de imprint E.J. Brill heeft internationaal grote

het academisch georiënteerde fonds van deze uitgeverij

bekendheid verkregen. Nog altijd wordt de uitgeverij

te verwerven dat als Nijhoff bekend gebleven was.

soms als E.J. Brill aangeduid, vooral in de islam studies,

In 2004 werd het prestigieuze uitgeefcontract met

de biologie en de oriëntalistiek. In 1896 werd de

The Hague Academy door Brill opnieuw voor Nijhoff

bedrijfsvorm omgezet in een naamloze vennootschap.

gewonnen en in 2007 is het verlengd. In het kader van

Tot een paar jaar terug is ook dikwijls gepubliceerd

deze verlenging heeft Nijhoff ook een online database

onder de naam Brill Academic Publishers, maar sinds

voor The Hague Academy ontwikkeld. Martinus

2006 is een nieuw logo in gebruik genomen dat als

Nijhoff Publishers is een klinkende naam in het inter-

uitgeefnaam Brill voert. Koninklijke Brill nv is een

nationale publiek- en privaatrecht en de mensenrechten

naam die met trots door de onderneming in officiële

en Brill is verheugd onder deze naam een leidende

documenten wordt gebruikt, maar niet in het verkeer

positie in deze groeimarkt te kunnen innemen.

met auteurs en afnemers wordt gehanteerd. In de loop

Om die reden is ook besloten het eind 2006 in de

van tijden zijn de nodige kleine uitgeverijen, fonds­

Verenigde Staten overgenomen fonds Transnational

onderdelen en losse titels overgenomen zoals Leiden

onder de imprint Nijhoff voort te zetten.

University Press, Humanities Press, Styx, Index Islamicus, Gieben en Van Gorcum. Deze activiteiten

De imprint VSP

zijn in een enkel geval weer vervreemd (Leiden

Uiteraard zijn Luchtmans en Brill van belang geweest

University Press) maar veelal voortgezet onder de

in het kader van de verspreiding van de natuurweten-

imprint Brill. De uitgeefnaam Brill staat mede

schappen, met name in de achttiende en negentiende

daardoor nu voor een breed georiënteerde humaniora

eeuw. In de twintigste eeuw is daarbij vooral de

uitgeverij.

biologie prominent gebleven met grote tijdschriften als Behaviour, gestart door prof. N. Tinbergen.

De imprint Nijhoff

In de beschrijvende biologie is Brill nog altijd een

Ook de naam Nijhoff (opgericht in 1853) heeft al

speler van belang. In 1999 is de uitgeverij VSP over­

meer dan honderdvijftig jaar een bekende klank.

genomen, die in 1983 binnen VNU was ontstaan.

Het bedrijf is zowel nationaal als internationaal actief

Hiermee verwierf Brill vooral een stevige positie op

geweest als uitgeverij, maar ook als verzendboekhan-

het gebied van de materiaalkunde . Daarnaast kreeg

del, antiquaar en tijdschriftenagent. Voordat het zijn

Brill hierdoor ook een portefeuille op het terrein van

zelfstandigheid opgaf in de jaren zeventig van de

de wiskunde, scheikunde en natuurkunde. Misschien

vorige eeuw was het uitgegroeid tot een compleet

wel de belangrijkste invloed die van deze acquisitie is

­concern. Voor Brill is slechts een klein deel van deze

uitgegaan is de toevoeging van een groot aantal tijd-

boeiende geschiedenis van direct belang. Al vanaf de

schriften. Daardoor werd de aandacht vergroot voor

eerste jaren van zijn bestaan heeft Nijhoff juridische

deze productvorm die vooral in de bètawetenschappen

uitgaven verzorgd. Na de tweede wereldoorlog werd

zo dominant is geworden. In de loop van 2006 zijn

7

BRILL IN 2008

het medische tijdschrift en een zestal wiskunde

­absolute wereldtop, reden waarom Brill graag het

tijdschriften met een daarmee samenhangend boeken-

imprint IDC bij de traditionele afzetkanalen in ere

programma verkocht. De imprint VSP staat nu vooral

houdt. Traditioneel worden primaire bronnen vaak

voor een sterk, zij het in schaal beperkt programma

op microfilm of microfiche uitgebracht. Brill brengt

in de materiaalkunde.

vrijwel alle nieuwe primaire bronnencollecties ook online en dat dan dikwijls in de context van zijn eigen Brill

De imprint IDC

Online platform. De meeste digitale IDC collecties

Ook het begin 2006 overgenomen IDC in Leiden

wordt daardoor ook onder de vlag van Brill’s Primary

is geheel geïntegreerd in de bestaande structuur

Sources online aan de markt aangeboden.

van Brill. Ofschoon IDC (opgericht in 1957) ook nieuwe

De imprint Hotei

­terreinen meebracht zoals slavistiek, politieke en

Medio 2006 kon van het Koninklijke Instituut

­contemporaine geschiedenis en documentatie ten

voor de Tropen vrijwel het gehele Hotei fonds

behoeve van kunstgeschiedenis, is de aansluiting van

worden overgenomen. Dit fonds is in 1998 in Leiden

de aandachtsgebieden van IDC’s collecties bij de

begonnen en heeft een wereldnaam verworven op

­uitgaven van Brill en Nijhoff opmerkelijk. Waar Brill

het ­terrein van de Japanse prentkunst. Het vormt

echter levert aan de hoofd- of faculteitsbibliotheek,

een aantrekkelijke aanvulling op het van oudsher

is IDC vooral betrokken bij de afdelingen voor bij-

bestaande Japanologie fonds van Brill binnen Asian

zondere en zeldzame collecties, de zogenoemde special

Studies. De productontwikkeling van het programma

collections. De business modellen zijn hierdoor

wordt zorgvuldig en behoedzaam voortgezet, waarbij

enigszins verschillend, de prijzen op het oog hoog

alleen titels worden uitgegeven die vraag vanuit de

en de oplagen laag, en de aankopen worden vaak

institutionele markt ontmoeten en die met beperkte

uit speciale fondsen door bibliotheken bekostigd.

financiële risico’s ook buiten deze markt kunnen

Er zijn wereldwijd maar weinig kwaliteitsuitgeverijen

­worden afgezet, bijvoorbeeld als catalogusboek bij

die wetenschappelijk belangrijke primaire bronnen

tentoonstellingen.

uitgeven en verhandelen, en IDC heeft zich in vijftig jaar een vooraanstaande plaats verworven. De bronhouders en afnemers behoren tot de brede maar

Detail van een gravure uit Carolus Musart, Adolescens academicus sub institutione Salomonis (Douai, 1633). Thysia 1075.

8

BRILL IN 2008

9

BRILL IN 2008

KERNCIJFERS In duizenden euro’s

2008



2007



2006



2005



2004 5)

Resultaten 1)

ebitda = Earnings Before

Interest, Taxes, Depreciation

Omzet Brutowinst 1)

and Amortisation. Dit is

ebitda

het bedrijfsresultaat voor

Winst voor rente en belasting

afschrijvingen op immateri-

25.713

25.883

25.327

21.624

19.141

17.162

17.150

16.869

14.113

12.471

2.135

4.503

4.156

3.827

3.274

1.408

3.859

3.457

3.268

2.653

Winst

179

2.998

2.565

2.245

2.068

Vrije kasstroom 2)

369

2.030

–2.018

553

470

2.027

2.142

4.261

577

1.344

21.100

20.969

18.322

16.030

15.645

–0,7%

2.2%

17.1%

13.0%

19.9%

0,1%

1.7%

19.5%

13.2%

16.9%

ële en materiële vaste activa.

2)

Vrije kasstroom is

operationele kasstroom

Totaal netto investeringen in vaste activa Gemiddeld geïnvesteerd vermogen

3)

– investeringskasstroom

Groei ten opzichte van vorig jaar 3)

Gemiddeld geïnvesteerd

vermogen = gemiddelde van

Brutowinst ebitda

–52,6%

8.4%

8.6%

16.9%

3.8%

Winst voor rente en belasting

–63,5%

11.7%

5.8%

23.2%

20.7%

– kortlopende schulden).

Winst

–94,0%

16.9%

14.2%

8.6%

28.4%

De loonkosten zijn gelijk

Rendementscijfers 66,7%

66.3%

66.6%

65.3%

65.2%

ebitda als % van de omzet

8,3%

17.4%

16.4%

17.7%

17.1%

geboekt op projecten.

Winst voor rente en belasting als % van de omzet

5,5%

14.9%

13.6%

15.1%

13.9%

Groeipercentages zijn

Winst als % van de omzet

0,7%

11.6%

10.0%

10.4%

10.5%

1,2

1.2

1.4

1.3

1.2

(vaste activa + ­vlottende ­activa

4)

Omzet

aan de personele kosten, zonder aftrek van salaris­kosten

5)

Brutowinst als % van de omzet

afgezet tegen 2003 cijfers volgens Dutch GAAP en

Omzet/gemiddeld geïnvesteerd vermogen

zijn daardoor geflateerd.

Winst in % van het gemiddeld geïnvesteerd vermogen

0,8%

14.3%

14.0%

14.0%

13.2%

Winst in % van het eigen vermogen

1,0%

16.0%

17.3%

16.5%

17.8%

48,5%

50.8%

45.1%

50.1%

44.1%

1,29

1.40

1.35

1.44

1.32

Gemiddelde bezetting (fte’s)

127

123

120

94

91

Omzet per werknemer

202

211

212

231

210

Bijdrage per medewerker (EBITDA per fte)

17

37

35

41

36

Gemiddelde loonkosten per werknemer

73

59

61

63

62

Balansverhoudingen Eigen vermogen/totaal vermogen Vlottende activa/kortlopende verplichtingen Pe r s o n e e l

10

BRILL IN 2008

4)

GEGEVENS PER AANDEEL In euro’s, op basis van het gewogen gemiddeld aantal uitstaande aandelen



1)

Groeipercentages zijn

Gewogen gemiddelde aantal gewone aandelen

2008



2007



2006



2005



2004 1)

1.865.590

1.835.948

1.789.556

1.729.587

1.688.486

9,58

10,23

9,00

7,86

6,87

–6,3%

13,7%

14,6%

14,4%

3,0%

1,14

2,45

2,32

2,21

1,94

–53,4%

5,7%

5,0%

14,1%

2,1%

0,10

1,63

1,43

1,30

1,22

–94,1%

14,0%

10,4%

6,0%

26,3%

0,20

1,11

–1,13

0,32

0,28

–82,1%

198,1%

–452,5%

14,9%

107,7%

0,00

0,81

0,71

0,64

0,53

–100,0%

14,1%

10.9%

20,8%

35,9%

0,0%

50,1%

50,1%

50,4%

50,3%

1.874.444

1.854.507

1.809.965

1.749.289

1.702.005

Hoogste aandelenkoers in het jaar

23,00

24,10

21,00

20,00

15,00

Laagste aandelenkoers in het jaar

10,00

19,56

16,70

13,55

12,50

Aandelenkoers per einde jaar

11,55

23.00

21,00

18,80

14,30

afgezet tegen 2003 cijfers volgens Dutch GAAP en

Eigen vermogen per aandeel

zijn daardoor geflateerd.

Toename in % ebitda per aandeel Toename in % Winst per aandeel Toename in % Vrije kassstroom per aandeel Toename in % Dividend per aandeel Toename in % Pay out ratio Het aantal uitstaande aandelen per einde jaar

11

BRILL IN 2008

B E R I C H T VA N D E R A A D VA N C O M M I S S A R I S S E N

Activiteiten

aandeel nauwlettend gevolgd en stemde in met het

De Raad van Commissarissen ontving van de

voorstel van de Directie een doorlopende notering

Directie per kwartaal een uitgebreide en gedetailleerde

van het aandeel te realiseren en met de hulp van

rapportage tot op het niveau van uitgeefeenheden.

een liquidity provider de dienstverlening voor de

Tussentijds is op onderdelen aan ons gerapporteerd,

certificaathouders te verbeteren.

veelal ter voorbereiding van de vergaderingen. In het

Tussentijds vond informeel overleg plaats tussen leden

verslagjaar heeft de Raad van Commissarissen zeven

van de Raad van Commissarissen en de Directie.

maal vergaderd met de Directie, waarbij uitvoerig is

In augustus werd een bezoek gebracht aan het kantoor

overlegd over onder andere de analyse van bedrijfs­

in Boston en vond een strategische gedachtewisseling

risico’s. Met name de gedurende 2008 verslechterende

plaats met bibliothecarissen en wetenschappers bij

marktomstandigheden zijn regelmatig onderwerp van

Harvard University. De Raad van Commissarissen

gesprek geweest. Maar ook de lange termijn strategie

vergaderde twee keer buiten aanwezigheid van de

van de onderneming, het standpunt met betrekking

Directie teneinde het functioneren van de Raad van

tot auteurs- en uitgeefrechten en de voortgaande samen-

Commissarissen, van haar individuele leden en dat

werking met internetbedrijven kwamen uitgebreid

van de Directie te bespreken. Met de externe accoun-

aan de orde. De belangrijkste onderhanden projecten,

tant vond het gebruikelijke jaarlijkse overleg plaats,

investeringen, acquisities en desinvesteringen en de

in aanwezigheid van Directie en staf.

kwaliteit van personeel en organisatie werden uitgebreid besproken. Bovendien werd stil gestaan bij de

Samenstelling en werkwijze

bepaling respectievelijk evaluatie van doelen in het

De Raad van Commissarissen bestaat uit drie personen.

kader van de bonusregeling van Directie en staf.

Nadere gegevens van de leden van de Raad vindt u op

De eerder vastgestelde strategie, waarin het accent

pagina 16. De leden van de Raad van Commissarissen

wordt gelegd op de kwaliteit van de winst die met de

zijn onafhankelijk in de zin van de Nederlandse

kernactiviteiten van de onderneming wordt behaald,

corporate governance code. In het verslagjaar is geen

en voorts gericht is op groei door productontwikke-

van de commissarissen afwezig geweest. De profielschets

ling, exploitatie van elektronische uitgaven en het

is afgedrukt op pagina 15. Alle leden van de Raad

­realiseren van grote projectacquisities, is onverkort

bezitten deskundigheid op financieel, administratief

voortgezet en wordt waar mogelijk verankerd in de

en accounting terrein. De Raad heeft zich gedurende

gestelde doelen. Bijzondere aandacht is in 2008

het jaar nader beraden op de vraag of het profiel dient

­gegeven aan de ontwikkelingen binnen en rond het

te worden aangescherpt, maar is van mening dat daar

ondernemingspensioenfonds Peltenburg. Ook het

thans geen aanleiding toe is.

­consistente beleid inzake het valutamanagement is

Zoals hij eerder had bekend gemaakt heeft Jhr. mr.

onderwerp van gesprek geweest nu door vooral boek-

H.A. van Karnebeek besloten per 2008 als President

houdkundige redenen gebleken is dat dit prudente

Commissaris terug te treden. Sinds zijn benoeming in

beleid in bijzondere omstandigheden tot ongewenste

1998 als commissaris en een jaar later als President

grote schommelingen van de resultaten kan leiden.

Commissaris heeft de heer Van Karnebeek de vergade-

Tenslotte is de ontwikkeling van de cash flow, het

ringen van de Raad bijgewoond en geleid. Vervolgens

werkkapitaal en de solide financiering van de onder­

heeft hij ook de Algemene Vergadering van Aandeel­

neming uitgebreid besproken. De bestendigheid van

houders met zichtbaar plezier voorgezeten. Zijn besluit-

de bancaire relaties is door de Raad op de voet

vaardigheid is kenmerkend, en de door hem verwoorde

gevolgd. De Raad heeft de koersontwikkeling van het

adviezen en instructies van de Raad aan de directeur

12

BRILL IN 2008

waren altijd volstrekt duidelijk. Als voorzitter kwam zijn

Slot

ervaring als generalist met een loopbaan in het grote

Koninklijke Brill nv is een onderneming waar wij

internationale bedrijfsleven goed van pas. De heer

trots op zijn. In 2008 heeft het bedrijf een aantal

Van Karnebeek volgde het imago van de onderneming

belangrijke stappen kunnen zetten en is over het

bij bestaande en potentiële aandeelhouders van nabij en

geheel genomen opnieuw goed gepresteerd.

hielp dat zo nodig te bewaken. Daarnaast stelde hij zich

Het streven is gericht op de beheersing van bedrijfs­

altijd op een geheel eigen wijze op de hoogte van wat er

risico’s en de verdere verbetering van alle primaire

binnen de onderneming speelde. De goede collegiale

bedrijfsprocessen. Van groot belang is dat het door

verhoudingen binnen de Raad kregen zijn volledige aan-

ons al vele jaren gesteunde voornemen het pensioen-

dacht. Wij zijn de heer Van Karnebeek zeer erkentelijk

fonds los te maken van de onderneming in 2008 is

voor de belangrijke bijdrage die hij aan het werk van

gerealiseerd. Mede in het licht van de moeilijke

de Raad en aan de onderneming in het algemeen heeft

positie waarin pensioenfondsen zich thans bevinden,

geleverd.

is dit een groot succes voor alle stakeholders van Brill.

De Algemene Vergadering van Aandeelhouders

Hierdoor wordt ook meer ruimte geschapen de onder-

heeft bij acclamatie de voordracht van Directie en

neming op zijn hoofdtaak te richten. Het doel is

Raad aanvaard om als zijn opvolger de heer

immers klanten en auteurs optimaal te bedienen en

Mr. A.R. baron van Heemstra te benoemen.

een gezonde groei en voortdurende beheersing van kosten mogelijk te maken. Door aandacht voor deze

Corporate governance

aspecten en een evenwichtig prijsbeleid kan verder

In deze brochure is op pagina 17 een apart onderdeel

gewerkt worden aan groei van de activiteiten en

opgenomen over corporate governance. Daarin wordt

verbetering van de resultaten; ook in een tijd van

de corporate governance structuur van de vennoot-

­economische tegenwind is het mogelijk de eigen

schap beschreven en wordt uiteengezet op welke wijze

­relatieve positie in de markt te verbeteren. Hoewel

de vennootschap is omgegaan met implementatie van

de informatievoorziening binnen het bedrijf nog de

de Nederlandse corporate governance code. Een deel

nodige aandacht vraagt, is goede voortgang gemaakt

van de informatie die de Raad van Commissarissen

met de administratieve inrichting en formalisering

op grond van deze code in haar jaarlijkse bericht moet

van de verschillende bedrijfsprocessen. Tegelijkertijd

opnemen is hiervoor vermeld onder ‘Samenstelling en

is het inzicht in de economische gang van zaken op

werkwijze’. De Raad van Commissarissen heeft haar

een lager niveau binnen de onderneming verder verbe-

werkwijze ook in 2008 getoetst aan de code en heeft

terd. Met name de uitvoerige kwartaalrapporten die

opnieuw besloten van de code af te wijken voor wat

telkens onderwerp van bespreking met het manage-

betreft het gebruik van certificering als mogelijk

ment team zijn, blijken een uitstekend medium om

beschermingsinstrument. De wetgever heeft deze

de gang van zaken te volgen en te analyseren. Door

mogelijkheid in het verslagjaar opnieuw opengelaten.

dit alles wordt aan een infrastructuur gewerkt die geschikt is voor verdere groei. Wij zien met vertrouwen

Aandeelhoudersvergadering

uit naar de invoering van een nieuw geautomatiseerd

Op 24 april 2008 vond in het kantoor van de

systeem per medio 2009 dat een groot aantal primaire

vennootschap in Leiden de Algemene Vergadering

processen binnen de onderneming op moderne wijze

van Aandeelhouders plaats.

zal ondersteunen. Wij danken alle medewerkers voor hun bijdrage aan het realiseren van de resultaten in 2008; ondanks de wat tegenvallende omzet en de

13

BRILL IN 2008

lagere winst door vooral eenmalige ­kostenposten zijn ook dit jaar weer belangrijke ­vorderingen gemaakt. De organisatie heeft zich ­verbeterd en het programma is sterker geworden. Daardoor is de uitgangspositie van Brill verder versterkt. Leiden, 29 april 2009 Raad van Commissarissen Mr. A.R. baron van Heemstra Mr. R.E. Rogaar Drs. ing. H.P. Spruijt

14

BRILL IN 2008

P RO F I E L VA N D E R A A D VA N C O M M I S S A R I S S E N

De Raad van Commissarissen dient zodanig te zijn

De leden van de Raad dienen onafhankelijk te zijn

samengesteld dat elk lid van de Raad en de Raad als

van de vennootschap in de zin van de Nederlandse

geheel in staat zijn hun taak, inhoudende het uit­

corporate governance code.

oefenen van toezicht op het beleid van het bestuur

De leden van de Raad dienen te beschikken over

en op de algemene gang van zaken in de vennoot-

­voldoende tijd om hun taak adequaat te kunnen

schap en de met haar verbonden ondernemingen

­uitoefenen. Dit geldt meer in het bijzonder voor

­a lsmede het geven van advies aan de Directie,

de President Commissaris van de Raad.

­adequaat uit te oefenen.

De Raad bestaat uit drie personen. Indien sprake

Gezien de internationale spreiding van de activiteiten

is van een voorzienbare vacature die niet kan of zal

van de vennootschap en van de met haar verbonden

worden vervuld door herbenoeming zal overwogen

ondernemingen, dienen alle leden van de Raad te

worden aan de Algemene Vergadering van

beschikken over internationale ervaring. Daarnaast

Aandeelhouders voor te stellen de beoogde opvolger

is het noodzakelijk dat tenminste één lid in het

al voor het voorziene aftreden te benoemen, zodat

bijzonder op de hoogte is van de gang van zaken in

de Raad in die gevallen tijdelijk uit vier personen

een uitgeverij en ervaring heeft als uitgever. Voorts

zal bestaan.

dient één lid van de Raad financieel deskundig te zijn, ­hetgeen inhoudt dat deze persoon relevante kennis en ervaring heeft opgedaan op financieel-administratief/ accountinggebied bij beursgenoteerde vennoot­ schappen en/of bij andere grote rechtspersonen.

15

BRILL IN 2008

R A A D VA N C O M M I S S A R I S S E N

M r. A . R . b a r o n v a n H e e m s t r a , 1 9 4 6 , N e d e r l a n d e r President Commissaris Koninklijke Brill nv sinds 2008, termijn loopt tot 2012 Bestuurslid der Nederlandse senior experts (PUM) Vice-voorzitter van de European Academy of Business in Society (EABIS) Lid van de stuurgroep van het Sustainable Food Laboratory Voorzitter van de Raad van Toezicht van het Rijksmuseum van Oudheden Leiden Lid van het bestuur van de Stichting Boijmans van Beuningen Voorzitter van het Netherlands Network of the Global Compact (GCNL) Lid van de Raad van Commissarissen van Dutch Sustainability Research bv Voorzitter Stichting MEARC (Modern East Asia Research Centre) M r. R . E . R o g a a r, 1 9 4 4 , N e d e r l a n d e r Lid van de Raad van Commissarissen Koninklijke Brill nv sinds 2007, termijn loopt tot 2011 Voorzitter van de Raad van Commissarissen De Eendragt Pensioen nv Lid van de Raad van Commissarissen Darlin nv Lid van de Raad van Toezicht Nederlands Scheepvaartmuseum Lid van de Raad van Commissarissen Vereeniging Nederlandsch Historisch Scheepvaart Museum Treasurer Europa Nostra Penningmeester Stichting Jan Brouwer Fonds Penningmeester Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen Bestuurslid Sirtema Stichting D r s . i n g . H . P. S p r u i j t , 1 9 4 9 , N e d e r l a n d e r Lid van de Raad van Commissarissen Koninklijke Brill nv sinds 2000, termijn loopt tot 2009 Voorzitter van de Raad van Commissarissen M&R De Monchy nv Bestuurslid Stichting Luchtmans Voorzitter van de Raad van Commissarissen van de Koninklijke Barneveldse Drukkerij en Uitgeverij Holding bv Lid van de Raad van Commissarissen van FDMediaGroep bv President International Publishers Association (IPA), Genève Bestuurslid van de Vereniging Aegon

16

BRILL IN 2008

C O R P O R AT E G OV E R N A N C E

Koninklijke Brill nv is een naamloze vennootschap

De omzetting van certificaten van aandelen is beperkt

naar Nederlands recht, statutair gevestigd te Leiden.

mogelijk door een in de statuten van de vennootschap

Het zogenaamde structuurregime is in de statuten

opgenomen beperking tot 1%, terwijl bovendien het

van de vennootschap nog niet geëffectueerd. Dit zal

aandeelhouderschap alleen openstaat voor natuurlijke

zijn beslag moeten krijgen voor 2010 en een daartoe

personen, de vennootschap zelf, het administratiekan-

strekkend voorstel tot statutenwijziging is derhalve

toor en vennootschappen die in het verleden (vóór 29

voor de Algemene Vergadering van Aandeelhouders

juli 1997) reeds aandeelhouder waren. Daarenboven is

op 20 mei 2009 geagendeerd.

een aantal rechten toegekend aan de Gecombineerde Vergadering, zijnde de vergadering van Raad van

Het maatschappelijk kapitaal van de vennootschap is

Commissarissen en Directie tezamen. De rechten

verdeeld in gewone aandelen en cumulatief preferente

van de Gecombineerde Vergadering betreffen onder

aandelen. Er zijn momenteel geen cumulatief

meer het doen van bindende voordrachten voor de

­preferente aandelen uitgegeven. Van de geplaatste

benoeming van bestuurders en commissarissen en

gewone aandelen is ongeveer 99% gecertificeerd en

het doen van voorstellen tot statutenwijziging.

ondergebracht bij de Stichting Administratiekantoor

Koninklijke Brill nv is hiermee sterk beschermd tegen

Koninklijke Brill. Alleen certificaten van aandelen

eventuele “overvallen”.

zijn beursgenoteerd en wel op de beurs van Euronext Amsterdam. De meerderheid van het kapitaal is in

De vennootschap wordt bestuurd door een Directie

handen van Nederlandse, veelal particuliere beleggers.

die bestaat uit één persoon, bijgestaan door een

Naar schatting ongeveer 50% van de certificaten

managementteam. De vennootschap heeft een Raad

wordt gehouden in pakketten van 5% of meer.

van Commissarissen die bestaat uit drie personen. De Raad heeft geen aparte commissies ingesteld en

Omdat Brill een kleine, zeer specialistische en goed

is niet voornemens dit op korte termijn te doen.

renderende uitgeverij is die activiteiten ontplooit op

De aanbevelingen die destijds door de Commissie

gebieden waarop diverse zeer grote uitgeverijen werk-

Peters en later de Commissie Tabaksblat zijn gedaan

zaam zijn, wordt bescherming tegen onvriendelijke

op het gebied van corporate governance zijn in voor-

overnames noodzakelijk geacht. Daarom heeft de

gaande jaren al grotendeels onderschreven en maken

vennootschap een aantal beschermingsconstructies.

inmiddels deel uit van de corporate governance

In de eerste plaats bestaat de mogelijkheid preferente

­structuur, met uitzondering van standpunten over

aandelen uit te geven. In geval van uitgifte worden

bescherming van de vennootschap.

deze geplaatst bij de Stichting Luchtmans, waarmee is overeengekomen dat de stichting uit te geven preferente aandelen zal verwerven en wel tot maximaal 50% van het aantal aan gewone aandelen geplaatste

Corporate governance structuur in het licht van de Nederlandse corporate governance code

kapitaal. Daarnaast worden de (met medewerking

De Raad van Commissarissen en de Directie hebben

van de vennootschap) uitgegeven certificaten van aan-

in 2004 en sindsdien jaarlijks besproken op welke

delen ook gezien als beschermingsmogelijkheid omdat

wijze uitvoering gegeven zal worden aan de best

de Stichting Administratiekantoor zich het recht

­practice bepalingen en aan de sinds 1 oktober 2004

voorbehoudt ingeval van een zogenaamde onvriende-

geldende wettelijke eisen. Zij stellen thans vast dat de

lijke overname geen stemvolmachten te geven en

corporate governance structuur van de vennootschap

evenmin bindende steminstructies te aanvaarden.

in hoofdlijnen in overeenstemming is gebracht met de

17

BRILL IN 2008

principes zoals deze zijn verwoord in de corporate

werken wanneer zij vertrouwen op de toekomstige

governance code, met uitzondering van het gebruik

kwaliteit en prijsstelling van te verschijnen

van certificaten als beschermingsconstructie.

publicaties. Door deze niet vanzelfsprekende verhouding met

In het kader van een striktere functiescheiding is

zulke belangrijke stakeholders, zijn en blijven de Raad

mede op verzoek van de Raad van Commissarissen

van Commissarissen en Directie van mening dat de

door de Stichting Administratiekantoor in 2005 een

vennootschap maximaal dient te worden beschermd.

statutenwijziging doorgevoerd die vertegenwoordiging

De onderneming heeft in dit verband twee institutio-

van de Raad van Commissarissen in het bestuur van

nele middelen ter beschikking, te weten certificering

de Stichting Administratiekantoor heeft beëindigd.

van aandelen en de mogelijkheid preferente aandelen

Ook is door commissarissen in 2005 besloten zich

uit te geven.

terug te trekken uit het bestuur van de Stichting Pensioenfonds Peltenburg. Ook op het terrein van

De Raad van Commissarissen en de Directie zijn van

transparantie zijn tussen Directie en Raad van

mening dat bescherming van de onderneming in de

Commissarissen en tussen commissarissen onderling

regel slechts tijdelijk van aard kan zijn en primair tot

duidelijke afspraken gemaakt. Deze hebben onder

doel heeft ruimte te scheppen de strategische alterna-

meer betrekking op het omgaan met financiële en

tieven voor het bedrijf zorgvuldig af te wegen en deze

andersoortige belangen. Een en ander is vastgelegd in

zo nodig met de belangrijkste stakeholders te beoor-

reglementen en gedragsregels. De arbeidsovereen-

delen. Aan alle stakeholders en dus ook en vooral aan

komst met de directeur is in lijn met de best practice

aandeelhouders moet daarom duidelijk worden

bepalingen van de Code opgesteld. Binnen de onder-

gemaakt wat de strategie van het bedrijf behelst en

neming zijn gedragsregels aangescherpt en zijn

welke waardevolle elementen uit verleden, heden en

­regelingen in handboeken en op het eigen intranet

toekomst in het bedrijf besloten liggen. Het streven

verspreid, waaronder een regeling ter zake van

van het bestuur is de onderneming een aantrekkelijke

­seksuele intimidatie en een zogenaamde klokken­

belegging te doen zijn voor aandeelhouders die een

luiders­regeling.

voorkeur hebben voor een strategie die op duurzame groei is gericht. Duurzame groei is voor de onderne-

Brill is relatief kwetsbaar ten aanzien van fusies en

ming in grote mate afhankelijk van de gunst van

overnames die tot voor kort werden beheerst door

klanten en auteurs. Een actieve investor relations

­primair op schaalvergroting gerichte investeerders uit

agenda is erop gericht deze samenhangende bood-

financiële dan wel collegiale hoek. Schaalvoordelen

schap uit te dragen en het behouden van vertrouwen

spelen een beperkte rol bij een bedrijf waarvan een

en sympathie van aandeelhouders is een basis element

deel van de waarde juist besloten ligt in de onbetwiste

van het corporate governance beleid.

reputatie bij afnemers en auteurs in binnen- en ­buitenland. Auteurs in nauw omschreven marktnissen

Zolang en voor zover certificaten een rol kunnen

leggen de basis van toekomstige groei door hun mede-

­spelen in het geheel van maatregelen die een maximale

werking aan seriewerken, tijdschriften, handboeken,

bescherming verzekeren met het doel tot een afgewogen

encyclopedieën en tijdschriften. Als onderzoekers

besluit te komen over de toekomst van de onderne-

geven zij de impuls tot aankoop, veelal via hun

ming, worden zij daarom gehandhaafd. Dit standpunt

bibliotheken en instituten. De bibliothecarissen op

is nog eens door Raad van Commissarissen en

hun beurt blijven alleen dan geabonneerd op vervolg­

Directie bevestigd nadat zij zich in 2006 een aantal

18

BRILL IN 2008

malen geïnformeerd hebben met betrekking tot de toen voorliggende wetswijzigingen en de nieuwe inzichten die zich op het terrein van beschermingsconstructies hebben ontwikkeld. In 2008 is deze bestendige lijn gehandhaafd. In de geest van de Code is al eerder besloten dat het bestuur van de Stichting Administratiekantoor zal bestaan uit drie onafhankelijke leden. Het bestuur van de Stichting Administratiekantoor deelt de mening van Directie en Raad van Commissarissen omtrent het gebruik van certificaten als beschermingsconstructie. Zie het verslag van de Stichting op pagina 52 van dit jaarverslag. Wat betreft de best practice bepalingen voor zover niet relevant voor de bescherming zijn Directie en Raad van Commissarissen altijd van mening geweest dat deze kunnen worden gezien als een nadere invulling en verfijning van de reeds bestaande corporate governance structuur. De ervaring die de vennootschap heeft opgedaan bij het invoeren van bepalingen terzake van corporate governance, is een gunstige geweest. Het bedrijf heeft ondervonden dat een beursgenoteerde onderneming van bescheiden schaal zoals Brill, heel wel in staat is de moeite en kosten op te brengen die nodig zijn goede uitvoering aan de Code te geven. Commissarissen en Directie zijn van mening dat de aangescherpte regels en de uitgebreide plicht verantwoording af te leggen duidelijk bijdragen aan de verbetering van het bestuur van de onderneming. De Raad van Commissarissen en de directie verklaren dat de bepalingen ii.3.2 – ii.3.4 en de bepalingen iii.6.1 – iii.6.3, alsmede iii.6.4 zijn nageleefd. Raad van Commissarissen Directie

19

BRILL IN 2008

20

BRILL IN 2008

R E M U N E R AT I E B E L E I D

Beloningsbeleid Raad van Commissarissen

3.5% te ver­hogen. Hierdoor is de totale verhoging

De beloning van de voorzitter en de leden van de

sinds het ­a antreden in 2004 in lijn gebracht met de

Raad van Commissarissen is bepaald op een jaarlijkse

algemene in die periode voor de uitgeverijsector in

vaste vergoeding en bevat geen variabele elementen.

Nederland opgetreden stijging.

Zij ontvangen geen prestatie- of aandelen gerelateerde beloning en bouwen geen pensioenrechten bij de

Voorts houdt het beleid in dat de vennootschap de

onderneming op. Zij ontvangen bij vertrek geen

pensioenpremie voor de directeur voor zijn rekening

­ontslagvergoeding. De beloning van de Raad van

neemt, met dien verstande dat de directeur een eigen

Commissarissen wordt regelmatig beoordeeld.

bijdrage betaalt van 30% van de verschuldigde

In 2008 zijn de vergoedingen voor het eerst weer na

premie.

enkele jaren verhoogd. Het eventuele aandelenbezit van leden van de Raad van Commissarissen is ter

De vennootschap verstrekt geen leningen, v­ oorschotten

belegging op lange termijn. De Raad van

of garanties aan de directeur.

Commissarissen heeft een reglement vastgesteld waarin regels worden gesteld ten aanzien van het bezit

Ten aanzien van het beloningsbeleid kan het volgende

van en transacties in effecten door commissarissen

worden opgemerkt:

anders dan die uitgegeven door Koninklijke Brill nv.

a  De Raad van Commissarissen ziet variabele ­beloning als een belangrijk onderdeel van het

Beloningsbeleid Directie

­beloningspakket van de Directie. De bonusdoel­

De beloning van de directeur wordt vastgesteld door

stellingen en prestatievoorwaarden zijn een afspiege-

de Raad van Commissarissen op basis van de hoofd-

ling van de belangrijkste factoren voor waardegroei

lijnen van het beloningsbeleid, zoals hierin vastgelegd.

en groei van de aandeelhouderswaarde op korte en

Deze zijn in lijn met de principes en de best practice

middellange termijn. De totale beloning bestaat dan

bepalingen van de Nederlandse corporate governance

ook voor een aanzienlijk deel uit variabele beloning,

code (art. ii.2.10).

waarvan de hoogte afhankelijk is van prestatiemaatstaven. Daarbij hechten wij het grootste gewicht aan

Het beleid inzake de beloning van de Directie is

de groei van het aandeelhouders rendement op korte

erop gericht aan de directeur een beloning voor zijn

termijn.

werkzaamheden toe te kennen die wat betreft hoogte

Het variabele deel van de beloning voor de korte

en structuur zodanig is dat een gekwalificeerde en

termijn doelstellingen was voor 2004 tot en met 2008

deskundige bestuurder kan worden aangetrokken en

maximaal 50%, en dat voor de driejaars lange termijn

behouden. De beloning voor 2008 en volgende jaren

doelstelling maximaal 20% van de vaste beloning in

kent een vaste en een tweetal prestatie-afhankelijke

het jaar dat het doel was overeengekomen. Mede naar

variabele componenten.

aanleiding van een in de Algemene Vergadering van Aandeelhouders van mei 2008 gevoerde discussie en

Detail titelvignet

Ter zake van de beloning toetst de Raad van

na advies van Hay Consultants is besloten met ingang

van het boekje

Commissarissen jaarlijks, eventueel met behulp

van 2009 het maximum voor de korte termijn bonus

Testament van

van een externe deskundige, of de beloning voor

van 50% op 40% te stellen en dat voor de lange

Jan Splinter

de directeur nog steeds marktconform is. De vaste

termijn van 20% naar 40% te verhogen.

(Delft, 1647).

beloning is niet geïndexeerd. In 2008 heeft de Raad

Thysia 1907.

besloten de vaste beloning per 1 januari 2008 met

21

BRILL IN 2008

b  Het beleid van de vennootschap met betrekking

e  De Raad van Commissarissen heeft een reglement

tot de arbeidsovereenkomst ligt in lijn met de best

opgesteld waarin regels worden gesteld ten aanzien

practice bepaling ii.2.7 van de Code. De geldende

van het bezit en transacties in effecten door de

opzegtermijn bedraagt 4 maanden en is in lijn met

Directie anders dan die uitgegeven door Koninklijke

hetgeen gebruikelijk is. De Raad van Commissarissen

Brill nv.

heeft de huidige directeur voor herbenoeming aan de Algemene Vergadering van Aandeelhouders in

De Raad van Commissarissen heeft professioneel

2008 voorgedragen. Dit voorstel werd met algemene

advies ingewonnen bij de volgende onafhankelijke

stemmen aangenomen.

externe adviseur:

c  De prestatiecriteria voor de korte termijnbonus

Hay Group gaf in 2004 en opnieuw in 2008 advies

in 2008 waren (1) winst per aandeel (max. 60% van

over de prestatiecriteria en de bonusstructuur.

de bonus) en daarnaast (2) de doelstelling van een verbetering van de vrije kasstroom (max. 20% van de bonus) en (3) een aantal samenhangende doelstellingen met betrekking tot voorraadbeheer en logistiek (max. 20% van de bonus). Voor deze elementen zijn passende en op basis van de jaarrekening meetbare criteria gehanteerd. In het resultaat is rekening gehouden met een beperkte bonus; pas na vaststelling van de jaarrekening is komen vast te staan dat niet tot toekenning van een korte termijn bonus kon worden besloten. Met betrekking tot het in 2006 vastgestelde lange termijn doel van een absoluut winstbedrag in 2008 heeft de Raad van Commissarissen op grond

van het behaalde resultaat niet tot toekenning van de bonus besloten. Voor het jaar 2009 is opnieuw de winst per aandeel het belangrijkste prestatiecriterium. Daarnaast zijn terugdringing van de voorraad gereed product en de succesvolle implementatie van een nieuw automatiseringssysteem als korte termijn doelen gekozen. De lange termijn bonus 2009 ziet op het behalen van een gemiddelde omzetgroei (autonoom en acquisities) van 10% over de periode 2009-2011. d  Aan de directeur zijn geen rechten gegeven op het verwerven van opties of aandelen. Het aandelenbezit in Koninklijke Brill nv van de Directie is ter belegging op lange termijn.

22

BRILL IN 2008

Raad van Commissarissen

V E R S L AG VA N D E D I R E C T I E

Algemeen verslag 2008

eigen biologie fonds met belangrijke titels zoals het door prof. N. Tinbergen gestarte tijdschrift

Groei in historisch perspectief

Behaviour. In 2004 is een diepgaande analyse verricht

Brill kijkt terug op een reeks van jaren met groei.

met betrekking tot de optimale synergie tussen

2008 heeft door een snel verslechterend klimaat en

dit fonds en de rest van Brill, en is vastgesteld dat

ongunstige wisselkoersen een stagnatie van die groei

bepaalde fondsen binnen Brill slechts weinig

te zien gegeven. Net als in 1992 is de groei in 2008

ontwikkelingspotentieel hadden. Om die reden is

veranderd in een lichte daling. In deze lange periode

een klein aantal slecht renderende titels gestaakt

is consistent gebouwd aan het uitbreiden van de

dan wel overgedragen en is in de loop van 2006 het

onderneming door autonome groei en acquisities.

wiskunde programma en de enig overgebleven

Een belangrijk uitgangspunt daarbij was het hand­

medische titel verkocht. Het huidige VSP fonds wordt

haven van het karakter van de uitgever als nichespeler.

nu bepaald door het in de kern sterke programma in

Door zijn lange voorgeschiedenis als drukker, zetter,

de materiaalkunde.

boekhandelaar en uitgever heeft Brill vooral in de alfawetenschappen een unieke reputatie opgebouwd.

De overname van Martinus Nijhoff Publishers in

Deze positie kon worden uitgebouwd door een aantal

2003 bood Brill de kans het terrein naar de rechts­

kleinere acquisities zoals Humanities Press in 1998,

wetenschappen uit te breiden en in één keer ook

Styx (Ancient Near East) in 2001 en de Index

daarin een sterke speler met een wereldnaam te

Islamicus, eveneens in 2001. In 2006 volgden nog

worden. Voor de institutionele academische markt is

twee fondsacquisities die zich goed en vlot lieten

Nijhoff de grootste en belangrijkste uitgever op het

­integreren in de programma’s Asian Studies en

terrein van Public International Law, Human Rights

Classical Studies, namelijk Hotei (Japanse kunst) en

and Humanitarian Law. De gunning in 2004 van

Gieben (Griekse epigraphie). In 2007 werden fonds-

het uitgeefcontract voor de prestigieuze The Hague

onderdelen van de Koninklijke Van Gorcum in Assen

Academy bevestigde de vooraanstaande positie die

overgenomen op het terrein van de Bijbelweten­

Nijhoff in de uitgeverijwereld van het internationale

schappen en de geschiedenis. In 2008 werden twee

recht bekleedt. In 2006 werd Transnational in New

belangrijke titels verworven en aan Brill gegund; de

York overgenomen, een uitgeverij die qua programma

Opera Omnia uitgave van Erasmus die voorheen door

nauw aansluit bij Martinus Nijhoff Publishers maar

Elsevier werd uitgegeven zal met ingang van 2009

een meer prominente rol speelt in de belangrijke

door Brill worden voortgezet en de Bibliografie

markt van law schools in Noord-Amerika.

Linguistique die tot 2008 bij Springer werd verzorgd

Gaandeweg is ook gebleken dat tussen Nijhoff en

vormt nu een belangrijke pijler onder het Language

Brill een aantal elkaar versterkende programma’s

& Linguistics fonds van Brill. Ook werden acht

te definiëren is, onder andere op het terrein van de

tijdschriften overgenomen waarbij de vier titels van

Social Sciences, Middle East and Islamic Studies

uitgeverij Schlack een welkome aanvulling op het

en Asian Studies. De verwerving van een aantal

Slavistiek fonds betekenen.

titels op het gebied van Arab Law in 2004 paste heel wel in deze optiek. In 2007 werd het contract

In het kader van de versterking van het tijdschriften-

met The Hague Academy uitgebreid met de opdracht

programma is in 1999 besloten de sciences-uitgeverij

een grote online database te ontwikkelen en te

VSP over te nemen. Naast deze natuurwetenschap-

exploiteren.

pelijke portefeuille heeft Brill al van oudsher zijn

23

BRILL IN 2008

In 2008 heeft deze database al goede verkoopresulta-

Groei door een multimediaal aanbod

ten opgeleverd en een goed uitzicht op voortzetting

Het is Brill’s beleid om in nauw gedefinieerde markt-

van de samenwerking verschaft.

nissen een gevarieerd fonds te verzorgen van boeken,

Begin 2006 is de eveneens in Leiden gevestigde uit­

tijdschriften en naslagwerken. Deze publicaties worden

geverij IDC Publishers overgenomen. IDC bewoog

in beginsel zowel in gedrukte als in elektronische

zich op vrijwel alle terreinen van Brill en Nijhoff en

vorm aangeboden. Waar dit mogelijk is moeten de

voegde daar nog interessante nissen aan toe zoals

digitale producten gaandeweg verrijkt worden met

­slavistiek en politieke geschiedenis. IDC heeft een

hyperlinks en verwijzingen naar andere publicaties

zeer goede reputatie bij de grootste universiteiten,

en bronnen. De opname van IDC-materiaal in

archieven en bibliotheken in de wereld waar het gaat

gebiedscollecties kan deze praktijk een goede impuls

om de ontsluiting en verspreiding van zeldzaam bron-

geven. De strategie om marktaandeel in de traditio-

materiaal op microfiche, op microfilm en in online

nele disciplines van Brill te vergroten heeft vooral

databanken. In het verleden werkte Brill al eens

gestalte gekregen door de lancering van boekenseries

­succesvol samen met IDC in het kader van de uitgave

en de ontwikkeling van naslagwerken. Hierbij moet

van de Dode Zee rollen. Nadat in 2006 alle onder-

gedacht worden aan meerdelige encyclopedieën en

steunende afdelingen binnen Brill waren geïntegreerd

handboeken, woordenboeken, concordanties, registers

en niet-kernactiviteiten waren uitbesteed, is in 2007

en indices. In de meeste uitgeefnissen is Brill

de aandacht gericht geweest op een integratie van de

gedurende de laatste vijf jaar dergelijke grote projecten

uitgeefactiviteiten met die van Brill. Met ingang van

gestart, soms uitgaande van door collega uitgevers

2008 zijn de uitgevers van IDC toegevoegd aan de vier

al eerder gepubliceerde edities in een andere taal.

voor primaire bronnen meest relevante uitgeefgroepen

De interne organisatie moest hieraan worden aange-

van Brill. Hierdoor kan Brill een unieke bijdrage aan

past; projectmanagement en coördinatie van vertalers,

de vorming van grote en vooral digitale wetenschap-

het opslaan van verschillende versies van artikelen en

pelijke onderzoekscollecties leveren waarin het voor-

lemmata in databanken, het verkrijgen van de multi-

komen van tekst, beeld en commentaar toegevoegde

mediale rechten en de ontwikkeling van toegesneden

waarde biedt. Via IDC-contacten werden uitgeefcon-

marketing en financiële signalering zijn nodig om

tracten voor het oudste kunsthistorische tijdschrift

succesvol grote werken te kunnen uitgeven. Het eva-

Oud Holland en voor een online World Christian

lueren van een dergelijke strategie is pas goed moge-

Database gesloten. Op het terrein van de boekgeschie-

lijk na verloop van tijd; een aantal van de gestarte

denis werd parallel aan de primaire bronnen een reeks

encyclopedieën verschijnt verspreid over een periode

van boekenseries gelanceerd die Brill’s reputatie op dit

van vijf tot tien jaar. Elk kwartaal wordt de voortgang

gebied hebben bevestigd.

systematisch geëvalueerd en van tijd tot tijd worden de initiële uitgeefplannen volledig geijkt en de

Op pagina 7 van deze brochure wordt in een apart

verkoopverwachtingen geactualiseerd. Er is een

hoofdstuk nader ingegaan op bovenstaande imprints

standaard werkprocedure voor het lanceren en door-

van Brill.

ontwikkelen van online versies van de grote naslagwerken, en het in beginsel continue maken van naslagwerken. Hiermee wordt bedoeld dat referentiewerken bij voorkeur een open einde moeten hebben en dus voortdurend geactualiseerd en uitgebreid moeten kunnen worden. Dit vraagt uiteraard wel

24

BRILL IN 2008

nauw en goed overleg met redacties, alsmede

Groei van de resultaten

erkenning en afbakening van individuele verantwoor-

De afgelopen jaren is het streven gericht geweest op

delijkheden voor de wetenschappelijke inhoud.

een verbetering van de kwaliteit van de winst waarbij

In 2008 werd de praktijk van grote naslagwerken uit-

terugkerende omzet een belangrijke factor voor succes

gebreid met een standaardaanpak voor bibliografieën.

is. Zo is er met name aandacht voor de groei van de

De verkoopresultaten van deze grote werken waren

tijdschriftenportefeuille. Naast een gunstige marge

ook in 2008 weer bemoedigend; het aantal vervolg­

dragen tijdschriftabonnees door hun vooruitbetalin-

orders op de gedrukte edities bleef gestaag groeien,

gen bij aan de financiering van de onderneming.

maar vooral de online abonnementen en eenmalige

Maar tijdschriften bieden ook een goede voedings­

afgekochte licenties groeiden voorspoedig.

bodem voor de ontwikkeling van andere belangrijke

Het bedrijf heeft ervaren dat een strak management

producten en vragen door hun continuïteit een in ver-

van de investeringen nodig is om de verhouding

houding met boeken beperkte marketinginspanning.

tussen geïnvesteerd vermogen en omzet te bewaken.

De aankoop van VSP met een relatief groot aantal

Bovendien is bijzondere aandacht nodig voor het

tijdschriften was bij het realiseren van dit beleid een

handhaven van de kwaliteit van vertalingen, de

belangrijke stap. Het kopen van tijdschriften levert

consistentie waarmee trefwoorden worden gehan-

sneller resultaat op dan deze zelf te ontwikkelen,

teerd, en het tijdig aanleggen van voorzieningen voor

omdat met de lancering van een tijdschrift al snel

indices. Er is een procedure handboek met een aantal

vijf of meer jaren is gemoeid voordat de investering

bewezen best practices, een centrale redactie waarin

gaat renderen. Daarom zijn gedurende een aantal

kennis en kunde worden gedeeld en er is een klein

jaren nauwelijks nieuwe tijdschriften door Brill zelf

aantal redactiesecretarissen in eigen, soms tijdelijke

gestart. In 2004 is weer begonnen stelselmatig kansen

dienst. De verkoopstrategie vereist vroege marketing

voor nieuwe titels op te speuren. Sindsdien wordt er

en een eenduidige aanpak van prijs- en licentiebeleid.

van de uitgevers de lancering van in totaal tenminste

Met deze aanpak versterkt Brill in nieuwe en

vijf titels per jaar verwacht. Het starten van nieuwe

bestaande wetenschapsgebieden zijn positie en

tijdschriften is voor Brill kansrijker geworden doordat

reputatie als uitgever van grote werken. Rond deze

een sterke standaardisatie is toegepast die de kosten

vlaggenschepen kunnen boekenseries en andere

laag houdt. Door in alle stappen van het uitgeefproces

abonnementsgebonden diensten en producten zoals

gericht digitale middelen toe te passen kan de kost-

tijdschriften worden ontwikkeld. Het succes van de

prijs van startende titels beperkt worden. De verkoop

portfolio van grote werken straalt af naar de uitgeverij

wordt bevorderd door samenhangende digitale

als geheel, en biedt een uitstekende basis om grotere

collecties te verkopen aan consortia van bibliotheken.

onderzoekscollecties online aan te bieden. Door de

Naast het beginnen van nieuwe tijdschrifttitels is er

relatief grote investeringen en het lange termijn

gerichte aandacht voor het verhogen van de kwaliteit,

karakter van deze uitgaven zijn er niet zoveel

het op tijd uitbrengen van afleveringen en het zo

concurrenten die het geduld, de expertise en de

mogelijk uitbreiden van bestaande tijdschriften.

durf hebben dit soort grote projecten aan te vatten.

In 2007 is besloten om voor alle tijdschriften een digitaal archief te vormen van alle tot op heden verschenen afleveringen. Met ingang van 2008 is dit archief vrij beschikbaar voor institutionele abonnees. Hiertoe werden de abonnementsprijzen eenmalig verhoogd. Ook werd de mogelijkheid geboden aan

25

BRILL IN 2008

bibliotheken of inkoopcombinaties van bibliotheken

In 2008 is na een uitgebreide verkenning van alter­

het archief eenmalig aan te schaffen, waardoor zij

natieve aanbieders besloten het distributiecontract

eigenaar worden van al het materiaal dat ooit in

met Turpin in Engeland te verlengen tot en met 2011.

het tijdschrift is verschenen tot op het moment van

De condities werden aanmerkelijk verbeterd en het

aanschaf. Zowel de abonnementsverlengingen als

service level agreement aangescherpt. De bewaking

de verkoop van het complete archief geven aan dat

van de afgesproken dienstverlening is in handen van

deze investering een succes is gebleken en zich binnen

een deskundige derde gelegd die hierover periodiek

1 jaar kon terugverdienen.

en gedetailleerd rapporteert.

Hoewel het starten van tijdschriften ondanks de

Voor de verzending van boeken en tijdschriften is

kostenbeperkende maatregelen toch een zaak van

2008 een kostbaar jaar gebleken. Met name door

lange adem is, blijft de onderneming op deze strate­

de stijging van brandstofprijzen werden toeslagen

gische koers sturen. Tijdschriften dragen door hun

toe­gepast die dikwijls de oorspronkelijke tarieven

abonnementsgelden bij aan de financiering van de

ruim overschreden. Sinds korte tijd zijn deze toeslagen

activiteiten en hebben als activa een potentieel grote

weer verminderd of zelfs verdwenen.

waarde. Hierbij zij opgemerkt dat de op de balans zichtbaar gemaakte waarde van zelf ontwikkelde titels

Brill is in technologisch oogpunt goed met zijn tijd

nihil is; als actief zijn alleen de overgenomen titels

meegegaan en heeft daar niet overmatig veel geld

gewaardeerd.

in geïnvesteerd. Dit is bereikt door nauwgezet de

Tussen 2004 en 2008 is het aantal tijdschrifttitels

ontwikkelingen in de markt te volgen en in overleg

in portefeuille met ruim een derde gestegen tot

met collega-uitgeverijen en leveranciers voor

omstreeks 125. Ook de komende jaren zal dit

gestandaar­diseerde oplossingen te kiezen. In 2006 is

aantal door aankoop en stichting blijven groeien.

een analyse gemaakt van alle wensen op het terrein van auto­matisering. Door de introductie van een

De leiding van Brill heeft vanaf de jaren tachtig van

nieuwe website per medio 2006 en bij de invoering

de vorige eeuw consequent gewerkt aan een verdere

van een nieuw financieel systeem is duidelijk geworden

concentratie op de kernactiviteiten als internationaal

dat Brill nu weer toe is aan vernieuwing van het

uitgever. Nadat het antiquariaat vervreemd was en

centrale productinformatiesysteem. Gevoegd bij de

de druk- en zetactiviteiten waren gestaakt, is intern

wens een simpel dashboard systeem te ontwikkelen

verder gewerkt aan de professionalisering van de

voor de uitgeef­discipline en de marketing afdeling

ondersteunende operationele afdelingen. Strategische

betere instrumenten aan te reiken, heeft deze consta-

controle over uitbesteding is belangrijker geacht dan

tering geleid tot het opstellen van een integraal

werkzaamheden in eigen beheer. In 2004 zijn het

IT-plan in 2007. Vervolgens is een voorlopige selectie

magazijn, de orderverwerking en de distributie

gemaakt van een klein aantal modulair opgezette

afgestoten en volledig uitbesteed aan derden. Begin

uitgeverijpakketten die zich in de praktijk hebben

2005 werd een gehuurd kantoorgebouw betrokken dat

bewezen en die gebruik maken van in de branche

geheel op de nieuwe bedrijfssituatie is ontworpen.

gangbare standaarden. Daarbij is ook nagegaan of

In de loop van 2006 werd de productie- en expeditie-

Brill’s eigen praktijk al voldoende standaardmatig

afdeling van IDC overgedragen aan Microformat

is ingericht om in een pakketoplossing te kunnen

in Lisse, een in microfilm en –fiche gespecialiseerd

passen. In 2008 is op basis van deze inventarisatie

bedrijf. Het technisch beheer van de databanken

besloten met Klopotek in zee te gaan; per medio 2009

van IDC en Brill is uitbesteed.

zal de eerste fase in gebruik worden genomen waarbij

26

BRILL IN 2008

de primaire uitgeefprocessen worden ondersteund.

­durende vraag en aanbod. Daardoor worden in de

Daarna zal in de tweede fase aan de invoering van een

regel te forse koersschommelingen gedempt. Brill was

marketing module worden gewerkt. De historische

op dat gebied ongerust geworden door het verslechte-

data die naar het nieuwe systeem geconverteerd zullen

rende beursklimaat en de dunner geworden handel,

worden zullen Brill in staat stellen dieper en gerichter

waarbij extreem lage biedkoersen succes konden hebben

te analyseren welke wijzigingen zich voordoen op het

bij bestens laatkoersen. Grote koersuitslagen naar

terrein van verkooppatronen. In 2008 was daaraan

beneden leveren een eigen ongewenste dynamiek die

grote behoefte toen onverwacht de verkoop van boeken

geheel los kan staan van de werkelijke gang van zaken

uit de voorraad in een aantal markten een daling liet

binnen de onderneming. Door de genomen maatregel

zien. Ook is het de bedoeling met het systeem een

hoopt Brill rust in de koersvorming te kunnen

lang gekoesterde wens in vervulling te laten gaan om

brengen. Een andere dienst die met de komst van

de voorraadwaardering semi-automatisch op empiri-

de liquidity provider beschikbaar is gekomen bestaat

sche en statistisch juiste wijze aan de voortschrijdende

uit deelname aan meer roadshows en andere ontmoe-

verkooppatronen te koppelen.

tingen met potentiële beleggers, en uit de opstelling van een onafhankelijk analistenrapport.

Groei als klein beursfonds Uiteraard zijn tijdens de hoogconjunctuur en nu

Door de groei van de ingehouden winst en de keuze

opnieuw in de opgetreden recessie vragen gerezen over

voor stockdividend is er al jarenlang een gestage groei

het voortbestaan van Brill als publieke onderneming.

van het eigen vermogen. De koersontwikkeling van

Een aantal kleinere ondernemingen heeft de beurs

het aandeel is gunstig geweest en er was onafgebroken

verlaten uit kostentechnische of beheersmatige over-

sprake van een aantrekkelijk totaalrendement.

wegingen. Private financiering was tot voor kort

Nadat in 2001 en 2002 overtollige liquiditeit is

ruimschoots voorhanden en ook het management van

uit­gekeerd aan aandeelhouders in de vorm van extra

Brill is met enige regelmaat benaderd met de vraag of

contant dividend, is met ingang van het boekjaar

een vertrek van de beurs niet aantrekkelijk zou zijn.

2004 de pay out ratio verhoogd naar 50%.

Vooralsnog heeft Brill gekozen voor het vasthouden

Hierdoor en door de voorkeur van de meerderheid

aan zijn beursnotering, omdat een gespreide eigen-

van de certificaathouders voor stockdividend moest

domsstructuur op zichzelf goed past bij de oriëntatie

het maatschappelijk kapitaal worden uitgebreid.

op stakeholders. In de wetenschappelijke markt die

Door de Algemene Vergadering van Aandeelhouders

Brill bedient staat de uitgeverij een lange termijn

is in 2008 daartoe besloten. Over 2007 werd een

koers voor, die continuïteit en objectieve kwaliteit

dividend uitgekeerd van eur 0,81, voor de helft in

koppelt aan bestendige groei en een gezond rende-

contanten en voor de andere helft als keuzedividend.

ment. Certificaathouders van Brill genieten door de

Aan de Algemene Vergadering van Aandeelhouders

notering een zekere liquiditeit die met name voor

in mei 2009 zal een aantal criteria worden voorgelegd

kleinere certificaathouders belangrijk is; grotere trans-

die in samenhang het dividendbeleid voor de nabije

acties vinden immers al dikwijls buiten de beurs om

toekomst bepalen. Vooruitlopend hierop en gezien

plaats. In 2008 is besloten SNS Securities als liquidity

de geringe winst over 2008 en de onzekerheid over

provider in de arm te nemen. Per 19 december 2008

de ontwikkeling van de resultaten voor de directe

wordt Brill doorlopend genoteerd en niet langer als

toekomst, is besloten aan de aandeelhouders voor te

veilingfonds slechts twee keer per dag. Een liquidity

stellen het dividend over 2008 te passeren.

provider neemt posities in en zorgt zo voor voort-

27

BRILL IN 2008

2008; eigenlijk een jaar van

Vervolgens zijn marktstudies ondernomen waardoor

­v o o r n a m e l i j k g o e d n i e u w s

een aantal aantrekkelijke titels werd gelokaliseerd

Nadat in 2006 IDC, Gieben, Hotei en Transnational

waarvan een viertal tijdschriften daadwerkelijk kon

waren overgenomen stond 2007 vooral in het licht van

worden overgenomen.

de noodzakelijke integratie van deze activiteiten. In 2008 hebben deze inspanningen geleid tot een

Voor Art & Archaeology werd dezelfde weg gevolgd

reeks van grote projecten. Zo is Brill van start gegaan

maar is besloten vooralsnog geen prioriteit te geven

met een nieuwe eenheid Languages & Linguistics op

aan de grootschaliger mogelijkheden die zich ook hier

basis van een solide business plan en een catalogus

voor Brill aandienen. Wel is al het oudste nog lopende

samengesteld uit bestaande uitgaven. Deze boeken

kunsthistorische tijdschrift Oud-Holland met een

en tijdschriften zijn tot op heden verschenen in andere

langjarig contract per 2008 aan Brill verbonden.

uitgeefeenheden als logisch in de verschillende

Hoewel nog geen besluit is genomen Philosophy als

disciplines passende projecten. De catalogus laat zien

apart fonds te onderscheiden, was 2008 belangrijk

dat Brill een heel behoorlijk programma op gebied

voor de mogelijkheden voor het programma.

van de taalkunde kan aanbieden en dat Brill’s

De Opera Omnia uitgave van Erasmus, verzorgd

specialisatie duidelijk in de sfeer van de philologie,

door het Huygens Instituut van de KNAW werd

morphologie en historische linguïstiek gezien moet

met ingang van 2009 aan Brill gegund en een grote

worden. Belangrijkste velden zijn de Indo-Europese,

databank bevattende de Aristoteles bibliografie kon

Afro-Aziatische en Oost-Aziatische taalgebieden.

worden verworven. Zij zijn toonaangevende

Het grote aantal dode en bedreigde talen zal volop

publicaties in het veld.

niche mogelijkheden blijven bieden. In dat kader is van belang dat Brill in 2008 de uitgave van het

Met het onderzoek naar nieuwe uitgeefeenheden

gerenommeerde jaarboek en de databank Linguistic

komt ook vast te staan aan welke infrastructurele

Bibliography heeft overgenomen en een tijdschrift in

eisen voldaan moet worden. De verdere focus op

de chemie heeft geruild tegen een tijdschrift op het

bijzondere en kleine talen en de wens multimediaal

gebied van Indo-Iraanse culturen en talen. Er zijn

aanbod te kunnen leveren maakt het noodzakelijk

kansen nog andere tijdschrifttitels te acquireren.

van standaards zoals Unicode gebruik te maken.

Bij het wereldcongres van de International Federation

Maar niet alleen de computerinstructies moeten

of Library Associations kon Brill zich in de zomer van

eenduidig zijn, ook de grafische representatie van

2008 in een key note speech al presenteren als uitgever

tekens moet eenduidig en efficiënt tot stand komen.

op het terrein van kleine en bedreigde talen.

Omdat geen enkel letterfont Brill’s behoefte aan

De UNESCO besteedt de laatste tijd bijzondere

duizenden lettertekens dekt, is na uitvoerig onderzoek

aandacht aan inheemse talen en culturen en Brill’s

opdracht gegeven een font te ontwikkelen op basis

activiteiten sluiten daar goed bij aan.

van Unicode. Hiermee kan al op korte termijn kostenbesparend gecommuniceerd en geproduceerd

Het afgelopen jaar is ook gestart met een nieuw

worden. Op de website van het bedrijf en in deze

programma Slavic & Eurasian Studies. Ook hier is

brochure wordt op pagina 69 uitgebreid stilgestaan

begonnen met een catalogus van bestaand werk,

bij de “Brill” die op dit moment door John Hudson

waarbij de collecties van IDC een centrale rol spelen.

wordt ontwikkeld.

28

BRILL IN 2008

Voor het gebied van talen en linguistiek en de

Voordat de burgemeester drs. H. Lenferink het

ontwikkeling van uitgaven op het gebied van de

eerste exemplaar van het jubileumboek in ontvangst

Visual Arts, zowel de Klassieke, Westerse als ook

nam, werden de aanwezigen toegesproken door

Islamitische en Oost-Aziatische kunst, ligt het voor

Dr. S. Noorda, president van de Vereniging van

de hand de online uitgeefmogelijkheden in audio­

Samenwerkende Nederlandse Universiteiten. In een

visuele zin uit te breiden. Tot op heden bestaan de

briljant betoog wees hij op het belang van onafhanke-

meeste wetenschappelijke publicaties alleen uit tekst.

lijke kwaliteitsuitgevers voor de wetenschap en sprak

Met de toevoeging van beeld en geluid ontstaan

hij zijn vertrouwen uit in de goede toekomst van het

uiterst interessante ontwikkelingen waarbij de

wetenschappelijke boek. Voor de geesteswetenschap-

faciliteiten van het Internet ten volle benut kunnen

pen blijft in zijn mening het boek - in welke gedaante

worden. Het is daarbij strikt beleid niet te ver voorop

ook - vooralsnog de belangrijkste drager van kennis.

te lopen en bij voorkeur alleen in de praktijk succesvol

Tijdens de Frankfurt Bookfair in oktober vond

gebleken technologieën te gebruiken.

een receptie plaats voor Brill’s belangrijkste handels­ partners. Tijdens deze goed bezochte bijeenkomst

Nadat in 2007 veel tijd en aandacht is besteed aan

werd de Engelstalige editie van het jubileumboek

het op orde brengen van het bedrijfsarchief kon op

gepresenteerd.

basis daarvan het fraai geïllustreerde jubileumboek “Brill 325 uitgeven voor de wetenschap” verschijnen.

Op 3 oktober 2008 is een aanvang gemaakt met

Vrijwel het gehele archief is in handen gegeven van

een eenmalige jaarkalender op de website van Brill.

de bibliotheek voor het boekenvak die door de

Elke dag wordt de kalender aangevuld middels een

bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam wordt

kort artikel van ca een pagina. De bijdragen plaatsen

beheerd. Via de website www.brill.nl/325 is het

Brill in de context van de relevante wereldgeschiedenis,

publiek uitgenodigd aanvullingen te melden op de

meer in het bijzonder de intellectuele geschiedenis.

titellijst van ooit verschenen werken bij Luchtmans

Zij zijn in de Engelse taal geschreven door

en later Brill. Deze bevat nu al ca twintigduizend

Dr. Willem Dijkhuis, bekend van krant en radio

titels . Een groot deel van hetgeen na 1850 is

door zijn rubriek “Geen heden zonder verleden”.

ver­schenen is intussen door Google geïndexeerd.

Met de heer Dijkhuis is afgesproken dat Brill de

De viering van het 325 -jarig bestaan van de onder­

vrije beschikking heeft over deze bijdragen en ze in

neming heeft de nodige publiciteit opgeleverd.

boekvorm, als los vignet of als beginpunt voor een

In de eerste plaats artikelen en recensies met

interactie met de lezer op het Internet kan gebruiken.

betrekking tot het jubileumboek dat aan belangrijke

De rubriek draagt bij aan de verlevendiging van de

relaties en contacten wordt uitgereikt. Bovendien is

website die gaandeweg een belangrijk communicatie-

Brill in de schijnwerpers gekomen als hoofdsponsor

kanaal is geworden voor Brill.

van een succesvolle tentoonstelling in Stedelijk Museum De Lakenhal in Leiden, waar in het voorjaar

2008; een gemengd beeld

de tentoonstelling “Leiden, stad van boeken” stond.

De omzetontwikkeling in 2008 heeft teleurgesteld en

Deze tentoonstelling gaf een beeld van 750 jaar boek-

voor enkele minder aangename verrassingen gezorgd.

cultuur en het was interessant te zien op hoeveel

Aan de positieve zijde moet de groei van de omzet bij

momenten Brill een belangrijke rol heeft gespeeld in die

de tijdschriften worden genoemd. Door een gestage

lange geschiedenis. Hoogtepunt was wel de ­viering van

groei van folio omzet, maar vooral de snellere groei

de verjaardag in de Hooglandse kerk op 23 mei 2008.

van elektronische edities en licenties werd een groei

29

BRILL IN 2008

van in totaal tien procent behaald. Ook de elektro­

oorzaak van de tegenvallers is aan te wijzen. Brill is

nische omzet bij de boeken, naslagwerken en online

bezorgd over de omzetontwikkeling op korte termijn

collecties was goed. In totaal vormde de elektronische

maar is niet somber over de fundamentele vooruit-

omzet ruim 16% van de totale omzet.

zichten. De markt staat op dit moment onder druk

Problemen waren er echter bij gedrukte boeken en

door valutaire oorzaken en ondervindt kortingen op

primaire bronnen op microfiche en film. Deze proble-

begrotingen; handelspartners letten scherper op

men kwamen voor een groot deel onverwacht en

kapitaalsbeslag en veranderen daardoor hun koop­

deden de groei aan de positieve kant teniet. In lokale

gedrag, en er is een versnelde technologische

valuta was nog sprake van een lichte groei van de

verandering naar nieuwe media gaande. Brill is goed

totale omzet, maar het aantal verkochte eenheden

gepositioneerd om in deze wereld te opereren, maar

daalde. Voor de meeste uitgeefkernen stonden de

zal stevig moeten aanpoten om voor al het oudere

verkopen van vooral ouder materiaal onder druk.

materiaal media neutraal te kunnen opereren.

Dit was het geval in de meeste Aziatische landen en in

Daarnaast zal het kostenbeheer verscherpt moeten

de VS. Europa gaf een stabiel beeld. Daarbij komt dat

worden, waarbij zoveel als mogelijk gebruik moet

vooral in de eerste helft van het jaar het percentage

worden gemaakt van natuurlijke hedging van valuta,

handelsretouren op boeken in de VS snel opliep.

het variabel maken van kosten en het beperken van

Deze retouren hadden vooral invloed op de verkoop-

overhead. Op zichzelf zijn dat geen nieuwe inzichten,

cijfers van recente jaarlagen. Het is nog moeilijk te

maar de tucht van de markt heeft nu wel duidelijk

analyseren wat precies de achterliggende oorzaken

gemaakt dat er minder voorspelbaarheid zal zijn

hiervan zijn; bibliotheken beginnen – soms door

in het koopgedrag van de afnemers en in het tempo

ruimtegebrek – nu echt een voorkeur te ontwikkelen

waarin zich technologische en gedragsmatige

voor het elektronisch product. Tussenhandels sturen

veranderingen voltrekken.

op verlaging van voorraden en schulden, en retour­

Hoewel pas van belang voor de omzet van 2009,

neren sneller dan voorheen hun onverkochte voor-

kan al wel gemeld worden dat de abonnementen­

raad. Door de verzwakking van de dollar waren

verlengingen voor tijdschriften en databases aan het

prijzen de laatste tijd sneller gestegen dan de koop-

eind van het jaar 2008 een rustig beeld gaven van

kracht van de bibliotheken in de VS. In Azië viel de

voortgaande groei.

omzet vooral tegen in Zuid-Korea dat juist het jaar

Zeker in het perspectief van de huidige markt­

daarvoor een fraaie groei had getoond. De WON

omstandigheden is het in de ogen van Directie en

verloor een flink deel van zijn waarde en dat gold

Raad van Commissarissen een opluchting dat alle

ook voor het Britse pond. Niet alle uitgeefeenheden

betrokken partijen erin zijn geslaagd het onder­

hadden in gelijke mate onder de tegenvallende

nemingspensioenfonds in december 2008 onder te

boekenomzet te lijden. Azië studies had weinig last

brengen bij een verzekeraar. De besluitvorming vond

van tegenvallende omzet op oudere boeken, terwijl

plaats in een periode waarin de beurzen scherp

internationaal recht en religie een grotere veer

daalden en de rente historisch lage niveaus bereikte.

moesten laten. Uiteraard is onze verkoopstaf actief

Dankzij de unanieme medewerking van pensioen-

op zoek naar antwoorden op alle vragen. Er zijn

fondsbestuur, medewerkers, deelnemersraad en

library advisory committees gevormd en wij trachten

deelnemers , ondernemingsraad, DNB, accountant,

vergelijkingen met collega-uitgeverijen te maken.

actuaris en adviseurs is onder hoge tijdsdruk een

Dat laatste is lastig omdat er geen openbare cijfers

geweldige prestatie geleverd. De kosten van deze

voorhanden zijn. Onze conclusie is dat er niet één

operatie waren zeer aanzienlijk, maar de gevoeligheid

30

BRILL IN 2008

voor schommelingen in beleggingsresultaten en

zodoende voorraden te reduceren en op verzendkosten

kapitaalmarkt rentes is voor Brill aan de zijde van

te besparen.

de pensioenen hierdoor vrijwel geheel verdwenen.

In 2008 waren er weer een aantal belangrijke boek­

Daardoor is de kans dat de pensioentoezeggingen

lanceringen. In het fonds Islam kwam het eerste deel

nog veel extra middelen van Brill of de medewerkers

uit van de Encyclopaedia Islamica, verzorgd door

zouden gaan vergen eveneens verdwenen. Ook het

The Institute of Ismaili Studies in London. Samen

tijdsbeslag dat het beheer van de regeling was gaan

met de Encyclopaedia of Islam waarvan de tweede

vergen is nu grotendeels opgeheven. Na exact 70 jaar

editie door een laatste index werd voltooid en de

van goede diensten is een einde gekomen aan het

derde editie goede voortgang maakt, wordt hierdoor

eigen beheer van de pensioenen; in 2009 zal de in

een belangrijk corpus gevormd dat de leidende

1938 opgerichte Stichting Pensioenfonds Peltenburg

wetenschappelijke scholen herbergt.

formeel worden opgeheven.

Bij Asian Studies verscheen onder andere Brill’s Encyclopedia of China onder redactie van

Productontwikkeling

Daniel Leese. Het nieuwe programma Language

Het streven de lancering van nieuwe boektitels beter

& Linguistics zag de succesvolle overname van de

over het jaar te spreiden, heeft opnieuw nauwelijks

Linguistic Bibliography en de publicatie van het

enige verbetering van het hardnekkige seizoens­

door Michael de Vaan verzorgde deel Latin uit de

patroon van de academische boekenuitgever te zien

Etymological Dictionaries of Indo-European languages.

gegeven. Opnieuw was de productie in het vierde

Bij History zagen twee prachtige uitgaven op het

kwartaal naar verhouding het grootst. Dit geldt

terrein van boekwetenschappen het licht;

met name voor monografieën en primaire bronnen,

Prof. Vervliet’s The Palaeotypography of the French

omdat de geplande spreiding van tijdschriften en

Renaissance en de omvangrijke cassette Warfare in

afleveringen van grote referentiewerken wel gehaald

the Age of Printing onder redactie van Louis Sloos.

werd. Hier is de afhankelijkheid van het inleveren van

Zo’n opsomming doet uiteraard geen enkel recht aan

manuscripten en laatste proeven altijd minder groot.

de honderden andere belangrijke boeken die zijn

Het aantal nieuw verschenen boektitels was vrijwel

verschenen. Dat excuus moet intussen ook gelden

gelijk aan het aantal in het voorgaande jaar.

voor de vele elektronische uitgaven die worden

Standaardisatie en goedkopere productiemethodes

gelanceerd en waarvan hier slechts worden genoemd

moeten bijdragen aan een beheerst prijsbeleid voor

The Hague Academy Online en Brill’s Journal Back

boeken en tijdschriften en margeverbetering.

Files.

Zo begon de verlaging van het gramsgewicht van het door Brill gebruikte papier en andere kosten­

Pe r s o n e e l e n O r g a n i s a t i e

beheersende maatregelen in 2008 merkbaar bij te

De lijn van decentralisatie die in het verleden

dragen.

reeds werd ingezet binnen de Sales & Marketing

In 2008 zijn twee externe partijen begonnen om

organisatie is in 2008 verder uitgebreid binnen

vanuit het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde

de organisatiedelen Publishing, en Finance &

Staten, dichtbij Brill’s uitbestede magazijnen, printing

Operations. Dit heeft geleid tot het toevoegen van

on demand diensten voor uitverkochte boeken te

enkele middelmanagement functies op operationeel

­verlenen. Onderzocht wordt of het aantrekkelijk is

niveau.

een groot aantal tijdschriften en monografieën alleen nog via deze productiemethode uit te leveren en

31

BRILL IN 2008

Het bestaande directieoverleg werd vervangen door

In 2008 is het aantal uitgevers met drie uitgebreid

een klein en sturend management team. Dit bestaat

naar 25; alle drie werden vanuit interne geledingen

uit de directeur en de eindverantwoordelijken voor

benoemd.

uitgeven, verkoop en marketing en financiën en

In het aantal van 25 zijn zeven publishing managers

operaties. Het houdt zich vooral bezig met het uit­

inbegrepen. Zij geven als meewerkend voorman

zetten van de strategische organisatiedoelen en de

of –vrouw, direct leiding aan de binnen hun team

coördinatie op hoofdlijnen tussen uitgeefactiviteiten,

­opererende uitgevers en (in)direct aan de uitgeef­

sales en marketing, operations, financiering,

assistenten. Daarbij hebben de publishing managers

­administratie, automatisering van werkprocessen,

een roulerende verantwoordelijkheid voor de samen-

management informatie en personeelsbeleid.

werking met een andere ondersteunende afdeling ­binnen de organisatie danwel voor een afdelings­

Nadat de laatste jaren de autonome groei vooral door

overschrijdend bedrijfsproces.

toedoen van grotere verkoopinspanningen – in het bijzonder in Noord-Amerika – tot stand is gebracht,

De personele sterkte in 2008 bedroeg gemiddeld

wordt thans extra aandacht geschonken aan een

126,93 fte. Hiervan verrichtten structureel gemiddeld

­centrale agenda van productontwikkeling waarbij

16,35 fte werkzaamheden buiten Nederland; vanuit

­verhoogde productiviteit, strakke planning,

kantoor Boston of vanuit het Verenigd Koninkrijk,

­bevordering van recurring revenue, kortere time tot

Duitsland en Zwitserland.

market, multimediale uitgeefprogramma’s en marge ­optimalisering voorop staan. Beoogd wordt samen-

Het totale personeelsbestand op fulltime basis steeg

hangende programma-ontwikkelingen te bevorderen

met 2 ,8 fte van 124 fte per ultimo 2007 naar 126,8 fte

tussen de verantwoordelijke uitgevers in de

per ultimo 2008.

­humanities. Daarnaast is het ook van belang dat de programmatische samenhang tussen de humanities

Fte’s ultimo 2008:

en de natuurwetenschap en de humanities en het

Uitgeefactiviteiten

46,27 fte

36,49%

internationaal recht wordt versterkt. Daarbij zijn

Operations*)

46,00 fte

36,28%

inspanningen met betrekking tot E-publishing –

Sales & Marketing

21,25 fte

16,76%

in het verleden dikwijls in de vorm van taskforces

Overige**)

13,28 fte

10,47%

georganiseerd – in helder geformuleerde lijn­ verantwoordelijkheden vastgelegd.

Fte’s ultimo 2007:

Voordat begin 2009 begonnen is met de invoering van

Uitgeefactiviteiten

46,16 fte

37,24%

een nieuw centraal automatiseringssysteem, zijn alle

Operations*)

41,83 fte

33,75%

afdelingen binnen financiën en operations onder een

Sales & Marketing

20,61 fte

16,63%

eenhoofdige leiding gebracht. Hierdoor wordt ook

Overige**)

15,33 fte

12,37%

een meer resultaatgerichte en vlottere aanpak van logistieke en operationele verbeteringen bevorderd.

32

BRILL IN 2008

*) Afdelingen voor bureauredactie van boeken,

Er zijn in het verslagjaar geen werkzaamheden

­tijdschriften en naslagwerken, bibliografische

uit­besteed als gevolg waarvan structurele arbeids-

ondersteuning, elektronische uitgeeftechnologie,

plaatsen zijn vervallen.

voorraadbeheer, productiebegeleiding en

Het beleid voorrang te verlenen aan interne

automatisering.

­k andidaten is wederom succesvol geweest en heeft

**) General Management en de afdelingen Financiën

zeker bijgedragen aan medewerkerbehoud.

& Administratie, Legal en Human Resources. Een aantal vacatures werd in het verslagjaar langere De verhouding tussen mannen en vrouwen wijzigde

tijd opgevangen door de inzet van ­gekwalificeerd

licht: het bestanddeel vrouwen steeg van 59% naar

tijdelijk personeel.

62%.

Vacatures binnen de uitgeefdiscipline en de bureau­ redactie konden nog in belangrijke mate, tegen

Het bestanddeel parttime medewerkers steeg van

­relatief lage kosten, door eigen werving- en selectie

29% naar 35%.

inspanningen worden ingevuld met gekwalificeerde medewerkers. Voor overige vacatures moesten beduidend meer

Het ziekteverzuim stabiliseerde na een stijging in het

­wervingsinspanningen worden geleverd en in een

vorige verslagjaar en kwam wederom uit op 3,2%.

­a antal gevallen moest worden samengewerkt met

(2007: 3,2%, 2006: 1,85%, 2005: 2 ,8%, 2004: 3,7%

gespecialiseerde werving- en selectiebureaus.

en 2003: 3,2%).

In het verslagjaar is gekozen om – meer dan in

In 2008 is veel aandacht besteed aan ziekteverzuim.

­voorgaande jaren – nieuwe werknemers voor bepaalde

Er was sprake van een hoger aantal langdurige ziekte-

tijd aan te stellen teneinde de flexibiliteit in het

gevallen. In 2009 zal opnieuw gewerkt worden aan het

­personeelsbestand te vergroten.

terugdringen van het ziekteverzuim. Pe n s i o e n r e g e l i n g De leeftijdsopbouw wijzigde ten opzichte van 2007

Zoals eerder geschreven is de uitvoering van de pensioen-

en was als volgt:

regeling ultimo 2008 bij een verzekeringsmaatschappij ondergebracht. Na een uitvoerige selectieprocedure

20 – 29 jaar

14,0%

(2007: 12,0%)

is de keus gevallen op de pensioenverzekeraar

30 – 39 jaar

33,1%

(2007: 30,8%)

Interpolis Solidair Pensioen (onderdeel van Achmea).

40 – 49 jaar

27,2%

(2007: 30,0%)

De Vergadering van Deelnemers van de Stichting

50 – 59 jaar

22,1%

(2007: 22,2%)

Peltenburg heeft op 12 december 2008 met algemene

60 – 70 jaar

3,7%

(2007: 5,0%)

stemmen het voorstel tot opheffing van de Stichting Pensioenfonds Peltenburg goedgekeurd, daarmee

De gemiddelde leeftijd bedroeg ultimo 2008 42 jaar,

de weg vrij makend voor overdracht van alle

evenals in het vorige verslagjaar.

opgebouwde pensioenaanspraken en pensioenrechten. De lopende zaken zullen bij het Pensioenfonds

Het totale verloop bedroeg in 2008 10,94% en

Peltenburg worden afgewikkeld waarna het naar

was daarmee hoger dan het percentage van het

verwachting in de loop van 2009 zal worden

voorgaande jaar (8%).

geliquideerd.

33

BRILL IN 2008

Ondernemingsraad

Vo o r u i t z i c h t e n

In 2007 is de overlegvergadering tussen de

Brill staat een bestendig groeibeleid voor waarbij de

Ondernemingsraad en de Directie van Brill van een

basis wordt gelegd door eigen productontwikkeling,

tweemaandelijkse naar een maandelijkse frequentie

strikte handhaving van kwaliteitsnormen en gerichte

gegaan. In 2008 is deze frequentie van maandelijks

verkoopinspanning. De uitgeverij heeft vanaf het

overleg voortgezet. Mede door de open communicatie

jaarverslag 2004 zijn verwachtingen drie jaar vooruit

is er een goede verstandhouding tussen Directie en

gepubliceerd en die sindsdien steeds met een jaar

Ondernemingsraad.

verlengd. Het ritme van groei werd gesteld op 6%

 

respectievelijk 10% autonome groei van omzet en

Advies- en instemmingsaanvragen zijn ingediend

resultaat. Gezien de uiterst onzekere economische

voor onder andere: de reorganisatie van de afdeling

vooruitzichten onthoudt de onderneming zich

Publishing, de samenvoeging en reorganisatie van de

vooralsnog van zulke cijfermatige uitspraken en een

afdelingen Finance & Operations, de outsourcing

bepaalde planperiode. Er is vertrouwen in de moge-

van een deel van de ICT-activiteiten, de ontwikkeling

lijkheden aantrekkelijke producten en diensten te

van een eigen lettertype. Daarnaast de overgang van

blijven ontwikkelen en de onzekerheid ligt dan ook

de uitvoering van de pensioenregeling van het bedrijfs-

vooral in de vraag in hoeverre bibliotheken geraakt

pensioenfonds naar de nieuwe externe uitvoerder

zullen worden in de huidige financiële en economi-

en de vervanging van het huidige centrale automatise-

sche crisis. Op zichzelf is de branche niet zeer

ringssysteem door een softwarepakket van de firma

recessiegevoelig, maar verwacht moet worden dat de

Klopotek. In al deze gevallen zal de Ondernemingsraad

sterk oplopende overheidstekorten en teruggelopen

de voortgang van de in overleg met de Directie

rendementen van beleggingen bij particuliere univer-

gemaakte afspraken met aandacht volgen; ook is

siteiten en fondsen een negatieve invloed op de koop-

voor de afgeronde reorganisaties een evaluatietraject

kracht van Brill’s afnemers zullen hebben. Daarnaast

overeengekomen.

is de volatiliteit van de wisselkoersen een onzekere

Verder heeft de Ondernemingsraad in het verslagjaar

factor; in het afgelopen jaar verloor het pond sterling

twee keer een ontmoeting met de Raad van

bijna een derde van zijn koopkracht en voor Brill

Commissarissen gehad. Beide ontmoetingen zijn door

heeft dit een directe invloed op ca 10% van zijn

de beide partijen als nuttig en constructief ervaren.

omzet. Ook sommige Aziatische valuta en de usdollar zijn verzwakt en hebben Brill’s producten

Corporate governance

relatief duur gemaakt; dit laatste raakt ruim de helft

Brill handhaaft het beleid de aanbevelingen en sinds-

van Brill’s omzet. Omdat op het moment van schrij-

dien ontstane wettelijke vereisten naar inhoud en

ven van dit verslag nog altijd een uiterst onduidelijk

geest toe te passen. Hiertoe zijn waar nodig statuten

beeld bestaat van de wereldeconomie en van de

gewijzigd, is een strikte functiescheiding ingevoerd

financiële situatie van de belangrijkste exportmarkten

en heeft raadpleging van certificaathouders door

voor Brill wil de Directie nu ook afzien van het

het bestuur van Stichting Administratiekantoor

uitspreken van een verwachting voor 2009.

Koninklijke Brill plaatsgevonden. De besluitvorming

Zoals al bij eerdere gelegenheden uiteengezet, wordt

op dit terrein door de Tweede Kamer in 2006 heeft

vastgehouden aan een solvabiliteitsratio van 50% als

Brill gesteund in zijn opvatting dat vastgehouden

norm, waarbij tijdelijke schommelingen aanvaardbaar

moet worden aan de mogelijkheid certificering als

zijn. Mede door het aanmerkelijke kapitaalsbeslag dat

tijdelijk beschermingsinstrument te hanteren.

autonome groei vraagt en dan met name de ontwik-

34

BRILL IN 2008

keling van grotere werken en handboeken, blijft terugdringen van het geïnvesteerd vermogen in onderhanden werk en voorraden als percentage van de netto omzet van groot belang. In 2008 is Brill er niet in geslaagd verbetering op dit vlak te realiseren. Verbetering van de operationele kasstroom blijft een prioriteit en met name de beheersing van de ontwikkeling van grote naslagwerken speelt hierbij een grote rol. In zijn algemeenheid ligt de nadruk van het uitgeef- en verkoopbeleid op de ontwikkeling van terugkerende omzetstromen. Dividend Tijdens de AvA van mei 2008 werd aangekondigd dat een voorstel voor een nieuw dividendbeleid aan de AvA van 2009 zal worden voorgelegd. Gelet op de grote hiervoor beschreven onzekerheden wordt een flexibel beleid voorgesteld dat ook in zijn toepassing ruimte voor variatie en beoordeling van de situatie mogelijk maakt. Vooruitlopend op de bespreking van het voorgestelde beleid en gezien de huidige onzekerheden met betrekking tot de korte termijn, stellen de Raad van Commissarissen en Directie voor over 2008 geen dividend uit te keren.

35

BRILL IN 2008

36

BRILL IN 2008

Financieel verslag 2008

Kostprijs van de omzet De kostprijs van de omzet als percentage van de

Omzetontwikkeling

omzet liet een verbetering zien ten opzichte van 2007.

De omzet daalde in 2008 met 0,7%. De daling van de

Dit percentage daalde van 34% naar 33%.

omzet werd vooral veroorzaakt door een daling in de

Een belangrijke oorzaak van de daling is de toename

boekenomzet van 8% (2007: -3%). Deze daling is met

van de elektronische omzet. De technische kostprijs

name toe te schrijven aan de daling van de us-dollar

van elektronische producten ontwikkelt zich

en een groter dan gebruikelijk aantal handelsretouren

gunstiger ten opzichte van de kostprijs van traditio-

in Noord Amerika. Verder was er sprake van een

nele papieren boeken en tijdschriften. De druk- en

omzetdaling in Azië, vooral als gevolg van valutaire

bindkosten worden bij elektronische producten

ontwikkelingen zoals in Zuid-Korea.

vervangen door kosten voor databases, online

De totale elektronische omzet dempte de daling van

platforms en hosting die een vast karakter hebben.

de omzet door een groei van 32% (2007: 55%) te laten zien. De elektronische omzet maakt nu 16% van de

Overige baten

totale omzet uit (2007: 12%).

In 2008 is het tijdschrift Advanced Powder Technology verkocht en is Brill uit de joint-venture

De overnames gedaan in de loop van 2007 en 2008

RusArPublishers of Archival Resources te Moskou

waren klein en hadden daarom slechts een marginaal

gestapt. Dit leverde in totaal een boekwinst op van

effect op de omzet in dit boekjaar.

eur 80 duizend.

De totale tijdschriftenomzet nam in 2008 toe met

Pe r s o n e l e k o s t e n

10%. De omzet uit de elektronische tijdschriften steeg

De personele kosten stegen in 2008 fors met 28%.

met 44% (2007: 27%) als gevolg van een stijging in

Deze stijging wordt voornamelijk veroorzaakt door

licentie-inkomen en een stijging van abonnementen

de extra pensioenlasten (eur 1.648 duizend) die zijn

op de elektronische versie van het tijdschrift.

genomen. Deze extra pensioenlasten worden veroor-

Deze laatste categorie kent een 10% lagere opbrengst

zaakt doordat de toegezegd-pensioenregeling in

per abonnement dan die op de standaard geleverde

december 2008 is omgezet naar een toegezegde

combinatie van print plus elektronisch. Daar stond

bij­drageregeling in het kader van de uitbesteding

tegenover een stijging van alle prijzen in 2008, omdat

van de regeling aan een verzekeringsmaatschappij.

abonnees voor het eerst toegang kregen tot de archieven

De extra kosten van deze omzetting bestaan uit het

van de tijdschriften waarop zij zich abonneren.

afboeken van een achtergestelde lening aan het

Daartoe waren de prijzen gemiddeld met 3%

pensioenfonds en extra stortingen ten behoeve van

verhoogd. Ook zijn enkele complete collecties

indexatiemogelijkheden. Het overzetten van de

van Brill’s tijdschriftarchief verkocht in de vorm

­toegezegd-pensioenregeling naar een toegezegde-­

van eenmalige licenties.

bijdrageregeling en de uitbesteding van de uitvoering van de regeling zal in de toekomst ervoor zorgdragen dat het resultaat van Brill minder afhankelijk wordt van ontwikkelingen op de kapitaalmarkt die Brill niet kan beïnvloeden. Dit zal naar verwachting de voor-

Detail van een houtsnede uit de Hypnerotomachia

spelbaarheid van het resultaat ten goede komen.

Poliphili (Venetië, 1499). Thysia 2222.

Daarnaast is gebleken dat het onderhouden van een

37

BRILL IN 2008

eigen pensioenfonds aanzienlijke kosten met zich

het eerder genoemde negatieve koersresultaat.

meebrengt door de inzet van personeel en middelen.

De betaalde interest was in 2008 lager dan in 2007

Deze kosten zullen door de uitbesteding aanmerkelijk

ondanks een hogere uitstaande schuldpositie per

verminderen.

balansdatum. De oorzaak van deze daling ligt

De kosten voor salarissen en lonen stegen met 4,6%.

voornamelijk in de daling van de korte rente op

Dit werd onder andere veroorzaakt door een ver­

het ­rekening courant krediet.

hoging van de cao-lonen met 2,75% en een stijging

De belastingdruk steeg in 2008 aanzienlijk.

van het gemiddeld aantal fte’s doordat de organisatie

Deze s­ tijging werd onder andere veroorzaakt door

in 2008 is versterkt om de ambitie voor de komende

het lage resultaat en in het licht daarvan een relatief

jaren te kunnen realiseren. Daarnaast waren er enkele

forse correctie op voorgaande jaren. Daarnaast is

eenmalige kosten die verband hielden met de samen­

de belastingdruk van het deel van de winst belast in

voeging van de afdelingen operations, financiën en

de Verenigde Staten hoog in vergelijking met de

administratie, IT en algemene zaken.

Nederlandse VPB.

Overige operationele kosten

Winst

De overige operationele kosten stegen met 8% in

Door de lagere kostprijs verbeterde de brutowinst

2008. Een groot deel van deze stijging werd veroor-

als percentage van de omzet licht in 2008 tot 66,7%

zaakt door diverse eenmalige kosten. Vooral op het

(2007: 66,3%). De bruto winst steeg in 2008 dan ook

gebied van it, logistiek en de pensioenen moest in

met 0,1% (2007: 1,7%). De totale bedrijfslasten stegen

2008 extern advies worden ingewonnen. De getroffen

aanzienlijke door diverse eenmalige kosten waardoor

maatregelen zullen leiden tot een aanmerkelijke

de operationele marge (editda / omzet) daalde naar

ver­betering van de kostenstructuur van Brill.

8% (2007: 17%). Door een stijging van de afschrij-

Hierbij moet onder andere worden gedacht aan

vingskosten en een ongunstige ontwikkeling van

lagere en beter voorspelbare lasten en beheerskosten

de financieringsopbrengst en -kosten, daalt de winst

inzake pensioenen en lagere logistieke kosten.

met 94,0%.

Daarnaast zijn er eenmalige kosten geweest in het kader van de viering van het 325 -jarig bestaan van

Als gevolg van stock dividend nam het aantal uit-

de onderneming.

staande aandelen toe met 1% (2007: 2 ,5%). De winst per aandeel daalde met 94,1%.

Afschrijvingen, financieringskosten en -baten en belastingen

We r k k a p i t a a l e n k a s s t r o o m

De afschrijvingslasten stegen in 2008 door een stijging

Het saldo van voorraden, handelsvorderingen en

van het investeringsniveau gedurende de laatste twee

overige vorderingen alsmede handelsschulden en

jaar. Verwacht wordt dat het investeringsniveau in

overige te betalen posten steeg in 2008 met eur 607

2009 hoger zal liggen vanwege productiviteits­

duizend. De voorraad gereed product steeg als gevolg

verhogende investeringen in IT.

van hogere handelsretouren en als gevolg van de in

De financieringsopbrengsten waren in 2008 aanzien-

2007 aangepaste economische levensduur van content

lijk lager. Dit komt vooral door een per saldo negatief

(van vijf naar zeven jaar). De handelsvorderingen

resultaat op koersverschillen in 2008, terwijl in 2007

daalden per balansdatum als gevolg van de lagere

nog een substantieel positief resultaat kon worden

verkopen van boeken en een actief debiteurenbeheer,

geboekt. De financieringskosten waren hoger door

waardoor de ouderdom van de vorderingen in de

38

BRILL IN 2008

meeste landen daalde. De grootste oorzaak van de

Maatschappelijk kapitaal

stijging van het werkkapitaal wordt veroorzaakt door

Op 12 juni 2008 is een statutenwijziging doorgevoerd

een daling van de post “handelsschulden en overige

waarbij het maatschappelijk kapitaal is uitgebreid

te betalen posten”.

naar eur 3.000 mln (2007: eur 2.304 mln), verdeeld in 2.500.000 gewone aandelen en 2.500.000 cumulatief

De netto kasstroom uit bedrijfsactiviteiten verminderde door de lage winst voor belasting en de stijging van het werkkapitaal. De investeringsuitgaven stegen licht, voornamelijk door een extra investering in immateriële activa. De overige investeringsuitgaven betroffen met name vervangingsinvesteringen voor IT-apparatuur en databases. De investering in ­acquisities steeg met eur 205 duizend tot eur 280 duizend (2007: eur 75 duizend). Het ging hier onder andere om de Linguistic Bibliography en het tijdschrift Insect Systematics & Evolution. De vrije kasstroom kwam uit op een positief saldo van eur 416 duizend (2007: eur 2,1 mln). Verder werd in 2008 eur 2,322 duizend (2007: eur 3,150 duizend) afgelost op het krediet. Het betaalde cash dividend steeg met eur 862 duizend ten opzichte van 2007. Anders dan in voorgaande jaren werd de helft van het dividend geheel in contanten betaald en slechts 50% als keuzedividend aangeboden.

Solvabiliteit Het totaal aan activa is in 2008 nauwelijks gestegen; zowel de vlottende als de vaste activa bleven in 2008 nagenoeg op het niveau van 2007. Het eigen vermogen daalde per saldo door toevoeging van de onverdeelde winst over 2008 (eur 179 duizend) en door de uitbetaling van cash dividend over de winst 2007 (eur 1,103 duizend). De stijging van de passiva is voornamelijk veroorzaakt door een stijging van het rekening courant krediet. Per saldo nam het balanstotaal af met eur 63 duizend (2007: toename van 1,2 mln). Doordat het eigen vermogen sneller daalde dan het balanstotaal daalde de solvabiliteit licht naar 48,5% (2007: 50,8%).

39

BRILL IN 2008

preferente aandelen, elk groot eur 0,60.

Strategische vooruitzichten 2009-2011

Dienstverlening aan auteurs en lezers en aan alle daarbij van belang zijnde tussenschakels is derhalve

Missie en strategie

de kerncompetentie van het bedrijf.

Brill wil een vooraanstaande internationaal opererende uitgeverij zijn op het gebied van de humaniora,

In de gekozen wetenschapsgebieden zijn voldoende

het internationale recht en op geselecteerde terreinen

kwalitatief goede en uitgeefwaardige publicaties te

van de natuurwetenschappen. De uitgeverij voorziet

contracteren. Daarbij worden hoge kwaliteitsnormen

daartoe in de informatiebehoefte van gespecialiseerde

gehanteerd, die worden getoetst in een strikt

academische doelgroepen en markten en wil daarbij

beoor­delingsproces door externen (peer review).

waarde toevoegen voor alle stakeholders. De strategie

Het aanbod van geschikt materiaal is geen belemmering

richt zich op een positionering binnen de eredivisie

voor de gewenste groei.

van de meest vooraanstaande, internationale uitgevershuizen.

De vraag naar elektronische producten in de markt waarin Brill actief is groeide tot op heden zeer geleide-

Om de missie te realiseren is een gezonde en besten-

lijk, maar kan mogelijkerwijs onverwacht accelereren.

dige groei van de onderneming nodig. Deze groei

Om klanten te bereiken wordt gebruik gemaakt van

wordt bereikt door uitbreiding van het marktaandeel

meerdere elektronische distributiekanalen. Er wordt

in bestaande en aanpalende markten. Dat kan door:

samengewerkt met externe digitale platforms en er

• E en optimale dienstverlening aan auteurs en

zijn licentie-afspraken voor elektronische levering aan

klanten.

groepen van bibliotheken, de zogenaamde consortia.

• Uitbreiding van de uitgeefportfolio met tijdschriften en andere abonnementsgebonden uitgaven. • Versterking van de uitgeefportfolio door meer grote

Brill wil graag groeien. Acquisities en eigen ontwikkeling worden vooral gezocht in het verlengde of de

naslagwerken, woordenboeken, primaire bronnen

nabijheid van de markten waarin al wordt geopereerd.

en boekenseries.

Deze markten hebben steeds het academisch weten-

• Acquisities en partnerships.

schappelijk onderzoek als basis.

• Het verbeteren van de effectiviteit en efficiëntie van de bedrijfsvoering.

Het uitgeefbeleid Brill heeft een multimediaal uitgeefbeleid. Het

De markt, de auteurs en de klanten

belangrijkste deel van de omzet heeft nog betrekking

Bij het realiseren van deze strategie moet rekening

op boeken. Waar mogelijk wordt gestreefd naar

worden gehouden met de specifieke kenmerken van

­continuïteitsproducten met terugkerende opbrengsten.

de markten waarin Brill actief is. Het uitgeefbeleid

Voorbeelden daarvan zijn databanken, tijdschriften,

beperkt zich tot (deel-)markten die voldoende

encyclopedieën, handboeken en series.

­winstgevend zijn. Brill bedient de markt van het ­academische wetenschappelijk onderzoek. Brill biedt

Alle titels zijn bij publicatie in druk of elektronisch

individuele wetenschappers de mogelijkheid de door

beschikbaar. Elektronische producten dienen altijd

hen beoogde doelgroep van vakgenoten te bereiken.

direct toegankelijk te zijn. Daarom is een goede

Bovendien wordt aan bibliotheken en individuele

opslag van elektronische bestanden zeer belangrijk.

geleerden een breed aanbod geleverd van voor hen

In de praktijk bewezen systemen en algemeen aanvaarde

relevante vakliteratuur van hoog niveau.

technische standaards worden daartoe toegepast.

40

BRILL IN 2008

Het systematisch digitaliseren van iedere stap in het

Daarom wordt de discussie over Open Access niet als

uitgeefproces betekent dat alle titels die Brill uitgeeft

bedreigend gezien, maar eerder als een teken van een

zijn opgeslagen in een medium neutraal formaat.

veelzijdiger wordend en zich uitbreidend informatie-

Met een dergelijk platform kunnen ook andere mark-

tijdperk. Waar zich geschikte mogelijk­heden voor-

ten en kanalen dan de traditionele boekhandelaren en

doen te participeren in experimentele ­projecten zoals

bibliotheken worden bereikt. Verder kan door opslag

bij OAPEN dat in Europees verband is gestart, zegt

van informatie op een medium neutraal platform de

Brill deelname toe. Brill volgt de ­ontwikkelingen op

distributie van informatie efficiënt en effectief worden

de voet en is bereid in een vroeg stadium in te spelen

uitgevoerd. Doordat het uitgeefproces hoofdzakelijk

op levensvatbare nieuwe vormen van wetenschappelijke

digitaal van aard is, kan de eindproductie relatief

informatievoorziening. Behoud van de onafhankelijke

eenvoudig worden verplaatst. Daardoor kan ook

rol als toevoeger van kwaliteit en waarde is de enige

worden ingespeeld op zich wijzigende marktvragen.

principiële voorwaarde die daarbij voor Brill centraal staat.

Uitgeefrechten en licenties zijn essentieel voor een ­uitgeverij en dienen goed beheerd te worden. Voor

Interne factoren

het behouden en uitbreiden van de uitgeefportfolio

Het personeel is de belangrijkste interne factor die het

is constante aandacht voor uitgeefrechten en licenties

succes van de onderneming bepaalt. Het aantrekken

nodig. Overeenkomsten dienen te worden geactuali-

en behouden van geschoolde en professioneel

seerd aan de hand van voortschrijdende ontwikkelingen

ingestelde medewerkers is dan ook van groot belang.

op het gebied van elektronisch uitgeven. Eén van die ontwikkelingen is Open Access. Bij Open Access

Versterking van de marketing- en verkoop­

betalen auteurs of instellingen geheel of gedeeltelijk

inspanningen is belangrijk voor het realiseren van

voor de verspreiding van informatie. Dit in tegen­

groei. Dat vereist excellente verkopers en marketeers.

stelling tot de algemeen gebruikelijke wetenschappe-

Vanwege de belangrijke rol van wetenschappelijk

lijke uitgeefpraktijk waarin de afnemer of gebruiker

onderzoek in en vanuit de Noord-Amerikaanse markt

betaalt. Als dienstverlener wil Brill flexibel zijn in het

wordt geïnvesteerd in de eigen vestiging in Boston;

hanteren van verdienmodellen en is er bereidheid

de lokale aanwezigheid van verkopers en uitgevers

business modellen over te nemen die elders succesvol

werkt bevorderend op de groei van de onderneming.

bleken. Zo kan het business model van Open Access betrekkelijk eenvoudig worden ingepast. Overigens is

Verder wordt voortdurend geïnvesteerd in informatie-

de onderneming ervan overtuigd dat de discussie over

systemen om de productgerichte en bestuurlijke

de rol van uitgevers en de wenselijkheid van het zelf

informatievoorziening optimaal te laten zijn.

uitgeven door wetenschappers vooral relevant is voor

De komende jaren zullen vooral investeringen in de

uitgeefprojecten waar de uitgever weinig toegevoegde

product­gerichte informatiesystemen moeten worden

waarde heeft. De uitgeefprojecten van Brill kenmerken

gedaan. Als leveranciers daarvoor zijn Aries, CODA

zich door uitgebreide selectie- en redactionele processen,

en Klopotek gekozen die alle een grote klantenbasis

zodat de klant zekerheid heeft over de kwaliteit van

hebben in de voor Brill relevante markt van uitgeve-

de informatie. Verder is het beleid erop gericht dat

rijbedrijven. Automatisering moet eerst en vooral de

elektronische producten ook op langere termijn

dienstverlening aan auteurs en gebruikers dienen en

bruikbaar en toegankelijk zijn. Op deze wijze wordt

bovendien een bijdrage kunnen bieden aan het gewenste

belangrijke waarde aan uitgeefprojecten toegevoegd.

prijsbeleid en de nagestreefde margeverbetering.

41

BRILL IN 2008

Brill legt zich toe op zijn kernactiviteiten.

• 40% groei van de winst in drie jaar.

Niet-kernactiviteiten en kapitaal- of kennisintensieve ­processen worden uitbesteed. Het geïnvesteerde

Werkkapitaal

­vermogen wordt vooral gebruikt voor de ontwikkeling

Door verbetering van het werkkapitaalbeheer zal de

en verwerving van content.

omloopsnelheid van het kapitaal moeten toenemen. Doelstelling is:

Financiële ambities Het jaar 2008 vormt een moeilijk uitgangspunt om

• De groei van het werkkapitaal dient kleiner zijn dan de groei van de omzet.

toekomstige groei-ambities op te baseren. Er is in het afgelopen jaar sprake geweest van een groot aantal

Financiering

bijzondere en zeer verschillende omstandigheden

Brill behoudt zijn voorkeur voor degelijke balans­

waardoor het niet goed mogelijk is een zuivere norma-

verhoudingen, in het bijzonder voor wat betreft de

lisering van omzet en winst te maken. Onduidelijk is

solvabiliteit. Behoudens tijdelijke afwijkingen wordt

bovendien hoe de afzetmarkt zich in de komende

uitgegaan van een solvabiliteit tussen de 40% en 60%.

jaren zal ontwikkelen en herstellen.

Binnen deze randvoorwaarde wordt gestreefd naar zo laag mogelijke kapitaalskosten.

Omzet(groei) Ofschoon het huidige economische klimaat zeer grote

Aandeelhoudersbelang

onzekerheid met betrekking tot valutaschommelingen

Een groeiend rendement is in het belang van de aan-

en institutionele koopkracht met zich meebrengt, wil

deelhouders. Voor de waardering van het aandeel is

de onderneming zijn strategische ambities vooralsnog

groei van de winst belangrijk. Voor het bepalen van

handhaven. De omzetgroei in die ambitie zal daarin

het dividend werd sinds 2004 een pay-out ratio toe­

voor een deel worden gerealiseerd door autonome

gepast van 50%. In de AvA in mei 2009 zal een nieuw

groei. Daarnaast zullen naar alle waarschijnlijkheid

dividendbeleid worden voorgelegd dat op een aantal

ook enkele acquisities worden gedaan. Per saldo is de

overwegingen zal worden gestoeld zoals een aantrek-

groeiambitie:

kelijk dividendrendement, winst en solvabiliteit.

• 30% groei van de omzet in drie jaar.

Om kasgeld te kunnen investeren in goed renderende uitgeefprojecten en bestaande aandeelhouders ter

Winstgevendheid

wille te zijn was Brill gewend het dividend geheel of

Door autonome groei en acquisities zullen schaal-

gedeeltelijk aan te bieden in de vorm van een keuze­

en synergievoordelen worden gerealiseerd. Bij tegen-

dividend. Brill is verheugd dat het merendeel van de

vallende groei moet in elk geval de marge in stand

aandeelhouders koos voor stockdividend. Ook voor

worden gehouden. Het kostenbeheer wordt thans

de toekomst zal deze keuzemogelijkheid in beginsel

verscherpt en maatregelen worden getroffen om in

worden gehandhaafd, maar afhankelijk worden

2009 en 2010 variabele en vaste kosten terug te

gemaakt van de omstandigheden en bovenvermelde

dringen. De ambities in het scenario van een groei-

overwegingen. Wanneer de vrije kasstroom verbetert

ende omzet zijn:

kan gaandeweg meer contant dividend worden

• Jaarlijks een verbetering van de operationele marge

betaald. Met het uitkeren van contant dividend wordt

(ebitda als percentage van de omzet) van gemiddeld

ook vertrouwen in verdere groei van de onderneming

1% van de omzet.

uitgesproken. Brill is in het belang van het creëren

42

BRILL IN 2008

van aandeelhouderswaarde altijd doende maatregelen

R i s i c o’s e n r i s i c o b e h e e r s i n g

te nemen om de verhandelbaarheid van het aandeel te vergroten en de relatie met investeerders te verstevigen.

In 2008 is veel aandacht besteed van de verdere

De inschakeling van SNS Securities als liquidity

ver­betering van de interne risicobeheersings- en

provider past in dat beleid.

controlesystemen. In dit verband is het belangrijk om te v­ ermelden dat in 2008 is besloten om de uitvoering van de pensioenregeling onder te brengen bij een ­verzekeringsmaatschappij. De regeling kwalificeert onder IFRS als een defined contribution (DC) ­regeling. Hiermede is Brill niet meer gevoelig voor de financiële fluctuaties van het voormalige onder­ nemingspensioenfonds. Verder is in 2008 het 50% belang in de Russische joint venture RusAr Archive Publishers afgestoten. Deze joint venture bracht slechts beperkte financiële risico’s met zich mee op het gebied van verslaglegging en valutarisico. S t r a t e g i s c h e e n o p e r a t i o n e l e r i s i c o’s Auteursrecht en andere uitgeefrechten Auteursrecht is een van de fundamenten van elke ­uitgeverij. Het beschermt het recht om te mogen publiceren. Bij het uitgeven wordt aandacht besteed aan de volledigheid van rechten voor het publiceren in de verschillende verschijningsvormen, zowel in gedrukte als in elektronische vorm. Er is een functionaris die speciaal belast is met het beheer van recht, licenties en dergelijke. Er blijft desondanks altijd een kleine kans bestaan dat eigendomsrechten onvolledig blijken te zijn. Open Access en Open Archive Bij wetenschappelijke instellingen is een trend te ­constateren om vooral primaire onderzoeksresultaten vrij toegankelijk op het Internet te publiceren. Deze initiatieven worden Open Access en Open Archive genoemd. Dit speelt vooral in de exacte wetenschappen, maar ook, zij het in veel mindere mate, in de ­disciplines waar Brill actief is, namelijk de humaniora en het internationaal recht. Bovendien is Brill flexibel in de toe te passen business modellen.

43

BRILL IN 2008

Ten slotte is Brill vooral gericht op de ontwikkeling

en volledige encyclopedieën buiten dit programma

en exploitatie van bewerkte onderzoeksresultaten en

zijn gehouden is het risico van kannibalisme van

standaardwerken met een hoge toegevoegde waarde.

gedrukte uitgaven nihil en is alleen sprake van een

Hierdoor is het risico van Open Access en Open

verkoopbevorderend effect.

Archive beperkt.

Op dit moment is veel te doen omtrent een op handen

Parallel aan deze ontwikkeling loopt het beleid van

zijnde overeenkomst tussen Google, de American

sommige regeringen en universitaire besturen eigen

Publishers Association en the Authors Guild inzake

repositories aan te leggen. De bedoeling is om alle

de afspraken die zouden gaan gelden voor het

informatie die door werknemers of door financiering

­exploiteren door Google van werken die niet langer

daartoe in staat gestelde wetenschappers is geschreven

leverbaar zijn. Brill oriënteert zich nog op zijn positie.

op de eigen websites van de instituten gratis toegan-

Medio 2009 wordt een besluit verwacht.

kelijk te maken. Varianten hierop vormen een nieuwe groep van universitaire persen die in dienst van een

Uitbesteding

universiteit het open access beleid met betrekking

Brill heeft veel van de bedrijfsprocessen uitbesteed.

tot formele publicaties vorm moeten geven.

Het zetten, het drukken en binden, de order­

Brill is te allen tijde bereid samenwerking met derden

verwerking en het magazijn, het onderhouden van

aan te gaan zolang de eigen identiteit, onafhankelijk-

digitale databases en software, de distributie, incasso

heid en het vermogen economische waarde toe te

en gedeelten van systeembeheer zijn uitbesteed.

­voegen daarbij een duidelijke rol krijgen. Brill is al

Ook zijn enkele deelaspecten van de bureauredactie

op institutioneel niveau in gesprek met een aantal

een externe activiteit geworden.

­universiteiten en instellingen om dit beleid vorm te

Door veel ondersteunende activiteiten uit te besteden

geven en diensten aan te bieden.

is de afhankelijkheid van leveranciers en partners ­toegenomen. In contracten en zogeheten Service

Google

Level Agreements heeft Brill belangrijke elementen

Google digitaliseert sinds enige jaren grote aantallen

van dienstverlening vastgelegd. Bovendien wil Brill

boeken in samenwerking met een aantal (wetenschap-

controle op de geleverde diensten houden; het bedrijf

pelijke) uitgeverijen en voor rechtenvrij materiaal

houdt daarvoor een deskundige staf aan en schakelt

ook met bibliotheken. Brill neemt hier ook aan deel.

zo nodig adviseurs in.

Het integrale manuscript wordt door Google

In het najaar van 2008 is voor de IT de gedeeltelijke

­gedigitaliseerd en gekoppeld aan Google’s zoek­

outsourcing van systeembeheer ter hand genomen.

machine. Op deze wijze wordt het boek vindbaar voor

Verder is in 2008 bijzondere aandacht besteed aan

het publiek. Een beperkt aantal pagina’s dat aansluit

de verbetering van logistieke processen. De inkoop­

op de zoekterm wordt zichtbaar gemaakt. Daarbij

contracten voor zetten, drukken en binden zijn

worden koppelingen gegeven naar websites waar

­k ritisch beoordeeld en herzien en het contract

deze boeken kunnen worden gekocht of ingezien.

met het distributiecentrum in de UK is eveneens

Brill ziet dit middel als een kans, omdat hierdoor Brill

her­onderhandeld. Het distributiecentrum in het

boeken digitaal vindbaar, opzoekbaar en gemakkelijker

Verenigd Koninkrijk heeft een SAS 70 -verklaring

verkoopbaar worden gemaakt. Dit dient het belang

afgegeven over de betrouwbaarheid van zijn informatie-

van de auteur (zichtbaarheid en mogelijke verspreiding

systemen. Een derde partij is ingeschakeld om het

van het boek) en het commerciële belang van Brill

nakomen van het dienstencontract ter plaatse en op

(verkoop van de publicaties). Omdat woordenboeken

de voet te volgen. Bij het distributiecentrum in de

44

BRILL IN 2008

Verenigde Staten is een van SAS 70 afgeleide beoordeling

Incourante voorraden

van de betrouwbaarheid van de informatie­systemen

Er is een actief beleid voor de beperking van initiële

verkregen. Er blijven desondanks altijd ­risico’s

oplages van boeken. Het huidig beleid is stringenter

bestaan dat uitbestede diensten niet naar behoren

dan in het verleden. Daardoor is het mogelijk dat er

functioneren.

incourante voorraden van vooral oudere titels zijn. De voorraad van titels ouder dan vijf jaar zijn op dit

Overige operationele risico’s

moment volledig voorzien als incourant. Verkoop van

Onder overige operationele risico’s vallen calamiteiten,

deze oudere titels levert een vrijval van de voorziening

storingen in essentiële computersystemen en ­personele

voor incourante titels en daarmee een bate op. De nog

risico’s. Ter beheersing daarvan zijn ­verzekeringen

courante voorraden worden periodiek beoordeeld.

afgesloten, worden noodplannen ­regelmatig bijgesteld

Zo nodig worden extra marketing en verkoopactiviteiten

en worden er dagelijks back-up’s van computerbestanden

gedaan. Verder wordt bij het opstellen van budgetten

gemaakt.

rekening gehouden met het risico op incourante voorraden. De onzekerheid van verkoop bepaalt het risico

F i n a n c i ë l e r i s i c o ’s

op extra kosten voor incourante voorraden.

In de jaarrekening, te downloaden via de website

Interne risicobeheersings– en controlesystemen

brill.nl, wordt een toelichting gegeven op de belangrijkste financiële risico’s van de onderneming, te weten het valuta-, rente- en kredietrisico.

De interne risicobeheersings- en controlesystemen bij Brill zijn gebaseerd op de volgende uitgangspunten:

Andere financiële risico’s zijn: In de eerste plaats zijn er regels en voorschiften. Afwaardering van uitgaverechten en goodwill

Zo zijn er, rekening houdend met functiescheiding,

Gekochte auteursrechten worden geboekt als uit­

regels ten aanzien van bevoegdheden voor het aan-

gavenrechten en/of goodwill. De boekwaarde is gelijk

gaan van verplichtingen en het doen van betalingen.

aan de overnameprijs. De overnameprijs zal nooit

Toegezien wordt dat verslagleggingsregels, fiscale

hoger zijn dan de netto contante waarde van de

regelgeving en regelgeving vanwege de beursnotering

toekomstige kasstromen verbonden aan de overname.

worden nageleefd. Op het gebied van IT zijn er

De aannames die daarbij worden gedaan worden

voorschriften ten aanzien van systeembeheer en

getoetst aan de jarenlange ervaring met uitgeven die

toegangsbeveiliging.

in het bedrijf aanwezig is, zodat een reële waardering

In de tweede plaats vindt controle plaats binnen

het gevolg is. Deze waardering is tevens leidraad voor

de planning en control cyclus, bestaande uit het

de verdere exploitatie. Jaarlijks wordt de reële waarde

strategisch plan, dat jaarlijks wordt geactualiseerd,

opnieuw beoordeeld. Daaruit blijkt of de verwachtingen

de jaarbegroting, maandelijkse en kwartaalrapportages

bij aankoop reëel zijn geweest. De kans op aanzien-

over financiële en niet-financiële aandachtspunten.

lijke afwaardering van uitgaverechten en/of g­ oodwill

Analyses zijn kwantitatief en kwalitatief van aard.

is dan ook beperkt.

Voorbeelden van niet-financiële aandachtspunten zijn het personeel en de uitgeefplanning. In de rapportages worden de werkelijke resultaten vergeleken met de afgesproken budgetten en de verwachtingen voor het jaar.

45

BRILL IN 2008

Als aanvullende controles moeten worden genoemd

geanalyseerd en beoordeeld. Risico’s en

de controle door de externe accountant, het laten uit-

beheersingsmaat­regelen worden regelmatig besproken

voeren van een EDP audit en het periodiek controleren

met het management en de Raad van Commissarissen

van de voorraden. Aanvullende interne controle vindt

wordt daarover geïnformeerd. In 2008 is onder andere

plaats aan de hand van een controle plan.

aandacht besteed aan risico’s op het gebied van valuta­management, pensioenen, distributie, voorraad-

Verder spelen waarden en normen alsmede de interne

beheer en facturatie.

communicatie een belangrijke rol. Er is een klokkenluidersregeling van kracht en er is een vertrouwens-

Gedurende het verslagjaar zijn geen belangrijke

persoon aangewezen.

tekortkomingen geconstateerd ten aanzien van de adequaatheid en effectiviteit van de interne

Er is een medewerker ‘operational audit’ werkzaam,

risico­beheersings- en controlesystemen.

met als doel de risico’s, de efficiency en de effectiviteit van de bedrijfsprocessen te analyseren. Bovendien

De externe accountant heeft de opzet en werking

wordt jaarlijks een breed opgezette risico-analyse

van de belangrijkste financiële controles beoordeeld.

uitgevoerd, die wordt besproken met de Raad van

Daarbij heeft de accountant een aantal suggesties

Commissarissen. De risico-analyse wordt uitgevoerd

gedaan voor verdere verbetering van administratieve

aan de hand van het zogenaamde COSO-IC model.

procedures.

Op basis van dit model worden alle relevante bedrijfsprocessen en functionaliteiten geanalyseerd, risico’s

Ten aanzien van financiële verslaggevingsrisico’s

worden geclassificeerd en vastgesteld wordt of er

wordt over 2008 verklaard, dat de risicobeheersings-

­controles op deze risico’s aanwezig zijn, of deze

en controlesystemen een redelijke mate van zekerheid

­f unctioneren en afdoende zijn.

geven dat de financiële verslaggeving geen onjuistheden van materieel belang bevat. Tevens wordt ­verklaard

De Directie is verantwoordelijk voor de opzet en

dat de risicobeheersings- en controle­systemen in het

­werking van de interne risicobeheersings- en controle-

verslagjaar naar behoren hebben gewerkt. Ten slotte

systemen van Koninklijke Brill nv. Deze systemen

wordt verklaard dat er geen ­indicaties zijn dat de

hebben tot doel de significante risico’s waaraan de

risicobeheersings- en controle­systemen in het lopende

onderneming is blootgesteld op te sporen en optimaal

jaar niet naar behoren zullen werken.

te beheersen. Een dergelijk systeem kan echter geen absolute zekerheid bieden tegen het niet realiseren van ondernemingsdoelstellingen, noch kan het onjuistheden van materiaal belang, verlies, fraude, menselijke fouten en overtredingen van wetten of regels geheel voorkomen. Waar tekortkomingen worden geconstateerd worden verbeteringen aangebracht.

Detail van een volvelle uit Petrus Apianus,

Gedurende het verslagjaar zijn alle relevante risico’s die zijn geconstateerd en de effectiviteit van de beheersingsmaatregelen van de vennootschap

46

BRILL IN 2008

Astronomicum caesareum (Ingolstadt, 1540). Thysia 1625.

47

BRILL IN 2008

Maatschappelijk verantwoord ondernemen

de mening van bibliothecarissen. Afgelopen jaar is

In het jaarverslag over 2006 werd voor het eerst expli-

ontmoeting met vooral strategische onderwerpen

ciet stilgestaan bij de rol die Brill en zijn medewerkers

georganiseerd op Harvard University. In samen­

in het maatschappelijke verkeer willen spelen.

werking met de Universiteit Leiden worden al enkele

Misschien omdat uitgeverijen de laatste tijd als rede-

jaren workshops georganiseerd waar jonge weten-

lijk schone ondernemingen werden gezien, is er tot

schappers en master studenten commentaar leveren

voor kort ook binnen Brill niet altijd aandacht voor

op de producten van Brill en gezamenlijk naar nieuwe

het milieu geweest. Gaandeweg groeit het besef echter

concepten wordt gekeken, en het verwachtings­

dat nog veel verbetering mogelijk is binnen de wijze

patroon bij jonge onderzoekers onderwerp van

waarop de uitgeefprocessen zijn ingericht. Ook kan

­discussie is.

ook voor de Raad van Commissarissen een dergelijke

de distributie en vertegenwoordiging op de inter­ nationale markt door Brill nog veel efficiënter worden

Brill stelt zich ten doel bij de inrichting van het uit-

vormgegeven. Maar mede door de aandacht die het

geefproces kennis, ervaring en andere bronnen aan

belang van duurzaam ondernemen in de veel bredere

te reiken en steeds voor eigen rekening en risico te

zin van het woord de laatste tijd heeft gekregen,

ondernemen. Voor de onderneming is door stakeholders

­willen bestuur en medewerkers voor Brill een aantal

gepercipieerde toevoeging van waarde een zeer

uitgangspunten van beleid vastleggen en rapporteren

belangrijke peiler onder de strategie. Winstgroei is

over de stappen die zijn gezet.

daarbij een teken van toenemende waarde die bovendien nodig is voor de beloning van de kapitaalver-

Brill stelt zich ten doel een vitale rol te spelen in de

schaffers, het kunnen bieden van carrièreperspectief

selectie, verrijking en distributie van wetenschappelijk

en het kunnen aanvaarden van ondernemersrisico’s.

materiaal. Het beleid is daarbij vooral gericht op het

Deze moet echter grotendeels bereikt worden door

onderhouden van duurzame relaties met auteurs en

cost leadership, ofwel het vermogen voordeliger te

gebruikers. Vooral zij moeten de dienstverlening

produceren dan de concurrentie. Hierdoor is winst-

immers als nuttig en plezierig ervaren.

groei niet het resultaat van steeds hogere prijzen, maar

Voorspelbaarheid, betrouwbaarheid en eerlijkheid

het gevolg van productiviteitsverbetering. De voor­delen

zijn deugden die in dit spel van groot belang zijn.

ontstaan door in goed overleg met de andere schakels

Dit geldt evenzeer voor de verhouding die Brill

in de informatieketen naar verbeteringen in het

­onderhoudt met alle andere spelers in de keten van

uitgeefproces te blijven streven en schaalvoordelen

informatieverschaffing. Uitgangspunt hierbij is dat

en mogelijkheden van standaardisatie te benutten.

de onderneming in beginsel wil samenwerken met

In 2007 is goede voortgang gemaakt bij de inzet van

alle partijen die de dienstverlening aan auteurs en

een online aanbiedings- en beoordelingssysteem voor

gebruikers bevorderen. De wensen van auteurs

tijdschriftartikelen; in 2008 zijn twintig tijdschriften

en klanten zijn daardoor uiteindelijk medebepalend

op deze wijze voorzien van deze voor Brill strategisch

voor de vormgeving van de dienstverlening.

uiterst belangrijke work flow. De medium neutrale

In 2008 zijn library advisory committees met

opslag van bestanden voor monografieën (nodig voor

­wisselende deelnemers gevormd. Twee keer per jaar

printing on demand, de uitlevering van E-boeken en

worden rond een conventie in de VS, het VK of in

de indexering van boeken door o.a. Google) en het

continentaal Europa bijeenkomsten georganiseerd

uittesten van standaard formaten voor het handelsver-

waar Brill zijn uitgeef- en verkooppraktijk toetst aan

keer (Onix) leverden in 2008 nog enkele problemen

48

BRILL IN 2008

op die in 2009 opgelost zullen zijn. Er zijn in 2008

­supliers met wie voor langere tijd afspraken zijn

volume-afspraken gemaakt met leveranciers om ook

gemaakt. Daarnaast is opdracht gegeven een

met terugwerkende kracht oude bestanden geschikt

­universeel lettertype te ontwikkelen, genaamd de

te maken voor deze multimediale aanpak.

“Brill”. Deze investering zal de kopijvoorbereiding nog beter laten automatiseren hetgeen veel tijdswinst

In zijn oriëntatie op de wetenschap richt Brill zich op

en een aanzienlijke reductie van de fysieke verzending

internationaal actieve groepen van wetenschappers.

van geprinte proeven zal meebrengen. Ofschoon het

Van belang daarbij is dat de uitgeverij feitelijk weten-

uiterst onwaarschijnlijk wordt geacht dat verwerpe-

schappelijk onderzoek en objectieve waarheidsvinding

lijke zaken als kinderarbeid bij Brill’s leveranciers

wil dienen en zich uitdrukkelijk niet op voorbereidend

plaatsvinden, is in 2008 ook met twee buitenlandse

wetenschappelijk onderwijs en algemene opinie­vorming

leveranciers in social contracts vastgelegd wat de

richt. Brill is in zijn besluitvorming met betrekking

­sociale omstandigheden dienen te zijn. Voor de

tot het al dan niet publiceren van een werk onafhan-

­grafische partners en de distributeurs is gespecificeerd

kelijk en wil niet verplicht worden daarbij aan enige

welke stoffen en materialen voor Brill’s producten

overheid of maatschappelijke instantie verantwoor-

gebruikt mogen worden. Alle leveranciers zijn FSC

ding af te leggen. In discussies over de inrichting van

gecertificeerd. Zoals bovenstaand gesteld bepalen

wetenschappelijke informatievoorziening draagt Brill

auteurs, gebruikers, en bibliotheken tot op zekere

het belang van deze onafhankelijkheid met succes uit.

hoogte hoe het uitgeef- en distributieproces wordt

In een zich vormende informatiemaatschappij waarbij

ingericht. Brill werkt mee aan de inschakeling van

de behoefte aan betrouwbare en op kwaliteit en objec-

de tussenhandel in boeken en tijdschriften en geeft

tiviteit gecontroleerde informatie groeit, is het van het

licenties aan derden en databankexploitanten wanneer

grootste belang dat het belang van de vrijheid van

bibliotheken daaraan de voorkeur geven. Brill hand-

informatiestromen en de objectieve waarheidsvinding

haaft een handelsvriendelijk beleid en betaalt op

wordt beschermd. Vanuit zijn onafhankelijke positie

deze wijze mee aan de instandhouding van een

en ervaring wil Brill een ­constructieve bijdrage aan de

veelzijdige distributie van wetenschappelijk materiaal.

totstandkoming van deze informatiemaatschappij

Bij de d ­ iscussie over de vaste boekenprijs in

leveren.

Nederland houdt Brill zich afzijdig, omdat de bestaande r­ egelingen geen betrekking hebben op

De onderneming zal gebruik maken van op prijs en

het Engelstalige wetenschappelijke boek.

kwaliteit gekozen leveranciers en kiest deze op de internationale markt. Productie van gereed product

Brill bedient zich niet van schemerige praktijken in

moet nog vaker gaan plaatsvinden in de nabijheid van

een poging de verkoop aan een afnemer of tussen­

de magazijnen en daarvoor zijn in 2007 twee vaste

handelaar te bevorderen en betaling van commissies

leveranciers van Printing on Demand geselecteerd en

aan vertegenwoordigers en dergelijke moeten steeds

begin 2008 gecontracteerd en operationeel geworden.

gespecificeerd worden.

Elektronische kopijvoorbereiding is vaak op grotere afstand uitbesteed en het aantal in Brill’s uitgeef­

Beseft wordt dat succes afhankelijk is van een goed

praktijk gespecialiseerde leveranciers is in 2007 met

imago en belangrijker nog een uitstekende en

twee uitgebreid. In 2008 is vervolgens een groot­

gemotiveerde staf. Ondanks acquisities en uitbreidingen

schalige consolidatie van leveranciers gevolgd waar-

door autonome groei is Brill er in geslaagd een

door nu sprake is van een klein aantal preferred

­tamelijk compact bedrijf te blijven. Voor de toekomst

49

BRILL IN 2008

is het streven er vooral op gericht medewerkers verder

zijn aan de wensen van auteurs en klanten. Daarvoor

te trainen en waar mogelijk verantwoordelijkheid

is werkelijke belangstelling voor de wetenschap nodig,

te geven ten behoeve van een optimale ontplooiing

zonder dat de medewerkers de dienstverlening en de

en ondernemerschap. De scholing leidt tot een

commerciële belangen van Brill uit het oog verliezen.

herkenbare uitgeefpraktijk die efficiënte processen uit

Het oude beeldmerk van de uitgeverij bepaalt ook

aan­palende markten zoals de STM uitgeverswereld

vandaag nog waarom het gaat; de harmonie vinden

­koppelt aan de kleinschaliger cultuur van de

tussen de werkelijkheid van de wetenschap en die van

­academische uitgeverij. Wat de uitgeverij immers

de handel, Pallas en Mercurius.

naast zijn lange traditie zo bijzonder maakt, is het werken in een groot aantal kleinere gespecialiseerde

Gezien het bijzondere karakter van het bedrijf is

deelmarkten, een navenant groter aantal titels per

het van belang de historische reputatie in binnen- en

vakgebied en de daarmee samenhangende noodzaak

buiten­land ook volledig waar te blijven maken.

van een hogere innovatiegraad. Korte lijnen, snelle

Dit vergt een internationale optiek en een verankering

besluitvorming en een ondernemende staf moeten het

in de wetenschappelijke centra van de wereld. Waar

uitgangspunt helpen bewaken dat auteurs en afnemers

mogelijk wordt daarbij ook gestreefd naar een zekere

daadwerkelijk afspraken kunnen maken met de mede-

spreiding van nationaliteiten onder de medewerkers.

werkers. Deze aanpak is de voedingsbodem voor een

Het kantoor in Boston heeft als eerste doel een anker-

autonome groei met aanvaardbare risico’s. In 2007 is

plaats te zijn voor de Noord Amerikaanse markt.

tijdens bedrijfsbijeenkomsten specifiek aandacht

De onderneming wordt echter uitdrukkelijk als één

gevraagd voor het belang van maatschappelijk

bedrijf geleid en de samenwerking en uitwisseling

­verantwoord ondernemen. Uit een aantal werk­

­tussen de kantoren in Leiden en Boston bevordert

groepen zijn relevante voorstellen gekomen die vooral

deze ongedeelde aanpak.

de verbetering van de interne communicatie beogen

Met het oog op de langere termijn ontwikkelingen in

en een goede bestemming voor overtollige voorraad

de opkomende markten worden allianties met weten-

voorbereiden (het “adopt a library” programma).

schappelijke instituten in bijvoorbeeld Rusland en

Ook op het kantoor in Boston is een bedrijfsbijeen-

China gevormd. In deze markten heeft Brill al van

komst aan deze onderwerpen gewijd.

oudsher een goede reputatie als wetenschappelijke ­uitgever. Met medewerkers, stagiaires en trainees

Het is de uitdrukkelijke bedoeling van Commissarissen

uit die landen helpt Brill de langere termijnplannen

en Directie dat de medewerkers en andere stakeholders

gaandeweg in te kleuren.

van Brill actief helpen vormgeven aan een uitgeverij waar men ook vanuit MVO optiek trots op is. Sinds

Leiden is een belangrijke plaats in de geschiedenis van

begin 2008 heeft een viertal werkgroepen initiatieven

Brill en het bedrijf laat zijn loyaliteit met de stad en

genomen om delen van de MVO agenda verder vorm

de universiteit altijd blijken. Zo is Brill voor langere

te geven. Zij rapporteren regelmatig aan het manage-

tijd een sponsor van de bestudering van de bijzondere

ment team van Brill en geven aan wat benodigd is

collecties van de Leidse Universiteitsbibliotheek via

voor het welslagen van hun werk.

het Brill fellowship aan de Scaliger Stichting. Jaarlijks wordt ook bijgedragen aan het werk van de

Voor de meeste medewerkers is er een grote mate van

Veerstichting die in Leiden elk jaar een symposium

individuele vrijheid. Brill tracht medewerkers aan te

rond een bepaald thema ontwikkelt, waarbij studenten

trekken en aan zich te binden die dienstbaar willen

zogeheten vormgevers van de maatschappij ­ontmoeten.

50

BRILL IN 2008

De op de wereld gerichte blik van de zeventiende eeuw is nog altijd zichtbaar in de oriëntatie van de uitgeverij. Met alle belangrijke instituten die Nederland kent en die gezamenlijk het nationale erfgoed levend houden, wil Brill goede betrekkingen onderhouden. In 2008 is de onderneming ter gelegenheid van het 325 -jarige bestaan opgetreden als hoofdsponsor van

de grote tentoonstelling ‘Leiden, Stad van Boeken’, die in het Stedelijk Museum De Lakenhal gehouden is. Zijn unieke complete uitgeverij-archief heeft Brill geschonken aan de Vereniging van het Boekenvak die zijn collectie in beheer heeft gegeven aan de bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam. In het eigen bedrijfspand is alleen een archief van boeken die de laatste vijftien jaar zijn verschenen aangelegd. Elk jaar zal de zestiende en dus oudste jaargang worden geschonken aan de bibliotheek in Amsterdam. Elk jaar ook wordt in de jaarbrochure van Brill een blik op de historie gegund en vanuit dat rijke verleden wil de uitgeverij zichzelf blijven ontwikkelen. Dit jaar is het laatste jaar waarin Professor Paul Hoftijzer in deze brochure een bijdrage heeft verzorgd over een thema uit de boekgeschiedenis. Wij zijn de heer Hoftijzer zeer erkentelijk voor de vijf prachtige ­a rtikelen die hij speciaal voor onze uitgeverij ­belangeloos heeft willen schrijven. Wij weten dat zij door de lezers bijzonder gewaardeerd zijn.

51

BRILL IN 2008

R A P P O RT VA N D E S T I C H T I N G A D M I N I S T R AT I E K A N TO O R KONINKLIJKE BRILL

We r k z a a m h e d e n

Corporate governance

Per 31 december 2008 waren 1.830.001 ­(per 31 december

In vorige gepubliceerde rapporten van de Stichting is

2007 1.810.710) aandelen op naam met een ­nominale

al aangekondigd dat het Stichtingsbestuur niet het

waarde van eur 0,60 in administratie ­genomen,

principe van de Nederlandse corporate governance

waar tegenover certificaten aan toonder voor een

code volgt omtrent het beschermingskarakter van de

gelijk bedrag zijn uitgegeven in coupures

certificaten.

van 1 x eur 0,60, 10 x eur 0,60, 100 x eur 0,60 en 1.000 x eur 0,60 nominaal in cf-vorm. De wijziging

Het bestuur heeft toegezegd tijdens een vergadering

ten opzichte van vorig jaar is het gevolg van stock­

van certificaathouders in 2005 het handhaven van de

dividend. De werkzaamheden verbonden aan de

certificering en het handhaven van de certificering als

administratie van de aandelen worden verricht door

beschermingsconstructie nog eens in overweging te

de administrateur van de Stichting, te weten, ANT

zullen nemen. Voordat deze heroverweging had

Trust & Corporate Services nv; Claude Debussylaan

plaatsgevonden werd door wetgever het wetsontwerp

24, 1082 md te Amsterdam. De kosten van de

ter implementatie van de 13e EG-richtlijn bij de

­administratie bedroegen in 2008 eur 16 duizend.

Tweede Kamer ingediend. Dit wetsvoorstel hield

De bestuursleden van de Stichting ontvangen elk

onder meer in dat de beschermingsfunctie van

een bezoldiging van eur 5.000 op jaarbasis. In het

certificaten (neergelegd in artikel 2:118a bw) niet

verslagjaar kwam het bestuur één keer bij elkaar.

langer geoorloofd zou zijn, terwijl de bescherming

De vergadering vond plaats op 15 april 2008.

door middel van preferente aandelen door een houder

In deze vergadering werd de agenda voor de Algemene

van meer dan 75% van het geplaatste kapitaal door-

Vergadering van Aandeelhouders besproken en

broken zou kunnen worden. De Tweede kamer heeft

werd besloten op welke wijze het bestuur stem zou

in 2006 dit onderdeel verworpen en daarmee expliciet

uitbrengen in de vergadering. Besloten werd voor

de mogelijkheid gehandhaafd certificering als tijdelijk

alle ter tafel liggende voorstellen te stemmen.

beschermingsinstrument te gebruiken. Het bestuur blijft de ontwikkelingen op de voet volgen, maar heeft

Bestuurssamenstelling

mede op grond van de gevoerde discussie besloten

Hieronder staan de namen van de bestuursleden en

zijn tot dan toe gehanteerde zienswijze vooralsnog te

hun functie genoemd, alsmede de datum van eerste

handhaven. Het Stichtingsbestuur neemt dit standpunt

benoeming en het einde van de thans lopende

in omdat zij van mening is dat goede bescherming

termijn.

tegen ongewenste overnames voor een onderneming met de omvang en de bijzondere positionering van



benoemd in

lopende termijn tot

functie

Koninklijke Brill nv van essentieel belang is.

Mr. W.F.C. Stevens 1997

2009

Voorzitter

De Stichting zal in navolging van dit (gehandhaafde)

Dr. J.C.M. Hovers 2000

2010

Lid

wetsartikel aan certificaathouders steeds ten behoeve

Mr. J.M. Boll

2009

Lid

van vergaderingen van aandeelhouders stemvolmacht

2005

geven of van hen bindende steminstructies aanvaarden, behalve in overvalsituaties e.d. zoals genoemd in artikel 2:118a. lid 2 bw. Dezelfde procedure zal van toepassing zijn op een eventuele herroeping van een reeds gegeven volmacht.

52

BRILL IN 2008

Het bestuur is bereid certificaathouders in de gelegen-

Nederlandse corporate governance code is de bepaling

heid te stellen aanbevelingen te doen in het geval er

gehandhaafd: ‘de Stichting zal de aan de aandelen

sprake is van vacatures in het bestuur. Dergelijke

verbonden rechten uitoefenen op zodanige wijze dat

aanbevelingen zal het bestuur echter niet in de

de belangen van de vennootschap en die van de met

besluitvorming meenemen indien naar de mening

haar verbonden onderneming en alle daarbij betrok-

van het bestuur een voorgedragen kandidaat het

kenen zo goed mogelijk worden gewaarborgd’.

boven omschreven belang van de beschermings­

Het bestuur is van mening dat het standpunt inzake

functie van de certificaten niet onderschrijft.

het handhaven van het beschermingskarakter van

Voorts zal het bestuur een zo praktisch mogelijke

de certificaten inhoudt dat het primaat bij de stem­

werkwijze voor eventuele aanbevelingen hanteren,

uitoefening niet uitsluitend bij het belang van de

inhoudende dat elk jaar in het rapport van de

­certificaathouders kan liggen. Uiteraard is het bestuur

Stichting zal worden meegedeeld of en zo ja welke

bereid onder normale omstandigheden te allen tijde te

vacature(s) er in het daarop volgende jaar zal (zullen)

luisteren naar certificaathouders en met door hen

ontstaan zodat ­certificaathouders buiten vergadering

geuite meningen rekening te houden. Dit houdt ook

eventuele a­ anbevelingen kenbaar kunnen maken.

in dat het bestuur de aandeelhoudersvergaderingen van de vennootschap zal bijwonen en daarin

In het verslag over 2008 is aangekondigd dat in 2009

­desgewenst een verklaring zal afleggen over het

twee vacatures in het bestuur ontstaan. De ene is een

­voorgenomen stemgedrag.

gevolg van het volgens rooster aftreden van de heer Boll. De heer Boll is herbenoembaar en is bereid een

Onafhankelijkheidsverklaring

eventuele herbenoeming te aanvaarden. De tweede is

De Directie van Koninklijke Brill nv en het Bestuur

een gevolg van het feit dat de heer Stevens in 2009

van de Stichting Administratiekantoor Koninklijke

de ten tijde van zijn eerste benoeming geldende

Brill verklaren hiermede, dat naar hun gezamenlijk

maximale zittingsduur van 12 jaren heeft bereikt en

oordeel voldaan is aan de ten aanzien van de onaf-

derhalve aftreedt en niet herbenoembaar is. Eventuele

hankelijkheid van de bestuurders van de Stichting

aanbevelingen van certificaathouders konden worden

Administratiekantoor Koninklijke Brill gesteld eisen

gedaan tot 1 september 2008, maar deze zijn niet

als bedoeld in artikel 5:71 lid 1 onder d van de Wet

­ontvangen. Het bestuur is voornemens de heer Boll

Financieel Toezicht.

opnieuw te benoemen en beraadt zich op de benoeming van een opvolger van de heer Stevens. Voorts is

Leiden, 29 april 2009

het bestuur voornemens de heer Hovers te benoemen tot voorzitter.

Koninklijke Brill nv

In 2010 ontstaat een vacature door het volgens rooster

De Directie

aftreden van de heer Hovers. Eventuele aanbevelingen van certificaathouders kunnen tot 1 september 2009

Stichting Administratiekantoor Koninklijke Brill

worden gericht aan het bestuur met als adres het adres

Het Bestuur

van de vennootschap. Het bestuur volgt de corporate governance code, ­echter met uitzondering van de wijze waarop het bestuur stemrecht uitoefent. In afwijking van de

53

BRILL IN 2008

R A P P O RT VA N D E S T I C H T I N G LU C H T M A N S

De Stichting Luchtmans heeft tot doel het verwerven

De Stichting streeft er naar minstens één maal per

van cumulatief preferente aandelen in het aandelen-

jaar bijeen te komen. In 2008 vond er één vergadering

pakket van de vennootschap en het beheren daarvan,

plaats, op 11 april 2008.

daaronder met name ook begrepen het uitoefenen van het, aan die cumulatief preferente aandelen verbon-

Leiden, 29 april 2009

den, stemrecht. De Stichting Luchtmans is in het bezit van een optie om in geval van (dreiging van)

Stichting Luchtmans

overname van de vennootschap evenveel cumulatief

Het Bestuur

preferente aandelen te nemen als overeenkomt met 100% van de (certificaten van) aandelen die zijn

Onafhankelijkheidsverklaring

geplaatst op het tijdstip van de uitoefening van de

De Directie van Koninklijke Brill nv en het Bestuur

optie. Bij uitoefening van de optie behoeft slechts ­

van Stichting Luchtmans verklaren hiermee dat naar

25% te worden volgestort. De uitoefenkoers is

hun gezamenlijk oordeel is voldaan aan de ten aan-

gelijk aan de nominale waarde. Met de Stichting

zien van de onafhankelijkheid van de bestuurders van

Luchtmans is door de vennootschap overeengekomen

de Stichting Luchtmans gestelde eisen als bedoeld in

dat de optie slechts tot 50% van het geplaatste ­

artikel 5:71 lid 1 onder c van de Wet Financieel

kapitaal kan worden uitgeoefend indien en zolang

Toezicht.

er (certificaten van) aandelen zijn genoteerd aan de Euronext Amsterdam nv.

Leiden, 29 april 2009

Het bestuur van de Stichting Luchtmans bestaat

Koninklijke Brill nv

uit drie bestuursleden B, te weten de heer

De Directie

prof. dr. P.G.J. van Sterkenburg, (voorzitter), de heer jhr. mr. J.P. Backer en de heer mr. R.P. Voogd

Stichting Luchtmans

en twee bestuursleden A, te weten de heer

Het Bestuur

drs. ing. H.P. Spruijt (vice-voorzitter) en de heer drs. H.A. Pabbruwe (secretaris/penningmeester). Bestuursleden B zijn onafhankelijk van de vennootschap in de zin van artikel 5:71 lid 1 onder c van de Wet Financieel Toezicht. De heer Jhr. mr. J.P. Backer is in 2008 de heer mr. J.H. Koningsveld opgevolgd. Wij zijn de heer Koningsveld zeer erkentelijk voor zijn bijdrage aan het werk van onze stichting gedurende vele jaren.

54

BRILL IN 2008

S A M E N VAT T I N G G E C O N S O L I D E E R D E JAARREKENING 2008

GECONSOLIDEERDE BALANS PER 31 DECEMBER 2008 Voor bestemming resultaat; in duizenden euro’s

Activa

 

2008 

 

2007 

Vaste activa Materiële vaste activa Immateriële vaste activa Financiële vaste activa Uitgestelde belastingvorderingen



Vlottende activa

1.711

13.769

12.804

0

1.020

0



15.524

Voorraden Handelsvorderingen en overige vorderingen Valutatermijncontracten Te vorderen belasting Geldmiddelen en kasequivalenten

1.755



15.561

10.425

10.293

7.989

8.125

0

301

725

318

2.234



2.172

21.373

Vaste activa aangehouden voor verkoop



21.209

0



21.373

Totaal activa



26

190 21.399

36.897



36.960

Pa s s i v a Geplaatst kapitaal Agio Ingehouden winst Overige reserves

1.125

1.113

343

355

16.441

14.546

–207

–225

Onverdeelde winst



179



2.998

Totaal eigen vermogen



17.881



18.787



3.075



15.098

Langlopende verplichtingen Rentedragende leningen Pensioenen Uitgestelde belastingverplichtingen



1.106

1.722

0

171

1.350



 

1.182

2.456

Kortlopende verplichtingen Handelsschulden en overige te betalen posten Rentedragende schulden Renteswaps Valutatermijncontracten



11.033

11.644

5.138

3.453

49

1

340

 

Totaal verplichtingen Totaal passiva

56

BRILL IN 2008

16.560

0

19.016



36.897

18.173



36.960

G E C O N S O L I D E E R D E W I N S T- E N V E R L I E S R E K E N I N G OVER 2008 In duizenden euro’s  

1)

Gewijzigde presentatie ten opzichte van

2008 

Netto-omzet

 

2007 1)

25.713

Kostprijs van de omzet



25.883

–8.551



–8.733

jaarrekening 2007

Brutowinst

17.162

Overige baten Verkoopkosten

17.150

80

131

–5.275

–5.116

–9.832

–7.531

–13

–13

Algemene beheerskosten   Algemene operationele kosten   Afschrijving op immateriële vaste activa   Afschrijving op materiële vaste activa Totaal bedrijfslasten



–714





Winst voor rente en belastingen Financieringsopbrengsten Financieringskosten



Winst voor belasting

–15.754

–631



–13.160

1.408

3.990

16

759

–1.054



370

–671

4.078

Belastinglast



–191



–1.080

Winst uit voortgezette bedrijfsactiviteiten toe te rekenen aan aandeelhouders van Koninklijke Brill nv



179



2.998

Winst per aandeel Gewone/verwaterde winst per aandeel toe te rekenen aan aandeelhouders van Koninklijke Brill nv

57

BRILL IN 2008

0,10

1,63

GECONSOLIDEERD KASSTROOMOVERZICHT In duizenden euro’s

 

1)

Gewijzigde presentatie ten opzichte van Jaarrekening 2007

2008 

 

2007  1)

Kasstroom uit bedrijfsactiviteiten Winst voor belastingen uit voortgezette bedrijfsactiviteiten

371

4.078

–16

–164

1.026

297

9

–131

1.220

1.085

849

–314

18

–105

136

731

  Voorraden

–132

–1.090

 Handelsschulden en overige te betalen posten

–682

463

Aanpassingen voor het aansluiten van de winst aan de netto kasstroom Correcties voor niet-kasgerelateerde mutaties   Financieringsopbrengsten   Financieringskosten  Boekwinst uit desinvesteringen   Afschrijving vaste activa   Pensioenen   Overige mutaties Wijzigingen in het werkkapitaal  Handelsvorderingen en overige vorderingen

Betaalde winstbelasting



–403

Netto kasstroom uit bedrijfsactiviteiten



–820

2.396

4.030

Kasstroom uit investeringsactiviteiten Investeringen in materiële vaste activa Desinvesteringen in materiële vaste activa Investeringen in immateriële vaste activa

–758

–764

0

39

–1.026

–553

37

0 –75

Desinvesteringen van immateriële vaste activa Acquisities gedaan met kasgeld



–280

Verstrekte achtergestelde lening aan pensioenfonds als verantwoord onder financiële vaste activa



0

Netto kasstroom aangewend voor investeringsactiviteiten

58

BRILL IN 2008



–2.027

–750

–2.103

 

2008 

 

2007 

Kasstroom uit financieringsactiviteiten Ontvangen rente Betaalde rente Nieuwe bankleningen Aflossing van bankleningen Kasgeldleningen Betaald contant dividend over het vorig boekjaar Netto kasstroom aangewend voor financieringsactiviteiten



16

71

–279

–363

0

800

–2.322

–1.250

0

–1.900

–1.103





Netto afname in geldmiddelen en kasequivalenten Netto valutaomrekeningsverschillen Geldmiddelen en kasequivalenten per 1 januari

Geldmiddelen en kasequivalenten per 31 december

59

BRILL IN 2008



–3.688

–241



–2.884

–3.319

–956

0

–1

1.043

–2.276



2.000

1.043

G E C O N S O L I D E E R D M U TAT I E - O V E R Z I C H T VA N HET EIGEN VERMOGEN In duizenden euro’s geplaatst kapitaal

1 januari 2008

Agio

ingehouden winst

overige reserves

onverdeelde winst

totaal eigen vermogen

1.113

355

14.546

–225

2.998

18.787

0

0

0

17

0

17

0 

0 

0 

0

0

0

0 

0 

0 

Totale baten en lasten

0

0

0

Betaald contant dividend over het vorig boekjaar

0

0

Uitgekeerd stockdividend over het vorig boekjaar

12

–12

Omrekening vreemde valuta deelnemingen Herwaardering renteswap



Totale baten en lasten over het boekjaar direct opgenomen in het eigen vermogen Winst over het boekjaar



1 

18

0 

1

0

18

179 

179

18

179

197

0

0

–1.103

–1.103

0

0

0

0

0 

Winst over vorig boekjaar toegevoegd aan de ingehouden winst



0 

0 

1.895 

0 

–1.895 

0

31 december 2008



1.125 

343 

16.441 

–207 

179 

17.881

1.086

382

12.222

–142

2.565

16.113

0

0

0

–97

0

–97

0 

0 

0 

0

0

0

0 

0 

0 

Totale baten en lasten

0

0

0

Betaald contant dividend over het vorig boekjaar

0

0

Uitgekeerd stockdividend over het vorig boekjaar

27

–27

1 januari 2007

Omrekening vreemde valuta deelnemingen Herwaardering renteswap



Totale baten en lasten over het boekjaar direct opgenomen in het eigen vermogen Winst over het boekjaar



14 

–83

0 

0 

0

14

–83

2.998 

2.998

–83

2.998

2.915

0

0

–241

–241

0

0

0

0

Winst over vorig boekjaar toegevoegd aan de ingehouden winst



0 

0 

2.324 

0 

–2.324 

0

31 december 2007



1.113 

355 

14.546 

–225 

2.998 

18.787

60

BRILL IN 2008

Grondslagen bij de opstelling van de jaarrekening

De geconsolideerde jaarrekening van Koninklijke

De geconsolideerde jaarrekening is opgesteld op basis

in overeenstemming met de International Financial

van de historische kostprijs, met uitzondering van de

Reporting Standards (ifrs), zoals vastgesteld door de

afgeleide financiële instrumenten die zijn gewaardeerd

Europese Unie.

Brill nv en haar dochterondernemingen is opgesteld

tegen reële waarde. De geconsolideerde jaarrekening luidt in euro’s en alle bedragen zijn afgerond naar

In deze brochure wordt een beknopte samenvatting

­duizendtallen (eur 000), tenzij anders is vemeld.

gegeven van de jaarrekening. De volledige jaar­ rekening staat gepubliceerd op de website brill.nl

Winst per aandeel De winst per aandeel is berekend door de winst na belastingen toe te rekenen aan de houders van gewone aandelen en te delen door het gewogen gemiddeld aantal gewone uitstaande aandelen. Winst (x eur 1.000) Gewogen gemiddeld aantal gewone aandelen voor gewone winst per aandeel



2008



2007

179

2.998

1.865.590

1.835.948

Winst per aandeel

Per balansdatum stonden er geen aandelen­

Gewone winst per aandeel toe te rekenen aan aandeelhouders van Koninklijke Brill nv

0,10

Verwaterde winst per aandeel toe te rekenen aan aandeelhouders van Koninklijke Brill nv

0,10

1,63

opties of aflosbare preferente aandelen uit die kunnen leiden tot verwatering van de winst

1,63

per aandeel. Na balansdatum hebben zich geen transacties in aandelen voorgedaan.

61

BRILL IN 2008

Uitgekeerd en voorgesteld dividend

Over 2007 was voorgesteld een dividend van eur 0,81 per aandeel van eur 0,60 nominaal. Dit dividend werd aangeboden als eur 0,41 contanten per aandeel en als eur 0,40 keuzedividend per aandeel. In 2008 is eur 1.103 duizend in contanten betaald. Het overige bedrag is voldaan in de vorm van stockdividend. 

2008



2007

Vastgesteld en uitgekeerd gedurende het jaar Dividend op gewone aandelen  Betaald dividend voor 2007 : 81 cent (2006: 71 cent)

1.103

241

0

1.502

Voorgesteld ter goedkeuring (niet opgenomen als verplichting per 31 december) Dividend op gewone aandelen  Voorgesteld dividend voor 2008: 0 cent (2007: 81 cent)

Voorgestelde winstverdeling



Dividend op gewone aandelen

62

2008

0

Toevoeging aan winstreserve



179

Winst



179

BRILL IN 2008

OVERIGE GEGEVENS

beloning en een drie-jaars lange termijn bonus van

Beloning sleutelfunctionarissen

maximaal 20% van de vaste beloning. Mede naar De vennootschap wordt bestuurd door één statutair

aanleiding van een in de Algemene Vergadering van

directeur onder toezicht van de Raad van

Aandeelhouders van mei 2008 gevoerde discussie en

Commissarissen.

na advies van Hay Consultants is besloten met ingang van 2009 het maximum voor de korte termijn bonus

De commissarissen ontvangen uit hoofde van hun

van 50% op 40% te stellen en dat voor de lange

functie jaarlijks een beloning. Er is geen sprake van

­termijn van 20% naar 40% te verhogen. De directeur

een bonusuitkering of een beloning op termijn, zoals

heeft geen beloning in opties of aandelen. Daarnaast

opties in aandelen. Er worden geen pensioenrechten

bouwt de directeur ten laste van de vennootschap

opgebouwd die ten laste van de vennootschap komen.

pensioenrechten op. De bezoldiging van de directie wordt nader toegelicht in het remuneratieverslag.

De beloning van de directeur bestaat uit een vast en een variabel deel. Het variabel deel bestaat uit een korte termijn bonus van maximaal 50% van de vaste

Bezoldiging van de leden van de Raad van Commissarisen



Jhr. mr. H.A. van Karnebeek Prof. dr. P.J. Idenburg Mr. R.E. Rogaar

2008



2007

8.000

20.000

0

4.844

19.750

12.656

Drs. ing. H.P. Spruijt



19.750

17.500

Mr. A.R. baron van Heemstra



16.455



0



63.955



55.000



2008



2007

Bezoldiging van de directeur Drs. H.A. Pabbruwe Salaris Bonusuitkering Pensioenlasten

Totaal bezoldiging van commissarissen en directeur

63

BRILL IN 2008

217.500

209.100

22.000

124.000



32.161



56.000



271.661



389.100



335.616



444.100

Winstbestemming

Voorstel winstverdeling boekjaar 2008 Aan de Algemene Vergadering van Aandeelhouders

Statutaire winstbestemmingsregeling

wordt voorgesteld geen dividend uit te keren.

De winstbestemming vindt plaats overeenkomstig

Zie verder bij “Informatie voor Aandeelhouders” op

artikel 25 van de statuten, waarin is bepaald dat de

pagina 66.

winst als volgt wordt verdeeld: Indien de Algemene Vergadering van Aandeelhouders a Uitkering van dividend over het op de cumulatief preferente aandelen gestorte bedrag.

dit voorstel aanvaardt, wordt de winst over 2008 ad eur 179 duizend als volgt verdeeld:

b De Gecombineerde Vergadering bepaalt welk bedrag na aftrek van de onder A genoemde

Voorgestelde winstverdeling



2008

Dividend op gewone aandelen 

0

uit­kering wordt gereserveerd. c De Raad van Commissarissen stelt het tantième van de directeur vast.

Toevoeging aan winstreserve



179

Winst



179

d De Raad van Commissarissen stelt in overleg met de directeur de gratificaties van het overige personeel vast. e Het bedrag dat resteert na uitkering van het dividend op de cumulatief preferente aandelen,

Leiden, 29 april 2009

de reserveringen, tantièmes en gratificaties, staat ter beschikking van de Algemene Vergadering

Raad van Commissarissen

van Aandeelhouders voor uitkering aan de houders

Mr. A.R. baron van Heemstra

van (certificaten van) gewone aandelen.

Mr. R.E. Rogaar Drs. ing. H.P. Spruijt Directeur Drs. H.A. Pabbruwe

Detail van een houtsnede uit de Notitia utraque cum orientis tum occidentis ultra Arcadii Honoriique caesarum tempora (Basel, 1552). Thysia 782.

64

BRILL IN 2008

65

BRILL IN 2008

I N F O R M AT I E VO O R A A N D E E L H O U D E R S

Het aandeel Brill

Aantal aandelen

Koninklijke Brill nv is sinds juli 1997 genoteerd aan

Het aantal uitstaande aandelen met een nominale

Euronext Amsterdam. Het register van aandeel­

waarde van eur 0,60 was op 31 december 2008

houders Koninklijke Brill nv wordt beheerd door:

1.874.444 (per 31 december 2007 1.854.507).

nv Algemeen Nederlands Trustkantoor ANT

Van het totaal aantal uitstaande aandelen per

Postbus 11063

31 december 2008 zijn 1.830.001 certificaten uitgegeven

1001 gb Amsterdam

en 44.443 aandelen op naam in het aandelenregister

t +31 20 52 22 555

opgenomen.

ANT treedt ook op als administrateur van de

Dividend 2008

Stichting Administratiekantoor Koninklijke Brill.

Aan de Algemene Vergadering van Aandeelhouders

Aandeelhouders op naam kunnen zich met vragen

wordt op 20 mei 2009 voorgesteld geen dividend uit

over aandelenbezit, adreswijzigingen of dividend­

te keren.

betalingen eveneens wenden tot voornoemd trustkantoor.

Belangen van Directie en Commissarissen

Splitsing

Drs. H.A. Pabbruwe (directeur)

De Algemene Vergadering van Aandeelhouders heeft

Drs. ing. H.P. Spruijt (commissaris)

8.311 stuks 265 stuks

op 14 mei 2002 ingestemd met een splitsing van de aandelen, waarbij de nominale waarde van een

Met instemming van de Raad van Commissarissen

(certificaat van) aandeel is gewijzigd van eur 1,20 in

heeft de directeur voor zijn indiensttreding voor eigen

twee (certificaten van) aandelen van ieder eur 0,60.

rekening en risico certificaten van aandelen Brill via

Deze splitsing is op 19 augustus 2002 van kracht

zijn bank verworven. Met de Raad is afgesproken dat

geworden. Alle gegevens over aandelen zijn hierop

de directeur deze certificaten, vermeerderd met stock-

aangepast.

dividend waarvoor een standaardinstructie is gegeven, niet zal vervreemden of belasten gedurende zijn actieve dienst.

We t M e l d i n g Z e g g e n s c h a p 2 0 0 6 In het kader van de Wet Melding Zeggenschap 2006 hebben de volgende certificaathouders, voor zover op 31 december 2008 bekend bij de onderneming, een

belang van 5% of meer:

Gemelde belangen

Omvang

Meldingsdatum

Orange Oranje Participaties nv

21%

1 november 2006

GVB Capital Management bv

5%

29 december 2006

Otterbrabant Beheer bv

7%

1 november 2006

Dr. E. M. Aarts

5%

1 november 2006

Highclere International investors

5%

8 juni 2007

Boron Investments nv

5%

21 december 2007

66

BRILL IN 2008

FINANCIËLE AGENDA 2009

Algemene Vergadering van Aandeelhouders

Investor relations

20 mei 2009

Koninklijke Brill nv voorziet (potentiële) aandeelhouders en andere belangstellenden graag zo goed mogelijk

Bekendmaking resultaat eerste halfjaar 2009

van relevante informatie. Exemplaren van (half)

18 augustus 2009, na beurs

jaarverslagen zijn te vinden op het internet onder www.brill.nl, Corporate Information, sectie Investor Relations. Daarnaast kunnen deze worden aangevraagd via onderstaand adres. koninklijke brill nv Investor Relations Postbus 9000 2300 pa Leiden

t + 31 71 53 53 500 f + 31 71 53 17 532 e [email protected] www.brill.nl

67

BRILL IN 2008

ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUV WXYZabcdefghijklmnopqrstuvwxyz

ABCDEFGHIJKLM NOPQRSTUVWXYZ abcdefghijklmnopqrs tuvwxyzàǣḅçéə��ǵ��ǰ ƙłṁŋǫɔ�ʠɾ�ŧǖṿŵẍẙ� �ðþʌɥ��ɯʃ� AEHILO abcdehijlmnopqrsu Γ∆ΛΠΦαβγεζθιλνξοπρ σςτυφψωϕ ������������ ��������������� ���� 68

BRILL IN 2008

‘ B R I L L’ , H E T L E T T E R T Y P E : V O O R ( U I ) T G A N G

Inleiding

Ofschoon Brill alle rechten op zijn lettertype voor­

In Brill in 2007 is gemeld dat opdracht is verstrekt tot

behoudt (het is dus niet ‘Open Source’), zal het als

het ontwerpen van een nieuw Unicode-lettertype dat

gratis download ter beschikking worden gesteld aan

aan de complexe typografische eisen van Brill voldoet

individuen voor niet-commercieel gebruik.

en kosten bespaart op het gebied van redactie en opmaakwerk. Er zijn geen fonts te koop die de min-

Het ontwerp

stens 6.000 noodzakelijke tekens bevatten. Na bijna

Aan het slot van de zeventiende eeuw begonnen twee

twee jaar nauwgezette planvorming en discussie is

Engelse meester-schrijvers, John Seddon en George

eind 2008 het ontwerpen begonnen. Het vordert snel:

Shelley, te experimenteren met een nieuwe schrijfstijl.

op het moment van schrijven heeft de romein reeds

Zij gebruikten de stalen pen met gespleten punt, die

vier stadia doorlopen en staan de eerste cursieve

een karakteristieke zwelling van de lijn laat zien

letters klaar voor proefdraaien. Een voordeel van het

wanneer er meer druk wordt uitgeoefend, om een

ontwikkelen van een eigen letter is dat het ontwerp

strenge romein te schrijven die lijkt op typografische

in de eigen productieomgeving kan worden getest,

vormen – die echter zo nog niet bestonden. Pas een

volgens de juiste opmaakspecificaties en zelfs op

halve eeuw later begonnen lettergieters letters te

dezelfde papiersoorten als waar de letter uiteindelijk

maken in deze nieuwe stijl, met name John Baskerville,

ook op gebruikt zal worden. Zo kan het ontwerp fijn

wiens classicistische lettertypen tot op de dag van

afgesteld worden op de bekende uitvoerparameters.

vandaag in zwang zijn gebleven. Deze, en de in hun

In een later stadium zullen de beeldschermprestaties

dynamiek extremere romantische of ‘moderne’ typen

in de online-producten worden geëvalueerd.

uit de negentiende eeuw die afgeleid zijn van hetzelfde

Het nieuwe lettertype werd eerder aangekondigd

expansiemodel, hebben een lange staat van dienst in

onder de werknaam ‘Brill Minerva’. Nu heet het, wat

Brillpublicaties: de meeste Brillboeken zijn de laatste

prozaïscher,‘Brill’.

jaren gezet uit een digitale reprise van de Baskerville. Het scheen gepast dat de nieuwe ‘Brill’-letter dat

Oogmerk en voordeel; licentiëringsbeleid

erfgoed in ere houdt, en daarom kunnen de ‘Brill’-

Het gebruik van het lettertype ‘Brill’ zal het uitgeef-

lettertypen algemeen gekenschetst worden als

proces stroomlijnen, waardoor kosten worden

classicistisch geïnspireerd: het ‘zwaarte-accent’, de

bespaard, de ‘time-to-market’ wordt teruggebracht

verhouding van dik en dun, is bijna verticaal georiën-

en de productiviteit stijgt (de investering zal zich in

teerd, en het expansiemodel van de pen met gespleten

ca. twee jaar terugverdienen). Tegelijk worden onze

punt is systematisch doorgevoerd.

auteurs voorzien van een waardevol instrument waarmee gedurende het publicatieproces de integriteit van de tekst gegarandeerd wordt, en zelfs tot in de verre toekomst, doordat wij de Unicode-standaard benutten. Unicode kent aan elk teken van elk schrift een uniek nummer toe, zodat er geen verhaspeling van tekens of gegevenscorruptie meer kan optreden,

ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUV WXYZabcdefghijklmnopqrstuvwxyz ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUV WXYZabcdefghijklmnopqrstuvwxyz

ABCDEFGHIJKLM Merk op hoe verhoudingsgewijs robuust de nieuwe letter NOPQRSTUVWXYZ is en hoeveel zuiniger hij loopt. abcdefghijklmnopqrs tuvwxyzàǣḅçéə��ǵ��ǰ ƙłṁŋǫɔ�ʠɾ�ŧǖṿŵẍẙ�

hetgeen gegevensuitwisseling enorm vereenvoudigt.

Boven: de Baskerville zoals de laatste jaren in gebruik

Alleen door dergelijke standaarden te volgen is Brill

bij Brill. Onder: de nieuwe ‘Brill’ in hetzelfde corps.

in staat om betrouwbaar en met gemak zijn veeltalige teksten multimediaal uit te baten.

69

BRILL IN 2008

Om echter beter bestand te zijn tegen allerlei afdruk­

De cursieve pendant is in het eerste ontwikkelings-

omstandigheden zijn de ‘Brill’-letters robuuster

stadium. Proefvormen zijn gemaakt en deze moeten nu

getekend dan hun historische voorlopers. De vormen

ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUV op de pers worden getest naast de romein. Het ontwerp

zijn eenvoudiger, waardoor gerust een negenpunts

van de cursieve ‘Brill’ is enigszins ongewoon: de WXYZabcdefghijklmnopqrstuvwxyz

letter gebruikt kan worden in voetnoten of andere

stokken van b d etc. eindigen niet typisch met schreven,

kleingezette tekst. ‘Brill’ is er ook op ontworpen om

maar zij zijn gebaseerd op cursieve geschreven vormen

zuiniger te lopen dan de oude Baskerville. Hij is iets

die contemporain zijn met de classicistische letters

smaller over het geheel genomen, en afhankelijk van

waarop de romein is gebaseerd.

de lengte en zetwijze van alinea’s kan dat resulteren in een tot drie tekstregels meer per pagina. Gerekend over een heel boek, en cumulatief over een oplage, kan dit dusdanig veel papier besparen, dat Brill zijn ‘ecologische voetafdruk’ significant verkleint. Aangezien het een van de doelen van de ‘Brill’-fonts is om een grote verscheidenheid aan gespecialiseerde letters met diacrieten en tekens te ondersteunen die in wetenschappelijke geschriften worden gebruikt, en dat te doen conform de hoge kwaliteitseisen die

ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUV WXYZabcdefghijklmnopqrstuvwxyz

aan de typografie van gewone tekst worden gesteld, is in een vroeg ontwerpstadium aan deze vormen

ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUV bijzondere aandacht besteed.

WXYZabcdefghijklmnopqrstuvwxyz

ABCDEFGHIJKLM NOPQRSTUVWXYZ abcdefghijklmnopqrs tuvwxyzàǣḅçéə��ǵ��ǰ ƙłṁŋǫɔ�ʠɾ�ŧǖṿŵẍẙ� �ðþʌɥ��ɯʃ� AEHILO abcdehijlmnopqrsu Γ∆ΛΠΦαβγεζθιλνξοπρ ‘Brill’ romein: het basisalfabet en een selectie van letters met diacrieten en ‘exoten’, met eerste proefvormen van σςτυφψωϕ de cursief. ������������ ��������������� ���� 70

BRILL IN 2008

ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUV WXYZabcdefghijklmnopqrstuvwxyz

ABCDEFGHIJKLM fonetische en niet-Europese letters, ondersteunen de NOPQRSTUVWXYZ ‘Brill’-fonts Griekse en Cyrillische tekst. Wij verheugen ons te kunnen bouwen op het deskundige advies van abcdefghijklmnopqrs Gerry Leonidas, hoofd van het MA-programma Letterontwerp aan de Universiteit van Reading (VK) tuvwxyzàǣḅçéə��ǵ��ǰ en erkend expert op het gebied van Griekse typografie, en ƙłṁŋǫɔ�ʠɾ�ŧǖṿŵẍẙ� van Maxim Zhukov, gewezen typografisch adviseur bij de VN. Deze deskundigen adviseren in �ðþʌɥ��ɯʃ� AEHILO de eerste proefronden van Grieks en Cyrillisch. abcdehijlmnopqrsu Γ∆ΛΠΦαβγεζθιλνξοπρ σςτυφψωϕ ������������ ��������������� ���� Naast het grote aantal Latijnse letters met diacrieten,

Proeve van Griekse en Cyrillische letters. Letterontwerp is een proces van steeds opnieuw beoordelen en herzien, van het aanbrengen van minieme wijzigingen aan het gewicht van een element, of een letter een haartje vermallen. Weliswaar vergemakkelijkt de digitale fonttechnologie dit proces zeer en maakt het fontontwikkeling goedkoper dan in de tijd van de loden letters, maar de aandacht voor het detail bij de ontwikkeling van een tekstletter is niet anders. Alle vormen die in dit artikel worden getoond zijn vatbaar voor nadere herziening en beproeving.

In de zomer van 2009 zullen de romein en de cursief

Het ontwerp schrijdt voort door testen, herzien,

afgerond worden, en zal begonnen zijn met het werk

nog meer testen, nog meer herzien. Rode omtrek: de eerste

aan de vette en de vet-cursieve letters.

proefvorm van de onderkast a, zoals gepresenteerd aan Brill tijdens de planningsfase, voorjaar 2008. Blauwe

John Hudson

omtrek: herziene tussenvorm na de eerste persproef, eind

Tiro Typeworks, www.tiro.com

2008. Zwarte omtrek: de huidige versie, waarschijnlijk

(Nederlandse vertaling: Pim Rietbroek)

bijna de eindvorm. Rechtsonderaan zijn de drie over elkaar heen geplaatst, wat subtiele maar belangrijke verschillen onthult.

71

BRILL IN 2008

Jaar verslag en brochure Deze brochure is als geheel of in gedeelten ook als pdf-document beschikbaar via de website brill.nl Deze brochure bevat een verkorte geconsolideerde jaarrekening. Het jaarverslag, met daarin opgenomen de geconsolideerde jaarrekening, is te raadplegen op de website brill.nl

Colofon Ontwerp en lay-out André van de Waal Remco Mulckhuyse Coördesign, Leiden Celine Ostendorf

Omslag illustratie André van de Waal, Coördesign met adviezen van Pim Rietbroek, Brill Leiden

Fotografie Joost Kolkman, Leiden

Druk en afwerking Drukkerij Groen, Leiden

72

BRILL IN 2008

Bibliotheca Thysiana ‘Tot publijcke dienst der studie’ Paul Hoftijzer

73

Bibliotheca Thysiana ‘Tot publijcke dienst der studie’

Er zijn weinig plekken in Nederland met zo’n rijke boekgeschiedenis als het Leidse Rapenburg. In de middeleeuwen waren aan deze gracht, die toen de buitenste rand van de stad vormde, verscheidene kloosters gevestigd waar met grote toewijding religieuze teksten werden gekopieerd, verzameld en gelezen. Een van die kloosters, het convent van de Witte Nonnen of Dominicanessen, werd in 1581 omgevormd tot hoofdgebouw van de zes jaar tevoren opgerichte Leidse universiteit (en is dat gebleven tot op de dag van vandaag). Dit had niet alleen tot gevolg dat andere academische instellingen, waaronder de universiteitsbibliotheek, in of in de nabijheid van dit pand werden ondergebracht, maar ook dat steeds meer drukkers en boekverkopers – onder wie grote namen als Plantijn, Elzevier, Van der Aa en Luchtmans – zich aan het Rapenburg en in de omringende straten en stegen vestigden. Hier was immers hun cliëntele, bestaande uit hoogleraren, geleerden en studenten te vinden. Het Rapenburg was ook rijk aan particuliere bibliotheken. In de kapitale herenhuizen die in de zeventiende en achttiende eeuw gebouwd werden, woonden de aanzienlijkste en rijkste inwoners van de stad, hoogleraren, maar ook burgemeesters, kooplieden, artsen, advocaten en predikanten. Vrijwel allen hadden zij aanzienlijke boekverzamelingen, die zij gebruikten voor hun studie, werk, stichting of plezier. De vele bibliotheken die in het verleden aan het Rapenburg zijn opgebouwd zijn helaas allemaal weer verspreid geraakt of naar elders verhuisd. Met één uitzondering. Sinds 1655 is op Rapenburg 25, op de hoek van de Groenhazengracht, een prachtige bibliotheek gevestigd, bij testament gesticht door de Leidse jurist Johannes Thysius. Deze Bibliotheca Thysiana is bovendien gehuisvest in een pand dat speciaal als bibliotheek is ontworpen, een novum

Wand van de leeszaal van de Bibliotheca Thysiana met de kast waarin het archief van de familie Thysius werd bewaard. 74

Portret van Johannes Thysius door Jan de Vos. Het schilderij werd in 1658 besteld door de curatoren en kostte 25 gulden.

Façade van de Bibliotheca Thysiana op Rapenburg 25. Het gebouw, ontworpen door de Leidse stadsarchitect Arent van ’s Gravesande, werd voltooid in 1655. voor de zeventiende eeuw. De stichting die de collectie beheert, is nog altijd verantwoordelijk voor de uitvoering van Thysius’ laatste wil, namelijk dat zijn bibliotheek gebruikt zou worden ‘tot publijcke dienst der studie’. Johannes Thysius Johannes Thysius, of met zijn Hollandse naam Jan Thijs, werd geboren te Amsterdam in 1622 (doopdatum 14 juni). Hij kwam uit een welgestelde ZuidNederlandse, protestantse familie, die op het einde van de zestiende eeuw vanwege de godsdienstige repressie en economische malaise in Antwerpen haar toevlucht had gezocht in de jonge Nederlandse Republiek. Zijn vader Antoni Thijs wist zijn vermogen te vermeerderen door lucratieve beleggingen in onder andere de Verenigde Oost-Indische Compagnie, en door zijn huwelijk met de rijke en eveneens uit het Zuiden afkomstige Elisabeth de Bacher. Hun eerste en enige kind was Johannes, die zijn moeder echter niet gekend heeft, want zij overleed in het kraambed. Antoni Thijs hertrouwde, opnieuw met een rijke koopmansdochter, bij wie hij nog enkele kinderen zou verwekken. Vanwege de zwakke geestesgesteldheid van zijn stiefmoeder werd Johannes echter nog vóór

75

het overlijden van zijn vader (in 1634) opgenomen in het gezin van zijn tante Catharina Thijs, die was getrouwd met de Leidse hoogleraar oosterse talen Constantin l’Empereur van Opwijck. Zij bewoonden in Leiden een groot huis aan de Papengracht. l’Empereur was tevens de toeziend voogd over Johannes, samen met een andere (oud)oom, Anthonie Thysius sr., die hoogleraar theologie was. In Leiden moet Johannes het wel naar zijn zin hebben gehad. Financieel hoefde hij zich geen zorgen te maken, want de ruime erfenis van zijn ouders stelde hem in staat op ruime voet te leven. Dat blijkt onder andere uit het kasboek dat van zijn uitgaven bewaard is gebleven. Zo kocht hij in 1649 een paard voor de lieve som van 330 gulden, destijds de prijs van een Leids wevershuisje. Maar belangrijker was dat Leiden in het midden van de zeventiende eeuw een periode van ongekende voorspoed doormaakte. De lakenDit boekje, een schooluitgave van Silius Italicus’ De secundo bello Punico (Amsterdam, 1620) verwierf Johannes Thysius blijkens deze inscriptie toen hij nog ‘juvenis’ (jongeling) was. Thysia 368.

nijverheid floreerde als nooit tevoren, de bevolking groeide in een ras tempo, en er was een enorme bedrijvigheid op allerlei gebied. Dat gold ook de universiteit, waaraan Thysius reeds in 1635 als student werd ingeschreven, eerst in de letteren, later in de rechten. Dankzij de aanwezigheid van moderne voorzieningen voor onderwijs en onderzoek en de aanstelling van gerenommeerde hoogleraren kwamen steeds meer studenten naar Leiden, uit Nederland, maar vooral ook uit het buitenland. Zij allen spraken Latijn,

76

de ‘lingua franca’ van de internationale geleerden­ republiek. Door de vooraanstaande academische positie van zijn ooms raakte Johannes van jongs af aan vertrouwd met het wetenschappelijk bedrijf, dat in Leiden een christelijk-humanistische oriëntatie had, dat wil zeggen gericht op de studie van de bijbel en klassieke teksten. De dagelijkse omgang met boeken was daarbij vanzelfsprekend. Aangezien de universiteits­ bibliotheek maar beperkt toegankelijk was, waren hoogleraren en studenten voortdurend op boekenjacht, in de talrijke, goed gesorteerde Leidse boek­

Het Leidse Academiegebouw aan het Rapenburg. Gravure door Abraham Delfos naar een tekening van Johannes Beylaert. Regionaal Archief Leiden.

winkels, maar ook tijdens de vele boekenveilingen die in de stad werden gehouden. Op een bepaald moment moest de universiteit zelfs besluiten dat de veilingen alleen nog in de vakantie gehouden mochten worden, omdat de studenten anders hun colleges verzuimden. De liefde voor het boek had Johannes echter al veel eerder opgedaan. Het mooiste bewijs daarvoor is een briefje dat hij op 1 januari 1629 – hij was toen zes en half jaar oud! – vanuit Amsterdam aan zijn oom Anthonie Thysius in Leiden stuurde. Deze had hem ter gelegenheid van het nieuwe jaar traditiegetrouw een koek gestuurd, maar Johannes was daar maar half tevreden mee. Hij schrijft: Seer lieve wel beminde oom, Naer wensc[h]inge van een gelucsalich nieuwe jaer aen U[w] E[dele] mitschaders aen mijn lieve moitgen [tante], nichte en cousyns, ben ick hier mede U E hertelijck seer bedanckende voor den koeck ende goede vermaninge my geschreven, die ick hope naer te comen. Ende met Godes hulpe soo wel te leeren dat mijn

Johannes Thysius liet zijn bijzondere boeken – in dit geval het verzameld werk van de kerkvader Gregorius Nyssenus uit 1571 – (her)binden in fijn kalfsleer met een fraai bandstempel en groene sluitlinten. Thysia 266.

lieve oom tegens toecomende jaer best sal vinden mij te vereeren met een goede boeck in plaets van een koeck. Daer toe de Heere mij zijnen genade wil verlenen, en U E mijn beminde oom ende moitgen met nichte ende cousijns sparen. In langhduringhe gesontheyt Amen, U E onderdanige en liefhebbende Joannes Thijs.

77

Het jaar daarop kreeg hij inderdaad een boek van zijn oom, een zestiende-eeuws commentaar op de Epistolae ad familiares (Brieven aan familie en vrienden) van de Romeinse schrijver Cicero, met een handgeschreven opdracht waarin Johannes werd aangemoedigd de stijl van Cicero ‘diligenter’ (nauwgezet) na te volgen. In 1635 werd Johannes de trotse bezitter van een aanzienlijk deel van de bibliotheek van weer een andere oom, Jacobus Thysius, tot zijn dood in 1628 hoogleraar geschiedenis en secretaris en bibliothecaris van de geleerde Duitse vorst Maurits van Hessen te Marburg. Vanaf dat moment begon hij serieus boeken te verzamelen, zo kan worden afgeleid uit zijn kasboek, waarin ook zijn boekaankopen staan opgesomd. Het bedrag dat hij jaarlijks aan boeken uitgaf, stijgt voortdurend, tot een hoogtepunt van bijna 2300 gulden in 1652. Onder de talrijke persoonlijke documenten die van Johannes Thysius bewaard zijn gebleven bevindt zich De voorbeeldige student. Zinnebeeldige illustratie uit Carolus Musart, Adolescens academicus sub institutione Salomonis (Douai, 1633). Thysia 1075.

ook een journaal van de ‘Grand Tour’, die hij van oktober 1646 tot mei 1648 heeft gemaakt naar Frankrijk en Engeland. Hij deed dat in het gezelschap van de Duitse student – en latere Ethiopië kenner – Job Ludolph, die eveneens inwoonde in het huis van professor l’Empereur. Onderweg bezocht Johannes allerlei bezienswaardigheden, waaronder de pas geopende Bibliothèque Mazarine te Parijs en de Bodleian Library in Oxford. In Caen studeerde hij enige tijd bij de Franse geleerde Samuel Bochart. Tevens maakte hij van de gelegenheid gebruik om in Angers zijn licentiaat in de rechten te behalen. Het hoofddoel van de reis, Italië, werd echter niet bereikt, vermoedelijk doordat de zwakke gezondheid van Johannes hem parten speelde. Terug in Leiden zette hij zijn rechtenstudie voort. Kennelijk had hij weinig ambitie voor een maatschappelijke loopbaan. Uit een briefwisseling met Job Ludolph blijkt dat hij overwoog om een landgoed in

De schepping van Eva uit Adams rib. Handgekleurde houtsnede uit de zogenoemde ‘Keulse bijbel’ (Keulen, 1478). Thysia 329.

78

Duitsland te kopen, waar hij zich kon terugtrekken met zijn boeken. Daar kwam het niet van, maar van zelfstandig wetenschappelijk werk is evenmin sprake,

79

of het moest het bescheiden proefschrift zijn waarop hij in 1652 te Leiden tot doctor in de rechten promoveerde. De meeste tijd besteedde hij aan het uitbreiden van zijn bibliotheek. Zelfs toen hij de kans had om in 1650 in Stockholm de kroning bij te wonen van Christina van Zweden, de meest geleerde vorstin van Europa, bleef hij thuis, naar eigen zeggen om aanwezig te kunnen zijn bij enkele belangrijke boekenveilingen. In de nazomer van 1653 werd Johannes getroffen door een ernstige ziekte. De aard ervan is onbekend, maar klaarblijkelijk voelde hij zijn einde naderen. Hij ging naar een Leidse notaris om zijn testament te laten opstellen. Hierin legde hij vast wat er met zijn aardse goederen moest gebeuren, inclusief zijn boekenverzameling, die inmiddels zo’n 2000 banden telde. Letterlijk staat er in het testament: ‘dat mijn biblioteeq ... sal werden geemployeert tot publijcke dienst der studie.’ Wat Johannes daar precies mee bedoelde is niet geheel duidelijk. In ieder geval zal hij geen echte openbare bibliotheek in gedachten hebben gehad, al was het maar omdat het merendeel van zijn boeken in het Latijn was gesteld en daarmee voor de gewone Leidse burgers volstrekt ontoegankelijk. Waarschijnlijker is dat hij als gebruikers studenten en geleerden op het oog had. Voor die veronderstelling pleit ook dat hij wilde dat de bibliotheek zou worden gehuisvest in een nieuw te bouwen pand in de nabijheid van het Waalse College op de Groenhazengracht, waar armlastige Franstalige theologiestudenten kost en inwoning genoten. In het testament is zelfs sprake van de mogelijkheid dat de bibliotheek aan enkele studenten huisvesting zou bieden. Voor de bouw van een geschikte behuizing, alsmede voor het toekomstig onderhoud van de bibliotheek, stelde hij het zeer aanzienlijke bedrag van 20,000 gulden ter beschikking. Met de dood van Johannes op 3 oktober 1653 trad dit testament in werking.

Het gebouw De executeur testamentair was Baron Marcus du Tour, lid van de Raad van Brabant, die was gehuwd met Sara l’Empereur, de enige dochter van Constantin

80

Gekleurde houtsnede uit de eerste geïllustreerde uitgave van een oorspronkelijk vierde-eeuws handboek over het Romeinse Rijk, Notitia utraque cum orientis tum occidentis ultra Arcadii Honoriique caesarum tempora (Basel, 1552). Thysia 782.

l’Empereur en Thysius’ voornaamste erfgenaam. Hij begon met het zoeken van een lokatie voor de bibliotheek en een architect voor het ontwerp ervan. De eerste vond hij op het Rapenburg, op de hoek van de Groenhazengracht. Dit was een gunstige plek, omdat de ligging van het gebouw op het Noord-Oosten lichtinval bood van twee kanten zonder dat men last had van direct zonlicht. Dat was immers slecht voor de boeken. Als architect werd Arent van ’s Gravesande aangezocht, ‘fabryck’ van Leiden en in die hoedanigheid bouwmeester van onder andere de Lakenhal en de Marekerk. Van ’s Gravesande maakte een fraai ontwerp in de toen gangbare stijl van het Hollands classicisme, maar de feitelijke bouw en inrichting werden na zijn vertrek uit Leiden als gevolg van een conflict met het stadsbestuur uitgevoerd door enkele lokale aannemers. Hun bestekken en rekeningen zijn in het archief van de bibliotheek bewaard. In het pand werd op de begane grond behalve de statige entreehal met dubbele trap naar de eerste etage

De bibliotheekzaal naar het Noorden.

81

De bibliotheekzaal naar het Zuiden, met op de voorgrond de eikenhouten boekenmolen.

een eenvoudige woning ingericht voor de reeds in het testament genoemde huisbewaarder. De leeszaal van de bibliotheek, met de ruime afmetingen van 14,5 bij 7 meter, werd gevestigd op de eerste etage.

De inrichting van de Bibliotheca Thysiana volgde nieuwe inzichten ten aanzien van bibliotheekgebruik. Tot het midden van de zeventiende eeuw was het in de meeste Europese bibliotheken praktijk om de boeken naar onderwerp te rangschikken en ze soms volgens middeleeuwse gewoonte met kettingen aan de kasten of lezenaars te bevestigen teneinde diefstal te voorkomen. Naarmate het boekenbezit van deze instellingen groeide en men steeds meer verlegen zat om bergruimte, was dit geen reële optie meer. Men ging er toe over – een oplossing die Thysius zelf had waargenomen in de Bibliothèque Mazarine te Parijs, maar die na 1653 ook werd toegepast in de Leidse Universiteitsbibliotheek tijdens het bibliothecariaat van zijn achterneef Anthonie Thysius jr. – om de boeken niet meer op onderwerp maar op grootte te bewaren in kasten en magazijnen die niet meer rechtstreeks voor het publiek toegankelijk waren. Dat is ook het geval in de Bibliotheca Thysiana. De boeken staan

82

Gestileerde botanische illustratie van de haverplant uit Leonhardt Fuchs, De historia stirpium commentaria (Basel, 1540). Thysia 2272.

gerangschikt op formaat – de folianten beneden, de kleine boeken boven – in de kasten. Een rondomgaande balustrade verhindert dat de bezoekers zelf rechtstreeks bij de boeken kunnen komen. Alleen de bibliothecaris of diens knecht heeft de sleutel van de twee deurtjes in het hek en kan de boeken tevoorschijn halen, die dan vervolgens ter inzage worden gegeven op de grote centrale leestafel. Men werkte daaraan staande, van zitmeubilair was geen sprake. Evenmin was er verlichting of verwarming, hetgeen betekent dat de bibliotheek in de winter goeddeels gesloten moet zijn geweest. De inrichting van de leeszaal werd zeer sober gehouden. De strenge opeenvolging van de boekenkasten wordt alleen aan de kant van de lange binnen­ muur onderbroken door een centrale wandkast, waarin het archief van de familie Thysius werd bewaard (nu in de Universiteitsbibliotheek). De kast is eveneens ontworpen in classicistische stijl en getooid met het familiewapen en een wat onbeholpen cherubijntje. De enige verdere versiering van de leeszaal is een rood beschilderde houten phoenix bovenop de boekenkast tegen de zuidmuur. Deze vogel uit de Egyptische mythologie, die zich om de vijfhonderd jaar verbrandt om vervolgens weer op te rijzen uit zijn as, lijkt rechtstreeks gemodelleerd naar een afbeelding in een embleemboek over vogels en insecten van de Duitse humanist Joachim Camerarius uit 1596. Het daarbij geplaatste motto ‘Mors mihi vita est’ (De dood is mij het leven) biedt wellicht een verklaring voor de plaatsing. De phoenix kan, behalve als letterlijke verwijzing naar het voortbestaan van de bibliotheek na de dood van Thysius, ook symbool staan voor de bibliotheek als opslagplaats van kennis, waar dankzij het werk van eerdere generaties onderzoekers voortdurend nieuwe wetenschap wordt gegenereerd. Uniek voor Nederland is verder de eikenhouten boekenmolen met vier horizontale planken. In de aankooprekening uit 1657 wordt hij

83

omschreven als een ‘omdraient pulpetrum daer verscheyden boecken connen opleggen.’ Curator Marcus du Tour betaalde er 25 gulden voor. In 1655, twee jaar na Thysius’ dood, werd de bibliotheek opgeleverd. Nadien vonden met enige regelmaat aanpassingen van het gebouw plaats en ook aan het interieur werd het nodige gesleuteld. Op een niet in alle opzichten betrouwbare tekening Lakzegel met de afbeelding van een vogel, mogelijk een phoenix. Dit zegel komt in vrijwel alle boeken uit Thysius’ bibliotheek voor.

van D.P.G. Humbert de Superville uit het begin van de negentiende eeuw blijkt in een hoek van de leeszaal aan de kant van het Rapenburg een kamertje te zijn afgeschoten en zijn de boekenkasten voorzien van gordijnen. Dit werd later weer ongedaan gemaakt.

Houten phoenix op ijzeren pootjes. De vogel staat mogelijk symbool voor de bibliotheek als kennismachine.

84

Lange tijd was in de bibliotheek een grote trap geplaatst, die toegang gaf tot de ruime zolder, waar nieuw binnengekomen boeken werden opgeslagen.

De laatste grote opknapbeurt van het gebouw vond plaats in 1997 en 1998. Aangezien de kosten hiervan de draagkracht van de Stichting Bibliotheca Thysiana

Het interieur van de bibliotheek aan het begin van de negentiende eeuw. Tekening van D.P.G. Humbert de Superville. Regionaal Archief Leiden.

ver te boven gingen, werd het pand, en daarmee de restauratieplicht, voor een symbolisch bedrag overgedragen aan de Vereniging Hendrick de Keyser, die zich ten doel stelt architectonisch of historisch waardevolle gebouwen voor de toekomst te bewaren. Bij deze ingrijpende restauratie werd de woonruimte beneden geschikt gemaakt voor meer algemeen gebruik en werd de bibliotheekzaal in oorspronkelijke staat hersteld. Collectie In een van zijn brieven schrijft Johannes Thysius dat het zijn ‘zaligste’ wens was om een biblio­theek te hebben, ‘gevuld met de mooiste edities, geschreven door de beste auteurs op het gebied van de geschiedenis, de oudheid, dan wel de wiskunde.’

85

Daarmee bedoelde hij in feite dat hij een collectie

Maar de wetenschap van zijn eigen tijd lag hem

wilde opbouwen die alle toenmalige terreinen van

eveneens na aan het hart. Zijn bibliotheek is rijk aan

kennis bestreek. Dergelijke universele collecties

studies op zulke uiteenlopende gebieden als sterren­

waren in de zeventiende eeuw het exclusieve domein

kunde, medicijnen, botanie, geschiedenis en recht.

geworden van grote institutionele bibliotheken.

Ook nieuwe methodologische en theoretische

Er verschenen zoveel nieuwe boeken dat het voor

concepten en inzichten hadden zijn belangstelling,

een particulier niet meer bij te benen was. Doordat

getuige de aanwezigheid van het werk van moderne

Thysius echter over ruime financiële middelen

filosofen als Francis Bacon en René Descartes.

beschikte, kon hij zijn ideaal toch tot op zekere

Overigens was het werk van de laatste, die een aantal

hoogte nastreven. Dat geldt in ieder geval voor de

jaren in Leiden heeft gewoond en gewerkt, in het

geschriften van klassieke auteurs. Hoewel zeker

academische milieu waarin Thysius verkeerde tame-

niet compleet, bevat de Bibliotheca Thysiana een

lijk omstreden. Marcus du Tour had in 1642 in Utrecht

indrukwekkende verzameling Griekse en Romeinse

zelfs een dissertatie geschreven tegen Descartes. Het

teksten over de meest uiteenlopende onderwerpen,

is dan ook verlokkelijk om de Bibliotheca Thysiana te

gedrukt door beroemde uitgevers als Manutius, Froben,

beschouwen als een zeventiende-eeuwse intellectuele

Estienne, Plantijn en Elzevier. Daarmee voldeed

arena, waar de strijd tussen de klassieke en moderne

Thysius aan een van de belangrijkste opdrachten

wetenschap werd uitgevochten. Helaas weten we niet

van het Humanisme, te weten het herstel en de

wat Thysius’ eigen stellingname in dit debat was.

beschikbaarstelling van de kennis en literatuur van de klassieke oudheid. Gekleurde houtsnede uit Carolus Stephanus, De dissectione partium corporis humani libri tres (Parijs, 1540). Thysia 2269.

86

Een soortgelijke observatie kan worden gemaakt ten aanzien van de theologische boeken in de bibliotheek. Hoewel Thysius zonder twijfel behoorde tot de rechtzinnige richting in de Nederduits Hervormde Kerk, is het opvallend dat het aandeel van de theologie in zijn verzameling minder groot is dan men zou verwachten en dat zich daarin bovendien heel wat werken bevinden die tegen de calvinistische leer ingaan. Interessant is bijvoorbeeld de aanwezigheid van verscheidene werken van David Joris, een zestiende-eeuwse geestdrijver die zowel door katholieken als protestanten werd verketterd. Thysius’ streven lijkt er hier vooral op gericht geweest te zijn om een representatieve collectie theologie op te bouwen, waarin de standpunten van diverse godsdienstige stromingen vertegenwoordigd waren. De bibliotheek bevat echter meer dan alleen wetenschappelijke en godsdienstige boeken. Literatuur uit binnen‑ en buitenland, in origineel en in vertaling, is ruimschoots vertegenwoordigd, al lijkt het vermoeden gerechtvaardigd dat met name de Nederlandse literatuur bij het overbrengen van de boeken van de Papengracht naar het Rapenburg nogal uitgedund is. Tegenover grote buitenlandse auteurs als Petrarca, Titelpagina van Jacques du Bosc, La femme heroique (Parijs, 1645), waarin vrouwen dezelfde deugden worden toegedicht als mannen. Thysia 935.

Boccaccio, Rabelais en Montaigne staan maar een paar Nederlandse schrijvers van naam. Met name Jacob Cats, die in iedere zeventiende-eeuwse bibliotheek te vinden was, schittert door afwezigheid. Opvallend rijk is de collectie daarentegen aan embleemboeken, een genre dat gekenmerkt wordt door een speelse wisselwerking tussen tekst en illustratie. Voorts zijn er fraaie prentenboeken met afbeeldingen van beroemde personen, stadsgezichten en landschappen, bouwwerken, klederdrachten, kunstvoorwerpen en dergelijke meer. De meeste had Thysius kant en klaar gekocht, andere had hij naar eigen smaak samengesteld. Dat geldt ook voor een curieus plakalbum met honderden uitgeknipte prenten van planten, dieren en mensen. Van bijzondere

Gravure op groot formaat uit Gérard de Thibaults megalomane handleiding voor de schermkunst, Academie de l’espee (Leiden, 1626). Thysia 2422. >

betekenis is de door Thysius bijeengebrachte verzameling van ettelijke duizenden pamfletten – eenvoudig en goedkoop drukwerk waarin actuele

87

politieke en maatschappelijke gebeurtenissen worden besproken en becommentarieerd. Vanwege haar omvang wordt deze collectie thans bewaard in de Leidse Universiteitsbibliotheek. Sommige boeken moet Thysius vooral hebben gekocht vanwege hun zeldzaamheid, schoonheid of bijzonderheid. De collectie omvat ruim dertig incunabelen, waaronder beroemde boeken als de eerste gedrukte Nederlandse bijbel (de ‘Delftse bijbel’, 1477), het Liber chronicarum van Hartmann Schedel

(Neurenberg, 1493) en het mooiste gedrukte boek van de Renaissance, de Hypnerotomachia Poliphili (Venetië, 1499). Andere topstukken zijn het kruidboek van Leonhardt Fuchs (Basel, 1542); Andreas Vesalius’ Twee pagina’s uit de Hypnerotomachia Poliphili (De droom van Poliphilus), gedrukt door de beroemde Venetiaanse drukker Aldus Manutius in 1499. Thysia 2222.

90

De humani corporis fabrica, libri VII (Basel, 1543); Matthew Parkers De antiquitate Britannicae ecclesiae (London, 1572; gedrukt in een oplage van slechts 25 exemplaren); het zogenoemde ‘luitboek van Thysius’,

een handschrift met een onovertroffen verzameling Europese luitmuziek; Gérard de Thibaults Académie de l’espée (Leiden, 1626); de Icones van de ZuidNederlandse schilder Anthonie van Dyck (Antwerpen, 1646); en een vrijwel complete reeks ‘republiekjes’,

beknopte landenbeschrijvingen in klein formaat gedrukt door de Leidse Elzeviers. En dan zijn er nog boeken die Thysius vast niet alleen vanwege hun inhoud, maar ook om hun fraaie uiterlijk of bijzondere herkomst heeft aangeschaft. Zo wist hij in 1649 op een veiling in Den Haag een op perkament gedrukte en uitbundig – de stijl heet niet voor niets ‘à la fanfare’ – gebonden uitgave van het gedicht La seconde semaine, ou enfance du monde (Parijs, 1584) van Guillaume de Salluste Du Bartas te verwerven, evenals een exemplaar van het met handgekleurde volvelles geïllustreerde Astronomicum Caesareum (Ingolstadt, 1540) van de Duitse astronoom Petrus Apianus. Het boek

was ooit het bezit van de Engelse koning Hendrik VIII. In de tweede helft van de zeventiende eeuw werden nog met enige regelmaat boeken aangeschaft uit

Pagina uit het plakalbum van Johannes Thysius met uitgeknipte afbeeldingen van zoogdieren. Thysia 1568.

middelen die Thysius speciaal daarvoor in zijn testament had gereserveerd. De belangrijkste aankoop was zonder twijfel de complete Blaeu-atlas (Amsterdam, 1662-65) met het bijbehorende notenhouten kabinet

(nu in de benedenruimte), waarvoor niet minder dan 454 gulden werd betaald. Door slecht beheer van de

gelden van de bibliotheek kwam aan de boekaanschaf in de loop van de achttiende eeuw echter een einde. Latere aanwinsten bestonden hoofdzakelijk uit schenkingen. Zo werd in de negentiende eeuw uit de nalatenschap van de Leidse predikant Barend Frederik Tydeman een grote collectie boeken verworven van en over de Zweedse spiritualist Emanuel Swedenborg. Zij staan apart opgesteld in de voormalige woning op de begane grond. Gebruik Over het gebruik van de bibliotheek vanaf de opening in 1657 is helaas weinig bekend. Er is geen bezoekersregister bijgehouden, evenmin zijn gegevens bewaard over openingstijden en reglementen. Wel verscheen rond 1668 voor belangstellenden een eerste gedrukte

Openingspagina van de eerste catalogus van de Bibliotheca Thysiana uit ca. 1668. Het boekje is in slechts één exemplaar overgeleverd. Thysia 258.

91

catalogus van de bibliotheek (in slechts één exemplaar overgeleverd), die nadien in uitgebreide vorm herhaaldelijk herdrukt zou worden. Een van de vaste bezoekers in de tweede helft van de zeventiende eeuw was de Leidse regent Cornelis van der Maersche, die verscheidene boeken aan de bibliotheek schonk. In de achttiende eeuw lijkt het bezoek te zijn teruggelopen. Dat kan althans worden opgemaakt uit een opmerking van de Leidse historicus Frans van Mieris, die in zijn Beschryving der stad Leiden uit 1770 schreef dat de bibliotheek ‘beklaaglyk te niet

geloopen’ was. Uiteindelijk nam het bestuur van de Leidse universiteit het benoemingsrecht van de curatoren over, hetgeen het gebruik van de bibliotheek binnen de Leidse academische gemeenschap zeker bevorderd heeft. Dat geldt nog sterker voor de uitvoerige gedrukte catalogus van de collectie, die in 1879 werd gepubliceerd door de Leidse bibliothecaris P.A. Tiele. Heden ten dage zijn alle titels opgenomen in de elektronische catalogus van de Leidse Universiteits­ bibliotheek. Op aanvraag worden ze in de studiezaal Bijzondere Collecties van de UB aan onderzoekers uit alle mogelijke windstreken ter inzage gegeven. In een van de handschriften die Johannes Thysius in 1635 uit de bibliotheek van zijn oudoom Jacobus Thysius verwierf – het betreft een laat middeleeuwse kopie van de tekst van de Metamorphoses van de Romeinse schrijver Ovidius – heeft hij, behalve de titel ook zijn naam geschreven: ‘Joannis Thysii et amicorum’. Die laatste toevoeging, ‘en van zijn vrienden’, is veelzeggend. In humanistische kring was het gewoonte om boeken en handschriften aan collegageleerden uit te lenen; kennis was niet alleen voor eigen gebruik, maar diende de samenleving in brede zin. Aan dat ideaal wordt dankzij de uitzonderlijke wilsbeschikking van deze jonggestorven Leidse boekverzamelaar meer dan driehonderdvijftig jaar na zijn dood nog steeds uitvoering gegeven. In zekere zin mogen wij ons daarom allen ‘vrienden van Thysius’ noemen.

92

Testament van Jan Splinter (Delft, 1647). Dit soort goedkope boekjes werd in de zeventiende eeuw in brede kring gelezen. Thysia 1907.

Paul Hoftijzer (1954) is bijzonder hoogleraar in

Literatuur

de geschiedenis van het Nederlandse boek in de

Blom, O., De Phoenix van het Rapenburg (Leiden,

vroegmoderne tijd vanwege de Dr. P.A. Tiele-Stichting

1998).

aan de Universiteit Leiden. Daarnaast is hij curator

Büch, B., ‘Een zorgelijk legaat. De Bibliotheca

van de Bibliotheca Thysiana.

Thysiana te Leiden’, in: idem, Bibliotheken (Amsterdam, 1984), 89-96. Gelderblom, O., Zuid-Nederlandse kooplieden en de opkomst van de Amsterdamse stapelmarkt (1578-1630) (Hilversum, 2000). Janssen, F.A., ‘De boekencollectie van Thysius’, Jaarboek van het Nederlands Genootschap van Bibliofielen, 9 (2001), 103-116. Jonge, C. de, ‘De “grand tour” van Johannes Thysius’, Jaarboekje voor geschiedenis en oudheidkunde van Leiden en omstreken, 68 (1976), 65-80. Lunsingh Scheurleer, Th.H., W. Fock, A.J. van Dissel, Het Rapenburg. Geschiedenis van een Leidse gracht, deel IIIa (Leiden, 1988), 73-109. Mourits, E.M., ‘Johannes Thysius en Job Ludolf: een

In opvallend veel boeken in de Bibliotheca Thysiana is de naam van vorige eigenaar(s) onleesbaar gemaakt. Deze editie van het Nieuwe Testament (Zürich, 1554) was ooit het bezit van een zekere Petrus Arnhem, die het ‘mea pecunia’, met zijn eigen geld, had gekocht. Thysia 484.

vriendschap’, Jaarboekje voor geschiedenis en oudheid­ kunde van Leiden en omstreken, 92 (2000), 54-74. ‑‑‑ (red. en inl.), D’avoir une chambre garnie de plus belles editions. Uit de correspondentie van Johannes Thysius (Leiden, 2001).

93

Schitterend gekleurde volvelle uit het door keizer Karel V gesponsorde Astronomicum Caesareum van de Duitse sterrenkundige Petrus Apianus (Ingolstadt, 1540). Het boek is afkomstig uit de bibliotheek van de Engelse koning Hendrik VIII. Thysia 1625.

Muller, J.W., ‘Uit de geschiedenis der Bibliotheca

Visser, A.S.Q., et al. (red.), Emblem books in Leiden:

Thysiana’, Jaarboekje voor geschiedenis en oudheid­

A catalogue of the collections of Leiden University

kunde van Leiden en Rijnland, 26 (1933-34), 62-90.

Library, the ‘Maatschappij der Nederlandse

Petit, L.D., Bibliotheek van Nederlandsche pamfletten.

Letterkunde’ and Bibliotheca Thysiana (Leiden, 1999).

Verzamelingen van de bibliotheek van Joannes Thysius en de bibliotheek der Rijks-Universiteit te Leiden,

De Leidse Universiteitsbibliotheek besteedt op haar

3 dln. met supplement (’s-Gravenhage, 1882-1934).

website ook aandacht aan de Bibliotheca Thysiana:

Roijen, R. van, Catalogus archief, familiepapieren en

http://www.bibliotheek.leidenuniv.nl/collecties/

koopmansboeken Bibliotheca Thysiana (Leiden, 1941).

bijzonder/bibliotheca-thysiana.jsp

NB Een nieuwe digitale inventaris van het archief is in voorbereiding.

De Bibliotheca Thysiana, gevestigd op Rapenburg 25,

Schaeps, J., ‘Prenten uit de Bibliotheca Thysiana’,

is op afspraak tegen betaling te bezichtigen.

in: Het Leidse Prentenkabinet. De geschiedenis van

Daartoe kan contact worden opgenomen met de

de verzamelingen (Baarn, 1994), 247-306.

Leeszaal Bijzondere Collecties van de Leidse

Steenmeijer, G., Tot cieraet ende aensien deser stede.

Universiteitsbibliotheek, tel. 071 527 28 57.

Arent van ’s Gravesande architect en ingenieur ca. 1610-1662 (Leiden, 2005). Tiele, P.A., Catalogus van de bibliotheek van Joannes Thysius (Leiden, 1879).

96

Tot de aanwinsten die zijn verworven na Thysius’ dood behoort dit New and perfect book of beasts, flowers, fruits, butterflies, & other vermine (London, 1663) van Wenceslaus Hollar. Thysia 1316.

BRILL IN 2008

BRILL IN 2008

ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUV WXYZabcdefghijklmnopqrstuvwxyz ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUV WXYZabcdefghijklmnopqrstuvwxyz

ABCDEFGHIJKLM NOPQRSTUVWXYZ abcdefghijklmnopqrs tuvwxyzàǣḅçéə��ǵ��ǰ ƙłṁŋǫɔ�ʠɾ�ŧǖṿŵẍẙ� �ðþʌɥ��ɯʃ� AEHILO abcdehijlmnopqrsu Γ∆ΛΠΦαβγεζθιλνξοπρ σςτυφψωϕ ������������ ��������������� ����