AANTREKKENDE STADSMILIEUS

AANTREKKENDE STADSMILIEUS

C

O

N

C

EP T

Een planologisch-stedenbouwkundig ontwikkelingsperspectief

COLOFON © Dienst Ruimtelijke Ordening Amsterdam 2006 Jos Gadet, projectverantwoordelijke (planoloog DRO/WVS) Miloš Bobić (stedenbouwkundige DRO/SVO) Mariëtte van Baaren (planoloog DRO/WVS) Carine van Oosteren (onderzoeker O&S) Koos van Zanen (planoloog DRO/WVS) Jacques van de Ven (lector Grootstedelijke Ontwikkeling Haagse Hogeschool) Robert Heit (tekeningen en lay-out DRO/SVO) Niek Bosch (foto’s DRO/WVS) 2

Inhoudsopgave

Frans Halsstraat: petite histoire

04

Introductie

06

Economische aantrekkelijkheid

06

Social aantrekkelijkheid als woon- en verblijfsmilieu

06

Ruimtelijke aantrekkelijkheid

07

‘Vraag’ naar aantrekkelijke verblijfsgebieden in de stad

08

Vrijetijdsindustrie

08

Veranderingen in de productiekolom

09

Uitgangspunten en werkwijze

10

Aantrekkende stadsmilieus: Analyse

12

01 Haarlemmerdijk

15

02 Utrechtsestraat

19

03 Frans Halsstraat

23

04 Kinkerstraat

27

05 Spaarndammerstraat

31

06 Oostelijke Handelskade

35

07 Admiraal de Ruyterweg

39

08 Van der Pekstraat

43

09 Prinsengracht

47

10 Zuidplein

51

11 Johannes Verhulststraat

55

12 Arena Boulevard

59

13 Beethovenstraat

63

14 Hoogte Kadijk

67

15 Postjesweg

71

16 Eerste van der Helststraat

75

17 Tweede van der Helststraat

79

18 Lelylaan

83

Samenvatting

87

Conclusies

88

Aanbevelingen

101

Epiloog

103 3

Frans Halsstraat: Petite histoire

Exemplarisch voor ons project ‘aantrekkende stadsmilieus’ is de petite histoire van de Frans Halsstraat in de Amsterdamse Pijp, in beeld gebracht door bijgaande illustraties. De Pijp is een 19de-eeuwse uitbreidingswijk direct grenzend aan de oude binnenstad en in aanleg bedoeld voor de Amsterdamse arbeidersklasse. Vanwege de hoge grondprijskosten werd De Pijp reeds direct na de oplevering bewoond door de lagere ambtenaren en de middenstand, die de overlast bezorgende bedrijvigheid en uitgewoonde arbeiderswijken in de binnenstad ontvluchtten. Door de commerciële opzet van de woningbouwcorporaties in die tijd en de speculatiebouw ontstaan er kleine woningen, echter met een relatief hoge huur. Veel bewoners verhuren dan ook een kamer aan kunstenaars, artiesten en ‘alleengaanden’ zodat er een levendige buurt ontstaat, die ook toen al omschreven is als het Amsterdamse Quartier Latin of Boheems Amsterdam.

Frans Halsstraat omstreeks 1980

Frans Halsstraat 2005 4

Rond de jaren ‘80 kent de buurt naast de bohémiens om dezelfde redenen ook studenten. Tevens biedt De Pijp vanwege de dan relatief lage huurprijzen ook onderdak aan Spaanse en Portugese (later Marokkaanse en Turkse) gastarbeiders. Bijgevolg verandert het voorzieningenaanbod in dit deel van de stad en ontstaan er winkels en horeca gericht op de gemêleerde bevolking. Zo ook in de Frans Halsstraat. De komst van Carels Café begin jaren ‘80 is de aanzet tot meer horecavestigingen (zoals Quinto) en winkels in deze straat. Met name de cafés zorgen voor roem die tot over de Singelgracht reikt. De bekendheid van de Frans Hals is terug te zien in de huur- en grondprijzen in de straat en omgeving. Niet alleen wordt dit kwartier geliefd bij de marginale gentrifiers (studenten, bohémiens), maar ook bij de meer kapitaalkrachtige gentrifiers. Deze karakteristieke gentrification wordt al dan niet opzettelijk ondersteund door overheidsingrijpen. Ten eerste verlegt de gemeente het ‘hoofdnet fiets’, zodat het trottoir verbreed, de straat door éénrichtingsverkeer autoluwer, en de aanblik door aanplant op het verspringend trottoir groener wordt. De begaanbaarheid te voet en per fiets verbetert hierdoor enorm. Ten tweede verlaat de gemeente in de omgeving Frans Halsstraat haar eerdere sloop-nieuwbouwbeleid in De Pijp en saneert woningen of schrijft aan. Dit overheidsingrijpen versterkt het transformatieproces van de Frans Halsstraat. De Frans Halsstraat en omgeving raakt daardoor ook gewild bij de opkomende ‘creative class’: niet alleen om gebruik te maken van de voorzieningen, maar ook als woonmilieu en plek waar je anderen kunt ontmoeten (wat het ‘creatieve proces’ kan versterken). Inmiddels hebben de eerste creatieve bedrijven de Frans Halsstraat ontdekt. De Frans Halsstraat is binnen 25 jaar veranderd van één ‘van de vele ogenschijnlijk kansloze’ straten in Amsterdam, tot een aantrekkelijke stadstraat van faam voor de in de stad ingewijden. Aantrekkelijk in de zin van prettig woon-, werken verblijfmilieu, aantrekkelijk wat betreft het aantrekken van creatieve kenniswerkers en bedrijvigheid, maar ook aantrekkend in de zin van herleven. Deze ‘aantrekkende stadsmilieus’ vervullen naast industriegebieden en bedrijventerreinen een belangrijke rol in de economie van Amsterdam en de Amsterdamse regio. Tenslotte kan op deze plek lichtvoetig gewezen worden op het ontstaan van een nieuwe upper class. Deze bobo’ s (bourgeois-bohème) laten zich karakteriseren als een onverwachte mix van bourgeoisie (kapitalistische waarden) en bohemiaanse tegenbeweging van de jaren ‘60: bourgeois tijdens het werk, bohémien in de vrijetijd. Hun hybride leefwijze is vooral waar te nemen in de geschetste aantrekkende milieus.

beelden Frans Halsstraat 2005 5

Introductie

De regio Amsterdam is in Nederland de krachtigste creatieve kennisregio. Daarbinnen speelt de stad Amsterdam een centrale rol. Het aandeel creatieve kenniswerkers (stedelijk georiënteerde bewoners zoals studenten, hoog opgeleiden, shortstay city dwellers en kunstenaars) in de totale werkgelegenheid in Amsterdam schommelt (al naar gelang de verschillende definities van creatieve kenniswerkers) tussen 35 en 55 procent. Dat betekent overigens dat ook de niet-creatieve sector voor nog heel veel werkgelegenheid zorgt. Toch is Amsterdam in een aantal internationale stedenhitlijsten gedaald. Omdat in de westerse oriëntatie op kenniseconomie, creative industry en creatieve kennisstad, het besef doordringt dat aantrekkelijke plekken in de stad de (inter)nationale concurrentiepositie versterken, heeft de gemeente Amsterdam het volgende verzocht: • de succesfactoren in beeld te brengen die Amsterdam tot een set van aantrekkelijke milieus voor creatieve kenniswerkers maken; • hieruit ruimtelijke richtlijnen te destilleren om kansrijke milieus te ontwikkelen. Vanuit het perspectief van de creatieve kenniswerker kan de aantrekkelijkheid van plekken in economische, sociale en ruimtelijke termen beschreven worden. Economische aantrekkelijkheid Na de transformatie van agrarische naar industriële, en van industriële naar een diensteneconomie, is er nu sprake van verfijning binnen de diensteneconomie tot een creatieve kenniseconomie. Deze drijft grotendeels op creatieve kennis. Kennis heeft twee verschijningsvormen: standaardkennis en persoonsgebonden kennis. Standaardkennis is snel toegankelijk via internet en bibliotheken. Persoonsgebonden kennis echter is uniek en specifiek. Toegang tot deze kennis geschiedt veelal door persoonlijk contact (face to face contact). Daarom zijn ontmoetingsplaatsen uiterst belangrijk. Een binnenstadsmilieu biedt een grote diversiteit aan ontmoetingsplekken. Bovendien is de creatieve kennisindustrie ruimtelijk geconcentreerd in centraalstedelijke milieus omdat creatieve kennis een onzekere broodwinning is (Manshanden et al 2005). Zowel de kosten als het eindproduct zijn onzeker. Daarom worden risico’s over meerdere (kleinere) bedrijven verdeeld. Deze bedrijven willen wel in elkaars nabijheid zitten. Door mogelijkheden tot face tot face contacten en reductie van onzekerheden, zijn centraalstedelijke milieus in economische zin aantrekkelijk. Sociale antrekkelijkheid: woon- en verblijfsmilieu Vanwege het belang van menselijk kapitaal zijn creatieve kennisbedrijven eerder geneigd zich dáár te vestigen waar een potentieel aan creatieve kenniswerkers voorhanden is. Dit potentieel heeft een voorkeur voor centraalstedelijke milieus vanwege onder andere een veelheid en veelsoortigheid aan hoogwaardige voorzieningen (cultuur, horeca, leisure, stedelijke

6

Geselecteerde concentratiegebieden van: - kunsten (uit full-time_werknemers) - in Jaar: 2003; gestelde criteria voor de gebieden: - aantal WRKF|KUNSTN|F03 >= 19-->20 - perc. WRKF|KUNSTN|F03 >= 7.05-->8.59

Selectieresultaat: - 42 GEBIEDEN met in totaal: - 20895 full-time_werknemers - 5534 WRKF|KUNSTN|F03 (26.5%) - 251.4 HECTARE OPPERVLAK. - (indigo omlijnd). -------------------------------------------------------------Vorige kaart: Geselecteerde concentratiegebieden van: - kunsten (uit full-time_werknemers) - in Jaar: 1996; gestelde criteria voor de gebieden: - aantal WRKF|KUNSTN|F96 >= 10-->10 - perc. WRKF|KUNSTN|F96 >= 5.48-->5.94

landschappen), openbare (tolerante) sfeer, prettige en mooie openbare ruimten en veiligheid (Florida 2002, 2004). Ook voor Amsterdam blijkt deze oriëntatie op centrale delen van de stad. Tevens blijkt een voorkeur bij een grote groep creatieve kenniswerkers voor centraalstedelijk wonen. Deze voorkeur voor stedelijke milieus betekent dat aantrekkelijke woon- verblijfsruimten in de stad een vestigingsfactor van betekenis zijn.

Selectieresultaat: - 38 GEBIEDEN met in totaal: - 14412 full-time_werknemers - 2960 WRKF|KUNSTN|F96 (20.5%) - 150.5 HECTARE OPPERVLAK. - (goudgeel ingekleurd).

concentratie creatieve bedrijvigheid, 1996 (blauw) en 2003 (geel) bron: O&S 2004

Amsterdam = 38% < 16% 16%-39% 40%-65% > 65%

woonoriëntatie kenniswerkers (bron: O&S 2005)

Amsterdam = 20% < 11% 11%-24% 25%-50% > 50%

woonoriëntatie creatieven (bron: O&S 2005)

Aantal kenniswerkers 2003

8.300 4.150 830

Aandeel kenniswerkers in de werkgelegenheid 2003

Boven regionaal gemiddelde Rond regionaal gemiddelde Onder regionaal gemiddelde

kennisintensieve werkgelegenheid in de regio (bron: O&S 2005)

Ruimtelijke aantrekkelijkheid Ook ruimtelijke kenmerken van de stad (stadstructuur, straatpatronen, blokvormen, bebouwingstypologieën en randen) bepalen de aantrekkelijkheid van een stad. In principe worden deze ruimtelijke elementen geselecteerd conform hun functie en geclassificeerd in typologische families of groepen zodat een stad in een reeks van andere steden geplaatst kan worden. Imago van een stad wordt in hoge mate bepaald door haar morfologie. Maar het is niet de ruimtelijke vorm alleen die het stadskarakter bepaalt en die een stad leefbaar en rijk maakt. Een ruimtelijke vorm is het resultaat van een complex en vaak langdurig proces. De vorm van de stad weerspiegelt de maatschappij, zijn cultuur en geschiedenis. De stad is een complex product van veel, soms tegengestelde intenties, behoeften, belangstellingen en historie. Daarom verandert de stedelijke ruimte langzamer dan de sociale structuur en functies. Achtergrond van elke ruimtelijke vorm is de specifieke morfogenese, een continu proces waarlangs een stad, stap voor stap daadwerkelijk tot een Plek (Place) tot stand komt. Het bevat zowel aanleg van de stad en zijn onderdelen als hun eindeloze transformaties veroorzaakt door verandering van functies, sociale structuur, cultuur en de technologische ontwikkeling. Kortom, door zijn gebruik ontwikkelt een stad zich en verandert tegelijk. De compacte stad verplaatst de tapijtmetropool, en deze weer de netwerkstad. Maar, in een tijdperk van virtuele communicatie en hoge mobiliteit, zijn de centrale vraagstellingen: wat is de toekomstige stad en waar is ruimte voor en plek van stedelijkheid. ‘Online places’ verplaatsen reële fysieke ruimtes. Bioscopen, banken, scholen, werkplekken, bibliotheken en zelfs seks, worden op afstand, vanuit de huiskamer bezocht en ervaren. Een password met een combinatie van nummers en letters staat voor een gezicht. Is er plaats voor traditionele stedelingen en kans voor stedelijkheid? Toch is sociale ruimte nodig, de openbare ruimte en plekken waarin meervoudige dimensies tegelijkertijd ontstaan, zodat de ene ervaring over de andere komt. Alleen in een stedelijk mozaïek ontstaat keuzevrijheid en deze vrijheid is de enige garantie voor ontmoetingen tussen specifieke leefstijlen, functies en respectievelijke ruimtelijke vormen, tussen ruimte en tijd. Dit project is een zoektocht naar de ruimtelijke condities voor aantrekkelijke verblijfsplekken (als woon- en/of vrijetijdsmilieu) centraal. De economische aantrekkelijkheid van stedelijke milieus (productiemilieus) wordt in een parallelproject (DRO 2005) uitgewerkt. 7

‘Vraag’ naar aantrekkelijke verblijfsgebieden in de stad

De voorkeur voor stedelijke verblijfmilieus zoals die in de vorige paragraaf beschreven is, is te duiden aan de hand van twee in elkaar grijpende ontwikkelingen: de opkomst van de vrijetijdsindustrie en veranderingen in de productiekolom van consumptiegoederen. Vrijetijdsindustrie De welvaart in Nederland is sinds de Tweede Wereldoorlog gestegen. Met de stijging van het inkomen daalt het belang van levensbeschouwelijke restricties (kerk, baas, gezin, school) en kiest de Nederlander steeds vaker de bij hem passende leefstijl. Deze emancipatie heeft geresulteerd in een sterk geïndividualiseerde samenleving. Door stijgende vrouwenparticipatie op de arbeidsmarkt en de hiermee gepaard gaande herverdeling van zorgtaken, neemt de gemiddelde hoeveelheid vrijetijd gestaag af. De verruimde bestedingsmogelijkheid (een stijging van 178 % in 2002 t.o.v. 1975) in de beperktere vrijetijd heeft geresulteerd in méér, maar minder intensieve activiteiten die men vaker in combinatie ontplooit (multi purpose trips). De groei in de vrijetijdssector (vrijetijdsindustrie) tussen 1993 en 2002 is twee keer zo groot als de groei in de totale economie (CBS).

ROA

Kust

logies

1.500

65

horeca

2.100

160

700

85

detailhandel entree

400

75

vervoer

1.300

85

totaal

6.000

470

toeristische bestedingen in de Amsterdamse regio (in miljoenen gudens) Bron: Kamer van Koophandel (2001), Toerisme in de regio Amsterdam.

absoluut (x1000)

index

1992

5389

100

2002

8088

165

overnachtingen in Amsterdam, geïndexeerd naar 1992 (= 100) Bron: O&S (2003), Amsterdam in cijfers 2002.

1975

1985 2000

hoeveelheid vrije tijd

100

102

94

uithuizigheid in de vrijetijd

100

102

110

consumptieve bestedingen t.b.v. de vrijetijd

100

117

178

kenmerken van vrijetijdsbesteding, bevolking van 12 jaar en ouder, 1975-2000 (indexcijfers: 1975 = 100) Bron: SCP (2003), De meerkeuzemaatschappij.

8

Besteding van de vrijetijd vindt vaker dan voorheen buitenshuis plaats. Met deze uithuizigheid is sinds twee decennia de oriëntatie op vrijetijdsmogelijkheden in de stad toegenomen. Het beleven van stedelijke actie, ruimten, voorzieningen en imago, heeft een grote vaart genomen (SCP 2002, Mommaas 2002). Zo wordt Amsterdam in toenemende mate door toeristen bezocht. Ook de uithuizigheid van Amsterdammers zelf is toegenomen. Dit valt onder andere af te lezen aan

Verschuivingen in productiekolom

grondstof

grondstof halffabrikaat

halffabrikaat bewerking

bewerking eindproduct distributie

eindproduct distributie

consumptie

consumptie

10% meer fietsverkeer in de laatste tien jaar, en aan het toenemend bezoek aan openbare ruimten. Het bezoek aan het Vondelpark is, vergeleken met 1996, toegenomen van 8 naar 11 miljoen, en het aantal terrassen is tussen 1980 en 1992 verdubbeld. Kortom, er wordt meer geconsumeerd aan stadsbelevingen. Veranderingen in de productiekolom Bijgevolg heeft in de huidige periode van consumptie van belevenissen de consumptiefase in de productiekolom uit de bedrijfskunde een veel groter aandeel gekregen dan voorheen. Aan het nuttigen van bijvoorbeeld een kop koffie is een heel proces voorafgegaan: plukken van koffiebonen, vervoer naar branderij, verscheping naar plek waar geconsumeerd wordt en uiteindelijk het drinken van koffie. Vandaag de dag is het drinken van koffie het maken van een statement: een bakkie troost heeft afgedaan, een “macchiato met een double shot espresso full classic of Colombia met een vanilla flavour” doet z’n intrede. Vooral creatieve kenniswerkers richten zich op dit aanbod. Er wordt veel arbeidstijd en geld besteed aan branding, marketing en het creëren van aantrekkelijke plekken waar koffie genuttigd wordt, bijvoorbeeld Coffee Company en Starbucks in een aantrekkelijk stedelijk milieu. Maar liefst 82% van de kostprijs wordt besteed aan de consumptiefase. De stad’ is óók een gewild product. De economische groei in Amsterdam vanaf ’93 komt voor een groot deel op conto van bestedingen in de vrijetijd. Die onderdelen van de stedelijke economie die tot vrijetijd behoren, dragen met groeicijfers van 8 tot 9 procent fors bij aan de economische groei van Amsterdam. De Amsterdamse binnenstad ontwikkelt zich sinds het einde van de jaren ’80 van een centrum van dienstverlening van vooral producten naar een centrum van consumptieve dienstverlening. Dit centrum waaiert uit naar delen van de 19de eeuwse gordel en loert voorzichtig naar mogelijkheden buiten de Ring. Amsterdam ontkomt er niet aan om ten behoeve van de economische concurrentiepositie productie uit te lokken door ‘aantrekkende stadsmilieus’ (aantrekkende stadsmilieus) te versterken, net zoals zij industrie- en bedrijventerreinen inricht.

vrijetijdsvoorzieningen in Amsterdam (Bron: DRO 2002) 9

Uitgangspunten en werkwijze

Het consumeren van de stad als verblijfsmilieu, ‘consumptiemilieu’, is een belangrijke vestigingsfactor voor creatieve kenniswerkers en dus ook voor creatieve kennisbedrijvigheid. Het aanbieden van aantrekkelijke verblijfmilieus, ofwel het inrichten van aantrekkende stadsmilieus is een punt van aandacht voor het stadsbestuur. De opdracht is de succesfactoren in beeld te brengen die Amsterdam tot een set van aantrekkelijke milieus voor creatieve kenniswerkers maken. Dit gebeurt door analyse van ruimtelijke consumptiepatronen van creatieve kenniswerkers en van plekken die daarvoor interessant zijn. Hieruit kunnen ruimtelijke richtlijnen gedestilleerd worden om kansrijke ‘aantrekkende stadsmilieus’ te ontwikkelen. Op basis van literatuuronderzoek en expertmeetings zijn de volgende uitgangspunten van het project geformuleerd. Vanwege de toegenomen uithuizigheid, met name in de stad, en de sterk gegroeide consumptieve bestedingen, is de conclusie dat in de consumptiefase (van de productiekolom) het geld verdiend wordt. Dat betekent dat plekken waar geconsumeerd wordt sterk in belang toenemen. Inrichting van aantrekkende stadsmilieus, naast industriegebieden en bedrijventerreinen, is dan geboden. Daarbij gaat het niet over toeristische plekken als Leidseplein, Rembrandtplein of Damrak. Hoewel Amsterdam deze plekken nodig heeft om aan de behoeften van toeristen tegemoet te komen, zijn dit ook de plekken die over het algemeen door creatieve kenniswerkers vanwege dominantie toeristen en overlast gemeden worden (Gadet 1999, Florida 2002, Hodes 2004). Het gaat ook niet over shopping malls en grootschalige leisurevoorzieningen, omdat deze ‘footloose’ zijn en overal in de regio gelokaliseerd (kunnen) worden. In het project ‘aantrekkende stadmilieus’ staat de groeipotentie van het bestaand stedelijk weefsel centraal. Hieruit kunnen ruimtelijke condities naar voren komen die overigens wel in de aanleg van nieuwe projecten een rol kunnen spelen. Uit het vooronderzoek komen de volgende veronderstellingen over de kwaliteit van de aantrekkende stadsmilieus naar voren. Het betreft plekken met een kleinschalige stedenbouwkundige structuur en met een fijnmazige bestemmingsdifferentiatie. Plekken met een divers aanbod van stedelijke voorzieningen, die voorzien in veel formele en informele ontmoetingsplekken zijn succesvol. Het gaat, Jane Jacobs vrijelijk citerend, om plekken waar veel soorten mensen om verschillende redenen en op verschillende momenten aanwezig zijn (bezoekers, bewoners, werkenden). Deze uitgangspunten en vooronderstellingen leiden er toe dat Amsterdam in gradaties van aantrekkende stadsmilieus kan worden ingedeeld: de oude binnenstad, de binnenstad (grote delen binnen de Ring A10

10

met centraalstedelijk karakter), uitbreidingsgebieden grenzend hieraan, en tenslotte de rest van de stad. Binnen deze gebiedstypen is een aantal plekken ‘geschouwd’. Een team van experts heeft de plekken op basis van een aantal indicatoren getypeerd als respectievelijk aantrekkend stadsmilieu, potentieel aantrekkend milieu of, in dit opzicht, kansarm gebied. Het schouwteam bestond uit stedenbouwkundigen en planologen van de Dienst Ruimtelijke Ordening, een medewerker van de Dienst Onderzoek en Statistiek, en een lector Grootstedelijke Ontwikkeling van de Haagse Hogeschool. Studenten van de Hogeschool Inholland hebben bewoners, bezoekers en werkers op een aantal

aantrekkende stadsmilieus ter plekke naar hun bevindingen gevraagd. De schouwen vonden plaats in de omgevingen van de Admiraal de Ruyterweg, Utrechtsestraat, Frans Halsstraat, de beide Van der Helststraten, Kinkerstraat, Postjesweg, Haarlemmerdijk, Cornelis Lelylaan, Spaardammerstraat, Oostelijke Handelskade, Van der Pekstraat, Hoogte Kadijk, Beethovenstraat, Zuidplein WTC, Prinsengracht, Johannes Verhulststraat en Arena Boulevard. Uit de schouwen zijn ruimtelijke condities voor het bestaan van aantrekkende stadsmilieus naar voren gekomen en zijn voorwaarden aan te geven waaronder potentiële milieus kunnen ontstaan.

Gebieden die geschouwd zijn 11

Aantrekkende stadsmilieus: analyse De gebieden die zijn geschouwd krijgen een eigen adres conform de belangrijkste straat of het plein in het gebied, maar het onderzoek gaat over het gehele gebied. Om gegevens en resultaten leesbaar en vergelijkbaar te maken is er een systematisch model van analyse en presentatie gebruikt. Daarom krijgt elke van bezochte gebieden een eigen “ID” - een vier pagina´s lang samenvattende presentatie en analyse van zijn belangrijkste aspecten en kenmerken. De eerste pagina refereert aan persoonlijke ervaringen en imago van de plek. Op de tweede en derde pagina van het ID wordt een overzicht van de geografische positionering van het gebied en van de locatiefactoren gegeven. Deze zijn aangevuld met een analyse van de relatie tussen tijd en ruimtefactoren ter plekke. Pagina vier behelst een analyse van ruimtelijke en morfologische factoren van het gebied die kwaliteit en karakter van de openbare ruimte beïnvloeden. De aspecten in de ID’s zijn als volgt te omschrijven: Imago - brengt het gebied in beeld door een of meerdere foto’s en daarbij enkele persoonlijke impressies van de onderzoekers. Nabijheid - geeft informatie over positionering van het gebied ten opzichte van de invloedrijke gebieden. Ligging - geeft de absolute positie weer binnen Amsterdam. Netwerk - straatpatroon - geeft informatie over het straatpatroon in de bredere omgeving van het gebied. Er is een opmerkelijk verschil tussen gebieden met een dicht straatpatroon en gebieden met een open patroon, zonder duidelijke straatcorridors. Functie - geeft een overzicht van de belangrijkste functies binnen het gebied en niveau van de functiemenging. Sociaal profiel - verkent de aanwezige bevolkings groepen in het gebied binnen de twee belangrijkste groepen: bewoners en bezoekers Economisch profiel - stelt de belangrijkste economische aspecten van het gebied voor zoals huurprijzen, huurniveau, voorzieningen winkeltypen, winkelklasse, enz. 12

Dynamiek van het gebied, ruimte - tijd - O.R. analyseert de relatie tussen de openbare ruimte en functie in de gebouwen aan de hand van drie dagperioden (nacht, dag en avond). Winkels, culturele voorzieningen en horeca gelegenheden zijn openbaar toegankelijke ruimten. Tijdens openingstijden sluiten deze ruimten aan op de straat en laten een uitbreiding van openbare ruimte toe, zowel ruimtelijk als psychologisch. Door deze analyse krijgen we een duidelijke beeld van de hoeveelheid niet-woonfuncties in het gebied, van het belang of irrelevantie van consument georiënteerde functies en voorzieningen. Dit beïnvloedt maat en schaal van het openbare domein, en de ´samenwerking´ tussen openbare ruimte en openbaar toegankelijke bebouwing. Door de vergelijking tussen de verschillende dagperioden en tussen deze situaties in de verschillende gebieden is het mogelijk een positionering van het gebied zowel in de stedelijke structuur als in een reeks van aantrekkende stadsmilieus te bepalen. Plekmorfologie - stelt morfologische kenmerken van het gebied voor zoals straatpatroon, bouwblokken en belangrijkste openbare ruimten. Hiermee wordt het ruimtelijke karakter van het gebied ´begrepen´, zoals ruimtelijke dichtheid, grondbezetting, schaal en maat van de bebouwingen en bouwblokken, korrelgrootte, morfologie van de openbare ruimte, enz. Straatkamer - is het totale volume van de openbare ruimte die mensen beleven. Deze ruimte heeft een eigen breedte; van gevel tot gevel van de omliggende bebouwing; en hoogte van de bebouwing. Hun verhouding bepaalt de eerste ervaring en basis evaluatie van een straat. Bijvoorbeeld, een verhouding 1:3 is claustrofobisch en onprettig, 1:1 prettig en vriendelijk en bij verhouding 4:1 of meer verdwijnt de ervaring van een straatkamer. Inrichting O.R. - brengt de functionele verdeling en organisatie van de oppervlakte van de openbare ruimte in beeld: hoeveel ruimte krijgen verschillende gebruikers van de openbare ruimte en op welke manier worden zij geplaatst binnen het straatprofiel. Voorzieningen O.R. - is een inventarisatie van de aanwezige voorzieningen in de openbare ruimte die op ordening en gebruikswaarde een grote invloed hebben. 13

14

01

HAARLEMMERDIJK Imago •

‘Amsterdamse’ self made straat

“De parkeervakken zijn onderdeel van de trottoirs. Als voetganger ervaar je de stoepen, als de auto’s niet aanwezig zijn, veel ruimer. Slim gedaan en het ziet er veel mooier uit.” Mariëtte “Bijzonder prettig straatprofiel.” Koos “Het is een van de laatste ouderwetse, traditionele Amsterdamse winkelstraten, maar toch met een moderne uitstraling”. Milos “Het is een kleurrijke straat met een prettige chaos met soms verrassende etalages en een gevarieerd publiek.” Jos 15

Haarlemmerplein

Haarlemmerdijk, 2005

Nabijheid Haarlemmerbuurt

• • • • •

Grachtengordel

Binnenstad - Kalverstraat

• •

Haarlemmerstraat kernwinkelgebied Nieuwendijk binnenstad beloopbaar Brouwersgracht + Prinseneiland (chique woonbuurten) Haarlemmerdijk tussen twee typen stedelijkheid (Brouwersgracht en Nieuwe Houttuinen) drukke straat in rustige buurt buiten toeristenroutes

Ligging •

centraal

Netwerk - straatpatroon •

radiale fietsverbinding centrum  Westerpark

Functies • • •

16

menging (wonen op verdieping; detailhandel en horeca op begane grond) beperkt aantal ketenwinkels trekkers: delicatessenwinkels, The Movies, cafés (Oranjerie)


Sociaal profiel • • • •

veel buurters veel niet-buurtbewonende Amsterdammers relatief weinig toeristen lage en hoge inkomensgroepen

Economisch profiel • • • • • • •

gevarieerd specialistisch aanbod in middensegment veel dienstverlenende functies (o.a. postkantoor, galerie, kapsalons, bioscoop) enkele bovenwijkse voorzieningen 68% detailhandel; 19% dienstverlening; 13% horeca (w.o. hotel, cafés, restaurants, koffiehuizen) Nieuwe Houttuinen en Prinseneiland zorgen voor gemengd publiek  positief effect op gemengd voorzieningenaanbod ‘gouden rand’ grachtengordel Brouwersgracht  koopkracht overwegend particulier eigendom

Dynamiek van de plek, ruimte - tijd - O.R. •

Nacht 24 - 08 uur

Dag 08 - 18 uur

Zowel ’s ochtends, ’s middags als ‘s avonds

Avond 18 - 24 uur 17


Plekmorfologie

Straatkamer • • • • • • •

profiel in verhouding met de bebouwing Haarlemmerdijk-Oost: directe aansluiting op Haarlemmerstraat Haarlemmerdijk-West: aansluiting op Haarlemmerplein (verkeerschaotisch) aanpalende binnenhoven (Nieuwe Houttuinen) 2-4 bouwlagen (+kap) variatie in architectuur (oud naast modern) particuliere bouw

11

Inrichting O.R. • • •

ruime stoepen (door combinatie met parkeerplekken) > voetgangersvriendelijk voldoende fietsparkeerplekken (geconcentreerd) verzorgde inrichting

Voorzieningen O.R.

X

X

X

X

Verwachting •

18

stabiel woon-werkmilieu in de lift (zeker gezien herstructurering Haarlemmerplein)

02

UTRECHTSESTRAAT Imago •

‘betere’ straat in bourgeois woonmilieu

“Ik geloof dat dit is hoe we het zo’n beetje willen hebben: rijke branchering, gevarieerd straatbeeld en een prettig soort drukte.” Koos “Het is zo echt stedelijk en Amsterdams.” Milos 19

Utrechtsestraat, 2005

Nabijheid

Rembrandtplein

• Grachtengordel

Amstel

•

beloopbaar vanuit rustige, hoogwaardige woonbuurten Centrum en Albert Cuyp beloopbaar

De Pijp

Ligging • • • • •

centraal ‘gouden rand’ Amstel rustige en wonderschone stedelijke woonmilieus in omgeving (Amstelveld) drukke straat in rustige buurt gunstige bezonning (N/Z ligging)


doorgaande radiaal van centrum naar 19de eeuwse gordel

Functies • •

20

hoogwaardige menging (wonen op verdieping; detailhandel en horeca op begane grond) trekkers: restaurants, Concerto, design/ interieurwinkels


Sociaal profiel • • •

veel buurters veel niet-buurtbewonende Amsterdammers relatief weinig toeristen


gevarieerd specialistisch aanbod (duur naast goedkoop) verzorgingsgebied bovenwijks 65% detailhandel, 35% horeca geringe voetgangersstromen, geen interesse van ketens, huren relatief laag, positief effect op specialistisch aanbod Utrechtsedwarsstraat en Kerkstraat als ‘arbeidersstraten’ zorgen voor gemengd publiek en positief effect op gemengd voorzieningenaanbod ‘gouden rand’ Amstel en hernieuwde woonfunctie op en in omgeving Reguliersgracht koopkracht overwegend particulier eigendom


Nacht 24 - 08 uur

zowel ’s ochtends, ’s middags als ‘s avonds

Dag 08 - 18 uur



Plekmorfologie

Straatkamer • • • • 11

verkeersonhandige straat (verschillende vervoersvormen op klein oppervlak) gemiddeld 4 bouwlagen kleinschalige verkaveling; particuliere woningbouw variatie in straatbeeld (afwisseling in gevels, regelmatige afwisseling met grachten)


te smal voor bomen voetgangersonvriendelijk (smalle, schuin aflopende trottoirs οverlast geparkeerde fietsen

Voorzieningen O.R.

X

X

Verwachting • •

22

door centrale ligging meer toeristen verwacht aanbod verschuift langzaam van gemengd naar duurder segment

03

FRANS HALSSTRAAT Imago •

straat van Carels Café

“De veranderingen achter de gevels overtreffen misschien nog wel de opzienbarende wijzigingen in de openbare ruimte.” Koos “In de zomer kom ik hier om in Parijs te zijn en in de winter om aan Belgrado te denken.” Milos “De nieuwe stedelingen onder de toeristen hebben deze straat al lang ontdekt” Jos 23

Frans Halsstraat, 2005 Binnenstad

Nabijheid •

Ferdinand Bolstraat

Pijp

• •

winkelgebied Ferdinand Bolstraat, Ceintuurbaan en Albert Cuyp beloopbaar Museumplein Binnenstad

Zuid / RAI


19 de eeuwse gordel noordelijk deel de Pijp ‘oksel’ binnenstad en Museumkwartier buiten toeristenroutes rustige straat in drukke buurt


hoofdnet fiets (radiaal) van centrum naar stadsdeel Zuideramstel


24

woonfunctie overheerst gematigd gemengd met horeca, gespecialiseerde winkels en creatieve bedrijvigheid/dienstverlening trekkers: cafés, Fietsfabriek

Frans Halsstraat, 2005


veel buurters (werkers, studenten, bohémiens) veel niet-buurtbewonende Amsterdammers weinig toeristen midden- en hogere inkomensgroepen

Economisch profiel • • • • •

toename ‘creative industry’ (Frame Gallery, Fietsfabriek, Japanse delicatessenzaak, Architectenbureau) huur/koopprijzen nemen gestaag toe ‘gouden randje’ Ruysdaelkade  koopkracht 38% horeca; 24% dienstverlening; 20% detailhandel; 17% bedrijven voormalige arbeidersstraten en gentrification zorgen voor gemengd publiek


Nacht 24 - 08 uur

zowel ’s middags als ‘s avonds

Dag 08 - 18 uur


Frans Halsstraat, 2005

Plekmorfologie


15

verkeersluwe straat groen beeld 4 bouwlagen architectuur varieert van chique eind 19e eeuws (hoek Ruysdael/Stadhouderskade) tot revolutiebouw van begin 20ste eeuws particuliere woningbouw variatie in straatbeeld door verspringende trottoirs afwisseling niet-woonfuncties met wonen op begane grond

Inrichting O.R. • • • • •

veel bomen voetgangersvriendelijk (brede trottoirs) parkeermogelijkheden fietsen voldoende eenrichtingsverkeer sobere maar verzorgde inrichting

Voorzieningen O.R.

X

X

X

X

Verwachting •

26

profiteert van gunstige ligging en mix van sjiek en sjofel

04

KINKERSTRAAT Imago •

historie als krachtige winkelstraat in arbeidersbuurt blijft overeind

“Door de sloop/nieuwbouw van de stadsvernieuwing geldt hier de wet van de remmende voorsprong. Jammer, want daardoor speelt deze straat onder zijn kunnen.” Koos “Een echt stedelijke straat alleen zijn er geen bomen.” Milos “Hier is duidelijk te zien hoe private eigendomsverhoudingen levendigheid bevorderen en grootschalige nieuwbouw dat juist verhindert.” Jos 27

Kinkerstraat, 2005

Nabijheid Binnenstad Oud west

• •

winkelgebied Bilderdijkstraat, Jan Pieter Heijestraat Overtoom beloopbaar Ten Katemarkt

Slotervaart


19de eeuwse gordel drukke straat in drukke buurt geleidelijke aansluiting op gordel ‘20/’40 (westkant) abrupte aansluiting op Centrum (oostkant) eerste stadsvernieuwingsproject in Borgerstraat: wet van de remmende voorsprong

Netwerk - straatpatroon radiale verbinding Centrum naar Nieuw West hoofdnet fiets doorgangsfunctie

• • •

Functies • •

•

28

laagwaardige menging (woonfunctie op de verdieping; gedifferentieerde branchering op de begane grond) particuliere bouw garandeert diverse branchering (o.a. etnische bedrijvigheid) aan de noordkant van de straat; winkelketens voornamelijk aan de zuidkant (nieuwbouw) toename van coffeecorners > horeca belangrijke ‘trigger’?

Kinkerstraat, 2005


buurtbewoners (migranten, ‘autochtone Amsterdammers’, studenten, werkers) lagere en middenklasse profiel verandert als gevolg van nieuwbouwprojecten zoals WG-terrein; ‘gentrification’ Bellamybuurt, Lootsstraat en Jacob van Lennepstraat > koopkracht

Economisch profiel • • • •

lage huurprijzen 55% detailhandel; 26% dienstverlening (telecommunicatie o.a. belwinkels overheerst); 17% horeca 15% etnische bedrijvigheid concurrentie Jan Pieter Heijestraat/Overtoom neemt toe (duurdere segment breekt hier door)

Dynamiek van de plek, ruimte - tijd - O.R.

Nacht 24 - 08 uur

•

vooral ’s ochtends en ‘s middags

Dag 08 - 18 uur


Kinkerstraat, 2005

Plekmorfologie

Straatkamer • • • • •

Kinkerstraat-Oost: ‘ijle’ uitstraling door grootschalige functies (politiebureau, Appeltjesmarkt) Kinkerstraat-Midden: a-symmetrisch door particuliere bouw aan noordzijde; corporatiebouw aan zuidzijde Kinkerstraat-West: mooie aansluiting op Postjesweg door Kostverlorenvaart en bebouwing Edelsmedenschool (Amsterdamse Schoolstijl) monotoon straatbeeld overheerst 4 bouwlagen + kap

20


weinig groen voetgangersvriendelijk parkeermogelijkheden fietsen voldoende gescheiden fietspaden inrichting is sober (deels verzorgd; deels verwaarloosd)

Voorzieningen O.R.

X

X

X

X

Verwachting •

30

aansluiten op kansrijk gebied Kop Postjesweg en omliggende straten (architectuur en variatie in straatbeelden met toevoeging van culturele functies doorbreekt monotonie)

05

SPAARNDAMMERSTRAAT Imago •

sociale achterstand imago

“Het is nu al een aantrekkelijke winkelstraat, maar met de komst van de Houthavens en andere nieuwbouwprojecten in de omgeving kan dit een van de hipste multiculturele straten worden. De eerste van Amsterdam?” Mariëtte “Echte hoofdstraat van de buurt. ’t Komt wel goed hier. De metaformose is ingezet.” Koos 31

Spaarndammerstraat, 2005

Nabijheid Het IJ

• • • •

Houthavens in ontwikkeling (‘Gouden rand’ in wording?) Westergasfabriekterrein studentenhuisvesting Houttuinen > (studenten als kwartiermakers) beloopbaarheid centrale delen van de stad gering

Spoordijk NS

Ligging • • •

19de eeuwse gordel sluit niet aan op de binnenstad (barrièrewerking) drukke straat in rustige buurt


geen doorgaande routes


32

gemengd (wonen op verdieping en deels op begane grond; detailhandel en dienstverlenende functies op begane grond) veel welzijnsvoorzieningen en persoonlijke dienstverlening opvallend: veel frictie leegstand (20% van de nietwonen bestemmingen) op begane grond door verbouwing en te huur status



veel buurters (autochtone Amsterdammer, immigranten, studenten!) eenzijdige bevolkingsopbouw (studenten in opmars) lage inkomensgroepen

Economisch profiel • • • • • •

lage huurprijzen lage omzetsnelheid gevarieerd aanbod in laag segment verzorgingsgebied lokaal 41% detailhandel; 36% dienstverlening; 17% horeca 9% etnische bedrijvigheid

Dynamiek van de plek, ruimte - tijd - O.R. • •

Nacht 24 - 08 uur

’s ochtends, ’s middags hectisch ’s avonds stil

Dag 08 - 18 uur



Plekmorfologie


eenvoudige maar rustige verzorgde uitstraling van bebouwing (veel renovatie) profiel in verhouding met de bebouwing oude dijkpatroon gehandhaafd variatie in architectuur (historische panden, 19e eeuwse revolutiebouw, stadsvernieuwing, moderne renovatie) 4 bouwlagen (+kap)

20


bomen verzorgde en overzichtelijke inrichting ruime trottoirs > voetgangersvriendelijk fietsparkeerplekken aanwezig brede trottoirs

Voorzieningen O.R.

X

X

X

X

Verwachting • •

34

aantrekkend stadsmilieu in wording profiteert van ontwikkeling Houthavens

06

OOSTELIJKE HANDELSKADE Imago • •

moderne (architectonische) uitstraling (te) snel uit de grond gestampt, niet ‘gegroeid’

“Mooie mix van oude en nieuwe architectuur, een plek met historie, maar een straat? Nee. Geen woonstraat, geen winkelstraat, geen culinaire straat, geen culturele straat. Van alles een beetje; verspreid en naar binnen gekeerd.” Mariëtte “Toch primair een doorgaande route. Bijzonder moeilijk om hier enige stedelijke intimiteit te creëren. Ten oosten van ‘Panama’ is het al wat aangenamer.” Koos 35

Oostelijke Handelskade, 2005

Nabijheid Het IJ

• •

beloopbaarheid centrale delen uiterst gering Oosterdokseiland (cultureel centrum)

Binnenstad

Ligging relatief centraal door barrières perifeer (spoorweg/dijk, waterwegen)

• •

Netwerk - straatpatroon • •

geringe doorgangsfunctie deels lokale ontsluitingsweg

Functies • • • • •

36

woonfunctie overheerst beperkte menging met dienstverlening, detailhandel, horeca uiteenlopende functies wat betreft schaalniveau en verzorgingsgebied (passagiersterminal versus bloemenkiosk) ongewone menging van winkelketens en culturele functies (werkplaatsen, tentoonstellingsruimten) diverse functies inpandig in woongebouwen gepland (o.a. health centra)


Sociaal profiel • •

veel buurters (werkers, gezinnen) midden- en hoge inkomensgroepen


hoog huurniveau (overwegend nieuwbouw) beperkte concurrentie uit omgeving > negatief effect op aanbod aanbodkeuze beperkt > voornamelijk winkelketens 36% dienstverlening; 33% detailhandel; 31% horeca verzorgingsgebied lokaal (m.u.v. horeca)


Nacht 24 - 08 uur

vooral ’s ochtends en ’s middags (werk/winkelspitsuren)

Dag 08 - 18 uur



Plekmorfologie

Straatkamer • •

gezichtsbepalende bebouwing: mix van ‘oude en nieuwe’ architectuur weinig straatleven (m.u.v. grote evenementen) door naar binnen gekeerde functies

• •

grote verschillen in bouwhoogte (1-10 bouwlagen) ‘ijle’ aansluiting met Piet Heinkade (westkant Oostelijke Handelskade> asymmetrisch door ontbreken straatwand)

45


• • •

‘groen en blauw’ aanwezig voetgangersvriendelijk parkeermogelijkheden fietsen voldoende

verzorgde inrichting geen uitnodigende zijstraatjes deels nog niet ingericht

Voorzieningen O.R.

X

X

X

X

X

Verwachting •

38

07

ADMIRAAL DE RUYTERWEG Imago • •

sociale achterstand in een straat oorspronkelijk bedoeld voor de beter gesitueerden project witte ruyter start van ‘imagineering’

“Het kruispunt van de Slatuinenweg, Willem de Zwijgerlaan en de Admiraal de Ruyterweg ziet er mooi uit: de diverse bouwstijlen, het uitzicht op groen, de brug over de vaart, de verschillende weggebruikers. Wat mist is niet een multiculturele mix van winkel- en horeca aanbod, maar een bruisende multiculturele mix.” Mariëtte “Bij de hoek met de Jan Evertsenstraat krijg je een Amsterdam-Zuidgevoel” Koos 39

Admiraal de Ruyterweg, 2005

Nabijheid Jordaan

• •

Bos en Lommer

relatief dichtbij centrum door radiale verbinding zeer verschillende woonmilieus (Slatuinenweg, Willem de Zwijgerlaan, Chasséstraat, Maarten Trompkade bij Baarsjesweg, Rijpgracht, Landlustbuurt)

Oud West

Ligging • •

19e eeuwse gordel (enige straat in Bos en Lommer en de Baarsjes in die periode gebouwd) rustige straat in rustige buurt


radiaalverbinding tussen De Clercqstraat en Jan Evertsenstraat, daarna (luw) afbuigend richting Sloterdijk


40

deels gemengd (wonen op verdieping en deels op begane grond; detailhandel dienstverlening en horeca op begane grond) woonfunctie overheerst opvallend: veel frictie leegstand (8% van de niet-wonen bestemmingen) op begane grond door verbouwing en te huur status



veel buurters (immigranten, autochtone Amsterdammer, ‘moderne’ gezinnen) studenten en startende kunstenaars komen mondjesmaat lage en middeninkomensgroepen


matig gevarieerd aanbod in laag segment lage huurprijzen lage omzetsnelheid verzorgingsgebied lokaal 29% detailhandel; 41% dienstverlening; 10% horeca 18% etnische bedrijvigheid (nog) geen beduidende creative industry (enkele galeries en adviesbureaus aanwezig)


Nacht 24 - 08 uur

s’ ochtends en ’s middags dynamiek geconcentreerd tussen De Clercstraat en Jan Evertsenstraat; geen dynamiek tussen Jan van Galenstraat en Bos en Lommerweg; nauwelijks dynamiek vanaf Admiraal de Ruyterweg naar Sloterdijk

Dag 08 - 18 uur



Plekmorfologie

Straatkamer breed profiel in verhouding met de bebouwing verschillende vervoersvormen aanwezig deels gescheiden fietspaden Admiraal de Ruyterweg zuid: mooie aansluiting op Jan Evertsenstraat en de De Clercqstraat Admiraal de Ruyterweg noord: ‘ijle’ aansluiting op Haarlemmerweg groen en water aanwezig variatie in bouwstijlen verticale geleding in ensembles (architectuureenheden) van twee tot een tiental panden

• • • • • • • •

25

Inrichting O.R. bomen ruime trottoirs > voetgangersvriendelijk te weinig fietsparkeerplekken deels verzorgd (in relatie tot renovatie bouwblokken) aandacht voor kwaliteit openbare ruimte neemt richting noorden toe af geconcentreerd groen (bomen, openbaar binnenterrein De Krommert)

• • • • • •

Voorzieningen O.R.

X

X

Verwachting • •

42

op den duur kwalitatief woonmilieu bedrijventerrein ten oosten Willem de Zwijgerlaan blokkeert uitrol ‘stad’

08

VAN DER PEKSTRAAT Imago •

Sociaal-economische achterstandsbuurt

“Over vijftien jaar staat hier een variant van de bakfietsen van de Fietsfabriek. De woningen waar het hippe volkje zou moeten huizen zijn wat klein, maar de buurt heeft de potentie te veranderen in een sfeervolle wijk vergelijkbaar met bijvoorbeeld de Vogelenbuurt in Utrecht.” Mariëtte “Ga hier over 15 jaar nog eens kijken!” Koos “Je ziet het kantelen.” Jos “Wat doen wij hier? Laat maar deze mensen met rust.” Milos 43

Van der Pekstraat, 2005

Nabijheid • • • •

Binnenstad (barrièrewerking door water en station) Centraal Station Het IJ Shell terrein in ontwikkeling

Het IJ

Ligging • • • •

‘Kop van Noord’ zeer dicht bij de Binnenstad rustige straat in rustige buurt buiten toeristenroutes


fietsroute naar Waterland pontverbinding Noord - Centrum

Functies • •

44

woonfunctie overheerst beperkt gemengd met detailhandel dienstverlening en horeca



veel buurters (autochtone Amsterdammer, immigrant) lage inkomensgroepen


aanbod beperkt in variatie en kwaliteit laag huurniveau voor bedrijfsruimten laag huurniveau woningen 32% detailhandel; 36% dienstverlening; 32% horeca 18% etnische bedrijvigheid in omgeving: klein aantal grote panden (klooster, oude school, kerk) aangewend t.b.v. ‘creative industry’ in omgeving: hoogwaardige horecagelegenheden in het groen met zicht op de stad over water


Nacht 24 - 08 uur

geen

Dag 08 - 18 uur



Plekmorfologie

Straatkamer • • • • • •

breed profiel in verhouding met bebouwing brede stoepen > voetgangersvriendelijk gescheiden fietspaden groen beeld, maar verharding overheerst tuinstadarchitectuur (renovatie) 2-3 bouwlagen (+kap)

30


bomen fietsparkeerplekken aanwezig matig tot slecht verzorgde openbare ruimte

Voorzieningen O.R.

X

X

X

Verwachting • • • • • • 46

enorme potentie: reeds aanwezige horeca is indicatief voor de kansen van dit deel van Noord kansrijk in combinatie met opwaardering nietwoonfuncties Hagedoornweg Town Houses-concept kansrijk voor Shell-terrein en van der Pekbuurt ‘opknapbeurt’ authentieke openbare ruimte incidenteel samenvoegen van (te) kleine woningen huisvesten van studenten stimuleren

09

PRINSENGRACHT Imago •

meest gemêleerde gracht van Amsterdam

“Hier ben ik thuis. Tussen lokaal en glbaal, kleinschalig en grootstedelijk, spontaan en geregisseerd, spanning en rust, droog en nat ...” Milos 47

Prinsengracht, 2005

Nabijheid • • • •

Jordaan

Jordaan Negen straatjes Rozengracht Binnenstad

Binnenstad

Ligging • •

Centraal Westelijke Grachtengordel


tangentiale fietsverbinding

Functies • •

48

woonfunctie overheerst gematigd gemengd met detailhandel, dienstverlening en horeca

Prinsengracht, 2005


veel buurters (werkers, bohémiens, ouderen) veel niet-buurtbewonende Amsterdammers veel toeristen hoge inkomensgroepen


hoge huur/koopprijzen gespecialiseerd duur segment 33% dienstverlening (w.o galerieën); 31% detailhandel; 28% horeca; 7% bedrijven trekkers: horeca, galerieën voormalige arbeidersstraten (Jordaan) en gentrification zorgen voor gemengd publiek


Nacht 24 - 08 uur

zowel ’s middags als ‘s avonds

Dag 08 - 18 uur


Prinsengracht, 2005

Plekmorfologie

Straatkamer • • • •

profiel in verhouding tot bebouwing straten (patroon van oude poldersloten) komen schuin op de gracht uit deels eenrichtingverkeer afwisseling niet-woonfuncties met wonen op de begane grond

• • • • •

4 bouwlagen verticale geleding particuliere bouw en bezit variatie in bouwstijlen (Renaissance, Rococo) groen beeld

44

Inrichting O.R. • • • •

bomen water weinig ruimte voor fietsparkeerplekken standaard grachtenprofiel nog niet toegepast

Voorzieningen O.R.

X

X

X

X

Verwachting •

50

10 Imago •

hoogwaardige kantorenlocatie

“Dit is geen plein” Koos “Een plein dat niks met nergens verbindt.” Jos 51

Zuidplein, 2005

Nabijheid

Amsterdam Zuid

• • • •

kantorenlocatie Zuidas station Zuid/WTC rustige woonmilieus minervalaan ‘stedelijke exclave’, (nog) niet gekoppeld aan stedelijk milieu

Buitenveldert

Ligging • •

overgangsgebied gordel ‘20-’40 en Buitenveldert matig druk plein in (nog) rustige buurt


openbaar vervoer oost-west georiënteerd fietsnetwerk (nog) onduidelijk


52

kantoorfunctie overheerst gematigd gemengd met horeca en detailhandel doorgangsfunctie

Zuidplein, 2005


werkers en reizigers geen buurters geen toeristen

Economisch profiel • • •

62% horeca; 38% detailhandel hoge huurprijzen beperkt aantal doelgroepen


Nacht 24 - 08 uur

‘s ochtends en ’s middags (spitsuren)

Dag 08 - 18 uur


Zuidplein, 2005

Plekmorfologie

Straatkamer • • • • • •

kantoorgebouwen en infrastructuur vormen de ‘straatwanden’ autovrij plein geen verblijfsklimaat (m.u.v. zomerse dagen) hedendaagse kantoorarchitectuur fietsparkeerplekken voldoende aanwezig ondergrondse parkeergarage en fietsenstalling

52


matig groen beeld overmaat aan geparkeerde fietsen verzorgde en luxe inrichting voetgangersvriendelijk

Voorzieningen O.R.

X

X

X

X

X

Verwachting •

54

kansrijker mits de woonfunctie wordt toegevoegd en aantal doelgroepen toeneemt

11

JOHANNES VERHULSTSTRAAT Imago •

Prestigieuze chique buurt

“Een prettige woonstraat. Weliswaar voor de happy few, maar in het bezit van de nodige naïviteit om de fiets zonder slot buiten te plaatsen”

Mariëtte

“Amsterdamse rust en chique. Te weinig van dit soort plekken in de stad. ” Jos 55

Johannes Verhulststraat, 2005

Nabijheid Vondelpark

Amsterdam Zuid

• • • • •

winkelgebied van Baerlestraat/PC Hooftstraat beloopbaar winkelgebied Cornelis Schuytstraat beloopbaar Museumplein Vondelpark Binnenstad

Ligging • • •

19e eeuwse gordel Concertgebouwbuurt rustige straat in rustige buurt


buurtstraat

Functies • •

56

overwegend woonfunctie gematigd gemengd met (traditionele zakelijke en persoonlijke) dienstverlening; detailhandel en horeca



veel buurters (werkers, gezinnen, westerse allochtonen) geen toeristen hoge inkomensgroepen


hoge huur/koopprijzen veel particulier bezit verdwijnen van buurtwinkels veel kantoren aan huis 56% zakelijke en persoonlijke dienstverlening; 25% detailhandel; 18% horeca


Nacht 24 - 08 uur

Dag 08 - 18 uur

’s ochtend en s’ middags (vooral in de weekenden op de kruisingen)



Plekmorfologie


groen beeld rustige en kwalitatief hoogwaardige uitstraling 2-4 bouwlagen voorzieningen voornamelijk in hoekpanden ruim opgezette herenhuizen

20

Inrichting O.R. • • • • • •

bomen voetgangersvriendelijk fietsparkeerplekken geconcentreerd autoparkeerplekken dominant geen speelplekken sobere maar verzorgde inrichting

Voorzieningen O.R.

X

X

Verwachting •

58

profiteert van gunstige ligging (o.a. in nabijheid van Cornelis Schuytstraat)

12

ARENA BOULEVARD Imago •

perifeer uitgaanscentrum

“Ineens sta je op een plein, excuus, boulevard. Boulevard? Daar flaneer je toch in elegante kleding met je geliefde? Daar zijn toch terrasjes en restaurants die elkaar in kwaliteit overtreffen? Daar komen de stadse geluiden toch in alle uitbundigheid samen? Daar ...... tsja, zo’n mega Prenataltas werkt ook niet mee.” Mariëtte “Kopie van Alexandrium. Alles wat ‘Amsterdams’ riekt is zorgvuldig vermeden. Identiteitsloos.” Jos 59

Arena Boulevard, 2005

Nabijheid Duivendrecht

• •

winkelgebied Amsterdamse Poort trein-, metro- en busstation Bijlmer

Amsterdam Zuidoost

Ligging • •

Zuidoost niet binnen woonwijk gelegen

Netwerk - straatpatroon • • •

openbaar vervoer netwerk fietsnetwerk onduidelijk geen doorgangsfunctie

Functies • •

60

grootschalige leisure- en detailhandelsvoorzieningen trekkers: interieurwinkels (Villa Arena); concertzalen



veel bezoekers (van buiten Amsterdam) geen buurters (door ontbreken woonfunctie en dagelijkse voorzieningen) geen toeristen

Economisch profiel • • • •

65% detailhandel; 35% cultuur; 10% horeca; hoge huurprijzen specialistische megastores beperkt aantal doelgroepen (bezoekers en werkers)


Nacht 24 - 08 uur


Dag 08 - 18 uur



Plekmorfologie


matig groen beeld hoogbouw in moderne architectuur autovrij voetgangersgebied naar binnen gekeerde voorzieningen

73


voetgangersvriendelijk parkeermogelijkheden fietsen aanwezig sobere maar verzorgde inrichting ondergrondse parkeergarage deels nog niet ingericht

Voorzieningen O.R.

X

X

X

X

X

Verwachting •

62

groeit verder uit tot grootschalig uitgaansgebied

13

BEETHOVENSTRAAT Imago •

chique winkelstraat in rustige chique woonwijk (oud geld) / elitaire oude Jodenbuurt

“Chique is het wel en alle mogelijke (winkel)voorzieningen zijn aanwezig, wat mist is de heterogeniteit van de bevolking.” Mariëtte “Ontkomt niet aan de ontwikkeling als verbindingsschakel tussen Zuidas en centrum.” Koos “Mooie plek net buiten ‘de stad’, en proeft naar ‘oud geld’.” Jos 63

Beethovenstraat, 2005 Binnenstad

Nabijheid •

Oud Zuid

Beatrixpark

• • •

chique voorloorlogse woonmilieus (oud geld!) als Apollolaan, Minervaplein e.o, Bachstraat e.o. Beatrixpark Zuidas Stilte, rust nabij drukke straat

Zuideramstel

Ligging • •

buurtverzorgende straat (chique buurt) geen directe aansluiting op de stad (J.M. Coenenstraat ‘levenloze’ schakel met R.Hartplein)


radiaalverbinding richting Zuidas (potentie?)

Functies • • • •

64

wonen winkels, weinig ketenwinkels buurtverzorgend, maar van niveau waardoor stadsdeeloverschrijdende aantrekkingskracht

Beethovenstraat, 2005


overwegend blanke, wat oudere, hoogopgeleide bevolking laatste jaren instroom jonge blanke gezinnen met kinderen nagenoeg geen toerisme

Economisch profiel •

hoogwaardig en gevarieerd aanbod


Nacht 24 - 08 uur

ook ’s avonds en in de weekenden bevolkt dankzij horeca en openingstijden sommige winkels en natuurlijk bewoning

Dag 08 - 18 uur


Beethovenstraat, 2005

Plekmorfologie

Straatkamer • •

zeer breed straatprofiel; veel ruimte voor voetgangers, fietsers eenzijdige architectuur (i.t.t. b.v. Utrechtsestraat)

30

Inrichting O.R. • •

groene uitstraling voetgangersvriendelijk

Voorzieningen O.R.

X

X

X

X

X

Verwachting • •

66

strokenbouw staat verbinding met Zuidas in de weg krachtige op zich zelf staande straat in een in bevolkingsopbouw unieke rustige, ‘deftige’ woonwijk

14

HOOGTE KADIJK Imago • • •

deels gegentrificeerde oude volkswijk met havenkarakter met deels sociale huur creatieve klasse is minder statusgevoelig (menging is juist de status). uitstekende imago van de plek is belangrijker dan homogene (elitaire) buurt

“Wat is het hier mooi. Alle goede dingen van de stad (bedrijvigheid, verschillende bevolkingsgroepen, historie, architectuur, groen en water) op een paar vierkante meter bij elkaar. “ Mariëtte “Rust, heel veel rust, en dat midden in de stad.”

Koos

“Prachtige compacte maar rustige stad in het centrum van de stad.” Jos 67

Hoogte Kadijk, 2005

Nabijheid Oostelijke eilanden

Binnenstad

• • • • •

Oostelijke eilanden Plantagebuurt Artis Oosterdokseiland Binnenstad

Ligging • •

centraal begrensde eenheid door Nieuwe Vaart en Entrepotdok


centrum – oost fietsverbinding


68

woonfunctie overheerst gemengd met (creatieve) bedrijvigheid en dienstverlening en horeca opvallend: reclame- en architectenbureaus

Hoogte Kadijk, 2005


veel buurters (werkers, bohémiens, autochtone Amsterdammers) weinig toeristen lagere en hogere inkomensgroepen gemengd


toename creative industry (Entrepotdok) traditionele bedrijvigheid in oudbouw (Hoogte Kadijk) 29% bedrijven; 56% (creatieve zakelijke) dienstverlening; 15% horeca


Nacht 24 - 08 uur

Dag 08 - 18 uur



Hoogte Kadijk, 2005

Plekmorfologie


12

•

Divers en fijnmazig stratenpatroon door straten, kaden, stegen, binnenpleinen Ontsluiting via bruggetjes (attractief beeld) Verkeersluwe ‘straten’ Fijnmazige schikking van verschillende bouwstijlen (van neoclassicisme en vroeg 19e eeuwse pakhuizen, jaren 80 stadsvernieuwing tot moderne architectuur) Menging van arbeiderswoningen en artistieke lofts Particuliere woningbouw en corporatiebouw Bouwlagen 2-4 (Kadijken); 4-7 (Nieuwe Vaart); 4-11 (Entrepotdok) Afwisseling niet-woonfuncties met wonen op begane grond

Inrichting O.R. • • • • • • •

veel groen (achtertuinen, speelplekken en binnentuinen) waterrijk gebied deels autovrij voetgangersvriendelijk fietsparkeerplekken geconcentreerd (half-)ondergrondse parkeergarages deels (on)verzorgde en sobere inrichting; deels vernieuwd

Voorzieningen O.R.

X

X

X

Verwachting •

70

alleen maar positief

15

POSTJESWEG Imago •

kampt met hardnekkige negatieve associaties

“De kop bij de Witte de Withstraat fungeert als moderne stadspoort. Op weinig plekken in de stad is de overgang van het ene stedelijke milieu op het andere scherper.”

Koos

71

Postjesweg, 2005

Nabijheid

Binnenstad

• •

winkelgebied Kinkerstraat/Hoofdweg beloopbaar Rembrandtpark

Slotervaart

Ligging • • •

gordel 20 - 40 drukke straat in drukke buurt abrupte aansluiting op Nieuw West (PostjewegWest) door Rembrandtpark en ontbreken straatwand


radiale verbinding van Oud naar Nieuw West hoofdnet fiets doorgangsfunctie


72

beperkte menging (Postjesweg-Oost: wonen op verdieping; detailhandel, dienstverlening en horeca op begane grond) voorzieningenaanbod weinig interessant woonfunctie overheerst vanaf kruising Hoofdweg

Postjesweg, 2005


buurtbewoners (migranten, ‘autochtone Amsterdammers’, studenten) lagere (en midden)klasse


lage huurprijzen 45% detailhandel; 29% dienstverlening; 20% horeca 12% etnische bedrijvigheid


Nacht 24 - 08 uur

Dag 08 - 18 uur

vooral ’s ochtends en ’s middags


Postjesweg, 2005

Plekmorfologie

Straatkamer • •

Postjesweg-Oost: mooie aansluiting richting Kinkerstraat door Kostverlorenvaart en bebouwing Edelsmedenschool (Amsterdamse Schoolstijl) corporatiebouw

Postjesweg-West: ‘ijle’ uitstraling door beperkte functies, ontbreken straatwand 4 bouwlagen

• •

59


weinig groen voetgangersvriendelijk parkeermogelijkheden fietsen voldoende

gescheiden fietspaden inrichting is sober

• •

Voorzieningen O.R.

X

X

X

X

X

Verwachting •

74

16

EERSTE VAN DER HELSTSTRAAT Imago •

(nieuw) stedelijk centrum in de 19de eeuwse gordel

“Hier begint en eindigt het stadscentrum.” Koos “Er zijn te vinden een trendy café, een gelegenheid van Coffee Company, een paar kroegen en een Marokkaanse slager. Genoeg een prettige zaterdag te hebben.” Milos “De sjofele stad in optima forma. ” Jos 75

Eerste van der Helststraat, 2005 Binnenstad

Nabijheid • • •

Pijp

•

centrum beloopbaar grenzend aan Sarphatipark winkelgebied Albert Cuyp/Ferdinand Bol/Marie Heinekenplein/Ceintuurbaan beloopbaar toekomstig metrostation Ferdinand Bolstraat

Sarphatipark Zuid / RAI

Ligging • • • •

noordelijk deel de Pijp 19de eeuwse gordel drukke straat in drukke buurt ‘gouden rand’ Sarphatipark


hoofdnet fiets


76

menging (wonen op verdieping,detailhandel, horeca en dienstverlening op begane grond) ‘culturele’ branchering trekkers: restaurants (wereldkeuken), cafés

Eerste van der Helststraat, 2005

Sociaal profiel veel niet-buurtbewonende Amsterdammers veel buurters (‘autochtone’ Amsterdammers, studenten, migranten, bohémiens, werkers) veel toeristen

• • •

Economisch profiel laag huurniveau voor bedrijfsruimten laag huurniveau woningen veel sociale woningbouw 50% detailhandel, 34% horeca, 12% dienstverlening etnische bedrijvigheid goedkoop segment overheerst (‘veel uit de pui eten’)

• • • • • •


Nacht 24 - 08 uur

Dag 08 - 18 uur



Eerste van der Helststraat, 2005

Plekmorfologie

Straatkamer • • •

deels autovrij straatbeeld onoverzichtelijk (door ‘knik’ Gerard Douplein, voetgangerszone) 4 bouwlagen

16


bomen voetgangersvriendelijk parkeermogelijkheden fietsen voldoende inrichting is rommelig en sober kunst in openbare ruimte

Voorzieningen O.R.

X

X

X

X

Verwachting •

78

hogere bezoekersaantallen door nabijheid metrolijn  stijging van huurprijzen

17

TWEEDE VAN DER HELSTSTRAAT Imago •

chaotische charme in een verder weinig uitbundig overgangsgebied

79

Tweede van der Helststraat, 2005 Binnenstad

Nabijheid • • •

Pijp

winkelgebied Albert Cuyp/Ferdinand Bol/Marie Heinekenplein/Ceintuurbaan beloopbaar winkelgebied Maasstraat beloopbaar Sarphatipark

Zuid / RAI

Ligging • • •

zuidelijk deel de Pijp 19de eeuwse gordel (voornamelijk vroeg 20ste eeuwse bouw) overgangsgebied naar gordel 20 - 40


hoofdnet fiets naar Zuideramstel

Functies • •

80

woonfunctie overheerst gematigd gemengd (wonen op verdieping; horeca, dienstverlening en bedrijven op begane grond)

Tweede van der Helststraat , 2005

Sociaal profiel hoge concentratie lage inkomensgroepen volksbuurt veel buurters (‘autochtone’ Amsterdammers, studenten, migranten)

• • •

Economisch profiel laag huurniveau voor bedrijfsruimten laag huurniveau woningen 36% horeca, 43% dienstverlening, 17% bedrijvigheid clustering ambachtelijke bedrijfjes enkele bovenwijkse voorzieningen (tankstation, sporthal) overwegend lokaal verzorgingsgebied

• • • • • •

Dynamiek van de plek, ruimte - tijd - O.R.

Nacht 24 - 08 uur

•

zowel ’s ochtends, als ’s middags

Dag 08 - 18 uur


Tweede van der Helststraat, 2005

Plekmorfologie


straatbeeld onoverzichtelijk (Van der Helstplein, knik, a-symetrisch door ontbreken straatwand) variatie in bouwstijlen (Rustenburgerstraat is grens tussen bouw vóór respectievelijk na Woningwet 1901) blok Van der Helstplein in Amsterdamse Schoolstijl deels corporatiewoningen 4 bouwlagen

��


groene oase (Van der Helstplein) deels gescheiden fietspad ‘te vroeg’ ingericht, binnenstad is nog niet aangerold (Van der Helstplein) inrichting is rommelig en sober

Voorzieningen O.R.

X

X

X

X

Verwachting •

82

hogere bezoekersaantallen door nabijheid toekomstige metrolijn  stijging van huurprijzen

18

CORNELIS LELYLAAN Imago •

sociale achterstand imago

“Consumeren, in de betekenis van verbruiken en verblijven, is hier een noodzakelijk kwaad.”

Mariëtte

83

Cornelis Lelylaan, 2005

Nabijheid

Binnenstad

• • •

station lelylaan rembrandtpark ring A10

Slotervaart

Ligging • • •

perifeer naoorlogse tuinstad drukke straat in rustige buurt


perifeer naoorlogse tuinstad drukke straat in rustige buurt


84

woonfuncties overheerst niet-woonfuncties in directe omgeving veel bovenwijkse voorzieningen (onderwijs, kantoren) in directe omgeving


Sociaal profiel veel buurters (autochtone Amsterdammer, immigranten) veel niet buurtbewonende amsterdammers rond Station Lelylaan lage inkomensgroepen eenzijdige bevolkingsopbouw

• • • •

Economisch profiel • • • • • •

lage huurprijzen lage omzetsnelheid gevarieerd aanbod in laag segment verzorgingsgebied lokaal voorzieningen geconcentreerd in de Pieter Calandlaan, Johan Huizingalaan en op het Sierplein 59% detailhandel; 28% dienstverlening; 13% horeca


Nacht 24 - 08 uur

vooral ’s ochtends en ’s middags

Dag 08 - 18 uur



Plekmorfologie

• • • •

Straatkamer

breed profiel i.v.m. doorgangsfunctie relatie met bebouwing ontbreekt Lelylaan noord: ‘ijle’ uitstraling door haakse woonbebouwing in jaren ’50 stijl 5-7 bouwlagen

• • • •

karakteristieke stedenbouw en architectuur (berghoef) veel groen en water ongedefinieerde publieke ruimte overheerst fietsverbinding niet rechtstreeks en sociaal onveilig

68


bomen, perken, singels sobere en onverzorgde inrichting te weinig fietsparkeerplekken

Voorzieningen O.R.

X

X

X

X

X

Verwachting • • • •

86

kansen voor creatieve bedrijvigheid lijken minimaal te worden benut toekomstige voorzieningen en functies voornamelijk gericht op reizigers kan profiteren van ontwikkeling andreasterrein en reconstructie stationsomgeving kan profiteren van herdefiniëring groen en koppeling aan vrijetijdsbesteding

Samenvatting

De voorgaande 17 ID’s zijn in de volgende tabel samengevat Deze samenvatting is zoveel mogelijk in positieve termen beschreven, tenzij een negatief kenmerk zo opmerkelijk is dat het extra aandacht verdiend.

positief

negatief

imago

• door de buurt gedragen • contrasterend • kleinschalig

• ‘sociale woningbouw’ uitstraling • onveiligheid

nabijheid

• draagkrachtige bevolking in woningen op loopafstand • studenten/bohémiens in woningen op loopafstand • binnenstad • andere grootstedelijke trekkers (markt) • kritische massa • centrale ligging of ligging in de 19 de

ligging

eeuwse gordel aansluitend op binnen stadsmilieu • drukke straat in rustige buurt (soms: rustige straat in drukke buurt)

netwerk

• radiale verbindingen (hoofdnet fiets) • korte tangentiale verbindingen daartussen

functie

• ‘rustige’ menging van wonen, winkels, bedrijven en leisure • op buurtniveau • rijke branchering o speciaalzaken o creative industry o etnisch • geen dominantie ketenwinkels

sociaal profiel

• geen dominantie toeristen • sociale pluriformiteit

economisch profiel

• geen hoge omzetsnelheid • aanwezigheid koopkrachtige bewoners

tijdsdynamiek

• geen 24 uurseconomie, maar wel overdag en ’s avonds • verhouding straatprofiel en temporele uitdijing horeca- en winkelgebied

plekmorfologie

• dichte, drukke straatpatronen

dichtheden

• hoge tot middelhoge dichtheden

straatkamer

• symmetrische straat • volgen morfologische patronen

inrichting

• • • •

voorzieningen

• fietsenstalling • straatmeubilair • goede belichting

fietsersvriendelijk voetgangersvriendelijk groene sfeer brede trottoirs

• • • •

uitbreidingsgebieden nà Woningwet 1906 grootschalige sociale woningbouw geen directe koppeling met binnenstad perifere ligging/solitaire ligging

• autonome tangentiale ontwikkelingen

• te ‘open’

• overlast geparkeerde fietsen

87

Conclusie: succesfactoren aantrekkende stadsmilieus

De opdracht is de succesfactoren in beeld te brengen die Amsterdam tot een set van aantrekkelijke milieus voor creatieve kenniswerkers maken. Door middel van literatuuranalyses, workshops en expertschouwen op locatie zijn succesfactoren benoemd van wat wij noemen ‘aantrekkende stadsmilieus’. Een evidente succesfactor is de ligging in de ‘uitrol’ van de binnenstad (inmiddels al ruim over de 19de eeuwse gordel). Ligging daarbuiten verkleint de kans op ontwikkeling van een aantrekkend stadsmilieu. Evident is bovendien de fijnmazige bestemmingsdifferentiatie. De uitrol van het binnenstadsmilieu gebeurt gestaag, en eerder blok voor blok dan wijk voor wijk. Voor de relatieve ligging van (kansrijke) aantrekkende milieus is een doorslaggevende succesfactor dat rustige plekken ‘om de hoek’ van drukke straten liggen. Krachtige succesfactoren zijn de ligging aan water, plekken met indrukwekkende geschiedenis (en minder romantisch) plekken met herkenbare of begrensde plekken, en ligging aan knooppunten van openbaar vervoer. Veel voorkomende succesfactoren zijn begaanbaarheid te voet of per fiets, groene aankleding van het aantrekkend stadsmilieu, bijzondere (schaarse) functies in het gebied, en aansprekende architectuur.

Succesfactoren nader bekeken Amsterdam heeft een groot aantal gevestigde ‘aantrekkende stadsmilieus’ voor de creatieve kennissector. Van de 18 door ons bezochte plekken zijn dat de omgevingen van de Frans Halsstraat, Utrechtsestraat, Haarlemmerdijk, Entrepotdok/Nieuwe Vaart, 1ste Van der Helststraat, Prinseneiland, Beethovenstraat. Daarnaast kent de stad nog een enorm potentieel aan gebieden die nog niet herkend worden als aantrekkende stadsmilieus. Wij vonden er in onze ‘toevallige’ zoektocht : Van der Pekbuurt, Spaardammerstraat, Admiraal de Ruyterweg, Zuidas. De stad heeft er alle belang bij de potentiële plekken op te sporen en te monitoren, waarna een set van mogelijke ingrepen kan worden samengesteld. Het monitoren moet gebeuren aan de hand van het succes van de aantrekkende stadsmilieus. Dit succes is ontleed in de volgende factoren: 88

de zich uitrollende stad

consumptie milieus

Een aantrekkend stadsmilieu is het meest levensvatbaar als het aansluitend op het gevestigde gebied gelegen is. De succesvolle binnenstad kruipt bijna onmerkbaar naar buiten. Langs radialen zijn de kansen groot (Utrechtsestraat, Frans Halsstraat, Haarlemmerdijk), terwijl enkele hoofdtangentialen (dwarsverbindingen) daartussen ook kansen bieden (Bilderdijkstraat tussen Jacob van Lennepstraat en De Clercqstraat). Amsterdam is in gradaties van aantrekkende stadsmilieus in te delen: de oude binnenstad, de binnenstad (grote delen binnen de Ring A10 met centraalstedelijk karakter), uitbreidingsgebieden grenzend hieraan en tenslotte de rest van de stad. Kansrijke gebieden buiten de zich uitrollende stad moeten in elk geval voldoen aan een kritische massa: voldoende bewoners, werkenden en passanten moeten het gebied gebruiken. Dat betekent dat de mate van ingrijpen behoorlijk hoog is. Daarover meer in de volgende paragraaf.

Haarlemmerdijk 89

buiten de routes van het massatoerisme Aantrekkende milieus liggen net buiten de toeristenstromen. Dat betekent dat de omzetsnelheid relatief laag is, en dus minder interessant voor ketens als H&M, Blokker, Esprit, Douglas en Febo. De exquise ambachtelijke slager met truffelleverworst vlak naast de in jazz gespecialiseerde muziekwinkel, tegenover de mooie kinderkledingwinkel, lunchen in de kosjere broodjeszaak, zijn aantrekkelijk voor en dus ook gericht op een select publiek. Het toeristische Rembrandtplein eindigt letterlijk op de hoek met de Utrechtsestraat. Na enkele meters niemandsland begint het aantrekkende stadsmilieu Utrechtsestraat met de rijke branchering. Die enkele meters worden vooralsnog niet door de massatoerist overbrugd. Het luistert blijkbaar heel nauw.

Utrechtsestraat 90

fijnmazige bestemmingdifferentiatie (menging) Fijnmazige bestemmingsdifferentiatie houdt in dat stedelijke kernfuncties als wonen, werken en voorzieningen (publieke, private, commerciële, non-profit), gecombineerd voorkomen in een ruimtelijke setting die overheerst wordt door kleinschalige bebouwing en een fijnmazig stratenpatroon. Functiemenging impliceert nabijheid: Alles in de binnenstad, alsook sommige delen van de 19de-eeuwse gordel, is snel met de fiets te bereiken. Veel is zelfs beloopbaar. Kleinschaligheid en fijnmazige menging staan garant voor flexibiliteit in aanpassing aan veranderingen in bevolking en economische bedrijvigheid.

Menging is een noodzakelijke conditie. Menging van functies als zodanig (werken, wonen en vrijetijd), menging van bevolking (kapitaalkrachtige bewoners, studenten, bohémiens, etnische groepen), en menging van bedrijvigheid (rijk, kleinschalig, diverse, specialistisch naast standaard). Menging is een conditie voor economische en sociale dynamiek zoals eerder geschetst, gebieden met sociaal of etnisch passende functies vormen ook nog eens een attractie op zich. Grootschaligheid als contrast, niet als norm, is overigens welkom. Een grootschalig complex als de Bijenkorf is in een fijnmazige setting een contrastrijke attractie.

functiekaart Amsterdam dro 2005 van de Binnenstad tot Amsterdam-West 91

kleinschalige gebieden

begrensde of herkenbare plekken

De uitrol van de binnenstad gebeurt eerder blok voor blok dan wijk voor wijk. Grootschalige uitbreidings- of herstructureringsprojecten vergroten de kans op monotonie en inflexibiliteit. Tegenovergestelde voorbeeld is Prinseneiland.

Plekken die begrensd zijn door bijvoorbeeld water (Prinseneiland) of een herkenbare eenheid vormen (Entrepotdok) onderscheiden zich door een ‘trotse’ bevolking. Er ontstaan communities: zich samen sterk maken tegen een mogelijke bedreiging of bedreiger. ‘Begrenzing’ kan ook bestaan door verschil in morfologische eenheden.

ligging aan water Plekken met ligging aan markant water (Kadijken, Kop van Noord, Prinseneiland, Postjesweg kruising Westlandgracht) zijn in potentie krachtige aantrekkende milieus. Sterker nog dan groen is de aanwezigheid van water een kenmerk waarmee Amsterdam zich van veel (internationale) steden onderscheidt.

door water begrensde Prinseneiland - een stelsel van kleinschalige gebieden 92

rustige plekken met drukte om de hoek Zonder de combinatie rust en levendigheid geen aantrekkend stadsmilieu. Mooie voorbeelden hiervan zijn het Amstelveld met de Utrechtsestraat, en Brouwersgracht – Nieuwe Houttuinen met de Haarlemmerdijk.

drukke Utrechtsestraat

rustige Amstelveld 93

plekken met geschiedenis Plekken met een bijzondere geschiedenis zijn kansrijk als aantrekkend woonmilieu. Naast de vele plekken in de Binnenstad zijn overtuigende voorbeelden het GWLterrein in Westerpark, de Markthallen, het Stadionplein en de voormalige rioolzuivering RI-west Oostoever.

Multatulibrug over Singel 94

groen Een groene aanblik is geen noodzakelijke voorwaarde voor een aantrekkend stadsmilieu (zie bijvoorbeeld de Utrechtsestraat of Haarlemmerdijk), maar de meeste geschouwde plekken kenmerken zich er wel door. Het groen als ‘decor’ kan op velerlei wijzen ontworpen worden (Frans Halsstraat, Prinseneiland, Entrepotdok).

groen decor op Prinseneiland 95

gebieden met bijzondere functies Gebieden met bijzonder functies worden gewaardeerd, niet alleen vanwege de gebruikswaarde, maar ook vanwege het feit dat ze er simpelweg zijn. Je hoeft niet per se de markt te gebruiken om de ‘sfeer’ te waarderen. Ook in het laatste geval is identiteit te ontlenen aan plekken met een bijzondere functie. Het onderscheidend vermogen van deze plekken is een attractie op zich en een mogelijk basis voor het zich identificeren met deze plek (bijvoorbeeld de Albert Cuypmarkt en de voormalige remise ‘De Hallen’ in Oud-West).

Albert Cuypmarktl 96

begaanbaarheid per fiets en te voet Vanuit de woning is deze geclusterde levendigheid gemakkelijk te belopen. Autoluwe (geen autovrije) plekken doen het goed en probleemloos fietsen is belangrijk.

te fiets en te voet in de Frans Halsstraat 97

vervoersknooppunten als kristallisatieplekken Stations en transferia zijn plekken waar kritische massa gegenereerd kan worden, en waar afhankelijk van aanwezigheid van andere succesfactoren, zich een aantrekkend stadsmilieu kan ontwikkelen. Een mooi voorbeeld is het gebied tussen het Haagse Centraal Station en het Stadhuis.

Vervoersknoopunt Zuidas 98

architectuur Architectuur kan op krachtige wijze een begrensde of herkenbare buurt vormen. Aansprekende architectuur, zowel historisch als modern, is van grote invloed op de kwaliteit van aantrekkende stadsmilieus. Aan architectuur ontleent de creatieve kenniswerker imago, identiteit en dus status. Met wonen op het Prinseneiland, Entrepotdok of Borneo/Sporenburg kun je aankomen. Ook solitair staande gebouwen kunnen een plek een (nieuwe) identiteit geven. Denk bijvoorbeeld aan het TPG-gebouw op het Oosterdokseiland, de watertoren op het WLG-terrein, het Pireusgebouw op KNSMeiland, de brouwerij in de molen op de Funenkade. Overigens is aan eenheid in architectuur als het plan Zuid van Berlage minder identiteit te ontlenen dan aan gevarieerde architectuur 19de eeuwse stadsuitbreidingen. In het eerste is bovendien de bestemming merendeels gedefinieerd.

Pireus gebouw, KNSM-eiland 99

gebieden met bijzondere openbare ruimten Het Vondelpark (groen ‘in’ de binnenstad, de ‘Kop van Noord’ (horeca aan het water zeer dichtbij de binnenstad), en het Bellamyplein (‘Italiaans’ plein in oude volksbuurt Oud-West) zijn voorbeelden van openbare plekken met een bijzonder betekenis waaraan een aantrekkend stadsmilieu kan ontstaan.

Beelden in het Vondelpark 100

Aanbevelingen

Met de voorgaande analyses hebben we het succes van bepaalde aantrekkende milieus kunnen duiden. Maar kunnen we ook de kansen aangeven van minder populaire plekken in de stad´? Ons antwoord op deze belangrijke vraag is een volmondig ´ja´. Deze volmondigheid baseren we op onze constateringen in de Van der Pekbuurt. Als we het IJ oversteken leggen we aan bij de De Buiksloterweg. Hier vinden we drie horecagelegenheden die inmiddels door de nieuwe stedelingen ontdekt zijn, niet alleen in de avonduren, maar vooral tijdens lunchtijd en na half zes. Vreemd vinden we dit niet, gezien de opkomst van de creatieve kenniswerkers en de vrijetijdsindustrie. Deze plek is in dit verband een ´toplocatie´: zeer dichtbij de stad, schitterend aan het water, en bovendien in een groene setting. Vlakbij, ten noorden van deze plek (Kop van Noord) ligt de Van der Pekbuurt, op basis van de Volkstelling 1971 één van de armste wijken van Nederland. Die status heeft deze buurt vandaag de dag nog steeds, wat tijdens een wandeling door de buurt niet verbaast.

Universal Pictures aan het Hagedoornplein

Toch is de Van der Pekbuurt kansrijk als aantrekkend milieu. Niet alleen vanwege de Kop van Noord, de aanleg van de Noord-Zuidlijn en de ontwikkelingen op het Shellterrein, maar net zozeer vanwege de nabijheid van de binnenstad en de stedenbouwkundige opzet van de wijk. De Van der Pekbuurt heeft nota bene model gestaan voor Forrest Hills in New York, momenteel een in aanzien staand deel van die stad. De potentie van de Van der Pekbuurt als áantrekkend stadsmilieu´ kan verzilverd worden als de kwaliteit van de openbare ruimte in enge zin verbeterd wordt. Het 101

straatprofiel is aan verbetering toe, terwijl meer groen in de wijk de aantrekkelijkheid verhoogt. Ook het voorzieningenniveau in de buurt kan verbeterd worden (differentiatie van het aanbod, upgrading van de markt op het Mosveld).

openbare ruimte

Essentieel is echter dat vergroting van de aantrekkelijkheid vooral gestalte krijgt door het aanbieden van ruimere woningen voor de creatieve kennissector, en gepaste huisvesting voor studenten en andere jonge, financieel minder draagkrachtige stedelingen. Dit vereist een uitgelezen samenvoegen splitsingsbeleid van de huidige panden. Niet op grootschalig stadsvernieuwingsniveau, maar stukje bij beetje.

verkeer

De creatieve sector heeft overigens de kwaliteiten van de buurt al ontdekt, getuige de vestiging van Universal Pictures aan het Hagedoornplein.

Ingrepen in de openbare ruimte (straatprofiel, groen) versterken de aantrekkingskracht van de buurt. Ze zijn van strategisch belang.

Het verkeersluw maken van straten en het verbeteren van begaanbaarheid voor fietsers en voetgangers, zijn ingrepen die de kracht van potentiële aantrekkende stadsmilieus vergroten. Dit betekent overigens niet het weren van autoverkeer op deze plekken. wonen Het gericht samenvoegen respectievelijk splitsen van woningen, plus het gericht verkopen van bezit van corporaties, dat wil zeggen het op het juiste moment op de juiste plek de juiste handelingen verrichten, is onontbeerlijk in het ontwikkelen van aantrekkende stadsmilieus. Voor het al dan niet ontwikkelen van studentenhuisvesting geldt hetzelfde. economie Met plannen van winkels, afgifte van vergunningen en andere instrumenten die van invloed zijn op de branchering van winkels, kan grote invloed worden uitgeoefend op de kwaliteit van aantrekkende stadsmilieus. stedenbouw Bouwen in kleine eenheden (in of nabij de uitrollende stad) is in het licht van aantrekkende stadsmilieus te prefereren boven grootschalige projecten (ver buiten ´de uitrol´). Tenslotte

horecagelegenheid aan de Buiksloterweg

Ruimtelijk beleid Op de vraag of onze analyses ook inzichten opleveren die gebruikt kunnen worden in het ruimtelijk beleid, kunnen we positief antwoorden. Mits we beseffen dat aantrekkende stadsmilieus moeilijk maakbaar zijn. Maar gebieden die voldoen aan een aantal succesfactoren kunnen door overheidsingrijpen en ingrepen door de particuliere sector worden áangespoord´ zich (verder) te ontwikkelen. Op de volgende niveaus kan beleid worden gevoerd: 102

Ingrepen op de verschillende niveaus vereist afstemming, want essentieel in de ontwikkeling van aantrekkende stadsmilieus is timing: op de juiste plekken en op de juiste momenten de juiste beslissingen nemen. Afstemming heeft betrekking op publieke en private samenwerking, en op samenwerking tussen de centrale stad en stadsdelen. De centrale stad kan via matching funds invloed uitoefenen op beleid van stadsdelen. Dat gericht en betrouwbaar overheidsbeleid vruchten afwerpt, leert ons Kopenhagen. Daar is ruim twintig jaar door het stadsbestuur geïnvesteerd in het vergroenen van de stad én het aantrekkelijk maken van de stad voor voetgangers en fietsers. Kopenhagen doet het uitstekend in de Europese rankings voor creatieve kennissteden.

Epiloog

Het project ‘aantrekkende stadsmilieus’ is een experiment. Experimenteel omdat bij een alledaagse planologische analyse de hulp is ingeroepen van de stedenbouw. Experimenteel ook omdat naast literatuuronderzoek en expertmeetings ook geschouwd is: een aantal experts is gezamenlijk de stad ingetrokken en heeft ter plekke de succesfactoren ‘uit onderhandeld’. Op basis van snelle cumulatie van plekgebonden kennis konden algemene beginselen worden afgeleid. Of dit experiment geslaagd is is niet aan ons om te beoordelen. Inhoudelijk sluiten de resultaten van het project aan op bevindingen van de beroemde Duitse stadssocioloog Hans Paul Bahrdt en de befaamde Amerikaanse journaliste Jane Jacobs uit het begin van de jaren ’60 van de vorige eeuw. Ook Bahrdt ziet centraliteit als de belangrijkste kwaliteit van een stad. De essentie van stedelijkheid is de ‘marktfunctie’. Daar vindt de dagelijkse, onontbeerlijke uitwisseling van goederen en diensten plaats. Bahrdt maakt duidelijk dat hierbij niet alleen gedacht moet worden aan straatmarkten voor de handel in dagelijkse levensbehoeften als groente, kaas en eieren. Ook warenhuizen, pleinen met terrassen, theaters, musea, straten en stationshallen moeten gezien worden als markten. Er vindt immers uitwisseling plaats van goederen, informatie en contacten. Kenmerkend voor een ‘echte stad’ is dus allereerst de veelheid en veelsoortigheid van het assortiment van uit te wisselen goederen en diensten en, daarmee, de omvang en diversiteit van het bezoekersbestand. De economische functie van ‘markt’ is daarmee tegelijk een sociale. Markten zijn immers plaatsen van ontmoeting. Jane Jacobs beschrijft het falen van de Amerikaanse stedenbouw. Dat komt volgens haar doordat men niet onderkent dat in sociaal-economische zin dynamische steden uitsluitend ontstaan onder de volgende condities: hoge dichtheden, menging en diversiteit (van zowel bevolking, functies als architectuur), fijnmazig stratenpatroon, afwijkende gebouwtypen (ook in leeftijd) en concentratie van functies. De stedenbouw heeft zich niet altijd en overal veel gelegen laten liggen aan de inzichten van beide grootheden. Dat het succes van de ‘aantrekkende stadsmilieus’ voor de creatieve kennissector te duiden is in termen van Bahrdt en Jacobs, bewijst het belang van deze twee denkers voor hedendaagse stedenbouw. De interfererende relatie tussen economische transities, sociale dynamiek en stedelijke voorzieningen blijkt even belangrijk als precair. Dit verdient de grootst mogelijke aandacht van planologen, stedenbouwers, bestuurders, woningcorporaties en projectontwikkelaars. Niet alleen aandacht, maar ook gezamenlijke daadkracht. Met het resultaat van ons project brengen we de aantrekkende stadsmilieus onder de aandacht. Het organiseren van gezamenlijke daadkracht is het vervolg. 103

Geraadpleegde literatuur

Bahrdt, H.P. (1961), Die moderne Großstadt. Soziologische Ueberlegungen zum Städtebau. Hamburg: Rowohlt Taschenbuch Verlag. Bobic, M. (2004), Between the Edges – Street-building transition as urbanity interface, THOTH, Bussum. Breedveld K, A. van den Broek, J. de Haan, J. de Hart, F. Huysmans & D. Niggebrugge (2002), Trends in de tijd : een schets van recente ontwikkelingen in tijdsbesteding en tijdsordening. Den Haag: SCP. Broek, A. van den, W.P. Knulst & K. Breedveld (1999) Naar andere tijden? Tijdsbesteding en tijdsordening in Nederland, 1975-1995. Den Haag: SCP. Florida, R. (2003), The Rise of the Creative Class, and how it is Transforming Work, Leisure, Community and Everyday Life. New York. Florida, R. (2005), The Flight of the Creative Class. The New Global Competition for Talent. Gadet, J. (red.) (2005), Facts and Figures. Consumptiemilieus: ruimte voor bestedingen. Amsterdam: Dienst Ruimtelijke Ordening. Gadet, J. & K. van Zanen (2005), Amsterdam als creatieve kennisregio. In: Rooilijn, nr. 2 2005. Gadet, J. (1999), Publieke ruimte, parochiale plekken en passantenopenbaarheid. Amsterdam: M.Spruijt. Jabobs, J. (1961), The Death and Life of Great American Cities. The Failure of Town Planning. New York: Vintage Books. Kuijk, J. van (2004), Shortstay City Dwellers. Amsterdam: Dienst Ruimtelijke Ordening. Kloosterman, R. (2002), De stad, de cultuur en het geld. In: Stedenbouw en ruimtelijke ordening, 2002/2. Steenhoven, P. van & R. Lukey (2004), Kenniseconomie in kaart gebracht. Amsterdam: Dienst Onderzoek en Statistiek. Manshanden, W., O. Raspe & P. Rutten (2004), De waarde van creatieve industrie. In: ESB 28-5-2004. Manshanden, W. & W. Jonkhoff (2005), Creativiteit komt met concentratie. In: ESB 15-7-2005. Mommaas, H., M. van den Heuvel & W. Knulst (2000), De vrijetijdsindustrie in stad en land. Een studie naar de markt van belevenissen. Den Haag: Sdu Uitgevers. Musterd, S. (2002), De Nieuwe Amsterdamse Kernvoorraad. Woonmilieus in de Creatieve Culturele Kennisstad. Amsterdam: UvA. Raspe, O., F. van Oort & P. de Bruijn (2004), Kennis op de kaart. Ruimtelijke patronen in de kenniseconomie. Den Haag: RPB. Urhahn, G. & M. Bobic (1994), A Pattern Image. Bussum: THOTH. Vegt, C. van der & W. Manshanden (1997), De Amsterdamse binnenstad als economisch centrum. Amsterdam: SEO/UvA. 104

105

AANTREKKENDE STADSMILIEUS

Recommend Documents