44.57

Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren in Vlaanderen

EINDRAPPORT, NOVEMBER 2009

Door Els Vandecasteele [email protected] ℡ 0479/56.04.18 Werkgever: CAW De Poort Vlamingdam 36, 8000 Brugge ℡ 050/44.57.01 Stuurgroep: Piet Baes, Peter Casteur, Hans Depoortere, Geert De Roo, Ilse Jaspers en Roland Martein In opdracht van de Vlaamse Overheid, agentschap Jongerenwelzijn

Inhoudsopgave

AANZET .............................................................................................................................................................7

1. 'IMPLEMENTATIE

LEERPROJECT

SGGJ

IN

VLAANDEREN'................................................................................... 8

1.1. PROBLEEMSTELLING .................................................................................................................................................... 8 1.2. ACTIE ......................................................................................................................................................................... 9 1.3. OPDRACHT .................................................................................................................................................................. 9

2. PLAN

VAN AANPAK ...................................................................................................................................................10

3. WEGWIJZER

DOORHEEN DIT RAPPORT .................................................................................................................15

I. THEORETISCH KADER ........................................................................................................................16

INLEIDING............................................................................................................................................................................17 1. SGG

DOOR JONGEREN .............................................................................................................................................17

1.1. 'SEKSUEEL GRENSOVERSCHRIJDEND GEDRAG' ............................................................................................................. 17 1.1.1. SGG en de strafwet ......................................................................................................................................... 17 1.1.2. Brede interpretatie ........................................................................................................................................... 18 1.2. DOOR JONGEREN: EEN APARTE DOELGROEP? .............................................................................................................. 20 1.2.1. Levensfase: de adolescentie........................................................................................................................................... 20 1.2.2. Geen volwassenen........................................................................................................................................................... 21 1.2.4. Grensoverschrijdend gedrag door jongeren ................................................................................................................. 22 1.3. SGGJ: EEN PROBLEEM? ............................................................................................................................................ 23 1.4. PREVALENTIE ............................................................................................................................................................ 24 1.4.1. SGGJ in het buitenland.................................................................................................................................................... 25 1.4.2. SGGJ in Vlaanderen ........................................................................................................................................................ 26 1.4.3. Vroeg ingrijpen om erger te voorkomen? ...................................................................................................................... 26 1.5. INDELING IN SUBGROEPEN .......................................................................................................................................... 27 1.5.1. ‘Hands-off’ versus ‘hands-on’ delicten ........................................................................................................................... 27 1.5.2. Meisjes versus jongens ................................................................................................................................................... 28 1.5.3. Groepsdaders versus solodaders .................................................................................................................................. 30 1.5.4. Kindmisbruikers versus leeftijdsgenootmisbruikers ..................................................................................................... 31 1.5.5. Specialisten versus generalisten .................................................................................................................................... 32 1.5.6. Intrafamiliaal versus extrafamiliaal SGG ....................................................................................................................... 33 1.5.7. Normaal begaafde versus zwakbegaafde jongeren..................................................................................................... 33 1.5.8. Jonge daders .................................................................................................................................................................... 34 1.5.9. Tot slot: enzovoort ............................................................................................................................................................ 34 1.6. RISICO OP (SEKSUELE) RECIDIVE................................................................................................................................. 35 1.6.1. Risicofactoren ................................................................................................................................................................... 35 1.6.2. Risicotaxatie ...................................................................................................................................................................... 37 1.6.3. Beschermende factoren................................................................................................................................................... 38 1.6.4. Recidive ............................................................................................................................................................................. 39

2. (TERTIAIRE)

PREVENTIE: HOE VOORKOMEN?.......................................................................................................41

2.1. IDEALITER? ............................................................................................................................................................... 41 2.1.1. Straffen en/of hulp verlenen?.......................................................................................................................................... 41 2.1.2. Hulpverleningsaanbod ..................................................................................................................................................... 42 2.1.3. Belang van assessment ….............................................................................................................................................. 44 2.1.4. … als toeleiding naar het (meest) juiste aanbod .......................................................................................................... 44 2.1.5. Tien valkuilen .................................................................................................................................................................... 45 2.1.6. Hoe evalueren?................................................................................................................................................................. 46 2.2. TWEE TOONAANGEVENDE MODELLEN VOOR BEHANDELING? .......................................................................................... 46

Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen -2-

3. VLAAMS (HULPVERLENINGS)AANBOD

VOOR

SGGJ.............................................................................................50

3.1. SITUERING BINNEN DE SECTOREN ............................................................................................................................... 50 3.1.1. Het Algemeen Welzijnswerk ........................................................................................................................................... 50 3.1.2. De Bijzondere Jeugdbijstand .......................................................................................................................................... 51 3.1.3. De Geestelijke Gezondheidszorg................................................................................................................................... 52 3.1.4. Geïntegreerd centrum: I.T.E.R. ...................................................................................................................................... 52 3.1.5. Kinder- en Jeugdpsychiatrie............................................................................................................................................ 53 3.1.6. Overige .............................................................................................................................................................................. 53 3.2. WERKING .................................................................................................................................................................. 54 3.3. SGGJ-OVERLEG ........................................................................................................................................................ 55 3.4. OVERZICHT ............................................................................................................................................................... 56

4. EEN

BLIK BIJ DE BUREN ...........................................................................................................................................57

4.1. WALLONIË ................................................................................................................................................................. 57 4.2. NEDERLAND .............................................................................................................................................................. 58 4.3. ANDERE .................................................................................................................................................................... 60

II. KWALITATIEF ONDERZOEK ............................................................................................................61

INLEIDING .........................................................................................................................................................................62 1. METHODOLOGIE:

HET HALF-GESTRUCTUREERD INTERVIEW .............................................................................62

1.1. DE GEÏNTERVIEWDEN ................................................................................................................................................. 63 1.2. DE INTERVIEWVRAGEN ............................................................................................................................................... 64 1.3. HET INTERVIEW ......................................................................................................................................................... 65 1.4. TRANSCRIPTIE ........................................................................................................................................................... 65 1.5. VERWERKING ............................................................................................................................................................ 65 1.6. TERUGKOPPELING ..................................................................................................................................................... 66

2. HET

ANTWOORD UIT DE PRAKTIJK .........................................................................................................................66

2.1. WHAT’S IN A NAME ..................................................................................................................................................... 66 2.1.1. De doelgroep..................................................................................................................................................................... 66 2.1.2. Seksueel grensoverschrijdend gedrag .......................................................................................................................... 67 2.1.3. Het aanbod........................................................................................................................................................................ 67 2.1.4. Het personeel.................................................................................................................................................................... 68 2.2. AFBAKENING LEERPROJECT ........................................................................................................................................ 69 2.2.1. Leeftijd................................................................................................................................................................................ 69 2.2.2. Doelstelling........................................................................................................................................................................ 70 2.2.3. Duurtijd leerproject ........................................................................................................................................................... 71 2.2.3.1. Rechtsgelijkheid....................................................................................................................................................... 71 2.2.3.2. En wat als blijkt dat het niet voldoende is … ....................................................................................................... 72 2.2.3.3. Focus en doelstelling(en)? ..................................................................................................................................... 73 2.2.3.4. Begrenzing ............................................................................................................................................................... 74 2.2.3.5. Twintig uur: niet ‘niks’! ............................................................................................................................................ 75 2.2.4. Doorverwijzer .................................................................................................................................................................... 75 2.2.5. Een apart leerproject voor jongeren die SGG stelden?............................................................................................... 75 2.3. TOELEIDING: WANNEER, WIE, HOE, WAT EN DAN?.......................................................................................................... 77 2.3.1. Wanneer ............................................................................................................................................................................ 78 2.3.2. Wie ..................................................................................................................................................................................... 78 2.3.3. Hoe … ................................................................................................................................................................................ 80 2.3.4. Als ik tegen een boom pis … .......................................................................................................................................... 82 2.3.5. En dan …........................................................................................................................................................................... 82 2.4. AANBOD SGGJ IN VLAANDEREN ................................................................................................................................. 83 2.4.1. De vijver ............................................................................................................................................................................. 83 2.4.2. Wat verschilt...................................................................................................................................................................... 83 2.4.3. Een en-en-verhaal ............................................................................................................................................................ 84 2.4.4. Ideale reactie op SGGJ ................................................................................................................................................... 85 2.5. IN- EN UITSLUITINGSCRITERIA...................................................................................................................................... 86 2.5.1. “Pech dat ze tegen de lamp gelopen zijn?”................................................................................................................... 86 2.5.2. Is er meer aan de hand? ................................................................................................................................................. 88 2.5.3. En verder … ...................................................................................................................................................................... 89 2.6. DE BEGELEIDING: CONCREET ...................................................................................................................................... 89 2.6.1. Methodiek .......................................................................................................................................................................... 89 2.6.2. Individueel en/of in groep ................................................................................................................................................ 91 2.6.3. Werken met de context.................................................................................................................................................... 92 2.6.4. Nood aan nazorg .............................................................................................................................................................. 93 2.6.5. Nood aan een toekijkende derde.................................................................................................................................... 93 2.7. KWALITEITSEISEN ...................................................................................................................................................... 94 Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen -3-

2.7.1. Het fundament .................................................................................................................................................................. 94 2.7.2. Deskundigheid(sbevordering) ......................................................................................................................................... 95 2.7.3. Een utopie? ....................................................................................................................................................................... 96 2.8. EFFECTIVITEIT ........................................................................................................................................................... 97 2.9. TEN SLOTTE, REGISTRATIE ......................................................................................................................................... 97

III. VLAAMS CIJFERMATERIAAL .....................................................................................................100

INLEIDING ......................................................................................................................................................................101 1. SGGJ

IN

VLAANDEREN:

ENKELE CIJFERS .........................................................................................................101

1.1. POLITIE ................................................................................................................................................................... 101 1.1.1. Officiële politiestatistieken ............................................................................................................................................. 101 1.1.2. Seksuele misdrijven door minderjarigen...................................................................................................................... 102 1.1.2.1. Aard van de feiten ................................................................................................................................................. 103 1.1.2.2. Seksuele misdrijven per bestuurlijk arrondissement......................................................................................... 103 1.1.2.3. Aantal betrokken daders....................................................................................................................................... 103 1.1.2.3. Aantal betrokken daders....................................................................................................................................... 104 1.1.2.4. Geslacht van de dader.......................................................................................................................................... 104 1.1.2.5. Leeftijd van de dader ............................................................................................................................................ 105 1.1.2.6. Tot slot .................................................................................................................................................................... 105 1.2. JEUGDPARKET ......................................................................................................................................................... 105 1.2.1. Algemeen......................................................................................................................................................................... 106 1.2.2. Seksuele misdrijven ....................................................................................................................................................... 107 1.2.2.1. Seksuele misdrijven per gerechtelijk arrondissement ...................................................................................... 108 1.2.2.2. Aantal betrokken (verdachte) daders.................................................................................................................. 109 1.2.2.3. Geslacht van de dader.......................................................................................................................................... 110 1.2.2.4. Leeftijd van de dader ............................................................................................................................................ 111 1.2.2.5. Bevolkingsdichtheid .............................................................................................................................................. 112 1.2.2.6. Tot slot .................................................................................................................................................................... 113 1.3. JEUGDRECHTBANK ................................................................................................................................................... 113 1.4. ZELFRAPPORTAGE ................................................................................................................................................... 114 1.5. DE BIJZONDERE JEUGDBIJSTAND .............................................................................................................................. 116 1.5.1. DOMINO .......................................................................................................................................................................... 116 1.5.2. BINC................................................................................................................................................................................. 116 1.5.3. HCA voor minderjarigen ................................................................................................................................................ 116 1.5.3.1. Aard van de feiten ................................................................................................................................. 116 1.5.3.2. Aard van de maatregel .......................................................................................................................... 117 1.5.3.3. Seksuele misdrijven per gerechtelijk arrondissement............................................................................. 118 1.5.3.4. Leeftijd van de minderjarige................................................................................................................... 118 1.5.3.5. Geslacht................................................................................................................................................ 119 1.6. CHILD FOCUS .......................................................................................................................................................... 119 1.7. DE VERTROUWENSCENTRA KINDERMISHANDELING ..................................................................................................... 120 1.8. OPTELSOM? ............................................................................................................................................................ 121

2. VLAAMS

HULPVERLENINGSAANBOD IN CIJFERS

................................................................................................121

IV. AANBEVELINGEN EN CONCLUSIE ...........................................................................................124

INLEIDING ......................................................................................................................................................................125 1. AANBEVELINGEN.....................................................................................................................................................125 1.1. INZETTEN OP PREVENTIE .......................................................................................................................................... 125 1.2. TRAPSGEWIJZE SCREENING VÓÓR TOELEIDING ........................................................................................................... 126 1.3. INVESTEREN IN EEN INTERSECTORAAL, GERECHTELIJK ÉN BUITENGERECHTELIJK AANBOD SGGJ................................... 128 1.4. MINIMALE INSLUITINGSCRITERIA VOOR EEN LEERPROJECT SGGJ ................................................................................ 129 1.5. LEERPROJECT SGGJ: STANDAARD (MAX.) 45 UUR ..................................................................................................... 130 1.6. STRIKTE KWALITEITSEISEN ....................................................................................................................................... 131 1.7. REGISTREREN ......................................................................................................................................................... 134 1.8. OPSTARTEN VAN WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK .................................................................................................... 135

2. CONCLUSIE ...............................................................................................................................................................135 2.1. EEN LEERPROJECT: AFBAKENING .............................................................................................................................. 136 2.2. EEN LEERPROJECT SGGJ IN DE PRAKTIJK ................................................................................................................. 137 Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen -4-

2.3. EEN LEERPROJECT SGGJ IDEALITER......................................................................................................................... 138

TERUGBLIK.................................................................................................................................................139

BIBLIOGRAFIE............................................................................................................................................141

BIJLAGEN ....................................................................................................................................................147


Alfabetische lijst met afkortingen

ADAM

Antwerpse Dienst voor Alternatieve Maatregelen

ASAP

The Adolescent Sexual Abuser Project (ASAP) Assessment Measures

AWW

Algemeen WelzijnsWerk

BAAL

Bureau Alternatieve Afhandeling Limburg

BINC

Begeleiding IN Cijfers

BJB

Bijzondere JeugdBijstand

CAPRI

Collaborative Antwerp Psychiatric Research Institute

CAW

Centrum Algemeen Welzijnswerk

CBJ

Comité Bijzondere Jeugdzorg

CGG

Centrum Geestelijke Gezondheidszorg

DOMINO

DOssier MINderjarigen Opvolging

ERASOR

The Estimate of Risk of Adolescent Sexual Offense Recidivism

HCA

Herstelrechtelijke en Constructieve Afhandelingen voor minderjarigen

HSD

Hulpverlening Seksuele Delinquenten

JOP

JeugdOnderzoeksPlatform

JRB

JeugdRechtBank

J-SOAP

Juvenile Sex Offender Assessment Protocol

K&J

Kinder- en Jeugdpsychiatrie

LDSG

Leerprojecten voor Daders van Seksueel Geweld

MOF

als Misdrijf Omschreven Feit

NICC

Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie

OOOC

Onthaal-, Oriëntatie- en ObservatieCentrum

OSBJ

OndersteuningsStructuur Bijzondere Jeugdzorg

PV

Proces Verbaal

SAVRY

Structured Assessment of Violence Risk in Youth

SAW

Steunpunt Algemeen Welzijnswerk

SGG

Seksueel Grensoverschrijdend Gedrag

SGGJ

Seksueel Grensoverschrijdend Gedrag door Jongeren

SKAVE

Seksuele Kennis-, Attitude-, Vaardigheden-, en Ervaringenvragenlijst

UCKJA

Universitair Centrum voor Kinder- en Jeugdpsychiatrie Antwerpen

VK

Vertrouwenscentrum Kindermishandeling


Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren

AANZET Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren


1. 'Implementatie leerproject SGGJ in Vlaanderen'

1.1. Probleemstelling

In haar Globaal Plan Jeugdzorg “De kwetsbaarheid voorbij … Opnieuw verbinding maken” (februari 2006), schreef toenmalig Vlaams minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, Inge Vervotte, in de

de 19

doelstelling: “implementatie van het herstelgericht en constructief afhandelen in Vlaanderen”

dat “21 VTE het aanbod leerprojecten in Vlaanderen, inclusief een aanbod voor minderjarige daders van seksueel overschrijdend gedrag, gestalte kunnen geven”. Het was de bedoeling dat in elk gerechtelijk arrondissement (o.a.) een leerproject beschikbaar is voor jongeren die seksueel 1

grensoverschrijdend gedrag stelden (SGGJ).

In de rondzendbrief van 21 december 2006 deelde de minister mee dat het aanbod van het herstelgericht en constructief afhandelen (HCA) binnen de Bijzondere Jeugdbijstand zou worden uitgebreid. In de loop van maart 2007 werden middelen toegekend en werden diverse HCA-diensten uitgebreid. Deze uitbreiding leidde ertoe dat een aantal diensten beslisten eveneens een leerproject uit te werken voor jongeren die op seksueel vlak over de grens gingen. Op dit moment is er in elke provincie minstens één HCA-dienst die dergelijk aanbod heeft (overzicht: zie bijlage 1). Daarnaast zijn er een aantal diensten die op termijn een leerproject voor deze doelgroep willen opstarten. Echter, vooraleer in te zetten op de verdere uitbouw van een leerproject SGGJ, stelde men zich volgende vragen: -

hoe positioneert een leerproject zich t.a.v. het ruimere Vlaamse aanbod voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden,

-

wat is de meerwaarde van dergelijk leerproject en

-

waaruit moet zo’n leerproject dan minimaal bestaan?

1

De federale jeugdbeschermingswet heeft bijzondere aandacht voor herstelgerichte maatregelen. De gemeenschappen zijn belast met de praktische uitvoering van dit herstelgerichte aanbod. Concreet werd dit een taak van de ‘diensten voor Herstelgerichte en Constructieve Afhandeling’. Zij zijn actief op vier terreinen: herstelbemiddeling, herstelgericht groepsoverleg, gemeenschapsdiensten en leerprojecten voor minderjarigen. Bij herstelbemiddeling brengt men de communicatie tussen de minderjarige verdachte, zijn ouders en de benadeelden op gang, onder begeleiding van een onpartijdige bemiddelaar. Bedoeling is om de materiële en relationele gevolgen van de gepleegde feiten te herstellen. Het herstelgericht groepsoverleg is ruimer. Niet alleen de dader en het slachtoffer, maar ook hun sociale omgeving en andere mensen (b.v. politiemensen) zijn erbij betrokken. Men zoekt samen naar oplossingen voor het conflict. Bij een gemeenschapsdienst gaat de minderjarige een aantal uren onbetaald werken in een non-profitinstelling. Een leerproject ten slotte bestaat uit een gestructureerd aanbod (basisprogramma van 20 uur, met eventuele uitbreiding tot 45 uur). Aanknopingspunten daarbij zijn zowel het delict als de persoonlijkheid van de minderjarige of zijn vaardigheidstekorten. Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen -8-

1.2. Actie

Aangezien EXIT de voorbije jaren … 2

-

zowel een ambulant als een aanbod in de vorm van een leerproject kon uitwerken;

-

in het Globaal Plan Jeugdzorg (zie boven) als een mogelijk voorbeeld werd vermeld;

-

de overheid de voorbije jaren herhaaldelijk informeerde omtrent een aantal knelpunten i.v.m. het structurele aanbod voor de doelgroep

… vonden we dit dé aanleiding om de daad bij het woord te voegen en eind 2007 een projectaanvraag in te dienen om tot een antwoord te komen op de vra(a)g(en) die hierboven werden gestipuleerd. In de eerste helft van 2008 vernamen we dat de aanvraag goedgekeurd zou worden. Op één juni 2008 werd het officiële startschot gegeven. De opdracht werd ietwat bijgesnoeid (zie onder: ‘1.3. Opdracht’ en ‘2. Plan van aanpak’), de tewerkstellingsbreuk werd aangepast van de gevraagde fulltime naar een halftijdse tewerkstelling, het werkgeverschap werd omwille van praktische redenen opgenomen door CAW De Poort, de stuurgroep werd samengesteld en we mochten er aan beginnen …

1.3. Opdracht

Op de tweede pagina van de overeenkomst tussen de Vlaamse Overheid, vertegenwoordigd door het verzelfstandigd agentschap Jongerenwelzijn enerzijds en de vzw Centrum voor Algemeen Welzijnswerk De Poort anderzijds, wordt de opdracht (“verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGG door jongeren”) verder opgesplitst in vijf deelopdrachten: 1) “uitwerken van een gestandaardiseerd leerproject voor jongeren die SGG stelden, op basis van de huidige praktijk (in Vlaanderen en buitenland); 2) een duidelijke profilering (inclusief uitspraken over aantallen) van een leerproject in het raam van de geïntegreerde HCA-diensten binnen het ruimere hulpaanbod (o.a. de vrijwillige hulpverlening, het aanbod in de belendende sectoren) aan plegers van SGG;

2

Wat EXIT betreft, zijn er twee belangrijke verschillen tussen het ambulante aanbod en een leerproject. Naar het ambulante aanbod kan om het even wie doorverwijzen, in tegenstelling tot een leerproject dat enkel opgelegd kan worden bij beschikking of vonnis door de jeugdrechter. Daarnaast is het ambulante aanbod niet beperkt in tijd en duurt het ‘zo lang als nodig’, een leerproject duurt 20 (en maximum 45) uur. Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen -9-

3) het beschikbaar maken en aanbieden van het registratiesysteem dat specifiek voor het project EXIT werd ontwikkeld, bundelen van de diverse gegevens beschikbaar via registratie en een eerste ‘screening’ wat betreft doelgroep, feiten, slachtoffers; 4) het faciliteren en continueren van het SGGJ-overleg; 5) de opdracht wordt opgevolgd door een stuurgroep, die de voortgang van de opdracht bewaakt en de inhoud van het eindrapport mede bepaalt waarbij minimaal vertegenwoordigers van de volgende organisaties worden betrokken: Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, CAW De Poort, vzw ALBA, vzw Pieter Simenon – Bureau Alternatieve Afhandeling Limburg, HCA Oost-Vlaanderen en het agentschap Jongerenwelzijn; 6) het afleveren van een eindrapport met beleidsaanbevelingen met betrekking tot een aanbod onder de vorm van een leerproject voor minderjarige plegers van SGG.”

2. Plan van aanpak

Op de startbijeenkomst van de stuurgroep (30 september 2008) werd een eerste versie van het 'plan van aanpak' voorgelegd en besproken. Hieronder vindt u het aangepaste en goedgekeurde (stuurgroep van 15 december 2008) plan. De verschillende deelopdrachten worden er verder uitgediept alsook omschreven hoe deze zullen worden aangepakt. In de rechterkolom werd er een concrete timing aan gekoppeld.

1.) “Een duidelijke profilering en omschrijving van de identiteit van een leerproject rond seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren (SGGJ) (inclusief uitspraken over aantallen) in het raam van de opdracht van de geïntegreerde HCA-diensten. Deze identiteit wordt ontwikkeld binnen de realiteit van het ruimere aanbod voor plegers van SGGJ. De nadruk ligt hier op de detectie en beschrijving van de meerwaarde van een leerproject naast eventuele complementaire trajecten.” Wat is SGGJ … Er wordt een bondige samenvatting gemaakt van wat op dit moment (nationaal en internationaal) geweten is over jongeren die SGG stellen:

over

welke

jongeren

gaat

het

(sociologische,

ontwikkelingspsychologische, contextuele en leeftijdsgebonden omschrijving van de doelgroep);

wat is geweten over ‘het slachtoffer’ (leeftijd, relatie met de Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 10 -

‘pleger’, etc.);

over welk gedrag gaat het;

hoe vaak komt dit gedrag voor (er wordt gepoogd ook iets te zeggen over de prevalentie in Vlaanderen via gegevens van het NICC, het darknumber onderzoek van enkele jaren geleden, registratiegegevens van het VK, CBJ, politie en parket, JRB, etc. );

wat zijn de gevolgen van dit gedrag voor ‘slachtoffer’, ‘pleger’ en hun ruimere omgeving;

…

… en wat zijn de mogelijke reactie(s) om dergelijk gedrag in de toekomst te voorkomen? Er wordt een samenvatting gemaakt van wat volgens onderzoek en ‘good practices’ het beste antwoord is op deze problematiek. Deze opdracht is Welk aanbod is er vandaag in Vlaanderen?

prioritair en wordt

Het Vlaamse landschap wordt in kaart gebracht: per project/dienst wordt

dan ook als eerste

een kort overzicht gemaakt van het kader (visie), de doelstelling(en), de

aangevat.

doelgroep, methodiek(en), duur, effectiviteit, etc.

Bijzondere aandacht wordt hierbij besteed aan de specificiteit van een leerproject SGGJ (20 of 45u) binnen de HCA-diensten.

Waar komen jongeren die SGGJ stellen vandaag terecht …

Bovenstaande vraag wordt beantwoord d.m.v. een beperkt onderzoek a.d.h.v. cijfermateriaal (zie boven: hoe vaak komt dit gedrag voor).

Er wordt uitgezocht wie - en op welke manier - bepaalt waar de jongere het meest geschikte aanbod krijgt.

… en sluit dit aan op wat er nodig is?

Eventuele knelpunten in het bestaande aanbod worden weergeven.

Er wordt een eerste advies uitgeschreven i.v.m. wat nodig is.

De profilering en identiteit van een leerproject SGGJ alsook de vraag hoe en door wie jongeren voor wie een leerproject een antwoord is, getaxeerd kunnen worden, zou op basis van voorgaande duidelijk moeten zijn. De uiteindelijke doelstelling is uitspraken doen over de identiteit van een leerproject zoals aangeboden door de diensten HCA, m.n. 20 en ten hoogste 45 uur binnen de vereisten zoals omschreven in het erkenningsbesluit. Onder de tweede deelopdracht worden in een latere fase de minimale kwaliteitseisen verder uitgewerkt.

Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 11 -

Het antwoord op bovenstaande vragen wordt o.a. gezocht in wetenschappelijk onderzoek, ‘good practices’, overleg met deskundigen in (min.) Vlaanderen, Wallonië en Nederland en wordt uitgewerkt, opgevolgd en getoetst door de stuurgroep en door ad hoc overleg (zie onder).

2.) “Uitwerken van een minimale standaard voor een leerproject voor jongeren die SGG stelden, op basis van de huidige praktijk (in Vlaanderen en het buitenland). Hier wordt gefocust op de inhoudelijke uitbouw van de eigen identiteit van een leerproject inzake SGGJ.” Op basis van het antwoord op de eerste onderzoeksvraag wordt deze tweede onderzoeksvraag verder uitgewerkt. Wat is minimaal nodig om binnen de gekende format van een leerproject (zoals aangeboden door de HCA-diensten) te kunnen spreken van een

Deze opdracht is

kwaliteitsvol aanbod voor jongeren die SGG stelden? Zowel inhoudelijke

afhankelijk van de

(inhoud leerproject SGGJ) als structurele (b.v. competenties personeel,

uitwerking en het

noodzaak deelname aan intervisie) kwaliteitseisen worden beschreven. Hierbij

antwoord van de

wordt tevens rekening gehouden met de minimale eisen zoals omschreven in

eerste opdracht

het erkenningsbesluit.

(zie boven).

1. Gezien het gaat om een leerproject gelden de minimale eisen zoals omschreven in het erkenningsbesluit. Er wordt uitgezocht of er voor een leerproject SGGJ aanvullingen, specificaties, etc. plaats dienen te vinden en zo ja, dewelke? 2. Uitwerken/bundelen van een leerproject SGGJ: Er wordt een basispakket thema’s en bijhorende methodieken uitgewerkt

Deze deelopdracht is niet prioritair.

en/of gebundeld waarmee elke begeleider aan de slag kan. Het antwoord op bovenstaande vragen wordt o.a. gezocht in wetenschappelijk onderzoek, ‘good practices’, overleg met deskundigen in (min.) Vlaanderen, Wallonië en Nederland en wordt uitgewerkt, opgevolgd en getoetst door de stuurgroep en door ad hoc overleg (zie onder).


3.) “Aanbevelingen inzake het aanbieden van een registratiesysteem, formuleren van max. 10 relevante basisvariabelen, aanbieden van het systeem, bundelen van de diverse gegevens beschikbaar via de registratie en een eerste ‘screening’ wat betreft doelgroep, feiten, slachtoffers, etc.” Volgende deelopdrachten worden verwezenlijkt:

aanbevelingen doen inzake het aanbieden van een registratiesysteem (hoe moet dit eruit zien: op basis van bestaande systemen cf. OSBJ, SAW, etc. (compatibiliteit?) / er wordt een nieuw systeem ontwikkeld);

het formuleren van maximum tien relevante basisvariabelen;

Deze derde

het aanbieden van het systeem aan de leerprojecten die op dat moment

onderzoeks-

een aanbod SGGJ hebben;

opdracht heeft de

en hen vragen voor een afgebakende periode te registreren;

laagste prioriteit en

het bundelen van de diverse gegevens

wordt voorlopig

en een eerste ‘screening’ doen wat betreft doelgroep, feiten, slachtoffers,

uitgesteld.

etc. Bronnen:

stuurgroep,

SGGJ-overleg,

bestaande registratiesystemen specifiek voor deze doelgroep ontwikkeld,

autoriteiten op het vlak van SGGJ uit Vlaanderen, Wallonië en Nederland,

universiteiten,

…

4.) “De opdracht wordt opgevolgd door een stuurgroep. Deze bewaakt de voortgang van de opdracht en bepaalt mede de inhoud van het eindrapport. Minimaal worden vertegenwoordigers van de volgende organisaties betrokken: Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, CAW De Poort, vzw ALBA, vzw Pieter Simenon – Bureau Alternatieve Afhandeling Limburg, HCA Oost-Vlaanderen en het agentschap Jongerenwelzijn.”

Opdracht stuurgroep: zie hierboven.

Data stuurgroep:

De stuurgroep bestaat uit volgende deelnemers: Piet Baes (CAW De

1. 30/09/2008

Poort, werkgever), Peter Casteur (agentschap Jongerenwelzijn), Hans

2. 15/12/2008

Depoortere (ALBA), Geert De Roo (HCA Oost-Vlaanderen), Hilde

3. 15/04/2009

Geudens

3

(BIC), Ilse Jaspers (vzw Pieter Simenon - BAAL), Roland

Martein (SAW) en Els Vandecasteele.

4. 08/07/2009 5. 21/09/2009

3

Na de tweede stuurgroep liet Hilde Geudens weten te stoppen bij BIC en aldus niet verder te kunnen participeren aan deze stuurgroep. Vanuit BIC was het niet mogelijk iemand anders hiertoe vrij te stellen. Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 13 -

De agenda wordt bepaald door het agentschap Jongerenwelzijn, in overleg met de stuurgroep.

De stuurgroep komt minstens vier keer samen: ongeveer driemaandelijks.

Het

voorzitterschap

wordt

opgenomen

door

het

agentschap

Jongerenwelzijn. Els Vandecasteele maakt verslag van de gemaakte afspraken. Naast de stuurgroep wordt ad hoc beroep gedaan op ‘deskundigen’ m.b.t. de

Overleg dat hieruit

voorliggende onderzoeksopdracht(en). De stuurgroep geeft Els Vandecasteele

voortvloeit, wordt

het mandaat om deze momenten op te zetten in functie van de opdracht. Er

ad hoc

dient hierbij geen rekening gehouden te worden met een evenredige verdeling

georganiseerd.

qua projecten/diensten en/of sectoren. Els rapporteert aan de stuurgroep over deze ad hoc-momenten.

5.) “Het afleveren van een eindrapport met beleidsaanbevelingen met betrekking tot een aanbod onder de vorm van een leerproject voor minderjarige plegers van SGG.” Het eindrapport wordt door de stuurgroep goedgekeurd en wordt ten laatste begin november 2009 aan het agentschap Jongerenwelzijn bezorgd.

Randvoorwaarde: “Het SGGJ-overleg wordt verder gecontinueerd en gefaciliteerd.” Het

SGGJ-overleg

is

een

zelfsturend

en

Data SGGJ-overleg:

intersectoraal overleg: de huidige deelnemers zijn

1. 02/06/2008

afkomstig uit verschillende sectoren (Kind en

2. 06/11/2008

Gezin,

Algemeen

3. 02/02/2009

Gezondheidszorg,

4. 31/03/2009

Bijzondere

Welzijnswerk,

Jeugdbijstand,

Geestelijke

Kinder- en Jeugdpsychiatrie, Vlaams Fonds, etc.)

5. 25/05/2009 (Els verontschuldigd)

en hebben gemeen dat ze jongeren begeleiden

6. 29/06/2009

die op seksueel vlak over de grens gingen.

7. 14/09/2009

Een aantal maand geleden werd (opnieuw) een beurtrol

ingevoerd

verslaggeving.

Els

voor

voorzitterschap

Vandecasteele

en zou

VTO georganiseerd vanuit het overleg: 1. 24/06/2008: Dr. Ruud Bullens

contactpersoon blijven. De agenda wordt op het

2. 08/09/2008: Dr. Frits Bruinsma

overleg zelf samengesteld. Eventuele wijzigingen

3. 20/11/2008: Dr. Frits Bruinsma

worden via e-mail doorgegeven.

4. 30/04/2009: Deelname ESSAY, Birmingham


Omdat dit overleg de enige directe link is met het aanbod voor de doelgroep in Vlaanderen, neemt Els - vanuit deze opdracht - verder deel aan dit

5. 05/05/2009: Feedback Vlaggensysteem SENSOA 6. 18/05/2009: Dr. Jan Hendriks

overleg.

3. Wegwijzer doorheen dit rapport

Voorliggend eindrapport bestaat uit vier grote delen. In het eerste deel schetsten we het theoretisch kader. We houden, in het eerste hoofdstuk, halt bij ‘seksueel grensoverschrijdend gedrag’ en ‘jongeren’: over welk gedrag gaat het en wat onderscheidt deze jongeren van andere jongeren (of net niet). Is SGGJ überhaupt een probleem en hoe vaak komt het voor? De grote groep jongeren die SGG stelt, wordt onderverdeeld in een aantal subgroepen. Bestaat er zoiets als risico- en/of beschermende factoren, hoe kunnen we er zicht op krijgen en wat dan? In het tweede hoofdstuk stellen we ons de vraag hoe dergelijk gedrag voorkomen kan worden. Is er een ideale ‘manier’? Twee toonaangevende modellen voor behandeling worden er kort uit de doeken gedaan. In het derde hoofdstuk staan we stil bij het Vlaams (hulpverlenings)aanbod voor SGGJ. Tot slot belichten we in het vierde hoofdstuk kort het aanbod in Wallonië, Nederland en wereldwijd. In het tweede deel doen we verslag van het kwalitatief onderzoek dat we ondernomen hebben om een antwoord te krijgen op de onderzoeksvragen: hoe positioneert een leerproject zich t.a.v. het ruimere Vlaamse aanbod voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden, wat is de meerwaarde van dergelijk leerproject en waaruit moet zo’n leerproject dan minimaal bestaan. U vindt het antwoord uitgewerkt in een negental thema’s. In het derde deel geven we een overzicht van de verschillende (Vlaamse) cijfers die we konden verzamelen i.v.m. SGGJ: hoe vaak komt het voor, wie is betrokken, wat gebeurt er met deze jongeren, hoe vaak hervallen ze, etc. Tot slot formuleren we in het vierde deel – op basis van voorgaande – een concreet antwoord op voorliggende onderzoeksvragen. Enerzijds worden een aantal aanbevelingen geformuleerd, anderzijds de conclusie. Het geheel wordt afgerond met een persoonlijke terugblik, de bibliografie en bijlagen.



I. THEORETISCH KADER Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren


Inleiding

In dit eerste deel pogen we een samenvatting te geven van wat op dit moment (nationaal en) internationaal geweten is over jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen. Dit hoofdstuk is echter niet af: er valt nog veel meer te vertellen over deze doelgroep. Indien u graag verder grasduint in ‘de wetenschap betreffende jongeren die op seksueel vlak over de grens gaan’, bevelen we u in bijlage 2 een aantal interessante en toonaangevende werken aan.

1. SGG door jongeren

1.1. 'Seksueel grensoverschrijdend gedrag'

1.1.1. SGG en de strafwet4 Een andere persoon, van welke leeftijd dan ook, dwingen tot eender welke vorm van seks (aanraken, kussen, geslachtsgemeenschap, etc.) is tegen de wet in elke Westerse samenleving. Het uitgangspunt hiertoe is het seksuele zelfbeschikkingsrecht, waarbij 'toestemming' als sleutelwoord fungeert. “Toestemming is er met name niet wanneer de daad is opgedrongen door middel van geweld, dwang of list of mogelijk is gemaakt door een onvolwaardigheid of een lichamelijk of geestelijk 5

gebrek van het slachtoffer” . De (Belgische) wetgever heeft bovendien bepaald dat men pas geldig kan toestemmen met seksuele contacten als men 16 jaar is of ouder (age of consent). Dit impliceert dat seksuele omgang met iemand die 15 jaar of jonger is, strafbaar is, zelfs als die jongere heeft ingestemd met de seksuele omgang en er geen vorm van dwang werd gebruikt. Concreet komt het erop neer dat wanneer een jongere seks heeft met iemand jonger dan 16, dit sowieso ofwel gekwalificeerd wordt als ‘aanranding van de eerbaarheid’ ofwel als ‘verkrachting’. Dr. L. 6

Stevens verduidelijkt dit aan de hand van volgend schema:

4

SENSOA, 2008 Strafwetboek, art. 375 6 Stevens, 2003 5


Leeftijd ‘slachtoffer’

- 14

14 of 15

16 of 16+

Zonder penetratie

aanranding van de eerbaarheid


Niet strafbaar

Met penetratie

verkrachting


Niet strafbaar

Hieronder volgt, tot slot, een korte opsomming van de verschillende seksueel grensoverschrijdende gedragingen die in de strafwet omschreven staan:

‘aanranding van de eerbaarheid’ (Wanneer men op de een of andere manier wordt gedwongen tot seksueel contact zonder penetratie. Tegen je wil betast worden, gedwongen worden om je uit te kleden of te masturberen zijn slechts enkele voorbeelden.),

'verkrachting' (Er is sprake van penetratie, of nog: het binnendringen in de vagina, mond of anus met penis, vingers of een voorwerp.),

‘bederf van de jeugd en prostitutie’,

‘openbare schennis van de goede zeden’.

1.1.2. Brede interpretatie Er is echter vaak een grijze zone tussen seksueel grensoverschrijdend en seksueel strafbaar gedrag. Bovendien is ook seksueel grensoverschrijdend gedrag een moeilijk af te bakenen begrip. Want wat is grensoverschrijdend dan wel normaal seksueel gedrag bij jongeren en welke criteria gaat men hiertoe hanteren: juridische, maatschappelijke, ontwikkelingspsychologische, contextuele, …? 7

Ryan stelt drie criteria voorop om te bepalen of seksueel gedrag tussen kinderen en jongeren al dan niet grensoverschrijdend is: toestemming (consent), gelijkwaardigheid (equality) en dwang (coercion). SENSOA

8

voegde er drie criteria aan toe: leeftijdsadequaat gedrag, contextgepast gedrag en

zelfrespect. 1. Om van een gezond seksueel contact te kunnen spreken, moeten de betrokkenen 'toestemming' hebben gegeven. Hiertoe moeten volgende voorwaarden vervuld zijn:

verstaan wat voorgesteld wordt, zonder verwarring of misverstanden (dus niet bedrogen of voor de gek gehouden worden);

weten wat als 'normaal' gedrag beschouwd wordt in de familie, de peergroep en de cultuur (alle partijen hebben dezelfde kennis);

zich bewust zijn van de mogelijke consequenties van dit gedrag zoals straf, pijn, stigma, zwangerschap of ziekte;

7 8

respect hebben voor akkoord of weigering zonder repercussies.

Ryan, in Ryan & Lane, 1997 SENSOA, 2009 Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 18 -

2. Het tweede criterium, 'gelijkwaardigheid', verwijst naar de balans van macht en controle in de relatie en interactie tussen de betrokken kinderen en/of jongeren. Sommige indicatoren van ongelijkheid liggen heel erg voor de hand, zoals grote verschillen in grootte, gewicht of leeftijd of een extreem verschil in intellectuele capaciteiten. Andere indicatoren zijn eerder subtiel, zoals de baas zijn in het spel ('ik ben de koning en jij bent de knecht') of de leider zijn in de groep of net het minder populaire kind. 3. 'Dwang' verwijst naar de druk die het ene kind op het andere uitoefent om in te stemmen met het seksuele gedrag. Dwang kan worden geplaatst op een continuüm gaande van geen dwang tot impliciete autoriteit, manipulatie, bedrog en groepsdruk gaande tot meer expliciete vormen van dwang, dreigementen en omkoperij tot fysieke kracht, dreigen met pijn en openlijk geweld. Op eenzelfde continuüm kan aan de ene kant privacy en aan de andere kant geheimhouding gesitueerd worden. 4. Kinderen en jongeren stellen seksueel gedrag. Wanneer meer dan 20% van de kinderen en jongeren van die leeftijd dat gedrag vertonen, gaat men ervan uit dat dat gedrag hoort bij die specifieke levensfase en aldus ‘leeftijdsadequaat’ is. 5. Gedrag is aanstootgevend als het andere mensen choqueert, tegen de borst stoot of beledigt. De concrete ‘context’ waarin gedrag zich voordoet is eveneens bepalend voor het al dan niet grensoverschrijdend zijn. 6. Seksueel gedrag dient, tot slot, een uiting te zijn van ‘zelfrespect’. Seksueel gedrag kan immers zelfbeschadigend zijn: zowel op fysiek als op psychologisch vlak. Kinderen kunnen zich laten vernederen, uitlachen, te kijk stellen voor anderen. Ook niet altijd ongevaarlijke experimenten en seksueel risicogedrag vallen hieronder. Wanneer aan één van deze criteria niet voldaan is, is er mogelijk sprake van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Of dat ook zo is, is iets wat geval per geval beoordeeld moet worden en 9

bij twijfel door verschillende mensen tegelijk. Ryan

10

stelt vier vlaggen voor om seksueel gedrag onder te verdelen gaande van normaal tot illegaal

seksueel gedrag. SENSOA nam vorig jaar het voortouw om deze 'vlaggenmethodiek' verder uit te werken en te expliciteren. De vlaggen zijn gebaseerd op de zes voorgaande criteria en zijn een handige hulp om gedrag te categoriseren, om het gesprek tussen verschillende betrokkenen op gang te brengen, om minder impulsief en emotioneel te reageren op seksueel gedrag door kinderen en jongeren, etc. Voor meer informatie verwijzen we u graag door naar SENSOA en de verschillende diensten die een aanbod hebben voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen (zie onder: ‘3. Vlaams (hulpverlenings)aanbod voor SGGJ’).

9

SENSOA, 2009 Ryan, 1997

10


1.2. Door jongeren: een aparte doelgroep?

1.2.1. Levensfase: de adolescentie11 De adolescentie neemt een aanvang met de puberteit: de (seksespecifieke) lichamelijke veranderingen die uiteindelijk leiden tot vruchtbaarheid en dus gericht zijn op de voortplantingsfunctie. Wat dat betreft wordt de volwassenheid al vroeg bereikt. Zo schat men dat Shakespeare het beroemdste liefdespaar aller tijden, Romeo en Julia, schiep als twee dertienjarigen. Die seksuele rijping brengt een verheviging van seksuele verlangens mee. Ook jongeren zetten die seksuele verlangens om in daden en dat proces begint al vroeg. De eerste keer tongzoenen doen 64% van de jongeren als ze bijna 13 jaar zijn. Bij de eerste keer strelen is 50% bijna 14. Bij de eerste keer vingeren is 32% ruim 14 en bij de eerste geslachtsgemeenschap bijna 25%, 15. Uiteraard kennen ook jongere kinderen gevoelens van lichamelijke, erotische lust, maar pas wanneer de productie van geslachtshormonen in gang is gezet, krijgen die gevoelens gaandeweg hun volwassen gedaante. “Bij een normale ontwikkeling heeft de jeugdige tegen het eind van de adolescentie het vermogen ontwikkeld om een intimiteitsrelatie met een vaste partner aan te gaan, waarin de seksuele en emotionele componenten beiden aanwezig zijn. Voorwaarde daarvoor is, dat 12

de adolescent beschikt over voldoende gevoel van eigenwaarde en over sociale vaardigheden.”

Dat de meeste jongeren nu veel vroeger seksuele ervaringen opdoen (het gemiddelde voor 'de eerste keer' ligt op 17,5 jaar, dat is 2,5 jaar eerder dan in de jaren '60), wil niet zeggen dat ze meteen ook meer 'handelingsbekwaam' zijn. Ze experimenteren en gaan daarbij over grenzen … Het seksuele is slechts een onderdeel in de ontwikkeling tot een volwassen persoon. Ook op psychisch, moreel en intellectueel vlak maken jongeren een periode van intense groei door, wat deze periode zeer intensief en verwarrend maakt, zowel voor de tieners als voor hun directe omgeving. En hoewel men algemeen een negatieve perceptie heeft over de leefwereld van tieners, zijn ze in deze periode ook vol energie, idealistisch en hebben ze een grote interesse voor al wat goed of slecht is. De puberteit wordt vaak aanzien als een periode van conflict tussen ouders en kind, maar de tienerjaren zijn ook essentieel voor kinderen om te kunnen uitgroeien tot een unieke persoonlijkheid, dé ontwikkelingstaak voor de opgroeiende jongere. 13

Die persoon(lijkheid) wordt gevormd door de ontwikkeling van een voldoende sterk Ego , het zelfbeeld en de identiteit. En net daar knelt vaak het schoentje bij onze doelgroep … Jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden, kunnen na het plegen van seksueel grensoverschrijdend gedrag een beeld van zichzelf opbouwen als ‘seksueel delinquent’, ‘dader’, 11

Kohnstamm, 2002 Bruinsma, 1996, p. 84 13 “Het begrip Ego is een louter theoretische constructie, afkomstig uit de psychoanalytische theorie van Freud. Het Ego is het best te omschrijven als de menselijke mogelijkheid om afstand van zichzelf te nemen en naar zichzelf te kijken. Dat maakt het mogelijk om over de eigen wensen en het eigen gevoelsleven na te denken, afwegingen te maken met betrekking tot normen en waarden en greep te houden op het eigen gedrag.” (Kohnstam, 2002, p. 85) 12


‘misbruiker’, ‘monster’, etc. Deze identificatie kan daarbij als zelfvervullende voorspelling gaan fungeren. Net daarom willen we vermijden deze jongeren te benoemen als ‘jeugdige zedendelinquent’ of ‘jonge dader’. Het seksueel grensoverschrijdend gedrag wordt niet geloochend of onder de mat geveegd, maar wel losgemaakt van de persoon van de jongere. Naast het misbruikende deel van de jongere, zijn er ook gezonde delen die bekrachtigd en versterkt dienen te worden. Net daarom kiezen we er expliciet voor ook in dit rapport te spreken over 'de jongere die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelde' en niet over ‘de jeugdige zedendelinquent’ e.a.

1.2.2. Geen volwassenen Jongeren kunnen niet over dezelfde kam worden geschoren als volwassenen die op seksueel vlak over de grens gaan. Hoewel beide groepen ongetwijfeld heel wat gelijkenissen hebben (zo plegen zowel jongeren als volwassenen ernstige feiten, maken ze meerdere slachtoffers, maken ze gebruik van gelijkaardige cognitieve distorties, proberen sommigen hun verantwoordelijkheid te ontlopen, zijn ze meestal niet gemotiveerd om de stap naar de hulpverlening te zetten, etc.), zijn er ook heel wat verschillen tussen beiden. Hierboven werd reeds gewezen op de specifieke levens- en ontwikkelingsfase waarin de jongere zich bevindt. “Children who display sexually harmful behaviour are first and foremost children and should 14

not be regarded as mini sexual offenders” . Aangezien adolescenten hun seksuele identiteit, voorkeuren en gedragingen nog aan het vormen en ontwikkelen zijn, kunnen ze, mits specifieke begeleiding, op een gezonde manier leren omgaan met seksualiteit. Daarnaast is het eigen aan (kinderen en) jongeren dat ze sterk beïnvloed worden door hun ruimere context: in de eerste plaats door hun gezin (van herkomst), maar ook door de school en de peergroep. Om kans op slagen te maken, dient deze context - minstens figuurlijk - bij het hulpverleningsproces te worden betrokken: enerzijds om de jongere en diens gedrag te begrijpen, anderzijds als hefboom om verandering mogelijk te maken. Verder vond men ook unieke risicofactoren voor elke groep. Dit impliceert dat actuariële instrumenten

15

en checklists niet zondermeer overdraagbaar zijn tussen jongeren en volwassenen.

Deviante arousal of niet-seksuele feiten in het verleden gepleegd hebben zijn bijvoorbeeld predictief voor seksueel herval bij volwassenen, maar zijn dat niet voor jongeren. Omgekeerd is onder andere een problematische ouder-kind relatie voorspellend voor herval door adolescenten, maar niet bij volwassenen.

16

Voorts heeft het grootste deel van de adolescenten die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen in tegenstelling tot veel volwassen plegers geen deviante drang of fantasieën, gaan ze niet doelgericht

14

Morrison, 2004, p. 391 Bij actuariële instrumenten worden een welbepaald aantal risicofactoren geëvalueerd door middel van een gestructureerd en objectief beoordelingssysteem. De scores van alle risicofactoren worden opgeteld en dit levert doorgaans een algemene risicoscore op die kan worden gekoppeld aan een waarschijnlijkheidsuitspraak van risico (b.v. 15% kans op seksuele recidive binnen de volgende 5 jaar). 16 Worling & Langström, in Barbaree & Marshall, 2006 15


op zoek naar slachtoffers, zijn ze minder gerecidiveerd en is het veel waarschijnlijker dat ze zullen hervallen in niet seksueel dan wel seksueel grensoverschrijdend gedrag.

17

1.2.3. Ontstaan van SGGJ Seksueel grensoverschrijdende gedrag komt niet zomaar uit de lucht gevallen. Integendeel: de oorzaken zijn velerlei en komen voort uit een complex samenspel van biologische, ontwikkelings-, socio-culturele en situationele factoren die maken dat deze jongeren kwetsbaar zijn en uiteindelijk 18

seksueel grensoverschrijdend gedrag gaan stellen . (Seksueel) grensoverschrijdend gedrag is met andere woorden een symptoom dat spreekt, dat iets zegt over de jongere en hoe die zich verhoudt tot de ander. “Delinquency indicates that some hope remains, it is not necessarily an illness of the child. 19

Antisocial behaviour is at times no more than an S.O.S. for control by loving and confident people” . Een aantal contextuele factoren maakt de jongere aldus kwetsbaar voor seksueel grensoverschrijdend gedrag, hoewel het omgekeerde evenzeer geldt: de jongere moet ook los gezien kunnen worden van z’n context opdat hij eigen keuzes zou kunnen maken. Net daarom zou het niet correct zijn te stellen dat deze context ook ‘schuldig’ is aan of verantwoordelijk is voor het gedrag gesteld door de jongere. Integendeel, het is de jongere zelf die kiest om bepaald gedrag al dan niet te stellen.

1.2.4. Grensoverschrijdend gedrag door jongeren Recente studies vergelijken adolescenten die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen met de ‘niet-seksueel delinquente jongeren’.

20

Bij beide groepen worden vaak gezins- en ouderpathologieën

vastgesteld: een onstabiele gezinssituatie, verwaarlozing, middelengebruik, etc. Daarnaast hebben ze allen vaak een negatief zelfbeeld, lage zelfwaardering, emotionele onevenwichtigheid, slechte controle over impulsen en sociale vaardigheidstekorten.

21

In vergelijking met ‘niet-zedendelinquenten’ rapporteren jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen wel vaker het slachtoffer of getuige te zijn geweest van fysiek misbruik binnen het gezin. De seksuele sfeer binnen het gezin speelt ook een rol, waarbij opvalt dat zedendelinquenten vaker uit gezinnen komen waar ofwel een incestueuze, ofwel een aseksuele sfeer heerst.

22

In beide

gevallen leert de jongere niet omgaan met de juiste grenzen. Daarnaast blijkt uit Nederlands onderzoek dat jeugdige zedendelinquenten vaker jonger zijn dan nietzedendelinquenten, vaker speciaal onderwijs volgen, minder extravert en minder impulsief zijn. De meeste misbruikers hebben ook een significant slechter contact met leeftijdsgenoten. 17

Morrisson, 2004 Dillen & Cosyns, 2000; van Beek, D.J., 1999 19 Winnicott, 2000, p. 116 in Markey, 2008, p. 181 20 van Wijk, Van Horn, Bullens & Hendriks, 2003 21 Vanherp, 1996 22 Bruinsma, 1996 23 van Wijk, Van Horn, Bullens & Hendriks, 2003 18


23

Verder zouden

zedendelinquenten vaker dan niet-zedendelinquenten een autochtone achtergrond hebben, hoewel dat vooral lijkt te gelden voor misbruikers van kinderen. Bij misbruik van leeftijdsgenoten zou het vaker om allochtone plegers gaan. Een opvallende bevinding is ook dat jeugdige zedendelinquenten zich volgens hun ouders vaker schuldig voelen over hun antisociale gedrag dan de geweldplegers. Wat betreft de toekomst van deze jongeren kan men veronderstellen dat jeugdige zedendelinquenten met een beter ontwikkeld geweten ook een beter behandelperspectief hebben.

24

Een Amerikaanse studie kwam tot de vaststelling dat seksueel delinquente jongeren over het algemeen een minder deviante persoonlijkheid en historische achtergrond hebben dan niet-seksueel delinquente jongeren. Onderzoeken die beide groepen vergelijken met volwassen plegers komen tot een tegengesteld resultaat. Dit suggereert dat seksuele delinquenten vatbaarder zijn voor behandeling in de adolescentie dan in de volwassenheid en dat vroeg ingrijpen dus cruciaal kan zijn (zie ook onder: ‘1.4.3. Vroeg ingrijpen om erger te voorkomen?’).

25

1.3. SGGJ: een probleem?

De adolescentie is een periode van experimenteren en ingrijpende veranderingen. Het is dan ook niet zo verwonderlijk dat seksueel probleemgedrag in deze fase tot uiting komt. Grensoverschrijdend gedrag reflecteert in deze fase niet noodzakelijk een blijvende gedragstendens. Onderzoek toont aan dat jongeren geneigd zijn een hele resem aan risicovol gedrag te stellen, 26

inclusief delictgedrag . Een belangrijk psychologisch mechanisme dat aan de grondslag van deze neiging ligt, is ‘sensation seeking’ of nog: “het zoeken naar verschillende, nieuwe, complexe en intense sensaties en ervaringen en de bereidheid om fysieke, sociale, wettelijke en financiële risico’s 27

te nemen voor deze ervaringen” . Uit onderzoek blijkt overigens dat de meeste jongeren stoppen met het stellen van seksueel grensoverschrijdend gedrag eenmaal de kaap van de volwassenheid 28

bereikt.

Dat grensoverschrijdend gedrag in brede zin (maar ook seksueel grensoverschrijdend gedrag) zo veelvuldig voorkomt in de adolescentie, om daarna grotendeels te verdwijnen, wijst erop dat dit sterk gerelateerd is aan deze ontwikkelingsfase. Verder lijken er meer gelijkenissen dan verschillen te zijn tussen jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen en jongeren die dat niet doen. Dit lijkt de vaststelling te ondersteunen dat het zinvoller is seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren te bekijken in het licht van de normale ontwikkeling dan als een voorbode voor volwassen seksueel deviant gedrag.

24

van Wijk, Loeber, Ferwerda, Smulders & Vermeiren, 2005 Oliver, Nagayama, & Neuhaus, 2006 26 Thakker, Ward & Tidmarsh, 2006 27 Zuckerman, 1994, in Barbaree and Marshall, 2006, p. 314 28 Caldwell, 2009 25


Dit geldt zowel voor ‘kindmisbruikers’ als ‘leeftijdsgenootmisbruikers’. Jeugdige exhibitionisten zouden 29

daarentegen wel een meer deviante psychoseksuele ontwikkeling hebben . “Hoewel er voldoende evidentie is om aan te nemen dat jeugddelinquentie meestal neerkomt op een tijdelijk en leeftijdsgebonden fenomeen dat we bij heel veel tieners kunnen observeren, kunnen de gevolgen van dergelijk gedrag echter dermate ernstig zijn dat ze het verdere ontwikkelingsproces doen ontsporen. In dergelijke gevallen bestaat het risico dat er een evolutie optreedt, waarbij het delinquent gedrag steeds grotere en ernstigere proporties aanneemt en blijft bestaan tot in de volwassenheid. Bovendien kan het normale ontwikkelingsproces van tieners ook verstoord worden door

andere

psychosociale

problemen,

waardoor

een

gelijkaardige

evolutie

ontstaat.

Ontwikkelingsgerelateerde jeugddelinquentie hangt met andere woorden sterk samen met de psychosociale ontwikkeling die jongeren doormaken, wat echter niet impliceert dat het delinquent gedrag steeds van voorbijgaande aard is. Het is weliswaar heel moeilijk om te voorspellen wanneer delinquent gedrag van jongeren al dan niet zal persisteren; de grens tussen normaliteit en pathologie is tijdens de puberteit en de adolescentiefase immers zeer dun, waardoor het niet altijd even duidelijk is of bepaalde gedragingen mogen gerekend worden tot variaties van de normale ontwikkeling dan wel indicaties zijn voor een afwijkende.”

30

Het is cruciaal grensoverschrijdend gedrag door jongeren ernstig te nemen en niet zomaar af te schilderen als “onschuldig gedrag dat er wel zal uitgroeien”. Aan de andere kant hoeft het gedrag niet noodzakelijkerwijs de uiting te zijn van onderliggende problemen of de voorbode van erger en meer. We moeten op z’n minst de moeite doen om de onderliggende functie en relationele context van dergelijk gedrag van naderbij te bekijken en op basis daarvan een gepaste aanpak uit te werken, waarbij zowel de jongere als z’n directe omgeving betrokken worden.

1.4. Prevalentie

Een substantieel deel van alle seksueel grensoverschrijdend gedrag wordt gepleegd door jongeren. Hoe groot dit aandeel exact is, daar hebben we helaas het gissen naar. Zo zijn er vooreerst heel wat slachtoffers die het seksueel misbruikgedrag niet rapporteren. In internationaal onderzoek lopen de schattingen over onderrapportage omtrent seksueel misbruik uiteen: de percentages variëren tussen de 50 en 96%.

31

Daarnaast is ‘seksueel misbruik door jongeren’ slecht gedefinieerd wat leidt tot onduidelijkheid en eveneens - onderrapportage. Ontkenning en minimalisering van seksueel grensoverschrijdend gedrag

29

van Outsem, 2009 Markey, 1998, in Declercq, p. 178 31 Gise & Paddison (1988), Lisak & Miller (2002) in Hendriks, 2006 30


door jongeren, zowel door de jongeren zelf als door hun onmiddellijke omgeving, draagt hier eveneens toe bij.

32

Vervolgens vormen statistieken t.a.v. jeugdcriminaliteit in het algemeen een onderschatting van de werkelijkheid omdat ze enkel die situaties weergeven waarin de daders verdacht zijn, vervolgd worden 33

of schuldig zijn bevonden.

Zo verwijst Bruinsma in “De jeugdige zedendelinquent”

34

naar een

onderzoek van Abel e.a. Men ondervroeg begin de jaren tachtig ruim 400 volwassen zedendelinquenten. Eén van de uitkomsten daarvan was, dat de ondervraagden toegaven gemiddeld dertig keer meer seksuele vergrijpen te hebben gepleegd dan de politie had ontdekt. Een Nederlandse veiligheidsmonitor uit 2007 toonde aan dat slechts 11% van de seksuele delicten bij de politie worden 35

gemeld . Vermoedelijk is de afstand tussen de geregistreerde cijfers en de werkelijkheid nog groter bij jongeren. Een mogelijke reden voor het niet rapporteren door slachtoffers van dergelijk grensoverschrijdend gedrag is de grote schaamte waarmee het grensoverschrijdend gedrag vaak gepaard gaat. Daarnaast vindt nogal wat seksueel grensoverschrijdend gedrag plaats in een relationele sfeer wat er eveneens toe kan leiden dat men minder snel bereid is om aangifte te doen tegen de (veelal) bekende dader. Het aantal jongeren dat delinquent gedrag stelt zonder officieel geregistreerd te staan, het zogenaamde dark number, is wellicht erg groot. De cijfers die hieronder worden weergegeven, zijn dus naar alle waarschijnlijkheid een onderschatting van de werkelijke omvang van het voorkomen van seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren.

1.4.1. SGGJ in het buitenland36 Aegton (1983) schatte dat 2 tot 4% van de (Amerikaanse) mannelijke adolescenten seksueel grensoverschrijdend gedrag gesteld zouden hebben. Hoewel relatief weinig adolescenten seksueel misbruik plegen, wordt hen toch een groot deel van alle seksueel misbruik toegeschreven. De meest betrouwbare schattingen veronderstellen dat 20% van alle (gerapporteerde) verkrachtingen en tussen 30 en 50% van het geweld gepleegd op kinderen, gepleegd is door mannelijke adolescenten. Het FBI Uniform Crime Report van 2002 heeft arrestatiegegevens voor gewelddadige feiten, inclusief moord, verkrachting, agressieve geweldsfeiten en andere seksuele delicten. Personen jonger dan 18 jaar waren verantwoordelijk voor 16,7% van alle verkrachtingen en 20,61% van andere seksuele delicten. Deze cijfers zijn vergelijkbaar met deze van tien jaar geleden.

37

In Nederland worden jongeren verantwoordelijk geacht voor 20% van alle seksueel misbruik. Ook in 38

Zweden en de UK worden gelijkaardige percentages gevonden . 32

Bogaerts, Plasschaert & Deboutte, 2000 Ryan, in Ryan & Lane, 1997 34 Bruinsma, 1996 35 CBS, 2007 in Rutgers Nisso Groep, 2008 36 Het cijfermateriaal dat weergegeven wordt in deze alinea dateert van onderzoek begin de jaren ’80 en ’90. Een intensieve speurtocht leidde helaas niet tot meer recente gegevens. 37 Barbaree & Marshall, 2006 38 van Outsem, 2009 33


Verder blijkt dat ongeveer de helft van alle volwassen plegers zijn eerste deviante seksuele interesses ontwikkelde voor de leeftijd van achttien jaar en dat de ernst van het seksueel misbruikgedrag in de 39

loop der jaren toeneemt . Een nog hoger percentage werd vermeld door Groth e.a.: 60 tot 80% van de door hen onderzochte volwassen seksuele daders, zouden reeds tijdens de adolescentie seksueel misbruikgedrag hebben gesteld.

40

Tot slot tonen verschillende studies van seksueel misbruikte .41

kinderen aan dat 56% slachtoffer is van een adolescent.

Bij een uitgebreide bevraging in Nederland onder 14 tot 18 jarige jongeren, zegt 37% van de jongens en 19% van de meisjes ooit seksueel grensoverschrijdend te zijn geweest jegens een leeftijdsgenoot.

42

1.4.2. SGGJ in Vlaanderen In opdracht van het Ministerie van Tewerkstelling, Arbeid en Gelijke Kansen gingen Bruynooghe, Noelanders en Opdebeeck door middel van interviews onder de Belgische bevolking (1439 eenheden) 43

na welke vormen van geweld mensen als dader en als slachtoffer meemaken . Uit het onderzoek blijkt (o.a.) dat seksueel grensoverschrijdend gedrag meer voorkomt dan verwacht: 43,9% van de vrouwen en 25% van de mannen zei dat ze er ooit mee waren geconfronteerd. Dertig procent van de vrouwen en bijna 15% van de mannen zei dat dat tijdens hun jeugdjaren was gebeurd. Omtrent de leeftijd van de pleger van seksueel grensoverschrijdend gedrag worden in het onderzoek zo goed als geen uitspraken gedaan. Verder konden we geen Belgisch of Vlaams onderzoek terugvinden m.b.t. de prevalentie van seksueel grensoverschrijdend gedrag en zeker niet door jongeren. We kunnen veronderstellen dat de cijfers uit het buitenland vergelijkbaar zijn met de prevalentie in België. In het derde deel van dit rapport: 'Cijfermateriaal' proberen we op basis van een aantal bronnen toch een meer accuraat beeld te geven van het aantal jongeren dat seksueel grensoverschrijdend gedrag stelt in Vlaanderen, hoewel heel wat terughoudendheid m.b.t. de correctheid van de aantallen (zie ook boven) ook hier op z'n plaats zal zijn.

1.4.3. Vroeg ingrijpen om erger te voorkomen? Uit Amerikaanse literatuur blijkt dat jonge zedendelinquenten gemiddeld zeven seksuele feiten hebben gepleegd voordat ze voor het eerst door de politie worden aangehouden. Hiernaast doet zich, naarmate men ouder wordt, regelmatig een ontwikkeling voor van minder ernstige vormen van misbruikgedrag naar meer ernstige vormen. Jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden zouden verder - zonder ingrijpen van buitenaf - in de loop van hun leven gemiddeld vijftig keer 39

Wieckowski, Hartsoe, Mayer & Shortz, 1998 Groth, Longo & Mc. Fadin, 1982; Butz & Spaccarelli, 1999. 41 Jonson-Reid & Way, 2001 42 de Bruijn, Burrie & van Wel, 2006 in Jonker & Ohlirchs, 2009 43 Bruynooghe, Noelanders & Opdebeeck 1998 40


in herhaling vervallen. Die kans op herhaling daalt tot tien keer wanneer zij wel worden behandeld. Dezelfde onderzoekers rapporteren dat ongeveer de helft van de volwassen plegers toegeeft in hun jeugd ook al seksuele delicten te hebben gepleegd of hierover te hebben gefantaseerd (zie ook boven: ‘1.4.1. SGGJ in het buitenland’).

44

Het ‘Institute for International Research on Criminal Policy’ van de Universiteit Gent werd door Child Focus met een onderzoek belast naar het sociologisch profiel van de pedoseksuele misbruiker. Ze concluderen (o.a.) dat pedoseksuele misbruikers vaak al op jonge leeftijd begonnen en meerdere feiten op meerdere slachtoffers pleegden.

45

Er wordt algemeen aangenomen dat de kans om effectief te interveniëren in criminele carrières groter is, naarmate men vroeger ingrijpt.

46

Het hoeft nauwelijks betoog dat de impact van seksueel grensoverschrijdend gedrag groot kan zijn. Als we ervan uitgaan dat effectieve begeleiding van jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen ook bij ons leidt tot een daling van de recidive van vijftig tot tien keer, besparen we niet alleen heel veel menselijk leed, maar kent dit verhaal ook heel wat financiële gevolgen (gerechtskosten, opvang en begeleiding pleger en slachtoffer, etc.). En dan zeggen we nog niks over de

grotere

kwetsbaarheid

van

seksueel

misbruikte

kinderen

om

later

zelf

seksueel

grensoverschrijdend gedrag te stellen.

1.5. Indeling in subgroepen

Jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen, vormen een heterogene groep. Idealiter worden verschillende ‘subgroepen’ onderscheiden, worden aan elke groep specifieke risicofactoren gekoppeld en worden eigen begeleidings- of behandelingsbehoeften uitgestippeld. De voorbije jaren zijn verschillende typologieën opgesteld voor deze doelgroep, vaak ontwikkeld op basis van kleine steekproeven of klinische inzichten en enkel voor jongens. Tot op heden bestaat er geen geïntegreerde metatypologie. Hieronder dus geen eenduidige opsplitsing, wel een weergave van een aantal verschillen binnen de groep ‘jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen’.

1.5.1. ‘Hands-off’ versus ‘hands-on’ delicten

44

Abel, Becker & Mittelman, 1985 in Hendriks en Bijleveld, 2005; Ryan, 1989 in Bruinsma, 1996; Ryan, 1997 in van Outsem, 2009 45 Child Focus, 2003 46 Hendriks, 2006 Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 27 -

De indeling tussen ‘hands-off’ en ‘hands-on’ delicten is vaak het eerste onderscheid in de brede groep jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen en is gebaseerd op het al dan niet plaatsgevonden hebben van lichamelijk contact tussen ‘dader’ en ‘slachtoffer’. Bij een ‘hands-off’ delict wordt het slachtoffer niet aangeraakt. De meest gekende ‘hands-off’ delicten zijn exhibitionisme en voyeurisme. Maar ook cyberseks (het opnemen van bijvoorbeeld het gestrip van je lief op MSN en die beelden dan nadien op school verspreiden of het masturberen voor de webcam) valt hieronder. Dergelijke hands-off gedragingen worden vaak niet ernstig genomen. Toch werd aangetoond dat nietcontact daden een voorbode kunnen zijn van ‘hands-on’ handelingen en soms in eenzelfde periode 47

voorkomen.

Wanneer ‘hands-off’ activiteiten situationeel bepaald zijn (bepaald door de toevallige

situatie waarin de jongere zich bevindt), worden deze als minder ernstig aanzien dan wanneer ze voortkomen uit innerlijke motieven zoals verveling, reactie op stress e.a.

48

Bij ‘hands-on’ handelingen gaat het om seksuele gedragingen waarbij wel lichamelijk contact plaatsvindt tussen dader en slachtoffer, zoals aanranding en verkrachting. Deze indeling is echter aan beperkingen onderhevig. Zo wordt er over de mate van gehanteerd geweld nog weinig gezegd. Bovendien is er een ‘crossing over’ tussen ‘hands-off’ en ‘hands-on’ delicten. Het percentage jongeren dat zowel ‘hands-on’ als ‘hands-off’ delicten stellen, varieert tussen 10 en 25%.

49

Hierboven (‘1.3.: SGGJ: een probleem?’) werd reeds aangegeven dat jeugdige exhibitionisten een meer

deviante

psychoseksuele

ontwikkeling

vertonen

dan

jongeren

die

ander

seksueel

grensoverschrijdend gedrag stellen. Ze zouden meer gepreoccupeerd zijn door seks en een hogere graad van impulsiviteit vertonen Deze groep jongeren onderscheiden zich aldus van andere jongeren die op seksueel vlak over de grens gaan. Behandeling zou aangepast moeten zijn aan hun specifieke noden.

50

1.5.2. Meisjes versus jongens In het onderzoek dat aan het schrijven van z’n doctoraat voorafging, vond Jan Hendriks

51

geen enkel

Nederlandstalig onderzoek i.v.m. meisjes die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen. Ook in anderstalige literatuur is zo goed als niets te vinden m.b.t. deze doelgroep. Het weinige onderzoek dat er is, is vaak gebaseerd op een (te) kleine steekproef. De onderrapportage wat betreft vrouwelijke zedendelinquentie heeft hier zeker mee te maken. Voor de samenleving als geheel, maar ook voor professionele instanties, is het moeilijk te accepteren dat 47

Ryan, in Ryan & Lane, 1997 Bruinsma, 1996 49 Bruinsma, 1996 50 van Outsem, 2009 51 Hendriks, 2006 48


meisjes tot dergelijk gedrag in staat blijken. Voor mannelijke slachtoffers zou het een zeer grote stap zijn om aangifte te doen van seksueel misbruik door een meisje, omdat dit niet strookt met het heersende idee dat mannen in seksueel opzicht dominant zijn. Toch stellen ook meisjes seksueel grensoverschrijdend gedrag. Het percentage van seksueel misbruik door een vrouwelijke pleegster varieert, afhankelijk van het onderzoek, maar liefst van nul tot 52

zestig procent . In de meeste onderzoeken komt naar voor dat meisjes gemiddeld op jongere leeftijd met seksueel misbruik starten dan jongens (de gemiddelde leeftijd is 14 jaar), ze over het algemeen solitair een zedendelict plegen, het slachtoffer van een meisje bijna altijd jonger is (gemiddeld 5 jaar), er meestal sprake is van een familierelatie en het misbruik in babysit- of verzorgingssituaties plaatsvindt (waarbij de grens tussen verzorging en een ‘toevallig’ seksueel getinte aanraking mogelijk moeilijk te trekken en te bewijzen is).

53

De meeste auteurs komen tot de conclusie dat het gemiddelde meisje twee à drie slachtoffers maakt, gegevens over de sekse van de slachtoffers zijn niet eenduidig. Over de gezinnen van de meisjes komt naar voor dat er veelal sprake is van chaotische en disfunctionele gezinnen. Vaak wordt emotionele en pedagogische verwaarlozing geconstateerd, terwijl 54

fysieke en seksuele mishandeling eerder regel dan uitzondering lijkt.

In vergelijking met jongens die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen, ligt de prevalentie van kindermishandeling hoger. Bovendien suggereert onderzoek dat meisjes meer ingrijpend en ernstiger misbruik ervoeren dan jongens. Meisjes zijn vaker slachtoffer van meerdere personen, waren jonger bij het eerste misbruik en werden meer frequent misbruikt. Deze meisjes blijken vaak op laag- tot benedengemiddeld cognitief niveau te functioneren. Ze hebben veel neurotische klachten en een negatief zelfbeeld. Mathews e.a.

56

55

beschrijven (voorlopig) drie subgroepen van meisjes die seksueel grensoverschrijdend

gedrag stellen: 1.) De naïeve/experimenteergroep: deze meisjes hebben één keer of enkele keren misbruikgedrag gesteld, meestal in oppassituaties, veelal betasten en/of orale seks. Er wordt zelden een vorm van geweld of bedreiging gebruikt om het slachtoffer te overmeesteren. Bij deze groep stelt men zelden psychopathologie vast. Dit gedrag zou gemotiveerd zijn door seksuele nieuwsgierigheid. Therapie verloopt meestal goed, alsook de prognose wat betreft het opnieuw stellen van (seksueel) grensoverschrijdend gedrag. 2.) De tweede groep stelt ernstiger seksueel grensoverschrijdend gedrag met één of meerdere kinderen en meestal over een periode van een aantal maanden. De meeste meisjes zijn zelf slachtoffer van seksueel misbruik. Het seksueel gedrag dat ze stellen komt vaak overeen met wat ze als slachtoffer hebben meegemaakt. De helft van deze jongeren heeft last van een depressie

52

Schwartz & Cellini, 1995 in Bruinsma, 1996 National Center on Sexual Behavior of youth, 2004 54 Hendriks, 2006 55 Hunter, Becker & Lexier in Barbaree & Marshall, 1996 56 Mathews, 1997 in Barbaree & Marshall, 2006 53


of zit in de knoei met haar identiteitsontwikkeling. Een aantal onder hen heeft te kampen met een problematische opvoedingssituatie. Hoewel de behandeling van deze meisjes over het algemeen meer gecompliceerd is en langer duurt, blijkt de prognose tevens goed te zijn. 3.) De derde groep bestaat uit meisjes die een ernstige en pervasieve seksuele stoornis en gerelateerde psychopathologie vertonen. Het seksuele probleemgedrag duurt langer en er zijn meerdere slachtoffers. Verder blijkt dat deze meisjes meer indringend seksueel gedrag gesteld hebben en/of geweld of dreiging hebben gebruikt. Naast hun seksuele gedragsproblemen, manifesteren zich ook ernstige emotionele problemen. Het is weinig verrassend dat in hun ontwikkelingsgeschiedenis vaak seksueel en fysiek misbruik, blootstelling aan geweld en familiale problemen voorkomen. Deze meisjes hebben veelal nood aan een intensieve behandeling of residentiële opname. Meisjes die zedendelicten plegen, lijken het meeste op jeugdige zedendelinquenten die jonge kinderen misbruiken (zie onder: ‘1.5.4. Kindmisbruiker versus leeftijdsgenootmisbruiker’). Meisjes zouden pas tot seksueel misbruik komen wanneer zij in grote mate last krijgen van ernstige inter- en intrapsychische problemen. Bij jongens zou in dat geval de drempel voor het plegen van seksuele delicten lager liggen.

57

Meisjes die verwezen worden voor begeleiding n.a.v. van hun seksueel probleemgedrag worden, net zoals jongens, getypeerd door aanstootgevend gedrag, psychologische, psychiatrische en familiale problemen. Ze moeten, net zoals mannelijke adolescente plegers, beschouwd worden als een heterogene populatie.

58

Een uitgebreide assessment dringt zich op. Maar in tegenstelling tot wat de

assessment van mannelijke plegers betreft, is er een (nog groter) tekort aan specifieke diagnostische instrumenten voor de assessment van vrouwelijke plegers.

1.5.3. Groepsdaders versus solodaders59 Solodaders plegen het seksueel grensoverschrijdend gedrag alleen, groepsdaders doen dit met minimaal één medepleger. Hoewel weinig onderzoek bestaat naar groepsdaders van seksuele delicten an sich, wordt nogal wat seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren in groep gepleegd. Zo kwam mcDermott in een analyse van verkrachtingszaken tot de conclusie dat 29% van de misdrijven gepleegd door daders onder de 21 jaar, zedendelicten waren waar meerdere daders bij betrokken waren. Boelrijk meldt op basis van politiedossiers en justitiële documentatie dat tweederde van de seksuele delicten gepleegd door minderjarigen met één of meer mededaders wordt gepleegd.

57

Hendriks, 2006 Hunter, Becker & Lexier in Marshall & Barbaree, 1996 59 Hendriks, 2006 58


Hendriks komt uit op opmerkelijke verschillen tussen groeps- en solodaders. Zo scoren groepsdaders relatief gemiddeld op allerlei persoonlijkheidskenmerken en zijn ze relatief weinig slachtoffer zijn van seksueel misbruik. In vergelijking tot solodaders hebben zij minder vaak eerder een seksueel geweldsdelict gepleegd. De solodader steekt daar in ongunstige zin bij af. Groepsdaders zijn 60

bovendien vaker van allochtone afkomst . De resultaten van het onderzoek van Hendriks lijken een accentverschil in behandeling van enerzijds de solodader en anderzijds de groepsdader te rechtvaardigen. Voor beide groepen lijkt een brede benadering de voorkeur te genieten. Voor de groepsdader zou er echter meer nadruk moeten liggen op de groepsdynamische aspecten van hun daad (beïnvloeding van mededaders), het nemen van individuele verantwoordelijkheid en op de rolsocialisatie. Minder aandacht lijkt te moeten gaan naar persoonlijkheidsfactoren die ten grondslag zouden kunnen liggen aan het gepleegde feit. Een relatief korte behandeling lijkt voor hen gerechtvaardigd. Hoewel, het bestaande onderzoek is schaars en de steekproef in het onderzoek van Hendriks relatief klein. Een zorgvuldige assessment is noodzakelijk om op grond daarvan een op de persoon toegesneden behandeling te kunnen adviseren.

1.5.4. Kindmisbruikers versus leeftijdsgenootmisbruikers Binnen de groep ‘solodaders’ wordt een verdere opsplitsing gemaakt tussen ‘kindmisbruikers’ en ‘leeftijdsgenootmisbruikers’. Er wordt gesproken over kindmisbruikers wanneer het slachtoffer minstens vijf jaar jonger is dan de dader. Leeftijdsgenootmisbruikers misbruiken kinderen of jongeren van dezelfde leeftijd (of ouder). Wat de psychologische kenmerken van beiden doelgroepen betreft, lopen de bevindingen uiteen. Zo taxeert Hendriks (2006) de kindmisbruikers als meest problematische groep: ze zijn neurotischer, sociaal geïsoleerder, hebben een negatiever zelfbeeld en hebben vaker al een zedendelict gepleegd. Kindmisbruikers zijn bovendien vaker jonger en vaker van autochtone afkomst. Recent Nederlands onderzoek naar recidive (zie ook onder: ‘1.6.4. Recidive’) van residentieel behandelde jeugdige zedendelinquenten liet zien dat zedenrecidive louter werd aangetroffen bij kindmisbruikers. Diegenen die

leeftijdsgenoten

hadden

misbruikt,

recidiveerden

daarentegen

meer

naar

andere

(gewelds)delicten. Ook binnen de ambulant behandelde groep bleken de jongeren die kinderen hadden misbruikt een relatief hoog risico op zedenrecidive te hebben.

61

Deze bevindingen worden tegengesproken door van Outsem die zo goed als geen verschillen vond tussen beide groepen. Hij besluit z’n academisch proefschrift dan ook met: “further research is clearly 62

needed tot resolve this issue” . 63

Bovenstaande subtypen vinden hun weergave in de figuur op de volgende pagina :

60

Hendriks & Bijleveld, 2006 Hendriks & Bijleveld 2005, Hendriks, Bijleveld & Muizer, 2002 in Hissel e.a., 2006 62 Van Oustem, 2009, p. 75 63 Hendriks, 2006, p. 22 61


1.5.5. Specialisten versus generalisten Tijdens de puberteit dienen jongeren bekwaam te worden in tal van levensdomeinen. Dat ze hierbij fouten maken, ligt voor de hand. ‘Seksualiteit en relaties’ is één van die domeinen (zie ook boven: ‘1.2.1. Levensfase: de adolescentie’). Het hoeft geen uitgebreid betoog dat men al experimenterend al eens een grens overschrijdt. Bij het grootste deel van de jongeren blijft het bij die ene keer. Een aantal onder hen blijkt wel meerdere keren en serieus over de grens te gaan. In onderzoek

64

worden ze

‘generalisten’ genoemd. Het zijn jongeren die naar delinquentie neigen en niet enkel seksuele delicten, maar ook agressie- en vermogens delicten stellen. Een nog kleinere groep, de ‘specialisten’, plegen enkel seksuele delicten en hebben een grote kans om in deze delicten te hervallen. Bij deze, weliswaar kleine groep, jongeren is er wellicht veel meer aan de hand. Deze specialisten lijken het meest op de kindmisbruikers (zie boven: ‘1.5.4. Kindsmisbruikers versus leeftijdsgenootmisbruikers’), hoewel beiden niet samenvallen. Becker en Kaplan onderscheidden in 1988

65

drie verschillende wegen die een jeugdige kan inslaan na

zijn eerste vergrijp: de ‘doodlopende’, de ‘delinquente’ en de ‘seksueel deviante’ weg. Die laatste kan zich in twee afzonderlijke richtingen splitsen: de ‘seksueel deviant obsessieve’ en de ‘seksueel deviant pedofiele’: Seksueel grensoverschrijdend gedrag

Doodlopende weg

Delinquente weg

Seksueel deviante weg

‘first offenders’ die altijd ‘first offenders’ zullen blijven

Of nog: de generalisten

Of nog: de specialisten

obsessief

64 65

Hissel e.a., 2006 Becker & Kaplan in Bruinsma, 1996 Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 32 -

pedofiel

Men schat dat ongeveer 50% van de jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden, eenmaal ‘gepakt’, niet zullen hervallen. Van diegene die doorgaan, vormen de jongeren die de delinquente weg inslaan de grootste groep (40%). Tien procent van de jongeren zou tot de 66

‘specialisten’ behoren . Een belangrijke vraag hierbij is waarom sommige jongeren wel geweldsdelicten plegen, maar geen zedendelicten, terwijl anderen dat wel doen. En hoe zullen de ‘first offenders’ verder evalueren? Een deel zal zich tot generalist ontwikkelen, een ander deel tot specialist. Nog een ander deel zal niet of nauwelijks recidiveren. We moeten u de antwoorden (voorlopig) schuldig blijven.

1.5.6. Intrafamiliaal versus extrafamiliaal SGG Seksueel misbruik buiten de gezinscontext (extrafamiliaal) vormt slechts 10 tot 15% van het seksueel misbruik van kinderen. Het overgrote deel, 85 à 90% van het seksueel misbruik van kinderen, betreft 67

intrafamiliaal seksueel misbruik (of incest).

Hierboven kon u lezen dat 20 tot 50% van alle seksueel

misbruik van kinderen gepleegd wordt door mannelijke adolescenten. Een aanzienlijk groot deel van de hier besproken doelgroep pleegt aldus seksueel misbruik binnen z’n directe omgeving. ‘Siblingseks’ of seks tussen broer(s) en zus(zen) krijgt de laatste jaren meer en meer aandacht. Niet zo verwonderlijk: ruzie maken, plezier hebben, vechten, liefhebben en experimenteren - ook op seksueel vlak -, het zijn allemaal aspecten van de typische broer-zusrelatie. Hoewel seksueel contact tussen broer en zus niet automatisch misbruik hoeft in te houden, is het dat wel wanneer het niet door beiden is gewenst of plezierig wordt bevonden en het leeftijdsverschil meer dan vijf jaar bedraagt.

68

Seksueel misbruik onder siblings komt helaas (vaak) voor. Zo zou het maar liefst vijf keer meer voorkomen dan ouder-kindincest. Het leidt ons - weerom - te ver hier uitgebreider bij stil te staan, hoewel we willen benadrukken dat het - ook hier weer - belangrijk is dat hulpverleners die met siblings werken, op de hoogte zijn van die specifieke aard en mechanismen van dergelijk seksueel grensoverschrijdend gedrag.

69

1.5.7. Normaal begaafde versus zwakbegaafde jongeren70 Ook zwakbegaafde jongeren stellen seksueel grensoverschrijdend gedrag. Deze groep jongeren wordt overigens overgerepresenteerd in onderzoek m.b.t. jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen. Zo zijn er voorbeelden van studies uit de UK waar tussen één en twee derden van de doelgroep als zwakbegaafd werd geïdentificeerd. Op zich is het niet zo vreemd dat zwakbegaafde jongeren vaker voorkomen in onderzoek. Ze stellen hun gedrag vaker in het openbaar, zijn minder 66

O.a. Bruinsma, 1996 Child Focus, 2003 68 Staffeleu, 1992 69 Dieltjes & Meurs, 2008 70 O’Callaghan in O’Reilly e.a., 2004 67


goed in het voorkomen dat anderen ontdekken wat ze hebben gedaan, etc. Door hun beperking lopen ze m.a.w. vaker tegen de lamp. Een gezonde seksuele ontwikkeling lijkt voor deze groep jongeren bovendien niet zo vanzelfsprekend: ze hebben beperkte mogelijkheden om zich op sociaal vlak te ontwikkelen, zijn vaker sociaal geïsoleerd, hebben een beperkte(re) seksuele opvoeding, een gebrek aan privacy en aan de gelegenheid om seksuele ervaringen op te doen, specifieke communicatieproblemen, etc.

1.5.8. Jonge daders71 Seksueel ‘verontrustend’ gedrag in de kindertijd blijkt een voorspeller te zijn van seksueel grensoverschrijdend gedrag in de adolescentie. Onderzoek wijst uit dat jongeren die zeer ernstig en schadelijk seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen reeds problematisch seksueel gedrag vertoonden als kind. Burton

72

merkt op dat de helft van de adolescenten die seksueel

grensoverschrijdend gedrag stellen, reeds seksueel agressief gedrag stelden voor de leeftijd van twaalf jaar. Daarenboven blijkt dat die jongeren die zowel voor als na hun twaalfde seksueel agressief gedrag stellen, complexer en ernstiger seksueel grensoverschrijdend gedrag vertonen als adolescent. Hoewel in dit rapport (vooral) wordt gefocust op jongeren, merken we op dat ook kinderen seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen. Het lijkt belangrijk ook voor hen een aanbod op maat uit te werken: “the long-term risk among children 73

with sexual behaviour problems appear to be even lower, especially given correct treatment” . Verder wees Chaffin’s onderzoek uit dat de kans dat kinderen - die werden behandeld - opnieuw seksueel dadergedrag gaan stellen even groot is al de kans dat ze slachtoffer worden van seksueel misbruik.

1.5.9. Tot slot: enzovoort Er zijn nog veel meer mogelijke opdelingen te maken in de grote groep jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen, zoals tussen jongeren die enkel ‘in real life’ over de grens gaan en die alleen in ‘cyberspace’. Ook de opsplitsing tussen autochtone en allochtone jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen ontbreekt, hoewel er hierboven wel nu en dan naar wordt verwezen. Verder lijkt het ons eveneens interessant iets te vertellen over ontkenners versus nietontkenners of over … Hierboven werd alvast duidelijk dat dé jongere die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelt, niet bestaat en dat verder onderzoek m.b.t. het opsplitsen van deze heterogene groep in homogene(re)

71

Barbaree & Langton, 2006 Burton in Barbaree & Marshall, 2006 73 Chaffin, 2008, p. 112 72


deelgroepen noodzakelijk is opdat interventies op maat mogelijk zouden zijn, opdat herval voorkomen, herstel verwezenlijkt en het eigen welzijn van de jongere zou kunnen worden verhoogd.

1.6. Risico op (seksuele) recidive

Het inschatten van risico op recidive is een hekel thema. Ten eerste omdat we tot op heden niet over eenduidig materiaal beschikken om te beoordelen of een jongere al dan niet een risico op herval loopt en hoe groot dat risico dan wel is. Ten tweede dreigen we te vervallen in algemeenheden met aan de ene kant van het continuüm uitspraken in de trant van ‘alle jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen hebben een hoog risico op herval’ en aan de andere kant ‘het risico op seksuele recidive door jongeren is laag’. De eerste assumptie kan ertoe leiden dat jongeren die wellicht niet gaan hervallen te zwaar worden ‘aangepakt’ (plaatsing, scheiding van hun gezin, intensieve begeleiding, etc.) en jongeren die een hoge kans op herval lopen en daartoe gespecialiseerde hulp nodig hebben, die niet zullen (kunnen) krijgen. De tweede assumptie kan er dan weer toe leiden dat adolescenten die een hoge kans hebben te hervallen in seksueel grensoverschrijdend gedrag, niet de ‘juiste’ hulp ontvangen.

74

Een simpele optelling van alle (gekende) risicofactoren kan bovendien niet correct zijn, gezien deze factoren

enkel

iets

zeggen

over

de

ganse

(heterogene)

groep

jongeren

die

seksueel

grensoverschrijdend gedrag stellen. Er wordt voorbij gegaan aan de individuele jongere. Verder dreigt de jongere in dergelijk ‘risicodiscours’ samen te vallen met de som van alle eventueel aanwezige risico’s of ‘zwaktes’. De ‘sterktes’ of ‘beschermende factoren’ worden over het hoofd gezien of althans niet in rekening gebracht. Tot slot is ook ‘risico’ niet vast en permanent. Zo fluctueert het risico in relatie tot de interventie, veranderingen in het gezin, de tijd, etc. Risico moet in elk geval dynamisch bekeken en op individueel niveau worden ingeschat. Niettemin is het zinvol stil te staan bij relevante risicofactoren. Deze factoren bieden immers een leidraad om klinische beoordelingen m.b.t. het risico op seksueel herval te sturen en richtlijnen te geven voor de interventie.

1.6.1. Risicofactoren Worling en Langström

75

hebben een poging ondernomen om een overzicht te maken van alle 76

relevante risicofactoren voor herval in seksueel grensoverschrijdend gedrag . Ze hebben hiertoe 22

74 75

Worling & Langström, 2006 Worling & Langström, 2006 Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 35 -

gepubliceerde follow-up studies bestudeerd, die overigens allen betrekking hadden op jongens. Tot hiertoe werd geen enkel onderzoek gepubliceerd dat zich richt op seksuele recidive bij meisjes. Evenmin werd onderzocht of risicofactoren voor seksueel herval bij adolescenten variëren naargelang etniciteit. In het overzicht, dat Worling en Langström opstelden n.a.v. deze studie, worden de risicofactoren onderverdeeld in vier categorieën. We beperken ons hieronder tot een opsomming van de verschillende factoren. Empirisch onderbouwde risicofactoren De risicofactoren die hieronder beschreven worden, werden minstens in twee onafhankelijke studies gevonden en gelinkt aan seksueel herval. Bovendien werden tot nog toe geen contrasterende gegevens gepubliceerd:

deviante seksuele interesse(s),

voorgaande juridische maatregelen voor het plegen van een seksueel feit,

meer dan één slachtoffer seksueel misbruikt hebben,

seksueel misbruik van een onbekend slachtoffer,

sociale isolatie,

het niet voltooien van delictspecifieke behandeling.

Beloftevolle risicofactoren Onderstaande factoren worden ondersteund door één gepubliceerde studie en werden eveneens gepubliceerd in risicotaxatie-instrumenten:

problematische ouder-adolescent relaties,

attitudes die het seksueel grensoverschrijdend gedrag ondersteunen.

Mogelijke risicofactoren Deze risicofactoren worden door verschillende auteurs bekeken als zijnde voorspellers voor seksueel herval. Ze zijn echter uiterst speculatief aangezien er een gebrek is aan empirische ondersteuning:

stress in de gezinsomgeving,

impulsiviteit,

antisociale interpersoonlijke oriëntatie,

interpersoonlijke agressie,

negatieve banden met leeftijdsgenoten,

seksuele preoccupatie,

een mannelijk slachtoffer gemaakt hebben,

een kind tot slachtoffer gemaakt hebben,

bedreigingen, geweld of gebruik van wapens tijden het seksuele delict,

omgeving die herval ondersteunt.

76

We hebben het hier enkel over risicofactoren op herval, niet over die factoren die het ontstaan van seksueel grensoverschrijdend gedrag verklaren. Zo zou ‘eigen slachtofferschap’ geen rol spelen in eventueel herval, maar kan het naar alle waarschijnlijkheid wel worden gelinkt aan het ontstaan van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 36 -

Onwaarschijnlijke risicofactoren Omdat er op dit moment zeer tegenstrijdige empirische bevindingen zijn i.v.m. deze ‘onwaarschijnlijke risicofactoren’, worden ze beter niet gebruikt bij het inschatten van het risico op herval: 77

eigen slachtofferschap

niet-seksuele feiten in het verleden gepleegd,

penetratie tijdens het seksuele delict,

ontkenning van het seksuele delict,

weinig slachtofferempathie.

,

Er zijn wellicht nog risicofactoren. Zo wordt hierboven bijvoorbeeld niets vermeld over de eventuele invloed van geseksualiseerde beelden in de media en de mogelijk negatieve effecten daarvan op jongeren.

78

Het rapport van APA Taskforce on the sexualizing of girls

79

schetst echter een

verontrustend beeld. Toenemende seksualisering in de media zou – uiteindelijk – leiden tot zelfobjectivering van meisjes met als mogelijke schadelijke gevolgen een negatief lichaamsbeeld, een laag zelfbeeld, eetproblemen, depressies en seksuele problemen. Onbekend is echter in hoeverre de situatie in de Verenigde Staten vergelijkbaar is met die in andere landen. De Amerikaanse jongerenmedia en normen ten aanzien van gender en seksualiteit zijn naar alle waarschijnlijkheid niet zomaar generaliseerbaar naar een land als het onze. Daarnaast is het belangrijk ook inzicht te krijgen in de eventuele schadelijke gevolgen van seksualisering in de media voor jongens.

1.6.2. Risicotaxatie Wanneer inschattingen gemaakt worden omtrent het risico op seksueel herval, wordt algemeen aangenomen dat actuariële instrumenten beter zijn dan ongestructureerde klinische beoordelingen. Helaas ontbreekt het tot op heden aan dergelijke instrumenten voor onze doelgroep. Een recente ontwikkeling in de voorspelling van seksuele recidive is een methode die door Hanson 80

‘empirisch geleid klinisch oordeel’ wordt genoemd . In deze benadering baseren beoordelaars hun voorspellingen op een vaste lijst van risicofactoren. Deze lijst wordt samengesteld op basis van bestaand onderzoek en professionele meningen. In tegenstelling tot actuariële instrumenten bestaan er geen vaste regels om een totale risicoscore te berekenen. Als dusdanig blijft de algemene bepaling van het risico een klinisch oordeel. We beschikken over twee instrumenten die hieronder gecategoriseerd kunnen worden: de ‘J-SOAP’

81

82

en de ‘ERASOR’ .

De J-SOAP wordt ingevuld op basis van dossiergegevens. De meerderheid van de items zijn statisch van aard (onveranderbare kenmerken: b.v. aantal slachtoffers of geschiedenis van seksueel misbruik). 77

In ‘The journal of research and treatment’ verscheen onlangs een artikel (‘Examining childhood abuse patterns and sensitive periods in juvenile sexual offenders’) waarin verslag wordt gemaakt van een onderzoek naar de impact van de leeftijd waarop een kind slachtoffer wordt van seksueel misbruik. Men concludeert dat “ages 3 to 7 may be an sensitive period where sexual abuse can do the most damage and place an individual at higher risk for exhibiting sexually coercive behavior in later life” (p. 219). 78 Persbericht Rutgers Nisso groep, Utrecht, 7 november 2007 79 American Psychological Association ,2007 80 Hanson, 2000 in Barbaree & Marshall, 2006 81 Juvenile Sexual Offender Assessment Protocol 82 Estimate of Risk of Adolescent Sexual Offence Recidivism Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 37 -

De ERASOR daarentegen is geconstrueerd om door beoordelaars te worden ingevuld na een klinisch assessment. De meeste risicofactoren van deze schaal zijn dynamisch (of potentieel veranderbaar: b.v. kwaliteit van relaties met leeftijdsgenoten of stressvolle familiale omgeving). Enkel de J-SOAP is vertaald en genormeerd voor Nederlandse jongeren. Van de ERASOR zijn enkel de scoringsitems vertaald in het Nederlands. Een Belgische of Vlaamse normering ontbreekt tot op heden. In tegenstelling tot ongestructureerde klinische beoordelingen zijn deze instrumenten op z’n minst ‘beloftevol’ omdat ze gebaseerd zijn op wetenschappelijk onderzochte en aangetoonde risicofactoren. Daarenboven gebeurt zo’n empirisch onderbouwde benadering op een meer systematische en gestructureerde manier en zou ze moeten leiden tot meer overeenstemming tussen professionals. Het zou te ver leiden om beide instrumenten hier verder uit de doeken te doen. In 2001 startten het Universitair Centrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie Antwerpen (UCKJA) en the Collaborative Antwerp Psychiatric Research Institute (CAPRI) een onderzoek in opdracht van de Federale

Overheidsdienst

Justitie:

“Risicotaxatie

bij

jeugdige

plegers

van

seksueel

grensoverschrijdend gedrag”. Doel van het onderzoek was te komen tot een valide, betrouwbare en gestandaardiseerde werkwijze om uitspraken te doen over de kans op recidive van seksueel grensoverschrijdend gedrag bij 12 tot18-jarigen, alsook een indicatie te geven voor het bepalen van de meest optimale maatregel. Helaas is dit onderzoek tot op heden niet vervolledigd. De follow-up om tot een validatie van de werkwijze te komen kon (nog niet) plaatsvinden. Concreet betekent dit dat er enkel een voorstel werd gedaan op basis van de voorlopige gegevens, met de bedoeling die na de implementatie te valideren. Het blijft wachten op het afronden van dit onderzoek vooraleer we inzage hebben in het volledige rapport. Maar hoe komt het dat bij nogal wat jongeren een aantal van deze risicofactoren aanwezig zijn, hoewel die überhaupt geen seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen of er niet in hervallen? Het antwoord ligt wellicht in tal van beschermende factoren …

1.6.3. Beschermende factoren De uit onderzoek bekende risicofactoren beïnvloeden slechts 6 – 36% van het delictgedrag. Er wordt vanuit gegaan dat de beschermende factoren het overige percentage verklaren. De belangrijkste beschermende factor is wellicht het omringd zijn door een stevig netwerk: ouders die erin slagen een goed pedagogisch klimaat te scheppen, vrienden om hobby’s mee te delen, klasgenoten om samen kattenkwaad uit te halen, vertrouwensfiguren, etc. Maar ook het hebben van inlevingsvermogen bijvoorbeeld lijkt een beschermende factor te zijn opdat herval vermeden zou worden. Hoewel inlevingsvermogen – of beter: het gebrek eraan – dan weer geen verhoogde kans op recidive zou geven. Ook het uitkomen van het gedrag heeft ongetwijfeld betekenis. Zo kan er één en ander verschuiven in de context waardoor die weer leefbaar wordt, de situatie stelt zich niet meer, de gevolgen van het uitkomen wegen niet op tegen de voordelen van het gedrag, de jongere ervaart dat het gedrag niet oplevert waarvoor het bedoeld was (b.v. intimiteit zoeken) het motief is verwezenlijkt (b.v. wraak), etc. Hetzelfde kan overigens gelden voor jongeren die niet tegen de lamp gelopen zijn, Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 38 -

maar het bij één keer houden. Ook de veerkracht van de jongere is een belangrijke beschermende factor en zo zijn er ongetwijfeld nog. Het valt ons op dat we nogal wat onderzoek vonden rond risicofactoren, maar bitter weinig rond beschermende factoren. Dit accent lijkt de laatste jaren echter meer en meer te verschuiven: van het zoeken naar factoren die herval faciliteren (risicofactoren) naar diegene die inhiberend werken (beschermende factoren): “for many people it may be difficult to accept that sexually abusive behaviour is an unsuccessfully inhibited part of the natural repertoire of human behaviour. (…) At this point it offers a possible answer to the question why a large proportion of the juvenile sex offenders do 83

not seem tot show any kind of deviance, other than their sexual abuse” . Deze verschuiving laat zich ook voelen in het model dat aan de basis ligt van het werken met deze jongeren. Zo werd in het verleden voornamelijk vertrokken van het terugvalpreventiemodel, terwijl men vandaag meer en meer werkt vanuit het Good Lives model, maar daarover meer in een volgend hoofdstuk (zie onder: ‘2.2. Twee toonaangevende modellen voor behandeling?’).

1.6.4. Recidive Jan Hendriks opent zijn proefschrift met de vaststelling dat jongeren die zedendelicten plegen met grote regelmaat de pers halen. “De heersende indruk is dat deze jongeren vaak recidiveren en als volwassenen zullen doorgaan met het stellen van dergelijk gedrag. Illustratief is dat in Nederland recentelijk wettelijk is vastgelegd dat door jongeren gepleegde zedendelicten levenslang in het strafregister vermeld blijven. Blijkbaar wordt deze groep jeugdigen ingeschat als (zeer) 84

recidivegevaarlijk. ” Toch staat deze maatschappelijke opinie in schril contrast met wat blijkt uit onderzoek. Caldwell

85

(2009) deed een meta-analyse van een 60-tal studies m.b.t. seksuele recidive door jongeren. De analyse omvatte in totaal 11.219 jongeren, de follow-up periode bedroeg gemiddeld 59.4 maanden. Het gemiddelde aantal jongeren dat herviel in seksuele feiten was 7.08%. Worling & Langström

86

komen aan de hand van hun meta-analyse uit op 10 – 15% van de jongeren die zou hervallen in 87

seksueel grensoverschrijdend gedrag na een eerste keer tegen de lamp gelopen te zijn. Chaffin komt uit op recidivisme door jongeren tussen de 5 en de 15% (2008).

Verder vond Caldwell dat gemiddeld 43,4% van de jongeren hervallen in eender welk grensoverschrijdend gedrag. De kans dat een jongere hervalt in seksueel grensoverschrijdend gedrag is een pak kleiner dan de kans dat die jongere hervalt in grensoverschrijdend gedrag tout court. Hoewel deze cijfers het enkel hebben over jongeren die opnieuw opgepakt en/of veroordeeld zijn en niks zeggen over de jongeren die niet opnieuw opgepakt en/of veroordeeld worden en nog minder iets over die jongeren die überhaupt niet tegen de lamp lopen en dergelijk gedrag blijven stellen, 83

van Outsem, p. 91 Henriks, 2006, p. 10 85 Caldwell, 2009 86 Worling & Langström, 2003 in van Outsem, 2009 87 Chaffin, 2008 84


suggereren ze (opnieuw) dat seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren voor de meesten onder hen van voorbijgaande aard is. Alleen … voor wie wel en voor wie niet? Onderzoek naar verschillen tussen beide groepen geeft ons – voorlopig althans nog – geen antwoord.

88

Caldwell rapporteert verder maandelijkse recidivecijfers voor seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren die vier keer hoger zijn dan recidivecijfers voor gelijkaardig gedrag door volwassenen. De kans dat jongeren hervallen is het hoogst kort na de (vorige) feiten. Het is dan ook van belang begeleiding op te starten zo snel mogelijk na het bekend worden van het grensoverschrijdende gedrag. Dan is de kans op herval immers het grootst: “(…) interventions that target juvenile sex offenders during their teen years may have greater impact by targeting a period when juvenile sex 89

offenders are at higher risk” . De bevindingen van het onderzoek van Caldwell onderlijnen het belang van een aanbod dat rekening houdt met de specifieke ontwikkelingsfase waarin jongeren zich bevinden: “cognitive changes related tot brain development, hormonal changes related to the onset of puberty, the role of family and peer relationships, judgment, impulse control, bonds to school and other pro-social groups, and the response tot social stressors such as child abuse could all play an important role in repeated adolescent sexual misconduct but may have little influence on persistent adult sexual offending. As a result, developmentally sensitive interventions, targeted over a short time frame, are apt to be more 90

effective and to have fewer unintended negative effects” . 91

Onderzoek toont bovendien aan dat recidive na behandeling of begeleiding afneemt . Zo concludeert van Outsem

92

in z’n academisch proefschrift dat behandeling van jongeren die seksueel

grensoverschrijdend gedrag stelden, wel degelijk een positieve evolutie teweeg bracht betreffende die 93

psychologische kenmerken die gelinkt worden aan het stellen van SGG. Chaffin

gaf recidivecijfers

weer tussen de 5 en de 15%, waarbij jongeren die begeleid werden o.w.v. hun seksueel grensoverschrijdend gedrag, eerder bij die 5% thuishoren en jongeren die niet werden behandeld eerder aan de andere kant van het continuüm. Ook Hendriks ziet de aanname dat behandeling 94

correleert met een verminderd recidiverisico in z’n academisch proefschrift bevestigd . Waarom blijft de perceptie van dat hoge risico bestaan en worden de feiten i.v.m. het lage risico vaak genegeerd? Sommigen houden er wellicht aan vast om hun honger naar vergelding te verantwoorden. Een andere mogelijkheid is dan weer de verwarring tussen retrospectieve en prospectieve data. Wanneer aan volwassen seksueel delinquenten wordt gevraagd wanneer ze voor het eerst seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden, geeft een significant aantal onder hen aan dat dat was toen ze 95

kind of puber waren . Omgekeerd geredeneerd stellen sommigen - ten onrechte - dat de meeste kinderen en jongeren die seksueel probleemgedrag vertonen, dat ook zullen blijven doen eens

88

van Outsem, 2009 Caldwell, 2009, p. 11 90 Caldwell, 2009, p. 11 91 Hanson, R.K., Gordon, A., et.al., 2002 92 Van Outsem, 2009 93 Chaffin, 2008 94 Hendriks, 2006 95 Marshall, Barbaree & Eccles, 1991, in Chaffin, 2008 89


volwassen. Nog anderen stellen in vraag of de recidivecijfers wel zo correct zijn? Algemeen wordt immers aangenomen dat seksueel grensoverschrijdend gedrag onder-gerapporteerd wordt en de eigenlijke omvang van het probleemgedrag veel groter is dan de actuele recidivecijfers doen vermoeden. Ongetwijfeld komen veel feiten niet aan het licht, maar de kans dat een jongere feit na feit kan blijven plegen zonder dat iemand gaat praten of er op uit komt is bijzonder klein. Het huidige onderzoek i.v.m. recidive beslaat ondertussen ook lange periodes van follow-up en maakt gebruik van verschillende bronnen. Men gaat ervan uit dat deze studies een significant deel van de werkelijke recidivisten vatten. Maar

laat

ons

bovenal

klare

taal

spreken:

veel

jongeren

hervallen

niet

in

seksueel

grensoverschrijdend gedrag, dat neemt echter niet weg dat een aantal onder hen wel hervalt en ook in de volwassenheid doorgaat met het plegen van seksueel grensoverschrijdend gedrag.

2. (Tertiaire) preventie: hoe voorkomen?

2.1. Idealiter?

2.1.1. Straffen en/of hulp verlenen? 96

Puur bestraffende benaderingen hebben – wat het voorkomen van recidive betreft - weinig baat . Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt alvast dat hulpverleningsprogramma’s betere resultaten genereren dan opsluiting zonder begeleiding.

97

“It is unconscionable, as well as ineffective, not to provide our 98

youth with meaningful opportunities to change” . De nadruk moet aldus in de eerste plaats liggen op groei en ontwikkeling. Sociale exclusie, marginalisatie en stigmatisatie gaan hier tegenin en zijn eerder contraproductief: “serious stigmatization and marginalization diminish the prospects for healthy 99

social anchors and can set a course for criminal behaviour as well as numerous other problems” . Aan de andere kant willen we hier evenmin een pleidooi houden om enkel in te zetten op hulpverlening. Jongeren hebben een grens overschreden en hiertoe is een pedagogische en sanctionerende reactie (meestal) meer dan gewenst. Zo kan het gedagvaard worden bij de jeugdrechter vaak een zinvol gegeven zijn (niet alleen voor de jongere maar soms ook voor de ouders). Jongeren horen er een duidelijke grens en de

96

Andrews & Bonta, 2007 in Prescott, 2008 Heinz & Ryan, 1997 98 Prescott, 2008, p. 2 99 Chaffin, 2008, p. 113 97


maatschappelijke boodschap dat seksueel grensoverschrijdend gedrag ontoelaatbaar is. Ook plaatsing kan noodzakelijk zijn. Sommige jongeren zijn dermate gevaarlijk dat de veiligheid op geen enkele andere manier kan worden gegarandeerd. Daarnaast kan het schokeffect noodzakelijk zijn om een jongere te motiveren tot hulpverlening. Echter, opsluiting zonder begeleiding kan een ideale voedingsbodem zijn voor seksueel grensoverschrijdend gedrag. Binnen de (gesloten) instelling ervaart men meer stress en minder kans om persoonlijke gevoelens te uiten. Een gezonde seksuele beleving is er zo goed als onmogelijk en er is een beperkte(re) sociale ondersteuning. Bovendien zijn er, in een (gesloten) instelling, heel wat potentiële slachtoffers. Tot slot zijn jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen veelal gekwetste jongeren en hoewel hun gedrag absoluut fout was, is het niet steeds duidelijk wie ‘dader’ en ‘slachtoffer’ was. Zo zijn de jonge daders soms zelf slachtoffer van verwaarlozing of misbruik

100

. De machteloosheid die de

jongere ervaart wanneer hij enkel wordt geplaatst, is dé ideale voedingsbodem voor nieuw misbruik …

2.1.2. Hulpverleningsaanbod Wat de begeleiding of behandeling betreft, lijken de cognitief-gedragsmatige en multi-systemische het meest effectief te zijn

101

, hoewel de eerlijkheid ons gebiedt te zeggen dat de andere therapiescholen

tot zover nog niet onderzocht zijn op effectiviteit i.v.m. voorliggende doelgroep. Nog belangrijker dan de therapieschool of methode, lijkt de kern van een succesvol resultaat te liggen in: 102;

het trouw zijn aan het behandelingsprotocol of –programma

niet alleen SGG aan te pakken, maar ook datgene wat leidt tot ander grensoverschrijdend gedrag;

de

behandeling

aan

te

passen

aan

jongeren

met

psychische

problemen,

ontwikkelingsachterstanden en/of cognitieve tekorten;

103

het aanspreken van de familie en andere contextuele issues.

Ook Burton, Smith-Darden en Frankel geven in ‘The Juvenile Sex Offender’

104

een aantal

aanbevelingen voor programma’s en de praktijkmedewerkers:

grotere samenwerking tussen verschillende programma’s en delen van onderzoek;

meer onderzoek over risicotaxatie en -evaluatie;

100

Adriaenssens, Smeyers, Ivens & Vanbeckevoort, 1998 Prescott, 2008 102 Een protocol of programma bestaat uit uitgeschreven doelstellingen, structuur en verloop van het aanbod, beoogde effecten, interventiemethodes, mate waarin ouders worden betrokken en jongeren worden ingelicht, mandaat van de begeleiders, etc. 103 Prescott, 2008 104 Burton, Smith-Darden & Frankel, in Barbaree & Marshall, 2006, pp. 308-309 101


meer aandacht voor geestelijke gezondheidsproblemen (aangezien ze een belangrijke factor kunnen zijn betreffende het grensoverschrijdende gedrag en een mogelijke belemmering voor revalidatie) en de mogelijkheid tot psychiatrisch consult;

individuele behandeling: “the fact that young people are very different is clear, and programs may, as risk assessment and other forms of assessment increase, use these tools to decide how to personalize the treatment of sexually abusive youths”;

verdere aandacht voor familie- en oudergroepen als manier om niet-seksueel recidivisme te verminderen;

het herkennen, beoordelen en behandelen van middelenmisbruik als factor die mogelijk bijdraagt aan seksuele recidive en een vaak voorkomend niet-seksueel delict is;

een zorgvuldige en herhaaldelijke analyse van de potentiële toegankelijkheid van de jeugdige zedendelinquenten naar andere jongeren (daders en/of (mogelijke) slachtoffers) tijdens het behandelingsproces;

het inlassen van diversiteit in behandeling en praktijk.

Hoewel het belangrijk is stil te staan bij specifieke behandelvormen en technieken, toont outcomeonderzoek aan dat de therapeutische relatie (de relatie tussen de jongere en de begeleid(st)er) op zich één van de meest curatieve elementen is van het hulpverleningsproces. Illustratief in dit verband 105

is het meta-analytisch onderzoek van Lambert en Barley

waarin het relatieve belang van diverse

variabelen voor het therapieresultaat wordt vergeleken. De invloed van specifieke behandelvormen en technieken op het psychotherapieresultaat blijkt relatief beperkt te zijn: ze bepalen slechts 15% van de outcomevariantie. Hun effect is even groot als placebo-effecten zoals verwachting, hoop en geloof in verandering. Maar liefst 30% van het behandelresultaat is toe te schrijven aan gemeenschappelijke factoren die in de meeste hulpverleningssituaties aanwezig zijn, los van de specifieke therapeutische oriëntatie. Het betreffen hier factoren als empathie, warmte en betrokkenheid van de therapeut, specifieke client-therapeutkenmerken en de therapeutische alliantie. De overige 40% van de outcomevariantie is toe te schrijven aan factoren buiten therapie (zoals spontaan herstel, toevallige 106

gebeurtenissen in het leven van de cliënt en sociale ondersteuning).

Is er gespecialiseerde hulp nodig voor jongeren die op seksueel vlak over de grens gaan? In bovenstaande opsomming komen herhaaldelijk punten aan bod die gelden voor begeleiding van jongeren in het algemeen. Het antwoord op deze vraag hangt in de eerste plaats af van de individuele jongere aan de ene kant (wat heeft hij nodig) en de hulpverlener aan de andere kant (ziet hij of zij het zitten om met deze jongere aan de slag te gaan?). De praktijk wijst uit dat heel veel hulpverleners het niet zien zitten om met deze doelgroep te werken. Het grootste deel van de doelgroep zou echter wel degelijk gebaat zijn met ‘het reguliere aanbod’. Vaak is dat aanbod meer evidence-based (dan de behandelmodellen voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden), wordt er systematisch met het gezin en de directe omgeving van de jongere gewerkt, etc. Bovendien stellen de meeste jongeren die op seksueel vlak over de grens gingen ook ander grensoverschrijdend gedrag (en is de kans het grootst dat ze in dergelijk gedrag hervallen). 105

106

Barley, 2002, in Stinckens, N., Ulburghs, A., & Claes, L., 2009 Stinckens, N., Ulburghs, A., & Claes, L., 2009 Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 43 -

Algemeen wordt gesteld dat effectieve behandeling voor kinderen en jongeren tout court ook kan werken bij jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden op voorwaarde dat er ook gefocust wordt op dit gedrag. Helaas knelt daar vaak het schoentje …

107

2.1.3. Belang van assessment … Hoewel evaluatie van behandelprogramma’s van cruciaal belang is om onze kennis op dit terrein uit te breiden, bieden de bestaande (dun gezaaide) evaluaties geen uitsluitsel i.v.m. welke specifieke behandelingsmethodes geïmplementeerd dienen te worden en welke afgebroken zouden moeten worden. Meer concrete en evidence-based behandelingsrichtlijnen, voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen, zijn onbestaand. Wellicht is dat ergens ook logisch aangezien dé jongere die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelt, niet bestaat. Bovendien werd hierboven reeds gewezen op de beperkte invloed van specifieke begeleidingsvormen en technieken op de outcome van de begeleiding. Hoe complexer en hardnekkiger de problemen van de cliënt, hoe slechter de behandelprognose. Een accurate assessment: ‘welke jongere heeft wat nodig’, lijkt de basis te zijn van een effectief aanbod.

2.1.4. … als toeleiding naar het (meest) juiste aanbod108 Dat aanbod zou anders moeten zijn voor die jongere die een relatief normaal gezin van herkomst heeft, een stabiele opvoedkundige omgeving, die eenmalig seksueel grensoverschrijdend gedrag stelde en die jongere die een gelijkaardig feit pleegde maar reeds lange tijd gedrags- en emotionele problemen vertoont en al verschillende keren werd geplaatst. Het aanbod kan m.a.w. niet enkel worden gericht op het symptoom (SGG) op zich. Hulpverlening voor jongeren die complex, ‘life-course persistent’ probleemgedrag vertonen, is volledig verschillend van hulpverlening voor jongeren die typisch levensfase gebonden probleemgedrag stellen. Hoewel voor die laatste, lage-risicogroep een korte crisisondersteunende en psychoeducatieve interventie zal volstaan, zal dat voor een meer complexe groep jongeren niet zo zijn. Deze jongeren hebben een gecoördineerd pakket van hulpverlening nodig dat zich zowel focust op het specifieke van het seksueel grensoverschrijdend gedrag als op de ontwikkelingsdoelen. Het is belangrijk dat voorzieningen die een aanbod hebben voor deze jongeren scherp voor ogen houden voor wie hun aanbod is bedoeld en hiertoe ook overleggen met elkaar. In de eerste plaats voor de jongere, maar ook heel pragmatisch want hoe langer en intensiever het hulpverleningsaanbod, hoe hoger de kostprijs voor de samenleving. “The annual cost to place one child in specialized institutional care can easily be more than the annual cost to fund an entire outpatient program for 50 children” (…) “… for every child we don’t institutionalize unnecessarily, we could develop an entire community program using evidence-based practice elements.”

109

.

107

Chaffin, 2008 Chaffin, 2008 109 Chaffin, 2008, pp. 119-120 108


2.1.5. Tien valkuilen Morrison

110

somt - tot slot - tien valkuilen op die men beter vermijdt in het werken met voorliggende

doelgroep: 1. korte termijn financiering, 2. opdracht, functie en mandaat zijn niet duidelijk of afgegrensd, 3. therapeutisch werk waar de bescherming van kinderen en strafrechtelijke thema’s niet aan bod komen, 4. verzoeken om risico precies te kwantificeren en onmogelijke voorspellingen te doen, 5. benaderingen die gedomineerd worden door ‘risico’ en geen rekening houden met de veerkracht en sterktes van jongeren (en hun directe omgeving), 6. het zomaar ‘dumpen’ van jongeren bij specifieke diensten i.p.v. er samen zorg voor te dragen: naast behandeling is immers ook monitoring en supervisie nodig (niet alleen uit zorg voor de pleger, maar ook voor de mogelijke slachtoffer(s)), alsook uitwisseling tussen de verschillende diensten, 7. er niet in slagen om ouders en/of andere zorgfiguren te engageren, 8. overmatige aandacht voor jongeren in het strafrechtelijk systeem en te weinig aandacht voor andere jongeren ‘in nood’, 9. oneigenlijk gebruik van modellen gebaseerd op volwassen plegers, 10. gebrek aan aandacht voor traumatische en verlieservaringen van de jongere. 111

Morrison sluit z’n verhaal af met een citaat van Tonnesmann

tijdens de Winnicott conferentie in

Londen: “The human encounter in the helping professions is inherently stressful. The stress aroused can be accommodated and used for the good of our clients. But our emotional responsiveness will wither if the human encounter cannot be contained within the institutions in which we work. Defensive manoeuvres will then occur and these will prevent healing … by contract if we can maintain contact with the emotional reality of our clients and ourselves then the human encounter can facilitate not only a therapeutic experience for them, but also an enriching experience for us”

112

.

Een belangrijke opdracht dus: in de eerste plaats voor de therapeuten of begeleiders van de jongeren en hun directe omgeving, maar ook voor de bredere organisatie waarbinnen deze mensen aan het werk zijn. De begeleiders of ‘frontline managers’ moeten naast professionele kennis, (klinische) vaardigheden en ervaring ook kunnen samenwerken in multidisciplinaire teams en beschikken over een grote dosis ‘emotionele intelligentie’ (zelfbewustzijn, zelfregulatie, motivatie, empathie en sociale vaardigheden). “Programmes and teams are far more vulnerable to the corrosive influence of just one member who lacks personal containment or who has no capacity to work with others, than to a colleague who lacks technical knowledge or skills”

113

.

110

Morrison, in O’Reilly et.al., 2004 Tonnesmann, 1979, in Morrison, in O’Reilly et al., 2004 112 Morrison in O’Reilly et al., 2004, p. 407 113 Morrison, 2004, in O’Reilly et.al., 2004, p. 401 111


Hoewel deze valkuilen zijn afgeleid van de concrete werkcontext in de UK, zijn ze bijzonder vertaalbaar naar ons eigenste, Vlaams hulpverleningsaanbod.

2.1.6. Hoe evalueren? Van hulpverleners wordt - door de jongeren en hun ouders, de subsidiërende overheden en de bredere samenleving - verwacht dat ze kunnen aantonen in welke effecten hun aanbod ressorteert. Helaas ontbreekt het in Vlaanderen aan dergelijke studies en wereldwijd zijn ze op twee handen te tellen. Morrison

114

stelt vier niveaus voor die kunnen worden geagendeerd op een kwaliteitsaudit m.b.t. de

effecten en de inhoud van het concrete aanbod: 1. Compliance: heeft het aanbod dat geboden wat het beloofd had? 2. Gebruikerstevredenheid: hoe hebben de jongere en diens familie het aanbod beleefd? 3. Vertrouwen en competenties van het personeel: in hoeverre voelt het personeel zich uitgerust om het aanbod te doen? 4. Kwalitatieve resultaten: welke krachten werden versterkt, welke risico’s verminderd en welke behoeften zijn vervuld m.b.t. de algemene ontwikkelingsdoelen van de jongere?

2.2. Twee toonaangevende modellen voor behandeling?115

Het dominante model dat de laatste twintig jaar het werken rond seksueel grensoverschrijdend gedrag beheerste, is het ‘relapse prevention model’. Het zogenaamde terugvalproces, waarin wordt beschreven en verklaard hoe de persoon in kwestie de controle over zijn probleemgedrag verliest, vormt de kern van het model. Dit model is in essentie ‘deficit-based’. De pleger vertoont een aantal tekorten die hem of haar vatbaar maken voor het plegen van feiten. Een centraal uitgangspunt is dat begeleiding niet leidt tot genezing, maar tot een betere hantering van het probleemgedrag. Het motto is ‘no cure but control’. Door inzicht te verschaffen in de processen die een terugval veroorzaken, aan te tonen dat dit gedrag niet plots ‘out of the blue' komt en mogelijkheden aan te bieden om er adequater mee om te gaan, kan worden voorkomen dat een ‘bijna-terugval’ uitgroeit tot een volledige terugval. Het terugvalpreventiemodel heeft ongetwijfeld z’n sterktes, waarvan de belangrijkste wellicht is dat het voor het eerst een handvat aanreikte om een aanbod voor deze doelgroep uit te werken. Helaas heeft het model ook heel wat tekortkomingen. De grootste tekortkoming betreft het ‘risk-need perspectief’ 114 115

Morrison in O’Reilly et al., 2004 Thakker, Ward & Tidmarsh, in Barbaree & Marshall, 2006 Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 46 -

waarbinnen het terugvalpreventiemodel zich situeert: door de risicofactoren te beheersen, wil men het risicogedrag doen afnemen. De begeleiding is in de eerste plaats probleemgeoriënteerd. Deze benadering stelt een negatieve, corrigerende aanpak voorop, met nadruk op wat de persoon moet vermijden of elimineren eerder dan op hoe de persoon op een positieve manier invulling kan geven aan een aantal noden, wensen en behoeftes. Tony Ward, grondlegger van het Good Lives Model, gebruikte tijdens de voorbije ESSAYconferentie

116

de metafoor van ‘het speldenkussen’ om te verwijzen naar theorieën die uitgaan van

zo’n risicoperspectief. Elke speld staat voor een andere criminogene behoefte of nog: een (dynamische) risicofactor op herval. Begeleiding bestaat er in om de verschillende spelden te verwijderen. Alleen … blijven er dan wel gaten over. Men heeft dan wel die slechte vrienden uitgeschakeld (zorgden er wel voor dat de jongere een sociaal netwerk had), alsook het alcohol- en drugsmisbruik (zorgden er wel voor dat de jongere zich goed voelde), maar plaatste er niks voor in de plaats. Wat is de kans dat die persoon zal hervallen … wellicht groot. Wat men zich niet afvroeg is wat in de plaats kan komen van datgene dat werd weggenomen. Bovendien wordt de dader in een dergelijke benadering overstelpt met negatieve boodschappen zoals “je bent een dader” of “je bent een risico voor de samenleving”.

De primaire focus ligt op het

verwijderen van risico’s, op het wegnemen van datgene wat ‘slecht’ is en niet op wat ten grondslag ligt aan het gedrag. Het Good Lives Model probeert het positieve van deze risicobenadering te behouden, maar legt de nadruk op datgene wat ‘goed’ is: met name de doelen of de goods die de ‘dader’ wil bereiken met z’n gedrag. Begeleiding bestaat erin om het individu uit te rusten met de noodzakelijke interne (vaardigheden, capaciteiten) en externe condities (mogelijkheden, steunbronnen) die nodig zijn om primaire menselijke goods op een sociaal aanvaardbare en persoonlijke betekenisvolle manier te verwezenlijken. Het risico op herval blijft bestaan als bepaalde goods niet worden bereikt. Om dus effectief in te spelen op het risico op herval, moet er worden uitgezocht welke goods ontbreken en welke problemen er zijn om deze te bereiken. Het Good Lives Model komt tegemoet aan de tekorten van het terugvalpreventiemodel en is in de eerste plaats ‘strenght based’. In plaats van vanalles te gaan verbieden, staat men stil bij welke goods de jongere die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelde met z’n gedrag wou bereiken. Er worden negen goods vooropgesteld die cruciaal zijn in het vervullen van levenskwaliteit voor alle mensen. Deze goods zijn intrinsiek belonend en zijn afgeleid uit vijf basisnoden. Basisnoden

Basiskwaliteiten 1. ‘Life’: gezond leven en optimaal fysiek functioneren, seksuele

116

ESSAY (European Soceity working with Sexyually Abusive Youth) groepeert mensen die in Europa kinderen en jongeren begeleiden die op seksueel vlak over de grens gingen. Twee maal per jaar vindt een ESSAYconferentie plaats. De meest recente conferentie vond plaats op 30 april 2009 in Birmingham. Tony Ward was één van de sprekers. Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 47 -

bevrediging To live

2. ‘Knowledge’: kennis 3. ‘Excellence in play and work’: ervaring en meesterschap

To belong

4. ‘Excellence in agency’: autonomie en zelfsturing 5. ‘Inner peace’: vrij zijn van emotionele beroering en stress

To be independent

6. ‘Relatedness and community’: intieme, romantische en familiale relaties, gemeenschap

To be competent

7. ‘Spirituality’: in de brede betekenis zin in het leven (purpose en meaning)

To give

8. ‘Happiness’: geluk 9. ‘Creativity’: fantasie, creativiteit

Deze negen goods kunnen worden omgezet of vertaald in secundaire of instrumentele doelen die de concrete wegen aangeven om een good live te realiseren. De mogelijkheid om dit concept te vertalen in concrete acties is (opnieuw) afhankelijk van de interne en externe condities van een individu. Indien men niet in staat is deze kwaliteiten te hebben en vertalen, ontwikkelt men deviante of criminogene strategieën (‘criminogenic needs’) om dit alles alsnog te ‘kapen’. Tijdens de begeleiding wordt samen met de jongere (en diens omgeving) op zoek gegaan naar de primaire goods die het seksueel grensoverschrijdend gedrag opleveren. Daarna wordt met de jongere, maar ook met zijn directe omgeving, op zoek gegaan naar andere manieren om die primaire goods te bereiken, manieren die voor iedereen aanvaardbaar zijn en niemand schade berokkenen. Omdat dit model ‘strength-based’ is, de nadruk legt op datgene wat voor ieder van ons belangrijk is en wat we allen op de één of andere manier voor ogen hebben, zijn jongeren meer gemotiveerd om op weg te gaan en te werken aan datgene wat herval kan voorkomen. Het beeld van de cliënt en de daaruit voortvloeiende relatie tot de cliënt verschilt naargelang men het Good Lives Model of het terugvalpreventiemodel aanhangt. Binnen het Good Lives Model is de cliënt een individu dat streeft naar zelfactualisatie (een proces dat onlosmakelijk zeer sterk met de adolescentie is verbonden, zie ook boven). Binnen het terugvalpreventiemodel vormt de cliënt de som van een aantal risico’s die deels inherent, deels extern zijn. Deze verschillende manier om naar de cliënt te kijken, resulteert ook in een verschillende relatie binnen de begeleiding. In het Good Lives Model is de begeleider een gelijkwaardige partner in het proces, een partner die eveneens bepaalde behoeften en goods nastreeft (niet in het minst in de keuze voor dit werk b.v.). Deze relatie is een verbindende, horizontale relatie. Binnen het terugvalpreventiemodel incarneert de begeleider in de eerste plaats een controlerende instantie. De begeleider ontdekt en benoemt de te remediëren tekorten. Daarna dienen deze tekorten opgeheven te worden. Deze relatie is een stuk hiërarchischer. Eén van de voordelen van het Good Lives Model is aldus dat het een meer positieve therapeutische context toelaat, dewelke op zijn beurt de ontwikkeling van een stevige therapeutische werkrelatie


(‘alliance’) faciliteert. En laat deze laatste nu net een groot deel van het succes van de begeleiding bepalen

117

(zie ook boven: ‘2.1.2. Hulpverleningsaanbod).

Het werken met de doelgroep van jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen, vraagt een integratie van de verschillende perspectieven. Hoewel we de positieve invulling van het Good Lives Model erg naar waarde schatten, mag die er niet voor zorgen dat we het risico veronachtzamen. Zo blijft men gebruik maken van de seksuele misbruikcyclus

118

, zij het eerder als methodiek dan als

uitgangspunt van de werking. Daarnaast biedt het Good Lives Model nog geen verklaringsgrond waarom een jongere net deze of gene good tracht te bereiken middels seksueel grensoverschrijdend gedrag (in tegenstelling tot ander (grensoverschrijdend) gedrag). Een opmerkelijke kanteling in het huidige onderzoek naar seksueel grensoverschrijdend gedrag is op te merken in de vraagstelling die dit onderzoek stuurt. Zoals een recent artikel van Ron van Outsem treffend illustreert is de kapitale vraag niet langer “waarom bepaalde jongeren SGG plegen”, alswel “waarom bepaalde jongeren geen SGG plegen”

119

(zie ook

boven: 1.6.3. Beschermende factoren). Het Good Lives Model sluit aan bij wat eerder in dit betoog aan bod kwam: de focus op de jongere en 120

z’n groeikansen, eerder dan op zijn gedrag en het mogelijk risico op herval. Ryan

vat deze visie als

volgt samen: “Whereas a perspective based on the theory of the criminal personality views the correction of sexually abusive behaviour as a problem requiring rehabilitation (tearing down and rebuilding) and lifetime management of a propensity for relapse, a developmental perspective hypothesis that the abusive youth may need habilitation (nurturing and growth) to return to a more normative developmental pathway”. En ook hier weer evidentie om niet met de jongere alleen aan de slag te gaan, maar ook de ouders en/of directe omgeving van de jongere te betrekken. Zij zijn het die in de eerste plaats een omgeving moeten creëren waarin ontwikkeling en groei mogelijk is.

117

de Graaf, 2008 De seksuele misbruikcyclus wordt beschouwd als een vereenvoudigde versie van het terugvalpreventiemodel. Men spreekt over een cyclus omwille van de repetitieve aard van de opeenvolging van gedragingen en omdat vorige incidenten de daaropvolgende misbruikpatronen versterken. De seksuele misbruikcyclus vormt een theoretisch kader dat toelaat om het voorspelbare patroon van jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen, te begrijpen. Hierbij wordt eveneens rekening gehouden met cognitieve, gedragsmatige, lichamelijke, psychologische en situationele factoren. Want hoewel elke jongere en elke misbruiksituatie uniek zijn, biedt de seksuele misbruikcyclus de mogelijkheid om de gemeenschappelijke processen bij de ontwikkeling van seksueel grensoverschrijdend gedrag in kaart te brengen. 119 van Outsem, 2007 120 Ryan, 1999 in Morrison in O’Reilly et al., 2004, p. 398 118


3. Vlaams (hulpverlenings)aanbod voor SGGJ

3.1. Situering binnen de sectoren

In Vlaanderen hebben verschillende (zorg)sectoren een - al dan niet specifiek - aanbod voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stel(l)(d)en: de Bijzondere Jeugdbijstand, het Algemeen Welzijnswerk, Kind en Gezin, het Vlaams agentschap voor mensen met een handicap, de Geestelijke Gezondheidszorg, Kinder- en Jeugdpsychiatrie, etc. Een aantal sectoren werkten in het verleden een concreet en specifiek aanbod uit voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stel(l)(d)en. Ze worden hieronder bondig voorgesteld. Naast het gesubsidieerde aanbod, dat gerealiseerd wordt binnen de sectoren, is er wellicht ook nog een 'privé-aanbod' (privé-therapeuten die met de doelgroep werken). Omdat deze groep tot op heden zo goed als onbekend is, wordt er verder niet op ingegaan.

3.1.1. Het Algemeen Welzijnswerk Eind 1997 ontvingen vijf Centra voor Algemeen Welzijnswerk (Vlaamse) subsidies om een aanbod voor daders van seksueel misbruik te realiseren

121

. De zogenaamde HSD (of Hulpverlening Seksuele

Delinquenten) teams waren geboren. In het sectorprotocol dat hiertoe werd gesloten tussen de centra en de minister van Welzijn werd geen onderscheid gemaakt tussen meeren minderjarigen of tussen cliënten die vrijwillig komen of door Justitie worden verwezen. In oktober 1998 werd tussen het ministerie van Justitie en het ministerie van de Vlaamse gemeenschap (zowel Welzijn als Gezondheidszorg) een “Samenwerkingsakkoord inzake de begeleiding en behandeling van daders van seksueel misbruik” ondertekend. De HSD-teams dienden vanaf dan hun middelen prioritair te gebruiken om met cliënten van Justitie te werken. Indien er ruimte (over) is, kan het HSD-team er aldus voor kiezen ook een ruimer aanbod te doen voor zwakbegaafde plegers, jongeren, vrijwillige doorverwijzingen, etc. Drie van de vijf HSD-teams hebben op dit moment een aanbod voor jongeren:

121

Er zijn in totaal 27 Centra voor Algemeen Welzijnswerk in Vlaanderen en Brussel. Per provincie is er aldus één CAW die hulpverlening biedt voor daders van seksueel misbruik: CAW Stimulans voor West-Vlaanderen, CAW Artevelde voor Oost-Vlaanderen, CAW De Kempen voor Antwerpen, CAW ’t Verschil voor Limburg en CAW Archipel voor de provincie Vlaams-Brabant en Brussel. Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 50 -

1. CAW ’t Verschil, 2. CAW Artevelde en 3. CAW Archipel (maakt deel uit van I.T.E.R., zie onder). Helaas betekent het feit dat deze diensten een aanbod hebben niet dat er ook steeds plaats is om jongeren te begeleiden (zie boven). De Leerprojecten voor Daders van Seksueel Geweld (LDSG) gingen in oktober 1995 van start. Deze leerprojecten worden gesubsidieerd door het ministerie van Justitie en ressorteren onder de Federatie Autonome Centra Algemeen Welzijnswerk. LDSG is een alternatief gerechtelijke maatregel voor plegers van seksueel grensoverschrijdend gedrag die betrokken zijn in een gerechtelijke procedure. LDSG bedient als nationaal project alle gerechtelijke arrondissementen in Vlaanderen en Brussel. Vanuit de vaststelling en de bevestiging in wetenschappelijk onderzoek dat volwassen dadergedrag niet zelden een aanvang neemt in de puberteit, diende LDSG eind 2000 een projectaanvraag in bij de Bijzondere Jeugdbijstand (zie onder). Dit resulteerde in de geboorte van EXIT: een aanbod uitsluitend bedoeld en gesubsidieerd voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stel(d)(l)en. Enkel jongeren woonachtig in West-Vlaanderen kunnen bij EXIT terecht. Sedert 1 januari 2008 maakt EXIT deel uit van CAW De Poort.

3.1.2. De Bijzondere Jeugdbijstand In het raam van de uitvoering van het Globaal Plan Jeugdzorg nieuwe jeugdwet

123

122

en de inwerkingtreding van de

werd een geïntegreerd aanbod inzake de herstelgerichte en constructieve

afhandeling (HCA) in alle gerechtelijke arrondissementen in Vlaanderen en Brussel geïnstalleerd. Binnen dit HCA-aanbod is een leerproject één van de vier afhandelingsvormen die aangeboden wordt door de HCA-diensten

124

. Een leerproject is een ambulant programma opgelegd door de jeugdrechter,

aan jongeren tussen de 12 en 18 jaar, die een als misdrijf omschreven feit (MOF) hebben gepleegd

125

.

Een leerproject duurt 20 (en max. 45) uur. Binnen het uitbouwen van een leerproject, vermeldt het Globaal Plan Jeugdzorg, de specifieke aandacht voor een aanbod inzake SGGJ. Een zestal diensten bieden een leerproject aan voor jongeren die op seksueel vlak over de grens gingen. Drie diensten werken hiertoe samen met het plaatselijke HSD-team (zie boven). 1. het Centrum voor Ambulante Begeleiding (HCA Oost-Vlaanderen) (in samenwerking met CAW Artevelde), 2. het Bureau Alternatieve Afhandeling Limburg (BAAL) (in samenwerking met CAW ’t Verschil), 122

Vlaams Minister Inge Vervotte, 2006 Deze wet luidt voluit: “Wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd en het herstel van de door dit feit veroorzaakte schade” en werd ingevoerd in 2007. 124 Zie ook voetnoot blz. 8 125 Op één januari 2009 werden de diensten voor herstelgerichte en constructieve afhandelingen voor minderjarigen erkend. Hiertoe moeten ze de vier afhandelingsvormen aanbieden: i.c.. herstelbemiddeling, herstelgericht groepsoverleg, gemeenschapsdienst en een leerproject. 123


3. het Bureau Alternatieve Sancties (ALBA), Vlaams-Brabant (in samenwerking met I.T.E.R., zie onder), 4. de Antwerpse Dienst Alternatieve Maatregelen (ADAM), 5. Elegast, Antwerpen 6. en EXIT (CAW De poort) i.s.m. de HCA-diensten in West-Vlaanderen. Naast dit specifiek aanbod in de vorm van een leerproject kunnen deze jongeren (en hun slachtoffers) ook in het overige HCA-aanbod terecht. Het HCA-aanbod situeert zich aldus binnen de Bijzondere Jeugdbijstand en wordt gefinancierd via het fonds Jongerenwelzijn.

3.1.3. De Geestelijke Gezondheidszorg Naast de HSD-teams werden ook negen Centra voor Geestelijke Gezondheidszorg erkend als zgn. gespecialiseerde voorzieningen binnen het “Samenwerkingsakkoord tussen de Federale Staat en de Vlaamse Gemeenschap inzake de begeleiding en behandeling van daders van seksueel misbruik”. Drie centra hebben momenteel een aanbod voor minderjarige plegers: 1. Fronta (een samenwerking tussen het CGG Mandel & Leie en het CGG Largo, Zuid-WestVlaanderen): jongeren die SGG stellen kunnen enkel in Kortrijk terecht, 2. I.T.E.R., een samenwerkingsverband waar het CGG Ahasverus in betrokken is (zie onder), Vlaams Brabant en Nederlandstalig Brussel 3. en CGG Kempen in Turnhout. De Geestelijke Gezondheidszorg voorziet thans geen extra middelen voor het werken met minderjarige plegers. Minderjarigen worden er begeleid met middelen die toegekend werden in het kader van het Samenwerkingsakkoord (dat dus enkel volwassen plegers omvat). Wellicht begeleiden (ook andere) CGG’s (kinderen en) jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen binnen hun reguliere werking. Deze diensten maken zich echter niet bekend als zijnde ‘experts’ wat betreft deze problematiek.

3.1.4. Geïntegreerd centrum: I.T.E.R. In Vlaams-Brabant en Brussel hebben het Algemeen Welzijnswerk, de Bijzondere Jeugdbijstand en de Geestelijke Gezondheidszorg ervoor geopteerd hun middelen gezamenlijk in te zetten om een geïntegreerd jongerenteam te vormen. Het gaat om de volgende diensten : 1. CAW Archipel (HSD-team), Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 52 -

2. ALBA (HCA-dienst) en 3. CGG Ahasverus (gespecialiseerde voorziening). Dit jongerenteam maakt integraal deel uit van I.T.E.R., dat daarnaast ook nog een volwassenenteam heeft alsook een team “hulpverlening in het kader van het strategisch plan hulp aan gedetineerden”. Echter, ‘ALBA’ is de enige dienst die betoelaagd wordt om de werken met SGGJ. De andere twee diensten doen dit met middelen die in de eerste plaats bedoeld zijn om te werken met meerderjarigen.

3.1.5. Kinder- en Jeugdpsychiatrie Enkel het Universitair Centrum Kinder en Jeugdpsychiatrie (UCKJA) in Antwerpen bouwde een specifieke expertise op wat betreft jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden. Het Centrum focust zich op die jongeren bij wie een vermoeden is van een complexe problematiek en die grensoverschrijdend of ernstig regelovertredend gedrag hebben gesteld. Het UCKJA beschikt momenteel over 16 opnamebedden voor jongeren met gedragsstoornissen waaronder acht forensische. Naast dit residentiële aanbod is er ook een ambulante werking. Net zoals hierboven reeds vermeld werd voor de Centra Geestelijke Gezondheidszorg, kunnen jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stel(l)(d)en wellicht ook in andere diensten voor kinderen jeugdpsychiatrie terecht, maar maken deze zich niet als dusdanig bekend. Bovendien laat de concrete realiteit zien dat ‘het gesteld hebben van seksueel grensoverschrijdend gedrag’ vaak als exclusiecriterium geldt en de jongeren er dus niet terecht kunnen.

3.1.6. Overige Binnen het Vlaams agentschap voor personen met een handicap zijn er ook een aantal centra of diensten die ruime aandacht hebben voor deze doelgroep (o.a. het Observatie – en behandelcentrum De Waai in Eeklo). Hetzelfde geldt voor de Centra voor Leerlingenbegeleiding die deel uitmaken van de brede onderwijssector. In elke Vlaamse provincie en in Brussel bevindt zich een Vertrouwenscentrum Kindermishandeling (VK). Deze centra worden gesubsidieerd door Kind en Gezin. De VK’s fungeren als meldpunt voor alle mogelijke situaties van geweld op kinderen. Via hun werking komen de VK’s dus ook in aanraking met jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stel(l)(d)en naar andere kinderen en jongeren. Indien nodig verwijst het VK de jongere (en diens gezin) door voor verdere begeleiding. In een enkel geval (genoodzaakt door b.v. een te lange wachtlijst bij de gespecialiseerde diensten) neemt het VK de begeleiding tijdelijk of zolang als nodig zelf op.


SENSOA, tot slot, is het Vlaams expertisecentrum voor seksuele gezondheid. Men biedt er informatie over seksueel misbruik, maar ook over ongeplande zwangerschappen en seksueel overdraagbare aandoeningen. SENSOA heeft geen concreet aanbod m.b.t. SGGJ, maar heeft wel heel wat kennis in huis in de vorm van een documentatiecentrum, uitgeschreven methodieken, etc. Bij vragen naar concrete begeleiding, maakt men steeds werk van een zo gepast mogelijke doorverwijzing.

3.2. Werking

Uitgezonderd het UCKJA, is alle aanbod voor de doelgroep ambulant. Er is in Vlaanderen geen specifiek residentieel aanbod voor jongeren die SGG stel(l)(d)en. Evenmin is er een bijzonder aanbod voor jonge kinderen, zwakbegaafde jongeren of meisjes die op seksueel vlak over de grens gaan. Er wordt steeds individueel (wekelijks een gesprek van gemiddeld een uur) en op maat van de jongeren gewerkt. Als er in groep wordt gewerkt, loopt er parallel ook een individueel traject. Het ruimere, omvattende kader en bijhorende methodieken worden ontleend aan diverse modellen en theorieën: het good lives model, de ‘what works’-principes, de seksuele misbruikcyclus, het Zelfregulatiemodel, etc. Daarnaast spelen ook de intuïtie en de concrete ervaring van de begeleiders een niet te onderschatten rol. Tot op heden doen enkel I.T.E.R. en het UCKJA standaard een uitgebreide diagnostiek, CGG Kempen indien aangewezen. De andere diensten hebben er noch de middelen, noch de expertise, noch de tijd voor. Hoewel alle diensten zowel het belang van ‘het werken met de context van de jongere’ (ouderen systeemgesprekken, huisbezoeken, rondetafelgesprekken met alle betrokken hulpverleners, etc.) alsook het aanbieden van een degelijke nazorg onderschrijven, is dit voor de leerprojecten – omwille van het beperkt zijn in tijd – meestal niet mogelijk. Tot slot rest nog op te merken dat slechts een handvol mensen uitsluitend met deze doelgroep werkt. In I.T.E.R. gaat het om iets minder dan drie fulltime equivalenten, in CAW ’t Verschil een deeltijdse, één fulltime equivalent voor BAAL, in EXIT gaat het om twee, in UCKJA om een viertal, etc. Alles samen komen we uit op een vijftiental voltijdse equivalenten voor heel Vlaanderen. Hoewel multidisciplinaire teams, waarin wederzijdse ondersteuning en deskundigheidsbevordering centraal staan, onontbeerlijk zijn wat betreft het werken met deze doelgroep, is de realisatie ervan gezien dit beperkte aantal beroepskrachten bijna onmogelijk.


3.3. SGGJ-overleg

Begin 2002 werd het ‘SGGJ–overleg’ opgestart. Alle diensten in Vlaanderen die werken met jongeren die op seksueel vlak over de grens gingen, werden uitgenodigd. Het werd een sectoroverschrijdend overleg, waar zo goed als alle sectoren die een aanbod hebben voor deze doelgroep vertegenwoordigd zijn.

126

.

De bedoeling van het overleg is expertise uit te wisselen en op te bouwen m.b.t. het hulpverleningsaanbod voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen. Het voormiddag gedeelte is voorbehouden voor de stand van zaken bij de verschillende projecten (bijzonderheden i.v.m. de aanmeldingen, personeelswijzigingen e.a.), recente ontwikkelingen i.v.m. VTO, het uitdiepen van bepaalde thema’s (b.v. werken met groepsdaders, allochtone jongeren, methodieken) en andere variapunten. Eind 2008 werd beslist het namiddaggedeelte exclusief te reserveren voor intervisie. Vanaf januari 2009 is het namiddaggedeelte voorbehouden voor een gesloten groep mensen die jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden, begeleiden. In januari 2010 kunnen opnieuw mensen instappen. De voormiddag blijft open voor alle geïnteresseerden. Het SGGJ-overleg vindt tweemaandelijks plaats en gaat door in Berchem (Steunpunt Algemeen Welzijnswerk). Het voorzitterschap en de verslaggeving worden afwisselend opgenomen door alle deelnemers. Daarnaast worden, eveneens sedert 2008, gastsprekers uitgenodigd. Zo kwam Ruud Bullens 128

2008 de ‘ASAP’ toelichten. Frits Bruinsma

127

in juni

kwam begin september 2008 zijn verhaal m.b.t. ‘de

jeugdige zedendelinquent’ uit de doeken doen, er werd in november een extra intervisie 129

georganiseerd waarop dr. Bruinsma eveneens aanwezig was. Jan Hendriks

passeerde halverwege

mei 2009 eveneens de revue. Bij het schrijven van dit rapport worden contacten gelegd met Patrick Meurs

130

, met de vraag of hij in het najaar een dag vorming wil geven rond ‘seksuele ontwikkeling en

de rol van broers en zussen’. Ook Ron van Outsem - die drie maand geleden z’n academisch proefschrift betreffende “Exploring Psychological Characteristics of sexually abusive juveniles” neerlegde - werd uitgenodigd voor een studiedag. 126

U vindt de lijst met alle actieve en passieve deelnemers (anno september 2009) in bijlage 3. Ruud Bullens is een Nederlands orthopedagoog. Hij is directeur van de stichting FORA te Leiden. Hij is als hoogleraar verbonden aan de Vrije Universiteit Amsterdam en als zodanig betrokken bij het Amsterdams Centrum voor Kinderstudies. Dhr. Bullens wordt dikwijls ingeschakeld als getuige-deskundige bij zedenzaken met jeugdige slachtoffers en is daarnaast ondermeer actief als behandelaar van plegers van zedendelicten. 128 Frits Bruinsma is een Nederlands psychiater-seksuoloog. Sedert begin de jaren ’80 behandelde hij jeugdige zedendelinquenten. Hij is o.m. de auteur van ‘De jeugdige zedendelinquent’ en ‘Incesthulpverlening’. 129 Jan Hendriks is sociaal pedagoog en ontwikkelingspsycholoog. Hij is gepromoveerd op het onderwerp ‘jeugdige zedendelinquenten: subtypen en recidive’. Dr. Hendriks is hoofd van de jeugdafdeling van De Waag te Den Haag. Sinds 1993 publiceert hij over jeugdcriminaliteit en vooral jeugdige zedendelinquenten. 130 Patrick Meurs is klinisch psycholoog en psychoanalytisch kinderpsychotherapeut, cultureel antropoloog en theoloog. Hij is wetenschappelijk medewerker en psychotherapeut aan het Centrum voor Kinderpsychotherapie van de Katholieke Universiteit Leuven en lid van de Vlaamse Vereniging van Psychoanalytische Therapie. 127


In juni 2009 werd een ‘SGGJ-forum’ opgestart op ‘Linkedin’ (www.linkedin.com). Het forum wordt door zo goed als alle deelnemers frequent bezocht en sindsdien zijn een vijftal discussies actief: rond risicotaxatie, rond de media-aandacht voor seksueel misbruik door jongeren in instellingen, etc. Het overleg wordt door de verschillende betrokkenen positief geëvalueerd. De hoge opkomst is hiervoor illustratief.

3.4. Overzicht

Op onderstaande kaart staan de verschillende diensten die hulpverlening bieden aan jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden en hierboven ook kort aan bod kwamen, gemarkeerd.

Elegast, ADAM, UCKJA CGG Kempen

EXIT CAW Artevelde/HCA Oost-Vlaanderen CAW ’t Verschil / BAAL CGG Mandel en Leie

I.T.E.R./ALBA


4. Een blik bij de buren

4.1. Wallonië131

Een eerste bevraging bij onze Waalse collegae, geeft aan dat een ‘leerproject’ bij hun onbestaand is. We sommen hieronder kort op welke initiatieven we (wel) konden terugvinden voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden. ‘SOS Enfants’ bestaat uit 14 multidisciplinaire teams die zijn gespecialiseerd in het helpen van kinderen en gezinnen waar sprake is van psychisch, fysiek en seksueel misbruik en verwaarlozing. Adolescenten die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen, kunnen er ook worden begeleid. In realiteit hebben enkel het team van Namen, Montegnée en ULB (Université Libre de Bruxelles) StPierre een specifiek aanbod ontwikkeld voor deze jongeren. De andere teams zien deze jongeren van tijd tot tijd, maar vooral in het kader van intrafamiliaal seksueel misbruik. ‘Groupados’ is een onderdeel van het team ‘SOS Enfants-ULB’ verbonden aan het Brussels ziekenhuis ‘St Pierre’. Het initiatief werd in 2001 in het leven geroepen. Men werkt er zowel met jongeren die intra- als extrafamiliaal seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden, zowel op doorverwijzing van Justitie als met niet gerechtelijk gedwongen doorverwijzingen. Naast het begeleiden van jongeren (11 – 19 jaar) en hun directe omgeving, doet men ook adviesverlening in opdracht van het parket of de jeugdrechtbank. Helaas kan Groupados hun aanbod enkel richten op Brusselse jongeren. Voor zover mevr. Sion weet, heeft ‘Groupados’ als enige een gestructureerd programma voor de (volledige) doelgroep. Het begeleidingsaanbod bestaat zowel uit individuele gesprekken als uit groepssessies. ‘Parole d’ Enfants’ werd opgericht in 1996. De vereniging heeft verschillende opdrachten die allen betrekking hebben op ‘kinderen in gevaar’. Kaleidos werd in 2005 opgericht als proefproject binnen Parole d’Enfants en heeft als doel psychosociale en educatieve zorg te bieden aan jongeren die intrafamiliaal

seksueel

grensoverschrijdend

gedrag

stelden.

Hiernaast

heeft

Kaleidos

een

vormingsaanbod voor zowel professionals als het bredere publiek (training, supervisie en publicaties over dit onderwerp).

131

De informatie weergegeven onder deze titel werd verzameld door dhr. Joachim Cauwe (projectmedewerker bij EXIT en LDSG) die op zijn beurt contact opnam met mevr. Véronique Sion (SOS Enfants-ULB CHU St Pierre, Bruxelles). Er wordt vooral gefocust op de (complexe) structuur van het aanbod in Wallonië. Helaas ontbrak de tijd om uitgebreid kennis te maken met de inhoud en de vorm van het aanbod voor de doelgroep. Er werd alvast afgesproken werk te maken van uitwisseling en deze eerste contacten verder uit te bouwen. Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 57 -

Wanneer men op zoek gaat naar een gespecialiseerde therapeut, neemt men contact op met ‘l Unité de Psychopathologie Légale (UPPL)’, die zicht hebben op gespecialiseerde therapeuten. Hetzelfde geldt voor ‘l’hôpital Van Gogh’ in Charlerloi. Wanneer er sprake is van een psychiatrische stoornis én de jongere een als misdrijf omschreven feit pleegde, kan deze jongere opgenomen worden in de eenheid van het ziekenhuis ‘Karibu Titeca’. Hoewel deze eenheid zich niet uitsluitend richt op jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden.

4.2. Nederland132

De afdeling Jeugd- en Zedenprojecten van de Rutgers Nisso Groep ontwikkelt en verzorgt sinds 1985 leerstraffen voor jeugdige zedendelinquenten. “Een leerstraf is een specifieke – op het probleem gerichte – sanctie, waarbij de jongere intensief wordt begeleid.” De leerstraffen worden in heel Nederland uitgevoerd. Nadat de politie een proces-verbaal heeft opgemaakt tegen een minderjarige die wordt verdacht van seksueel grensoverschrijdend gedrag, heeft de Raad voor de Kinderbescherming een gesprek met de jongere. De Raad doet onderzoek en geeft een strafadvies aan de Officier van Justitie/Kinderrechter die op basis van dit advies een definitieve straf oplegt, zoals bijvoorbeeld een leerstraf. Enkel jongeren die aangemeld zijn bij het Bureau Taakstraffen voor Minderjarigen, een onderdeel van de Raad voor Kinderbescherming, kunnen terecht in een leerstraf (onderdeel van de taakstraffen). “Wanneer een jeugdige zedendelinquent vroegtijdig wordt bijgestuurd met behulp van adequate begeleiding kan hij nog leren van zijn fouten. Met dit uitgangspunt volgen jonge daders een individuele training of een groepstraining van 10, 12 of 25 lessen (van anderhalf uur), met als doel het leren herkennen en respecteren van grenzen op het gebied van seksualiteit en sociale omgangsvormen. Omdat er bij de jongens bijna altijd sprake is van een complex samenspel van persoonlijke kenmerken en situatiekenmerken, is maatwerk belangrijk. Jongens die zich schuldig maken aan seksueel grensoverschrijdend gedrag hebben meestal weinig of eenzijdige kennis van seksualiteit. Ze hebben vaak stereotype mannelijke opvattingen over seks en een seksistische houding tegenover meisjes en vrouwen. Ook gebrekkige sociaal-relationele vaardigheden, zoals onhandigheid en/of gebrek aan inzicht in de behoeften en grenzen van de ander, kunnen grensoverschrijdend gedrag in de hand werken. Daarbij zijn jongens zich vaak niet bewust van de machtsongelijkheid tussen het slachtoffer en henzelf (“ze had toch gewoon kunnen zeggen dat ze niet wilde?”). De leerstraf vult ontbrekende kennis aan en is gericht op verandering van attitude, inzicht en verbetering van vaardigheden. Door 132

De informatie weergegeven in deze paragraaf is integraal afkomstig van de desbetreffende webadressen alsook van de officiële publicaties die via deze websites in PDF te downloaden waren. Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 58 -

het volgen van een leerstraf leren deelnemers op een positieve, reflecteren wijze daadwerkelijk van hun fouten, wat niet het geval is bij een gevangenisstraf of een geldboete.”

133

De in- en uitsluitingscriteria lijken heel fel op deze die bij de meeste Vlaamse leerprojecten gehanteerd worden.

De leerstraf is bestemd voor een specifieke groep jongens die voor de eerste keer met Justitie in aanraking komen als gevolg van het plegen van een zedendelict,

waarbij verder geen sprake is van andersoortige geweldpleging en/of onderliggende psychopathologie.

De leerstraf richt zich in principe op het type dader waarbij het slachtoffer een leeftijdsgenoot is.

Jongens die lijden aan psychiatrische stoornissen, complexe problematiek en/of overmatig geweld hebben gebruikt, hebben een langere en intensievere therapeutische behandeling nodig. Afhankelijk van de aard en de ernst van de onderliggende problematiek en het ingeschatte risico op herhaling vindt een dergelijke therapeutische behandeling ambulant plaats of in een (gesloten) jeugdinrichting.

Voor ambulante begeleiding kunnen de jongeren (zowel gerechtelijke gedwongen als vrijwillig) terecht in De Waag (sedert 1992). De Waag maakt deel uit van de Van der Hoeven Stichting, een instelling voor forensische psychiatrie. Het werkterrein van de Stichting is de geestelijke gezondheidszorg voor mensen die met Justitie in aanraking zijn gekomen of dreigen te komen, waarbij een relatie is met een psychiatrische of persoonlijkheidsstoornis of –stoornissen. De taken van de Stichting zijn divers en lopen uiteen van preventie van (ernstige) delicten, behandeling van psychiatrische stoornissen, expertiseontwikkeling en onderzoek tot onderwijs en trainingen in deze vakgebieden. Naast ‘De Waag’ bestaat de Stichting uit de Van der Hoeven Kliniek en Forum Educatief. In De Waag wordt zowel individueel als in groep (wekelijks anderhalf uur) met de jongeren gewerkt. De begeleiding duurt minimaal een jaar. De Waag heeft vestigingen in Utrecht, Amersfoort, Almere, Amsterdam, Den Haag, Haarlem, Leiden en Rotterdam. Voor residentiële opvang komen de meeste jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden terecht in Harreveld waar men sedert 1990 gespecialiseerde hulp biedt voor deze doelgroep. Daarnaast zijn er nog een aantal andere, reguliere initiatieven waar jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden, kunnen aankloppen. Hoewel deze niet (steeds) als dusdanig zijn geprofileerd. We denken hierbij bijvoorbeeld aan de ‘GGzE’s’ (Geestelijke Gezondheidszorg), te vergelijken met onze centra geestelijke gezondheidszorg (zie boven). Tot slot kent Nederland ook een specifiek aanbod voor zwak(ker) begaafde jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden (b.v. het behandelinternaat Groot Emaus).

133

Voor meer informatie betreffende deze leerstraffen, verwijzen w u graag door naar deze website van de Rutgersnisso groep: http://database.rutgersnissogroep.nl/Jeugd-__en_zedenprojecten. Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 59 -

4.3. Andere

‘ATSA’ is een internationale organisatie en staat voor ‘Association for the Treatment of Sexual Abusers’. Deze non-profit organisatie bestaat sinds 1984 en is opgericht om onderzoek betreffende de doelgroep te bevorderen; het uitwisselen van informatie te faciliteren; vorming, training en opleiding van professionals evenals de vooruitgang van de evaluatie en behandeling van zedenplegers aan te moedigen. ATSA telt wereldwijd meer dan 2500 leden. Naast o.a. het ontvangen van het maandblad ‘Sexual Abuse, A Journal of Research and Treatment’ en de nieuwsbrief, kunnen leden deelnemen aan het ‘ATSA-forum’. Omdat een zoektocht naar ‘leerprojecten’ (of iets gelijkaardigs) in andere landen weinig opleverde, postten we begin juni 2009 volgende vraag op het forum: “We’re working on a report for the Flemish government (Belgium). They want to know if a 'learning project' is a good answer for juveniles who sexually offend. Only juveniles who are judged can participate such a 'learning project'. It contains 20 or 45 hours (one hour a week) and the way of working with the juveniles varies between the available projects. Some of them work in group, others work individually, some of them follow a structured program, others work with what the youngster brings up. In The Netherlands, they have such a 'learning project' as well. A possible problem is that neither in Flanders, neither in The Netherlands the project is evidence-based. (…) Are there similar initiatives elsewhere (limited hours, only the judge can refer)? Are they evidence-based? Are there specific criteria (such as ‘first offenders’) to attend the 'project'? Hoewel er – helaas – niet massaal werd gereageerd op onze vraag, betekenen de replies een bevestiging voor wat hierboven reeds geschreven staat. Een leerproject voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden, is uniek in Vlaanderen en Nederland. Er bestaan wel programma’s voor jongeren die schuldig zijn bevonden aan en worden aangemeld door Justitie, maar die duren gemiddeld twee jaar (en dus niet 20 of 45 uur).



II. KWALITATIEF

ONDERZOEK



Inleiding

Het theoretisch kader dat in het eerste deel werd uitgewerkt, geeft een bondige samenvatting van wat op dit moment geweten is over jongeren die SGG stelden. Wat betreft het antwoord op de vragen hoe een leerproject zich positioneert t.a.v. het ruimere Vlaamse aanbod voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden, wat de meerwaarde is van dergelijk leerproject en waaruit zo’n leerproject minimaal moet bestaan, laat de theorie ons echter in het ongewisse. De oorzaak hiervan ligt wellicht in het feit dat een leerproject (SGGJ) – voor zover we weten - enkel bestaat in Vlaanderen en Nederland. Hoewel de jongeren die erin terecht komen vaak veel en ernstige slachtoffers maken gaat het slechts over een hele kleine groep jongeren. Onderzoek dat statistisch significante resultaten oplevert is zo goed als onmogelijk en raakt overigens maar moeilijk gefinancierd. Deze

vaststelling

contrasteert

met

de

inspanningen

die

in

verschillende

gerechtelijke

arrondissementen in Vlaanderen worden geleverd om een antwoord in de vorm van een leerproject te bieden aan deze doelgroep. Net daarom vonden we het belangrijk om de Vlaamse experten aan het woord te laten. Allen samen goed voor meer dan honderd jaar ervaring met de doelgroep. Omdat men in Nederland al iets langer bezig is met deze doelgroep, onze Noorderburen eveneens een leerproject SGGJ uitwerkten en het Vlaamse oor in het verleden vaak bij hen te luisteren werd gelegd, werden ook een aantal Nederlandse experten betrokken in het onderzoek. U zult merken dat dit tweede deel een stijlbreuk betekent t.o.v. het eerste deel dat – logischer wijze – veel theoretischer werd verhaald. Waar in het eerste deel een redelijk constante visie op SGGJ werd gegeven, komen in dit tweede deel veel meer contrasten naar boven. De resultaten van dit onderzoek worden in het vierde en laatste deel van dit rapport: ‘aanbevelingen en conclusie’ gekoppeld aan wat eerder aan bod kwam in het theoretische kader.

1. Methodologie: het half-gestructureerd interview

Bij een half-gestructureerd interview gaat het er om een aantal onderwerpen, die door de interviewer worden aangebracht, te bespreken. Deze onderwerpen liggen vast in een vragenlijst, die eigenlijk enkel dient als controlelijst om na te gaan of de verschillende onderwerpen voldoende aan bod


kwamen. De lijst wordt aldus niet strikt gevolgd. Het interview heeft bijgevolg de vorm van een gesprek.

1.1. De geïnterviewden

Kvale beantwoord de vraag naar het aantal personen dat moet worden geïnterviewd als volgt: “interview as many subjects as necessary to find out what you need to know”

134

. Volgens Kvale draait

dat aantal meestal rond de 10 à 15 personen. Met het oog op de onderzoeksvraag gingen we op zoek naar mensen die vanuit hun praktijkervaring een beter zicht konden bieden op de plaats, meerwaarde en minimale (kwaliteits)eisen van een leerproject met jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden. Omdat we niet alleen een ‘HCA verhaal’ ten berde wilden brengen, hebben we ook mensen die buiten het HCA-gebeuren met deze doelgroep werken, bevraagd. Uitgezonderd CGG Mandel en Leie werden alle (actieve en passieve) deelnemers aan het SGGJ-overleg, die jongeren begeleiden, bevraagd alsook twee experten uit Nederland. De onderzoeksgroep zag er als volgt uit: 1. HCA Oost-Vlaanderen / CAW Artevelde: Geert De Roo en Bart Haes, Gent 2. Rutgers Nissogroep: Marianne Jonker (landelijk coördinator leerstraf seksualiteit), Utrecht 3. CGG Kempen: Tineke Dilliën en Ellen Baten, Turnhout 4. EXIT: Joachim Cauwe en Björn Claessens, Brugge 5. De WAAG: dr. Jan Hendriks, Den Haag 6. UCKJA: dr. Dirk van West en Jeroen Dewinter, Antwerpen 7. I.T.E.R.: Kris Vanhoeck, Filip Van Canegem, Ninke Duquet en Gaëlle Dhooghe, Brussel 8. VK West-Vlaanderen: Jan Dekeyser, Brugge 9. ADAM: Ludwina Degryse, Antwerpen 10. Elegast: Inneke De Weerdt en Gitte Wouters, Antwerpen 11. VK Antwerpen: Stein De Sterck, Antwerpen 12. BAAL / CAW ’t Verschil: Tom Switten en Joke Vanhoof, Hasselt

134

Kvale, 1996, p. 101 Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 63 -

1.2. De interviewvragen

De onderzoeksvraag luidt “verkenning van de verdere implementatie van een leerproject voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden in Vlaanderen” of nog: “hoe positioneert een

leerproject

zich

t.a.v.

het

ruimere

Vlaamse

aanbod

voor

jongeren

die

seksueel

grensoverschrijdend gedrag stelden, wat is de meerwaarde van dergelijk leerproject en waaruit moet zo’n leerproject minimaal bestaan”? N.a.v. de geplande interviews, zijn we vooreerst op zoek gegaan naar wat nu precies wordt bedoeld met ‘een leerproject’. We vonden een antwoord in 135

,

de nieuwe Jeugdwet

het ontwerp van besluit tot wijziging van het “Besluit van de Vlaamse Regering van 13 juli 1994 inzake de erkenningsvoorwaarden en de subsidienormen voor de voorzieningen van de bijzondere jeugdbijstand” en

de rondzendbrief van toenmalig minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin Inge Vervotte

136.

De omschrijving van de structuur en inhoud van ‘een leerproject’ beperkt zich van overheidswege tot:

een leeftijdsafbakening: minderjarigen van 12 tot 18 jaar (per uitzondering tot drieëntwintig jaar);

een afbakening wat betreft de doorverwijzing: enkel op doorverwijzing van de jeugdrechter (bij beschikking of vonnis) naar aanleiding van het plegen van een als misdrijf omschreven feit;

een afbakening van de duur: minimum twintig en maximum vijfenveertig uur en

een

minimum

aan

inhoudelijke

richtlijnen

/

doelstellingen:

link

met

het

delict,

kennisvermeerdering, inzichtverwerving, verhogen van sociale vaardigheden en aanreiken van oplossingsvaardigheden en alternatief gedrag. Op de stuurgroep van september 2008 werd het plan van aanpak geformuleerd waarin de onderzoeksvraag werd opgesplitst in een aantal deelvragen (zie boven: ‘Deel I, 2. Plan van aanpak’). Deze deelvragen vormden de basis om de uiteindelijke interviewvragenlijst samen te stellen (zie bijlage 4: Interviewvragen). De lijst werd kort voor het interview ter voorbereiding naar alle geïnterviewden doorgemaild, samen met bovenstaande omschrijving van ‘een leerproject’. Tijdens het interview varieerden de vragen qua volgorde en vonden ze zoveel mogelijk aansluiting bij het antwoord op de vorige vraag. Wanneer dat niet mogelijk was, hebben we de vraag ingeleid zoals

135

Wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd en het herstel van de door dit feit veroorzaakte schade. 136 De rondzendbrief van 21 december 2006 van Vlaams minister van Welzijn inzake “de implementatie van herstelgerichte en constructieve afhandeling – Globaal Plan Jeugdzorg en ouderstage”. Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 64 -

die omschreven staat in de vragenlijst. We hebben uiteraard ook bijkomende vragen gesteld: naar meer uitleg, meer duiding, meer details, vragen die het interview structureren, etc.

1.3. Het interview

De interviews vonden plaats in november en december 2008. Uitgezonderd met de medewerkster van ADAM, hebben we steeds afgesproken op de dienst zelf. Het interview duurde gemiddeld iets meer dan twee uur (met een minimum van anderhalf en een maximum van drie uur.)

1.4. Transcriptie

De interviews werden opgenomen met een dictafoon. Hierdoor konden we ons vooral focussen op de onderzoeksvraag en het interview op zich, zonder voortdurend te moeten noteren. We waren er ons van bewust dat ook de dictafoon niet toelaat alles bij te houden: alle non-verbale communicatie gaat er immers op verloren. Het transcriberen van de interviews van een mondelinge naar een geschreven vorm, structureerde het interview op een manier die meer geschikt was voor de verdere analyse. De interviews werden telkens volledig en letterlijk uitgeschreven. Hoewel dat oorspronkelijk niet de bedoeling was, bleek het volledig uitschrijven te leiden tot een beter en meer volledig overzicht en begrip.

1.5. Verwerking

Eenmaal alle interviews waren uitgetypt (gemiddeld een twintigtal blz. per interview, arial 11, interlinie 1), hebben we elk interview ‘gecodeerd’. Naast de uitgeschreven tekst hebben we diverse themata genoteerd die aan bod kwamen tijdens het gesprek en indien mogelijk het cijfer van de onderzoeksvraag. Nadien hebben we al wat tijdens de interviews gezegd werd over een bepaald thema of als antwoord op bepaalde vragen onder elkaar geplakt. Dit document vormde de basis voor onderstaand relaas: ‘het antwoord uit de praktijk’.


Citaten of begrippen die aangegeven werden door de geïnterviewden, hebben we cursief en tussen dubbele aanhalingstekens geplaatst. De ‘auteur’ van het citaat wordt niet vermeld. Namen van jongeren die werden vernoemd, zijn vervangen door initialen.

1.6. Terugkoppeling

Oorspronkelijk was met de geïnterviewden afgesproken hun de samenvatting van het gesprek voor te leggen vooraleer de inhoud ervan verwerkt zou worden. Helaas bleek dat wegens tijdsgebrek niet mogelijk en eigenlijk ook niet bijster zinvol. We hebben de geïnterviewden hiertoe telefonisch gecontacteerd, voor wie dit geen enkel probleem vormde. Uiteraard ontvangen alle geïnterviewden een exemplaar van dit eindrapport - weliswaar na goedkeuring van de stuurgroep – en rekenen we op aanvullingen, bedenkingen, … Kortom, een verdere reflectie op wat nu voorligt.

2. Het antwoord uit de praktijk

2.1. What’s in a name

2.1.1. De doelgroep De doelgroep wordt bij voorkeur omschreven als ‘jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden (of daarvan worden verdacht)’. Termen als ‘jeugdige zedendelinquent’ of ‘jonge plegers’ lijken voorbijgestreefd. Wat de benaming van de doelgroep betreft, lijken we een grote stap voor te zijn op de rest van de wereld. “Vlaanderen vooruit, dat is duidelijk. Wij (Nederland) volgen jullie wel.” Enerzijds wordt gekozen voor een omschrijving die vertrekt vanuit een fundamenteel respect voor de jongere als persoon, die de nadruk legt op gedrag dat plaatsvindt in een specifieke ontwikkelingsfase, een omschrijving die niet stigmatiserend is. “Het is geen negatieve of etiketterende, het is een draaglijke naam.” Bovendien zou – wanneer de jongere wel wordt benaderd als ‘dader’ – wel eens sprake kunnen zijn van een self fullfilling prophecy omdat je dat daderschap gaat meegeven in de identiteitsontwikkeling van de jongere: “ik ben een (potentiële) dader” …


Anderzijds zou het kunnen dat dergelijke omschrijving voorbij gaat aan de ernst van de impact van het gedrag. Laat toch maar duidelijk zijn dat het bij de keuze voor deze omschrijving niet de bedoeling is dergelijk gedrag te bagatelliseren.

2.1.2. Seksueel grensoverschrijdend gedrag Hoewel er eensgezindheid bestaat rond de omschrijving van de doelgroep, wordt de vraag gesteld of deze wel ‘strategisch’ is. Uiteindelijk worden jongeren doorverwezen naar een leerproject door Justitie en hanteert die laatste het jargon van ‘delinquentie’, ‘als misdrijf omschreven feiten’, ‘plegen’ en ‘verdacht zijn van’. De jongeren die een leerproject opgelegd krijgen, hebben ‘een als misdrijf omschreven feit’ gepleegd en uiteraard ook ‘seksueel grensoverschrijdend gedrag’ gesteld, maar de omgekeerde redenering geldt niet: niet alle seksueel grensoverschrijdend gedrag is een delict en als dusdanig omschreven in de wet. De zorg wordt gedeeld om niet elk seksueel gedrag als grensoverschrijdend en/of delict te gaan omschrijven. “Als ik ooit mijn zoon van negen met mijn dochter van acht betrap in bad bijvoorbeeld terwijl mijn dochter het piemelke van mijn zoon naar voor en naar achter aan het trekken is, dan zou ik me zorgen maken. Als ik zo’n jongere aangemeld zou krijgen, zou ik zeggen: hou ze in het oog. Ik zou me daar niet zoveel zorgen over maken, dat hoort erbij. Maar als er dan iemand zegt: “dat is seksueel grensoverschrijdend gedrag”, dan wordt seks direct een beladen thema, terwijl dat niet zo hoeft te zijn.” Heel veel jongeren experimenteren, ook op seksueel vlak. Heel veel ouders en/of plaatsvervangende opvoeders weten niet goed hoe ze daarop moeten reageren en ervaren seksueel gedrag als grensoverschrijdend, terwijl het dat eigenlijk niet is.

2.1.3. Het aanbod

Het gaat om een ‘leer’project. ‘Leren’ doet – hoewel nergens zo aangegeven door het beleid volgens velen in de eerste plaats aan ‘vorming’ denken. De vrees leeft dat het aanbod tot ‘vorming’ beperkt zou (moeten) worden. “Wat in sommige gevallen wel voldoende, maar in veel ook niet voldoende is.” Anderen zien leren dan weer als verandering, ontwikkeling, … en laat dat nu net datgene zijn wat ook in therapie wordt beoogd.

Is er überhaupt therapie mogelijk binnen een in tijdsduur afgebakend traject, waar jongeren overigens gedwongen naartoe moeten komen? Ook al is de jongere gemotiveerd, ook al heeft die een therapeutische vraag, ook al is er het verlangen om aan zichzelf te werken, ...

Wordt in een leerproject van twintig uur niet beter gesproken over ‘vorming’ en in een langer durend project over ‘begeleiding’?

Als je de doelstellingen erbij gaat bij nemen, dan is wat verwacht wordt toch veel ruimer dan ‘vorming’?

Het woord ‘begeleiding’ heeft niet zoveel status, dan toch maar ‘therapie’? “Van de therapeut wordt een zeker weten verondersteld.” Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 67 -

Hoe wat wordt gedaan, wordt omschreven, heeft veel te maken met de cultuur van de dienst.

“We doen geen therapie, maar als je gaat kijken .. Zoveel methodieken en zoveel dingen die je in een vorming toepast, dat is therapie. Of omgekeerd. Het is gewoon hoe je iets aanpakt en wat is therapie? Je hebt ook zoveel therapeuten en zoveel stromingen.”

Men is het er volmondig over eens: onder de discussie of het nu gaat om vorming, begeleiding, training, therapie, etc. wordt definitief een streep getrokken. Net omdat het in de eerste plaats de jongere is, die bepaalt wat mogelijk is. Datgene doen wat de jongere die voor je zit nodig heeft (en aansluit bij de opdracht en de missie van de dienst), wordt door alle geïnterviewden als centraal thema naar voor geschoven. “Vorming, training, begeleiding: een gezonde mix à la tête du client …” ‘Datgene’ wordt bij voorkeur omschreven als ‘begeleiding’ van jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden. “Ik vind begeleiding een handig woord, want dat omvat alles.” Naast de jongere, heeft het concrete aanbod uiteraard ook veel te maken met de kwaliteiten van de professional. “Als je denkt dat je je doelstellingen kunt verwezenlijken door vorming te doen, goed. Wil je een mix maken van ook open te staan voor een therapeutische of hulpverlenende vraag en denk je dat je dat met die methodiek of die oefening of dat gesprek kunt doen: doe dat dan.” (Zie verder onder: ‘2.7. Kwaliteitseisen’) Een andere vraag die toch ook zo nu en dan aan bod kwam, is of een leerproject hulpverlening dan wel straf is … Over het algemeen is men het erover eens dat het gaat om een combinatie. Enerzijds betekent een leerproject een pedagogische maatregel: een signaal dat bepaald gedrag echt niet door de beugel kan. Anderzijds wordt ingespeeld op de onderliggende problematiek en is het aldus hulpverlening. Hoewel anderen er dan weer voorstander van zijn beiden op een andere manier te koppelen:

het

bestraffende

verbinden aan

een

gemeenschapsdienst bijvoorbeeld en

het

hulpverlenende aan een leerproject. Bovenstaande discussie kent wellicht z’n belangrijkste wortels in de historiek van de verschillende initiatieven en de mensen die ze vorm geven. Zo werden de leerstraffen van de Rutgers Nisso Groep opgezet door iemand die uit preventie en training kwam en kreeg men de opdracht van Justitie om een training op te starten: een gerechtelijke sanctie en geen therapie. De GGZ’s zijn dan weer ‘tweedelijndiensten’ die net staan voor een behandelaanbod wat betreft psychische stoornissen, “de hulpverlenerstak dus”. Niet zo verwonderlijk dat er nogal wat differentiatie is in hoe alles wordt benoemd. Niettegenstaande wijst de praktijk uit dat dit niet zozeer geldt voor het concrete aanbod over de verschillende sectoren heen.

2.1.4. Het personeel ‘Hulpverleners‘,‘trainers‘,‘begeleiders‘,‘vormingswerkers‘,‘behandelaars‘, … Hoewel deze benaming samenhangt met de afstudeerrichting en eventuele bijkomende studies van de desbetreffende persoon wordt - aansluitend op vorige paragraaf - meestal gekozen voor ‘begeleider’.


2.2. Afbakening leerproject

2.2.1. Leeftijd Een leerproject valt onder de herstelrechtelijke en constructieve afhandelingen voor minderjarigen. Deze kunnen door de jeugdrechter worden opgelegd n.a.v. een als misdrijf omschreven feit gepleegd door een jongere die ouder is dan twaalf jaar. In principe eindigt de maatregel als de jongere achttien jaar wordt (per uitzondering als de jongere drieëntwintig wordt). Deze leeftijdsafbakening wordt – aangezien wettelijk bepaald - niet in vraag gesteld. Men is het erover eens: er moet ergens worden afgebakend en de afbakening door de wetgever houdt steek. Wat hierboven reeds werd aangehaald i.v.m. de omschrijving van de doelgroep, geldt des te meer voor jonge kinderen: hoewel ze ook strafbaar en minstens even ernstig seksueel grensoverschrijdend gedrag (kunnen) stellen, zou het “ellendig” zijn ze als ‘dader’ te gaan bestempelen. Dit betekent niet dat een kind van acht die zoiets doet niet moet worden begrensd. Het verschil zit erin dat ervan uitgegaan wordt dat een jongere van zestien zichzelf kan begrenzen, terwijl een kind van acht begrensd moet worden door z’n omgeving. “Dat je vanaf twaalf jaar een gerechtelijke maatregel opgelegd kunt krijgen, is omdat er op die leeftijd wordt verondersteld dat je die normering geïnterioriseerd hebt, dat je ook gevoelig bent om te reflecteren over je gedrag, dat je afstand kunt nemen, etc.“ Overigens wordt gesteld dat als een kind onder de twaalf jaar zwaar seksueel grensoverschrijdend gedrag stelt, er meer nodig is dan een leerproject, zijnde een in tijd afgebakend gebeuren. Jonge kinderen worden echter wel aangemeld bij de bevraagde diensten. Wie kan (moet?) dan met hen aan de slag? Want dat er voor deze kinderen ook een aanbod moet zijn, daar is iedereen het wel over eens. De praktijk wijst uit dat ze niet steeds terecht kunnen in de kinderteams van de diensten geestelijke gezondheidszorg of in de kinderen jeugdpsychiatrie net o.w.v. het seksuele van het grensoverschrijdende gedrag. De vraag wordt gesteld of de diensten die een leerproject SGGJ aanbieden, ook een aanbod kunnen doen naar min-twaalfjarigen. Een aantal geïnterviewden vindt van niet gezien kinderen een heel andere aanpak vergen. Anderen vinden dan weer dat, aangezien er met iedereen op maat gewerkt wordt, ook deze doelgroep bij hen terecht zou kunnen. Het gaat om een andere ontwikkelingsfase, lagere schoolleeftijd en middelbaar … Maar ook dat is zo individueel. Een jongere van veertien kan midden in de malaise van de biologische turbulentie van de puberteit zitten, maar kan zich even goed nog bevinden in het stadium ervoor. Dezelfde argumentatie wordt overigens aangehaald voor plus achttienjarigen. De niet HCA-diensten hebben hier ongetwijfeld een voordeel want ze hoeven zich niet zo strikt aan deze afbakening te


houden en kunnen per jongere bekijken of (het continueren van) hun aanbod een meerwaarde kan betekenen. Tot slot werd ‘the age of consent’ in vraag gesteld: hoe zit dat met die zestien jaar? Voordien mag je eigenlijk niet instemmen met seks, maar vanaf twaalf jaar kun je wel gestraft worden als je seksueel grensoverschrijdend gedrag stelt? Dan ben je dus wel verantwoordelijk voor wat je doet? “Als je kunt beslissen om seks te hebben, kun je ook beslissen om grenzen te respecteren.”

2.2.2. Doelstelling De doelstellingen van een leerproject, zoals weergegeven in de rondzendbrief van 21 december 2006 inzake de implementatie van herstelgerichte en constructieve afhandeling, zijn heel algemeen: “ze zijn een beetje ruim, een beetje vaag, niet te concreet en dat is goed”. Net daarom kunnen alle geïnterviewde diensten zich er wel in vinden en zijn deze doelstellingen op bijna elke folder terug te vinden. Maar als je deze minimale doelstellingen naast een programma van twintig (en maximum vijfenveertig) uur legt: “dan heb je supermensen nodig”. Diezelfde doelstellingen worden ook vooropgesteld in de begeleiding van volwassenen die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen, hoewel die dan weer twee, drie, vier, vijf jaar tijd hebben om daar rond te werken. “Wat wij nu doen, dat is het maximum haalbare. (…) We kunnen wel wat dingen aanreiken en we kunnen die jongere misschien op sommige vlakken gerust stellen of een voorbeeld geven, we kunnen het voor een stuk aanraken of de problematiek blootleggen, we kunnen gaan kijken waar het misloopt, we geven in elk geval een signaal op seksueel grensoverschrijdend gedrag.” De vier vooropgestelde doelstellingen worden beoogd, maar de mate waarin ze worden gerealiseerd verschilt en dat hangt vooral af van de tijd en van de individuele jongere. Een aantal diensten starten hun begeleiding met een uitgebreide intake en/of assessment op basis waarvan ze een aantal werkdoelen opstellen zoals het verhogen van de sociale vaardigheden en de eigenwaarde, het kunnen kanaliseren van seksueel grensoverschrijdend gedrag naar aanvaardbaar gedrag, inzicht hebben in wat is gebeurd en wat de gevolgen zijn voor het slachtoffer, impulscontrole en agressieregulatie. Daarnaast kunnen ook kleinere zaken worden vooropgesteld, bijvoorbeeld het vinden van zinvolle vrijetijdsbestedingen. Deze (werk)doelstellingen komen eveneens bij zo goed als alle diensten terug. De algemene doelstelling blijft het voorkomen van herval. “Deze doelstelling wordt ook als eerste doelstelling geformuleerd in de samenwerkingsovereenkomst die met de jongere wordt ondertekend.” Wat opvalt is dat net ‘het voorkomen van herval’ geen deel uitmaakt van de doelstellingen vooropgesteld door de overheid. Hoewel dat – volgens sommigen – valt onder ‘het aanreiken van oplossingsvaardigheden en alternatief gedrag’. Overigens is hervalpreventie niet gelijk aan ervoor zorgen dat het niet meer gebeurt: “dat is de verantwoordelijkheid van de jongere”. Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 70 -

Daarnaast is het ook de bedoeling om de levenskwaliteit te verbeteren, het welzijn te bevorderen, aan herstel te werken, de jongere in z’n ontwikkeling te stimuleren. “Als wij de idee hebben dat we de jongere in zijn ontwikkeling kunnen helpen, dan vinden wij dat ook keibelangrijk omdat we ervan uitgaan dat een jongere die zich goed ontwikkelt en zich goed voelt in zijn vel geen seksueel grensoverschrijdend gedrag gaat stellen.” Hoewel diezelfde diensten ook wel aangeven dat het werken rond de feiten op die manier wel eens wordt uitgesteld. Tot slot wordt opgemerkt dat het belangrijk is dat de doelen verband houden met het grensoverschrijdende gedrag en de eventuele kans op herval of nog: dat de begeleiding delictspecifiek is.

2.2.3. Duurtijd leerproject 2.2.3.1. Rechtsgelijkheid O.w.v. de rechtsgelijkheid vindt men het belangrijk dat jongeren die (seksueel) grensoverschrijdend gedrag stelden overal in Vlaanderen eenzelfde maatregel opgelegd krijgen. In concreto gaat het aldus over een leerproject van twintig en maximum vijfenveertig uur. Blijkt echter dat die beperking tot twintig en maximum vijfenveertig uur een aantal nadelen inhoudt. De belangrijkste is dat het heel moeilijk is om vooraf te bepalen hoeveel uur een jongere nodig heeft om bepaalde doelstellingen te bereiken. Heel vaak komt het dan ook neer op ‘nattevingerwerk’. Sluitende in- en uitsluitingscriteria zijn er immers niet (zie onder: ‘2.5. In- en uitsluitingscriteria’). Twintig en maximum vijfenveertig uur kunnen voldoende zijn, maar even goed is het niet voldoende. En wat dan? “Het probleem situeert zich in het arbitraire: vijfenveertig kan genoeg zijn, maar waarom zet je niet bijvoorbeeld weet ik veel 100 uur, ik noem maar een zijstraat.” Overigens staat deze beperking in schril contrast tot de wil en het verlangen van de geïnterviewden om op maat van de jongere te werken. (Niet HCA-) Diensten die in het verleden wel met een beperkt aantal uren werkten, zijn er allen op teruggekomen: “omdat we merken dat sommige jongeren meer nodig hebben.” Een alternatief (of tussenoplossing) die vaak wordt voorgesteld, is het aantal uren te schrappen en te vervangen door een maximum termijn. Zo wordt ook gewerkt met volwassen seksueel delinquenten. In Nederland bedraagt deze maximumtermijn voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden drie jaar. “Als je kijkt naar wat in het buitenland wordt gezegd over hoe lang begeleiding zou moeten duren voor dit type daders, dan zeggen ze twee jaar voor jongens met een wat hoger recidiverisico.” “Ik kom op 60 à 70 contacten, naast intake en risicotaxatie. Dat is meer conform de internationale norm.” Een mogelijk bezwaar dat hierbij soms wordt aangekaart is dat het dan eigenlijk aan de begeleid(st)er is om te bepalen wanneer de begeleiding stopt. Een aantal diensten stelt voor om het moment van afronden in overeenstemming te bepalen. Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 71 -

Een maximum termijn houdt in dat het aantal face-to-face contacten met de jongere ook minder dan b.v. twintig uur kan bedragen. “We moeten ook wel opletten dat men niet gaat zeggen dat ieder probleemke dat zich stelt, men er direct BANG! een kanon met therapie op moet gaan afvuren.” Maar hoe differentiëren tussen first offenders en recidivisten bijvoorbeeld? “Misschien moet je voor een jongen die zich exhibitioneert, niet maximum twee jaar opleggen, maar maximum een jaar en een jongere die een kind van vier verkracht dan wel maximum vier jaar.” Uiteindelijk gaat het om een maatregel, die ook bestraffend bedoeld is? Toch maar een verschillende termijn voorzien en wie gaat dat dan bepalen: elke jeugdrechter autonoom? Is er dan niet opnieuw sprake van rechtsongelijkheid? En de feiten op zich zeggen eigenlijk ook niks over wat er onderliggend aan de hand is? En sommigen ‘leren’ ook wel sneller dan anderen? Hoewel je dit laatste natuurlijk kan ondervangen door de ‘termijn’. En het vorige misschien door een opsplitsing te maken tussen feiten waar ‘de samenleving’ zwaarder aan tilt en minder zwaar. “Ik til zelf ook minder zwaar aan een jongere die zich exhibitioneert dan aan een jongere die een kind verkracht. En een aanranding zit er dan tussenin.” Komt hieronder verder aan bod. De meeste diensten vinden het belangrijk dat Justitie een grens oplegt, bij voorkeur in termijnen en niet in concrete contacturen.

2.2.3.2. En wat als blijkt dat het niet voldoende is …

“Er zijn voor die jongen wellicht nog veel dingen die hij nog niet heeft kunnen brengen of twijfels die hij nog niet heeft kunnen spuien. En het moment dat dat dan weer een eigen leven begint te leiden in het hoofd van die jongen, dan wordt de kans op herval terug veel groter.” Na die twintig of vijfenveertig uur – en dat geldt even goed voor de termijn - zou de jongere doorverwezen kunnen worden of indien mogelijk nog een tijdje vrijwillig verder kunnen komen naar een leerproject (blijkt immers dat indien er ruimte is, een aantal diensten dit aanbod doen) onder de noemer ‘nazorg’. De samenwerking tussen HCA en HSD-diensten wordt hier als goede praxis naar voor geschoven (zie ook boven: ‘Deel I. 3.1.2. De Bijzondere Jeugdbijstand’). Jongeren die een leerproject afgewerkt hebben, kunnen nadien eventueel verder in begeleiding bij het HSD-team. In een enkel geval zelfs bij dezelfde persoon. Toch klinkt dat ‘doorverwijzen’ op papier vaak mooier dan in de concrete praktijk. Ten eerste is het niet zo eenvoudig om een jongere te motiveren vrijwillig verder aan zichzelf te werken. “Het is veel makkelijker om gewoon alles toe te gooien.” Bovendien winnen ze, eenmaal het traject voorbij is, terug wat vrije tijd. Ook de ouders zijn er niet steeds voorstander van om het aanbod te verlengen, b.v. omdat de heen- en terug rit geld kost. Het grootste nadeel is ongetwijfeld dat de opgebouwde vertrouwensrelatie verloren gaat en dus bij de overdracht veel tijd verloren gaat en dat kost niet alleen (veel) aan de jongere en de begeleider(s), maar ook aan de overheid. Er wordt dan nog niks gezegd over de vaak lange wachtlijsten bij andere diensten. Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 72 -

Voor enkelen hoeft dit alles niet de zorg van de overheid te zijn: “als wij als hulpverleners vinden dat er veel meer nodig is dan de termijn die Justitie ons gunt om binnen te werken, dan is het onze taak als hulpverleners om mensen te motiveren om in de vrijwilligheid verder te blijven komen.” Een andere optie die in een enkel arrondissement voorkomt, is om naast een leerproject ook een ambulante begeleiding op te starten (dus niet eindig in tijd), maar dat wordt dan weer niet zo positief onthaald door de anderen. Uiteindelijk zit je dan met twee sporen naast elkaar.

2.2.3.3. Focus en doelstelling(en)?

Uiteindelijk worden leerprojecten gesubsidieerd om herval te voorkomen. Men wil vermijden dat mensen (opnieuw) slachtoffer worden van seksueel geweld. Nogal wat, om op twintig uur te verwezenlijken. “Wellicht kunnen heel wat thema’s besproken worden in die tijdspanne, vraag is of de jongere effectief de klik maakt (…) in ocharme twintig of 45 uur, dat kan niet.” Bovendien hangen bepaalde dingen ook wel erg samen wat de beperkte duurtijd opnieuw in vraag stelt: “bijvoorbeeld bij die jongere werk ik bijna wekelijks ook met de mama. Heel die opvoeding en thuissituatie is zo relevant voor die jongere en zijn probleemgedrag. Je kunt hem niet begeleiden zonder z’n moeder ook mee te nemen. Dat is water naar de zee dragen.” Een vraag die dan weer geregeld aan de orde is, is in hoeverre je andere zaken moet/kunt betrekken bij datgene waarvoor de jongere eigenlijk werd doorverwezen. “Die jongen zit toevallig in een begeleiding omdat hij seksueel grensoverschrijdend gedrag stelde en opeens worden alle problemen of alle conflicten of alles waarmee hij kampt, betrokken.” Grosso modo is men het erover eens dat het aan de jongere zelf is om te bepalen waarover hij het heeft tijdens de begeleiding. Gezien seksueel grensoverschrijdend gedrag niet gesteld wordt door jongeren die echt gelukkig zijn, zal het ingaan op datgene wat ‘onwelzijn’ veroorzaakt wellicht bijdragen tot het voorkomen van recidive en in elk geval op de motivatie van de jongere om wekelijks (echt) aanwezig te zijn. Sommigen vinden dan weer dat deze jongeren beter doorverwezen worden. Maar uiteindelijk komen deze jongeren dan ook weer terecht in gesubsidieerde zorg … Blijven ze dan niet beter daar waar al iets van een hulpvraag en vertrouwen geïnstalleerd is? Het voordeel van een vooraf bepaald aantal uren is evenwel dat de tijdsdruk speelt. En dit houdt dan weer in dat de begeleid(st)er wordt gestimuleerd meer doelgericht te werk te gaan en enkel stil te staan bij en in te zoomen op datgene dat maakt dat het risico op herval groter zou zijn (ervan uitgaand dat dat geweten is). “Je kunt wel een luisterend oor bieden, maar dan ga je op een gegeven moment wel zeggen: stop, ik kan geen uur praten over je problemen op school want er moeten ook nog andere dingen aan bod komen. Als dat heel hard doorweegt, kun je kijken waar de jongeren wel terecht kan.” Ook voor de jongeren kunnen het beperkt aantal uren betekenen dat hij sneller aan de slag gaat.


Maar ook hier weer is er een ommezijde aan de medaille: de duidelijke afgrenzing van uren kan er ook voor zorgen dat de jongere gewoon de schone schijn ophoudt. Bovendien zal de jongere, wanneer te weinig ruimte gegeven wordt aan ‘alles daar rond’, vaak niet (of nog minder) gemotiveerd zijn om te komen. ‘Alles daar rond’ zijn dan misschien die factoren die maken dat die jongere niet zo goed in z’n vel zit, die maken hij seksueel grensoverschrijdend gedrag stelde. Factoren die misschien geen rechtstreekse invloed hebben op eventueel herval, maar …

2.2.3.4. Begrenzing

Jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden, hebben in elk geval gemeen dat ze een grens overschreden. Een duidelijke afgrenzing in uren kan dan ook een heel positief effect hebben. “Onze gasten krijgen zo weinig duidelijke boodschappen, duidelijke grenzen, als je zegt twintig uur voor u en dat is het, niet meer of niet minder, dat kan voor een aantal van ons gasten ook wel heel betekenisvol zijn in de zin van ik kan meetellen en het geeft hen ook wel wat grip.” Het gaat overigens om een heterogene groep: een aantal jongeren zal ongetwijfeld net iets meer dan anderen gebaat zijn met een duidelijke begrenzing: jongeren met autisme, zwakbegaafde jongeren, etc. Hoewel net die jongeren natuurlijk ook weer meer tijd nodig hebben om … Een ander aspect van begrenzing is dat voordien opgelegd kan worden hoeveel dossiers jaarlijks per fulltime equivalent moeten gehaald worden. “Een leerproject is op een bepaald moment ook een machine die dossiers draait. Enerzijds hebben wij ook het beste voor met onze jongeren en willen we het maximum haalbare bereiken met die gasten en doen we dat met ons hart bij wijze van spreken, maar anderzijds moeten wij ook wel aan x aantal dossiers raken per jaar (…).” Tot slot kan ook begrensd worden wat betreft het inhoudelijke aanbod. Wanneer een leerproject ingevuld wordt als een vormingsprogramma waarin een vooraf vastgelegd aantal thema’s uit de doeken gedaan worden, is het wel mogelijk er een aantal uur aan te koppelen. Het probleem stelt zich dan ook minder vaak dat je op dingen botst waar je niks mee kunt doen. Overigens, in Nederland werd in de gezondheidszorg aan elke diagnose een aantal behandeluren gekoppeld, hoewel niet met groot gejuich onthaald door de sector. Maar ook hier – door anderen weer de vraag of zo’n vormend luik van twintig uur een verschil kan maken: “als je het hebt over jongeren die zwaar misbruiken, dan gaat zo’n vormend luik van twintig uur van hoe maak je vrienden en of hoe maak je een lief, geen fluit helpen. Dat zijn druppels op een hete plaat voor gasten die sowieso al een verstoorde ontwikkeling hebben of in zo’n milieu verkeren waar seksualiteit iets geheel troebel is en dan maakt zo’n leerproject denk ik helemaal niks …”


2.2.3.5. Twintig uur: niet ‘niks’!

In realiteit betekent twintig uur al gauw een schooljaar lang zo goed als wekelijks ‘op gesprek komen’. Hoeveel veranderen jongeren niet op een schooljaar? Twintig uur hoeft niet in te houden dat je een programma moet aanbieden. “We moeten er gewoon voor zorgen dat de jongere die voor ons zit iets heeft aan die twintig uur.” “Ik denk dat er altijd iets mogelijk is. Er zijn mensen die tien jaar in therapie zijn en dat er niks mogelijk is, die altijd hetzelfde herhalen. Het is geen garantie dat gedrag verandert, zelf al ben je langdurig in therapie.” “Wat pikt de jongere, zijn er momenten dat er iets kan wankelen, veranderen, wanneer kan zoiets … Er moet toch altijd iets mogelijk zijn.” Een groot deel van de jongeren is wellicht wel gebaat met de uren die hij opgelegd krijgt. Tot slot blijkt bij volwassenen die een laag risico lopen op herval dat als je een heel intensieve, lange begeleiding geeft, dat dat net contraproductief kan zijn. “Steek die jongeren waar je ze moet steken.”

2.2.4. Doorverwijzer Er is eensgezindheid i.v.m. de beperkte mogelijkheden om toe te stromen in een leerproject: het is zonde dat enkel de jeugdrechtbank jongeren doorverwijzen. Men vermoedt dat hierdoor veel geseponeerd wordt op parketniveau wegens niet ernstig genoeg om de jeugdrechter te vorderen. En dat is jammer want een leerproject zou net voor die jongeren een belangrijke, preventieve rol kunnen spelen om herval en/of ernstiger gedrag te voorkomen. “Bijvoorbeeld de lichtere dossiers worden op parketniveau ‘gehouden’, terwijl dat net betere dossiers voor leerprojecten zouden zijn, dan de zware die wel naar de jeugdrechtbank worden doorgestuurd.” Hetzelfde geldt voor scholen, instellingen, … die vaak met de handen in het haar zitten wanneer jongeren op seksueel vlak over de grens gaan. Ze vinden niet dat ze zelf de nodige expertise hebben om hierop in te gaan, maar om direct de ganse gerechtelijke mallemolen in gang te zetten … Dan wordt er maar niks gedaan, een verloren kans.

2.2.5. Een apart leerproject voor jongeren die SGG stelden? “Programma’s die voor zedendelinquenten werken, beperken ook de recidive voor andere delicten. De achterliggende idee is dat de inhoud van het aanbod voor zedendelinquenten niet 100% anders is dan het programma voor b.v. agressieplegers. Omdat er overeenkomsten zijn, werkt dat dus ook preventief voor andere delicten. Omgekeerd is zeer waarschijnlijk ook het geval: als een algemeen programma voor het voorkomen van grensoverschrijdend gedrag zou worden loslaten op zedendelinquenten, dan heb je zeer waarschijnlijk ook een positief effect. Alleen, waar het om gaat is dat binnen de groep jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen, een subgroep te ontdekken valt - vooral kindmisbruikers - die toch wel anders is dan een gewone delinquent: veel Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 75 -

minder antisociale ideeën, veel meer beschadigd kind, … Voor die specifieke groep is een speciaal programma toch wel gerechtvaardigd.” Niet iedereen die op seksueel vlak over de grens ging, heeft specifieke zorg nodig. Er is een groep die ook met een meer algemeen leerproject geholpen is, maar hoe ga je die uiteen houden … En net omdat het zo moeilijk is om die 10% - want dat zou het percentage jongeren zijn die echt iets specifieks nodig hebben - eruit te halen, is het misschien beter om elke jongere die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelt een specifiek aanbod te doen. Er wordt gezegd dat de meeste adolescenten wel eens iets stelen. Bovendien zou een beetje antisociaal zijn in de puberteit, net positief zijn voor de algemene ontwikkeling. Maar slechts enkele adolescenten stellen seksueel grensoverschrijdend gedrag en vallen in herhaling. Er is bovendien een groep die elkaar overlapt. “Voor sommigen is dat seksueel grensoverschrijdende gedrag maar een ding uit een hele reeks ander grensoverschrijdend gedrag, aan de andere kant begeleiden we een aantal jongeren die geen antisociale ontwikkeling hebben, dat seksueel grensoverschrijdend gedrag is iets anders, iets specifieker. Dat zijn geen kleine boefjes.” Of nog: “het zijn niet altijd rabiate seksueel delinquenten. Er zijn ook gasten die veelplegers zijn. Die hadden misschien op een andere plaats op een ander moment iets anders uitgestoken.” De kern van de begeleiding verschilt wellicht niet: de relatie die wordt opgebouwd met de jongere, de invoelende houding en tegelijk confronteren waar nodig, de concrete methodieken, het uitschrijven van het delictscenario en het werken aan impulscontrole, … Concreet op het niveau van werkvormen en methodieken komt het verhaal van het werken op maat naar boven: jongere per jongere wordt bekeken welk aanbod het meest zinvol is. Een standaardpakket voor SGGJ’ers, bestaande uit een vaste lijst van aan te bieden methodieken, lijkt niet aan de orde. Hoewel de achtergrond en complexiteit die achter het seksuele dan wel niet-seksuele grensoverschrijdende gedrag schuilgaat dezelfde kan zijn, vraagt het van de medewerker (en de jongere) in kwestie wel wat om met seksualiteit, seksuele fantasieën, seksueel grensoverschrijdend gedrag, masturberen, etc. aan de slag te gaan. “(…) het verwacht van de jongere en de begeleider heel wat om over zo’n intieme zaken te kunnen spreken. Dus dan misschien toch wel beter mensen die het aankunnen om al die vuiligheid te horen.” “Het laatste gesprek hebben we op flap zijn feiten uitgeschreven en op een bepaald moment was ik er echt niet goed van geworden. Ok, je kunt daar wel naartoe luisteren, maar bij hem was dat echt heel vies en beklijvend en plakkerig. Misschien omdat het met incest te maken heeft.” “Er zit een stuk van fascinatie in en van weerstand ook, het is niet gemakkelijk.” Concreet uit dit alles zich in het feit dat nogal wat diensten niet aan de slag gaan met jongeren die op seksueel vlak over de grens gaan. “En gij kunt dan zeggen: iedereen kan dat. Wel, iedereen kan dat misschien, maar niet iedereen wil dat. En ik denk dat dat niet goed is voor ons gasten om terecht te komen bij iemand die eigenlijk niet wil werken met zedenplegers.” Men is er in elk geval minder mee vertrouwd en gaat dan ook minder (gericht) doorvragen. “Je merkt dat heel veel mensen die woorden gewoon niet over hun lippen krijgen, dat dat een gestamel en gestotter is.”


“Om te babbelen over een gast die iemand op z’n gezicht heeft geslagen of b.v. als je zelf een kind hebt van twaalf jaar en je hoort een gast babbelen over een verkrachting van een kind van twaalf. Ik kan me inbeelden dat dat voor veel begeleiders …” “In onze vacature stond eigenlijk vooral de doelgroep omschreven en dat is blijkbaar al zo’n grote drempel dat er niet veel sollicitaties gekomen zijn.” Deze gevoeligheid toont zich o.a. ook in de manier waarop in de (eerste) gesprekken met de feiten wordt omgegaan. Zo geeft een begeleidster aan dat ze op een andere manier met de jongere omgaat dan wanneer de jongere voor ander grensoverschrijdend gedrag komt dan het seksuele, voorzichtiger het verhaal gaat bespreken: “het is niet zomaar een handtas die je hebt gepikt”. Hoe dan ook, als er geen specifiek leerproject meer zou zijn voor jongeren die op seksueel vlak over de grens gingen, zullen deze jongeren terecht komen bij iemand die het niet gewoon is om over deze materie te praten, wellicht niet thuis is in of belezen zal zijn betreffende deze thematiek. (Zie ook onder: ‘2.7. Kwaliteitseisen’). Een aantal geïnterviewden zijn van oordeel dat jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen, hun gedrag vaker ontkennen. “Ik denk persoonlijk dat als er jongeren worden aangemeld voor andere thema’s, dat de waarheid veel sneller op tafel zal liggen dan als het over dit thema gaat”. Hoewel anderen dan weer de ervaring hebben dat deze jongeren vlugger bekennen. Het hoeft wellicht geen verder betoog dat het werken met ‘ontkenners’ een specifieke aanpak vergt. “Het is makkelijker om ermee te werken als ze bekennen.” Alhoewel niet alle diensten een antwoord konden geven op deze onderzoeksvraag (gezien ze geen kennis en/of ervaring hebben van/met andere leerprojecten dan deze voor jongeren die op seksueel vlak over de grens gaan), lijkt er toch een algemene consensus te zijn betreffende de zinvolheid van een apart leerproject voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden, net o.w.v. dat seksuele. “Maar dat is geen detail hé.”

2.3. Toeleiding: wanneer, wie, hoe, wat en dan?

“We weten dat een heleboel jongens helemaal geen leerstraf of behandeling nodig hebben, dat ze helemaal niet recidiveren. Maar het gaat mij er om dat je de bokken van het schaap moet scheiden en dat kan je alleen maar doen door een goede diagnostiek en een goede risicotaxatie.” De meeste diensten zijn van oordeel dat “een goede selectie aan de poort” het allerbelangrijkste is. Dat net in die voorfase heel veel energie gestoken zou moeten worden. “Ik vind dat al onze gasten zorg op maat verdienen en om zorg op maat te kunnen geven moet je eerst een screening doen.”


Die screening of toeleiding of indicatiestelling of hoe het ook benoemd wordt, staat enerzijds in functie van de toeleiding: “Als je valt, is een plakker misschien genoeg, dan moet je er geen gips op doen.” Op deze functie wordt hieronder verder ingegaan. Anderzijds wijzen een aantal diensten erop dat deze screening ook heel belangrijk is in functie van de concrete begeleiding: “eigenlijk zou er voorafgaand aan dat leerproject een grondige evaluatie moeten gebeuren. Nu heb je zoiets van ik zal maar geen tijd verliezen met evaluatie en onmiddellijk beginnen waardoor je je niet goed op bepaalde probleemgebieden kunt richten omdat je die evaluatie niet gedaan hebt. Als die evaluatie voorafgaand aan die twintig uur zou kunnen, dan kun je zeggen OK, dat zijn de probleemgebieden, daarop gaan we ons richten, aan de lijn klaar start en de twintig uur beginnen. Dan kun je ineens gericht te werk gaan.” Een kleine minderheid is net niet te vinden voor een screening in functie van de toeleiding. “Ik vind dat iets heel gevaarlijk, dan zou je dat ook moeten doen voor drugs en geweldsdelicten bijvoorbeeld. En welke jongeren gaan dan hervallen? Je test is niet waterdicht, een commissie is ook niet waterdicht, een PV is ook niet waterdicht. Ik weet niet of zoiets zinvol is. Ik weet niet of je daar dingen kunt uithalen en zaken kunt filteren.”

2.3.1. Wanneer Als er een screening plaatsvindt met de bedoeling de juiste jongere naar het juiste aanbod toe te leiden, moet die screening in elk geval gebeuren vooraleer de jeugdrechter zijn (definitieve) uitspraak doet. Hoewel de nodige voorzichtigheid aan de dag gelegd wordt want een aantal zaken komen vaak pas aan bod tijdens de begeleiding. Diagnose is immers een continu proces: “je hoort sowieso niet alles in de eerste drie of vier gesprekken”. Over of het nodig is elke jongere die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelde te gaan screenen is men het niet helemaal eens. De enen vinden van wel, de anderen vinden van niet en zouden enkel die jongeren gaan screenen waar het seksueel grensoverschrijdend gedrag bestaat naast (of door) vele andere problemen.

2.3.2. Wie Herhaaldelijk komt aan bod dat het adviseren van de jeugdrechter eigenlijk tot het takenpakket van de consulenten bij de sociale dienst van de jeugdrechtbank hoort. Alleen … kan van deze mensen verwacht worden dat ze bekwaam zijn betreffende alle delictgedrag: brandstichting, vandalisme, diefstal, seksueel grensoverschrijdend gedrag, middelenmisbruik, etc.? Een oplossing zou erin kunnen bestaan consulenten bij te scholen m.b.t. deze specifieke doelgroep, maar dan nog is de kans groot dat ze maar één of twee keer per jaar een jongere zien die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelde en doen ze dus te weinig ervaring op om tot een goed overwogen


advies te komen. Hoewel, die ervaring … Uit onderzoek blijkt dat, zelfs al heeft iemand jarenlange ervaring, wat men intuïtief aanvoelt meestal niet correct is. Een andere mogelijke oplossing situeert zich volgens enkelen in het waken over de tijd die een consulent kan steken in het uitwerken van een advies, tijd die nu door de hoge werkdruk vaak ontbreekt. “Ze zouden die periode kunnen gebruiken om te ontdekken of dat iemand is die enkel aan en met zichzelf moet werken of is dat iemand die in een situatie zit waaraan ook gewerkt moet worden.” Nog een ander antwoord is de consulenten en jeugdrechters een aantal handvaten aan te reiken. “Je zou een aantal basiscriteria, selectiecriteria moeten kunnen opstellen die je doorgeeft aan de jeugdrechter of aan de verwijzer, zodat die minimaal een aantal dingen kunnen checken.” (Zie onder: ‘5. In- en uitsluitingscriteria’) De jeugdrechter heeft niet de opleiding om een taxatie te maken. Zijn diagnostiek is een juridische diagnostiek in termen van die jongere heeft die en die artikels overschreden. De jeugdrechter kan ook nooit alle nuances in rekening brengen die een hulpverlener, iemand die diagnostisch geschoold is, die ook op de hoogte is van de problematiek, wel kan leggen. Overigens merk je – volgens de meeste geïnterviewden - heel hard de willekeur die de beslissing door de jeugdrechter met zich meebrengt. Bovendien gebeurt het (in het ene arrondissement vaker dan in het andere) dat jongeren direct voorgeleid en doorverwezen worden, zonder vooronderzoek. In dat geval is het de jeugdrechter die onmiddellijk beslist. Een andere optie is om die screening te laten opnemen door OOOC’s, OBC’s of K-diensten. Deze voorzieningen hebben minstens wel ervaring met screening en adviesverlening. De praktijk wijst echter uit dat bovenstaande diensten op vandaag steeds weer contact opnemen met de begeleidingsdiensten: “wat moet ik met die gast?”. Het getuigt in elk geval van vertrouwen in de dienst. Dan toch maar zelf gaan screenen? Er zijn een aantal voordelen, waarvan de belangrijkste wellicht is dat de expertise rond de doelgroep net bij die diensten aanwezig is. Men is het er niettemin unaniem over eens dat een uitgebreide adviesverlening (screening + rapportage) én begeleiding door één en dezelfde persoon en/of dienst ‘not done’ is, net o.w.v. het ethische aspect. De dienst zou neutraal moeten zijn en naar de jongeren toe van in het begin kunnen werken binnen de regels van het beroepsgeheim. “Wij komen in een positie te staan dat wij eigenlijk heel veel invloed hebben op hoe lang jongeren moeten komen. En aan de ene kant is dat een invloed die we aangenaam vinden want dat stelt ons in staat om in ons ogen zinvol te kunnen werken, maar langs de andere kant vind ik dat ethisch ergens een vervelende situatie.” Om hieraan tegemoet te komen zou men die screening voor elkaar kunnen doen: “dan kan een jongere die in het Brusselse woont toch één of twee dagen naar Brugge komen of naar Gent of naar Antwerpen om daar gescreend te worden.” Wellicht is het ook niet altijd nodig om de jongere te zien en kan veel telefonisch of d.m.v. het inkijken van bestaand materiaal (PV’s, verslagen van instellingen, etc.) gebeuren. Een andere mogelijkheid is om het team op te splitsen in een intake- en begeleidingsteam.


Een andere optie is dan weer om de screening te vervangen door de intake, waarna aan de jeugdrechter wordt meegedeeld of de jongere al dan niet begeleid kan worden door de dienst. Zoniet doen een aantal diensten een ander voorstel, zonder hiervoor een uitgebreide argumentatie te geven. Overigens, wat die rapportage betreft, wordt erop gewezen dat - hoewel de inhoud de verantwoordelijkheid is van de begeleid(st)er – de rapporten altijd eerst nagelezen worden door de jongere vooraleer die richting jeugdrechtbank gaan, net o.w.v. de therapeutische relatie. En die therapeutische relatie is dan weer een reden waarom sommige diensten zelf werk willen maken van die screening: “evaluatie is in mijn ogen veel meer dan een inschatting maken van de problematiek. Ik denk dat veel van de begeleidingen net relatief goed lopen omdat we ook in die evaluatie heel fel investeren. Er wordt een basis gecreëerd waarop je kunt terugvallen om de therapie te starten.” “Ik blijf erbij dat je in de screening echt al iets opbouwt dat therapeutisch heel belangrijk is.” Bovendien vertellen de jongeren eigenlijk wel veel tijdens die eerste (evaluatie)gesprekken. Als ze nadien toch bij een andere begeleid(st)er of dienst terecht komen, mogen ze opnieuw beginnen. Het is wellicht waar dat het vaker vertellen van je verhaal heel herstellend kan werken, maar als je alle ‘keren’ gaat optellen (politie, consulent, jeugdrechter, ouders, advocaat, …) … Men wijst er tot slot op dat het de taak en verantwoordelijkheid van de evaluator is om zijn of haar conclusie aan de jongere over te brengen. “In eer en geweten kom ik tot die conclusie dat jij dat nodig hebt voor uw probleem. Niet voor alles wat daar in de loop van het parcours nog ter sprake is gekomen, maar gericht op waar je voor verwezen bent.” Hoe dan ook wordt de jeugdrechter (of andere doorverwijzer) enkel de conclusie meegedeeld, niet waarom men tot die conclusie komt. Wanneer de jeugdrechter wel nood heeft aan screening met uitgebreide rapportage wordt verwezen naar de andere mogelijkheden die in deze paragraaf weergegeven worden (consulenten, OOOC, etc.). Een laatste idee is om een neutrale plek, een Vlaams georganiseerd centrum te creëren dat aan diagnose en risicotaxatie doet. Idealiter wordt dat centrum bevolkt door mensen die al wat ervaring hebben met de doelgroep alsook met het taxeren en diagnosticeren. Eventueel kan deze dienst bevolkt worden door een ‘vertegenwoordiger’ van de verschillende diensten die in Vlaanderen een aanbod hebben voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden. Tegenstanders wijzen dan weer op het grote stigmatiserende effect van dergelijk centrum. Bovendien wordt hierbij de vraag gesteld of er dan niet een centrum moet komen voor alle delictgedrag door jongeren. Tot slot vrezen sommige diensten dat – eenmaal een jongere bij hen wordt aangemeld na een screening door een externe dienst of dergelijk centrum – ze verplicht zullen zijn om de jongere te begeleiden en wat als ze het er niet mee eens zijn?

2.3.3. Hoe … “Als je zegt dat iemand wel zou kunnen hervallen, moet je heel sterke indicaties hebben gezien de base-rate van 10%”. En aan de andere kant, durf je het risico te nemen om helemaal niks te doen?


Voorafgaand aan de toeleiding zou dus – volgens de meesten althans – een uitgebreide screening moeten plaatsvinden. Maar waaruit zou die dan moeten bestaan? Hoe dan ook uit een combinatie van wetenschappelijk onderbouwde instrumenten en klinisch materiaal (ervaring, intuïtie, …). Concreet worden de J-SOAP, de ERASOR en de SAVRY aangehaald om aan risicotaxatie te doen. De eerlijkheid gebied wel te zeggen dat deze risicotaxatie nog in z’n kinderschoenen staat. Zo werd tot op heden geen enkele risicofactor gevonden om recidive bij groepsdaders te voorspellen (hoewel deze

jongeren

op

lange

termijn

evenveel

naar

zedendelicten

recidiveren

als

kind-

en

leeftijdsgenootmisbruikers). “Overschat die risicofactoren niet, want die kunnen ook recht getrokken worden met goodlives”. Ook de A-SAP zou een zinvol instrument zijn omdat het aanwijzingen geeft voor de verdere begeleiding. Hetzelfde geldt voor de SKAVE. Naast deze instrumenten zou ook een diagnostisch onderzoek en een auto- en hetero anamnese deel moeten uitmaken van de screening. Hiertoe kan gebruik worden gemaakt van verslagen van de gesloten gemeenschapsinstellingen, een OOOC, de PV’s van ‘dader’ en ‘slachtoffer’, gesprek(ken) met de jongere en zijn ouders en/of plaatsvervangende opvoeders, persoonlijkheidsonderzoeken, een intelligentie onderzoek, een neuropsychologisch onderzoek, belevingsonderzoek, etc. “Als we een screening doen en we moeten beslissen wat we gaan adviseren, dan zijn dat heel uitgebreide discussies, waar heel veel in rekening wordt gebracht. “ We testen iemand die zichzelf niet wil tonen, dat is niet gemakkelijk.” Er worden verschillende thema’s aangehaald die geëvalueerd en bekeken worden tijdens de screening: zelfbeeld, coping, gezinssituatie, empathie, hoe gaat het op school, de ruimere context, hoe gaat de jongere om met gevoelens, hoe zit het met emotieregulatie, genogram en levenslijn, seksuele

ontwikkeling,

hechting,

delictfactoren,

zelfcontrole,

impulscontrole,

veiligheid,

de

voorgeschiedenis, steunfiguren en het al dan niet aanwezig zijn ervan, hoe reageren die steunfiguren op de feiten, de (ernst van de) feiten op zich, hoe lang de feiten in duur zijn geweest, wat de verhouding was tot het slachtoffer, de mate van planning, al dan niet fysiek of psychisch geweld, het aantal feiten, de startleeftijd, het verschil in leeftijd tussen dader en slachtoffer, of er sprake is van een parafiele ontwikkeling, of de jongere gepest wordt: “Je kunt zeggen dat het gepest worden op school niks te maken heeft met uw delict, maar het kan er wel voor zorgen dat je geen sociale vaardigheden ontwikkelt, geen contact hebt met leeftijdsgenoten, niet kunt experimenteren met leeftijdsgenoten, …”, etc. De tijd die voorzien wordt voor deze fase varieert tussen één à twee en negen gesprekken. Hoe dan ook blijft er een groot grijs gebied. “Je kunt het nooit 100% maken.” Jongeren zijn bovendien in volle ontwikkeling.


2.3.4. Als ik tegen een boom pis … “Als ik tegen een boom pis, wil ik een boete krijgen om tegen een boom te pissen en niet omdat ik thuis problemen heb en omdat ik een alcoholprobleem heb, waardoor mijn blaas, weet ik veel …” Gedrag zegt weinig over de mogelijk onderliggende problemen. Op basis van dezelfde feiten zal de ene keer geadviseerd worden niks te doen en de andere keer een langdurige begeleiding voorgesteld worden. Soms is het ook wel moeilijk te verantwoorden naar de jongere toe dat, hoewel de feiten dezelfde zijn, de maatregel toch verschilt. “We hebben zelf het gevoel van dit is niet fair, maar eigenlijk doet het systeem wel wat het moet doen want ze hebben gescreend waarom de ene een kortdurend en de andere een langdurend leerproject nodig heeft.” Maar dat is een ander verhaal: dat van een jeugdbeschermings- dan wel jeugdsanctierecht ... Als ervoor geopteerd wordt te screenen, dan wordt er niet in de eerste plaats gekeken naar wat de jongere gedaan heeft, maar wat hij nodig heeft: een aanbod op maat, met het seksueel grensoverschrijdend gedrag als ingangspoort. Overigens leunt dit vraagstuk aan bij wat de finaliteit is van een leerproject: sanctioneren of hulp verlenen, hoewel dat in praktijk voor de gasten wellicht op hetzelfde neerkomt. Geen onbelangrijke opmerking, want het doet attent maken op het feit dat tijdens de screening aandacht uit moet gaan naar die factoren die mogelijks herval kunnen veroorzaken. Het is niet omdat vastgesteld wordt dat de jongere wel meer problemen heeft, dat die verplicht moet worden om daaraan te werken. “Onze enige opdracht is om die risicofactoren om opnieuw tegen die boom te pissen in rekening te brengen. Als er zo’n factoren aanwezig zijn, dan hebben we een opdracht.”

2.3.5. En dan … En wat dan met die screening en dat advies? Moet de jeugdrechter dat dan opnemen in zijn beschikking of vonnis: dient dit of dat te doen en hierbij worden minimum die doelstellingen voorop gesteld. En wordt de jeugdrechter dan naderhand feedback gegeven minimum rond de realisatie van die doelstellingen? En wat doet de dienst dan indien jongeren zeggen of laten blijken niks opgestoken te hebben van de begeleiding en/of als ook de begeleid(st)er merkt dat ze er niks mee gedaan hebben?


2.4. Aanbod SGGJ in Vlaanderen

2.4.1. De vijver “We vinden het allemaal belangrijk om te investeren in de relatie met de jongere, om op maat te werken, om er niet vooraf van uit te gaan wat het zal worden: vorming, begeleiding, therapie, dat dat eigenlijk in handen van de jongere ligt en in de mogelijkheden van de persoon die het gaat uitvoeren. (…) Iedereen plukt zo’n beetje en hoort en luistert en probeert.” “Wij willen doen binnen de kennis en achtergrond die wij hebben, wat voor de jongere het beste is.” Algemeen wordt - hoewel een aantal diensten ook wel aangeven dat ze niet altijd een even goed zicht hebben op de concrete werking van andere diensten - ervan uit gegaan dat de inhoud van het aanbod voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend stellen in Vlaanderen meer gelijkenissen dan verschillen vertoont, ongeacht of een jongere terecht komt in een leerproject, ambulant of residentieel aanbod. En eigenlijk is dat ook niet zo verwonderlijk, uiteindelijk gaat het om een jonge wetenschap en vissen de meeste diensten in dezelfde vijver. “We hebben niks verzonnen. We zijn eerst overal gaan rondhoren en dan hebben we gezegd: zo gaan we het doen, wat ons het meest ligt. Ik kan me niet inbeelden dat er dingen zijn van andere diensten waar we echt niet mee akkoord gaan.”

2.4.2. Wat verschilt “Het verschil (tussen een leerproject en het overige aanbod) ligt juist in de afgebakendheid, niet in de inhoud.” Het werd hierboven reeds aangehaald: een leerproject is beperkt in tijd en kan enkel opgelegd worden door de jeugdrechter, waardoor het – althans voor de jongere - de kleur van straf kent. En net omdat er vaak jongeren in terecht komen die geen eigen vraag hebben, wordt vermoed dat een leerproject wellicht vaker richting psycho-educatie zal gaan of meer gestructureerd zal zijn. Ook de beperking in uren draagt hier volgens sommigen toe bij. Op zich hoeft dat niet noodzakelijk negatief gepercipieerd te worden: jongeren worden via beschikking of vonnis door de jeugdrechter gedwongen om minstens deel te nemen aan een leerproject. “Vrijwillige hulpverlening: als de jongere niet meer komt, dan stop het. Je kunt wel aanklampende hulpverlening bieden, maar er wordt toch ook engagement van de jongere verwacht.” “Bij mij loopt die twintig uur, of hij nu een hulpvraag heeft of niet.” “Het uitgangspunt en het mandaat waarmee je begint is helemaal verschillend. Als een jongere met een hulpvraag komt of de jongere komt om z’n maatregel uit te voeren, dan zit die jongere daar al op een heel verschillende manier. Je bouwt wel een bepaalde vertrouwensrelatie met de jongere op Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 83 -

waardoor ik denk dat het contact op zich niet zo heel verschillend zal zijn in het proces van de begeleiding. Je gaat wel veel dieper en verder graven en inderdaad meer ruimte hebben om op vraag van de jongere te werken. Terwijl als een jongere zegt nu wil ik het er niet over hebben, gaan wij soms zeggen: kijk je hebt feiten gepleegd, je hebt daarvoor een alternatieve maatregel gekregen, we gaan het er moeten over hebben. (…) Verantwoordelijkheid opnemen is ook in eerste instantie: vertel wat er is gebeurd.” Ook wat ‘expertise’ betreft, zou er een verschil merkbaar zijn tussen een leerproject en het overige, gespecialiseerde, aanbod voor de doelgroep. Mensen die jongeren begeleiden in het kader van een leerproject, begeleiden immers meestal niet alleen jongeren die een seksueel feit op hun kerfstok staan hebben, maar ook jongeren die ander grensoverschrijdend gedrag stelden. “Die andere thema’s, daar steken wij net iets meer tijd in omdat wij veel meer aanmeldingen krijgen rond die andere thematieken.” Een aantal diensten heeft de indruk dat er ook een verschil zit in de aard van de feiten waarvoor de jongeren worden aangemeld: bij vrijwillige doorverwijzingen zou er meer sprake zijn van intrafamiliaal seksueel misbruik, bij een gedwongen doorverwijzing in het kader van een leerproject meer van extrafamiliaal misbruik. “Ouders gaan niet snel klacht indienen tegen hun eigen kinderen. Ik denk dat vrijwillige hulpverlening dan meer gepast is dan een leerproject, waar je meer ruimte hebt, ook meer tijd, waar je meer aandacht kunt hebben voor het gezin. Je kunt dan ook een traject met de ouders afleggen.” Er zou ook een verschil zijn wat betreft de leeftijd van de slachtoffers of de frequentie van de feiten. “Mijn indruk is dat wij (ambulante aanbod) vooral de jongeren zien die jongere kinderen aanranden of misbruiken en af en toe zit er één tussen die eenmalig of herhaaldelijk iets t.a.v. leeftijdsgenoten misdoet.” Verder wordt gewezen op het mogelijk verschil in visie tussen verschillende – al dan niet – HCAdiensten: “vorming versus hulpverlening of sanctioneren versus hulpverlening.” “Wij voeren uit wat de jeugdrechter oplegt. En hoe de jongere dat doet of wat het resultaat is, goed, de jeugdrechter bepaalt wat er moet gebeuren, niet wij.” Tot slot worden een aantal zaken vermeld die ook in de rest van dit hoofdstuk aan bod komen: er is een verschil in het aanbod en dat ligt heel primair al bij de persoon die de jongere begeleidt, bij de leerprojecten is er zo goed als geen tijd of er zijn minder middelen om aan diagnostiek te doen, een aantal begeleiders vinden dat ze minder persoonlijk met de jongeren kunnen omgaan wegens het tijdsgebrek, weer anderen vinden het een groot tekort dat ze niet de ruimte hebben om ook de ruimere context van de jongere in de begeleiding te betrekken, …

2.4.3. Een en-en-verhaal “En – en is perfect.”


In de meeste arrondissementen is er een samenwerkingsakkoord tussen een leerproject SGGJ en het HSD-team, hoewel de inhoud van het akkoord verschilt van provincie tot provincie. Zo komen in het ene arrondissement jongeren die door de jeugdrechter worden doorverwezen, sowieso terecht in een leerproject, terwijl de andere doorverwijzers (b.v. het VK) jongeren naar het HSD-team toeleiden. Een ander akkoord is dan weer dat de dienst zelf eerst bekijkt waar de jongere het meest zinvolle aanbod kan krijgen en dat er onderling naar elkaar wordt doorverwezen. In nog andere arrondissementen wordt een opsplitsing gemaakt naar woonplaats van de jongere. Tot slot kan het volledige aanbod voor de doelgroep, over de sectoren heen, ook samensmelten in één team. In enkele arrondissementen worden leerprojecten opgelegd naast ambulante of residentiële begeleiding. Men neemt zich voor uit te zoeken in hoeverre dat zinvol is … En als een jeugdrechter dan al de keuze heeft tussen een leerproject en ambulante begeleiding, wat beslist die dan … “Ik weet niet als ze ergens de keuze hebben tussen een leerproject en een centrum dat echt specifiek gespecialiseerd is in SGG of ze dan voor een leerproject zouden kiezen.”

2.4.4. Ideale reactie op SGGJ De ideale reactie op seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren houdt volgens de meesten het midden tussen een reactie op fout gedrag en een reactie op de onderliggende problematiek (zie ook boven). “De jongere die vijf verkrachtingen op z’n kerfstok heeft, maar waarbij de kans dat hij zal hervallen nu hij tegen de lamp gelopen is, zo goed als nihil is, zou je kunnen zeggen van OK: je doet met die jongere niks. Maar daarnaast zou je kunnen zeggen er moet wel een pedagogische reactie komen op het feit dat hij wel vijf kinderen heeft verkracht. Terwijl een exhibitionist die eigenlijk hele lichte slachtoffers maakt - hoewel ik het niet graag zou tegenkomen maar nog liever dat dan verkracht worden - die heeft eigenlijk vaak meer dan 45 uur nodig omdat het om zo’n hardnekkige problematiek gaat. Maar dan kies je het spoor van de hulpverlening en niet meer het spoor van we gaan op basis van het gedrag een reactie geven.” Hierop aansluitend vinden de meeste geïnterviewden het belangrijk om verder te kijken dan het gedrag op zich … “Als je ieder weekend migraine hebt en je gaat elke maandag naar de dokter om pillekes te kopen om je koppijn weg te krijgen en het is weer over, OK. Maar ik wil weten van waar die koppijn komt, dat het niet meer gebeurt en dat is voor mij veel zinvoller. Want anders ga je elke maandag je pilleke moeten blijven pakken. Als je niet geholpen wordt om te kijken hoe het komt dat je iets doet, hoe komt het nu dat dat iedere keer gebeurt in het weekend, dat ik iedere keer migraine heb, dat ik iedere keer op de vuist ga, hoe komt dat. Dan pak je de gevolgen aan, maar niet de oorsprong, de oorzaak. Ik weet heel goed dat dat voor die twintig uur, dat dat soms niet voldoende is, gasten die in een zware POS-situatie zitten en al jaren lang en er is al thuisbegeleiding en … Ik denk dat dat heel belangrijk is.” Het vraagt veel van de jongere om elke week ‘op gesprek’ te komen o.w.v. het seksueel grensoverschrijdend gedrag dat hij stelde (zie ook boven). Het kan - voor het gros van de geïnterviewden - dan ook niet de bedoeling zijn om rond heel veel andere zaken te gaan werken die Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 85 -

op dat moment misschien ook niet goed lopen. Er moet steeds een link (te maken) zijn met het gestelde gedrag. Er is bovendien algemene consensus over het zoveel als mogelijk op maat werken van de jongere (zie ook boven): “geen voorgeprogrammeerd aanbod waar het subject niet gezien wordt”. “Je kunt geen ideale reactie geven omdat elke jongere zo verschillend is en elke jongere vraagt een ander antwoord.” De ideale reactie bestaat dan uit een gediversifieerd aanbod op maat, waarin het werkwoord ‘reageren’ een centrale rol speelt: “je doet iets met wat naar jou komt en dat is nooit hetzelfde”.

2.5. In- en uitsluitingscriteria

“Ik zeg altijd tegen de gasten: er zijn vier mogelijkheden. Ik moet beantwoorden welke mogelijkheid voor jou de beste is. Ofwel zeg ik: neen, je hebt niks nodig. Maar ik ga je teleurstellen want we zeggen dat bijna nooit. Twee is een leerproject. Drie is langdurige begeleiding. Vier is residentieel, maar ik ga je geruststellen want dat zeggen we ook niet zo vaak.” Men is het er algemeen over eens dat er geen sluitende in- en uitsluitingscriteria bestaan die de jongere naar het ene of andere aanbod toe leiden. “Het is een grijs gebied, je kunt alleen maar praten in termen van meer of minder voorkomend. Je kunt geen keiharde afscheiding maken tussen diverse soorten van reactie.” Toch zijn er een aantal criteria die telkens terug komen …

2.5.1. “Pech dat ze tegen de lamp gelopen zijn?” Zo zou een leerproject geschikt zijn voor ‘first offenders’. Maar wat is een ‘first offender’? Iemand die voor het eerst feiten pleegt of iemand die voor het eerst veroordeeld wordt? Iemand die in een week twee vrouwen aanrandt of heeft die twee delicten gepleegd? Daarnaast wordt ook gewezen op ‘de zwaarte’ van de feiten. Hoewel dan weer anderen beweren dat ‘de zwaarte’ van de feiten weinig of niks zegt over de achterliggende problematiek. “Een jongere die een keer, het is allemaal verkeerd hé, maar een keer incest heeft gepleegd met zijn zusje van dezelfde leeftijd. Op grond van z’n statische factoren was z’n risico gewoon nul, waarom zou je zo’n jongen jaren moeten behandelen in een gesloten instelling? Maar als die jongen gevaarlijk is voor z’n omgeving, plaats hem dan een tijdje gesloten en varieer ook in lengte.” Bovendien wordt in vraag


gesteld wie moet oordelen over ‘de zwaarte’ van de feiten: is dat niet een oordeel dat enkel het slachtoffer toekomt? Ook hands-off delicten (zie boven: ‘Deel I: 1.5.1. ‘Hands-off’ versus ‘hands-on delicten’’) worden nogal eens als insluitingscriterium naar voor geschoven, hoewel exhibitionisten dan weer uitgesloten worden wegens te zware of complexe achterliggende problematiek en/of een erg hoge kans op herval. Seksueel grensoverschrijdend gedrag van leeftijdsgenoten zou wel kunnen binnen een leerproject, de zogenaamde ‘kindmisbruikers’ zouden er niet op hun plaats zitten. Wederom o.w.v. de te complexe achterliggende factoren. Een ander criterium is de motivatie van de jongere of nog ‘de hulpmijders’. De idee is dan dat het aanbieden van een vastomlijnd pakket … Alleen: als er dan een opening komt en de jongere heeft wel een hulpvraag die rechtstreeks gelinkt is aan het seksueel grensoverschrijdend gedrag, dan moet het traject afgerond worden wegens ‘twintig uur voldaan’. Ook het al dan niet ontkennen komt herhaaldelijk aan bod als in- en uitsluitingscriterium. Bij het ene project is ontkennen een uitsluitingscriterium, de anderen werken dan weer vooral met ontkenners binnen hun leerproject. Voor nog anderen hangt het ervan af: “wij werken met ontkenners, maar enkel als de reden om te ontkennen zwaarder weegt dan de reden om te bekennen. Bijvoorbeeld als de ouders zeggen als je dat gedaan hebt, moet je niet meer binnen komen, dan ben je onze zoon niet meer.” Het al dan niet ontkennen lijkt samen te hangen met autoch- of allochtoon zijn. Allochtonen zouden het veel moeilijker hebben om hun seksueel grensoverschrijdend gedrag toe te geven, seksualiteit is er immers nog veel vaker een taboe … “Ik hoor veel jongeren zeggen dat Moslims geen verkrachters kunnen zijn: wij mogen geen seks hebben voor het huwelijk.” Deze jongeren worden door hun ouders zo goed als niet voorgelicht … Het hebben van voldoende cognitieve vaardigheden wordt eveneens naar voor geschoven om te kunnen starten in een leerproject, alsook het woonachtig zijn in dat bepaald arrondissement, tussen de 12 en 18 jaar zijn, de Nederlandse taal voldoende onder de knie hebben en geen psychiatrische problematiek hebben. Hoewel dat laatste ook alweer genuanceerd wordt: jongeren met autisme, met ADHD, met een hechtingsproblematiek zouden ook een zinvol aanbod vinden in een leerproject. Er wordt ook gewezen op een veilige en aanwezige thuissituatie als voorwaarde om een leerproject aan te vangen. Probleem is dat er voor elk van deze criteria zoveel uitzonderingen bedacht kunnen worden … Het enige criterium dat stand lijkt te houden m.b.t. een leerproject, lijkt de aanwezigheid te zijn van voldoende protectieve en slechts weinig risicofactoren: “een redelijk normaal levenspatroon, een goeie omgeving, weinig of geen psychopathologie, de gewone Vlaamse jongere die toch een keer over de schreef gegaan is”. Alleen komen deze jongeren vaak niet tot bij de jeugdrechter, hoewel het aanbod van een leerproject voor deze jongeren beter zou zijn dan een sepot. Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 87 -

De vraag is natuurlijk ook dat als de kans dat jongeren gaan hervallen nihil of bijzonder klein wordt ingeschat, het dan überhaupt nodig is te investeren in een leerproject en of de beperkte middelen dan niet beter spaarzaam worden ingezet? Uiteindelijk is het verschijnen voor de jeugdrechter en het ganse gebeuren voordien ook niet niks. “Pas op niks …. Er is een sanctie, er is een tussenkomst geweest, een interventie, dat is ook iets. Dat wat, achteraf blijkt, als je ze dan als volwassene ziet, wat er schadelijk geweest is, is dat niet opgetreden is, dat ze de indruk krijgen van het mag allemaal, het is OK, want er heeft nooit iemand tegen mij gezegd … Dus die interventie, die norm die gesteld wordt is wel belangrijk.” “In elk geval zijn er een hele hoop die niks nodig hebben en die niet opnieuw gaan plegen, maar vinden we dat maatschappelijk gezien OK als er niks gebeurt?” Je weet het niet zeker, moet je dan het risico nemen? “Met welke groep doe je dan niks? Jij kunt wel een inschatting maken dat de kans op herval nul is, maar soms lijkt het alleen maar zo. Bovendien heeft iemand wel iets gedaan wat niet mag. Dan denk ik toch dat je beter een licht leertraject dan een werkstraf geeft. Net omdat het een seksueel delict is. Om risico te voorkomen en dan doe je wat meer good lives model. Iemand is wel in de fout gegaan door iets. Hij leert dan in ieder geval hoe hij dat de volgende keer niet meer kan doen.” Misschien is de oplossing dan maximum twintig uur … Tot slot wordt erop gewezen dat er verschillende in- en uitsluitingscriteria zijn voor een leerproject van twintig uur en voor een leerproject van vijfenveertig uur. De ene kwamen hierboven aan bod, de andere hangen zo’n beetje tussen de twee in: een leerproject van twintig uur en een langdurige ambulante begeleiding (voor die jongeren waarvan je inschat dat er teveel risico- en te weinig protectieve factoren aanwezig zijn). “Als je vijfenveertig keer inzet, dan is dat best wel pittig. Dan kun je ook wel op een iets zwaardere groep inzetten.”

2.5.2. Is er meer aan de hand? Wanneer sprake is van veel delicten in de voorgeschiedenis, er aanwijzingen zijn voor psychopathologie, voor seksuele stoornissen, een complexe thuissituatie, als het gaat om veelplegers … dan schiet een leerproject wellicht tekort en is langdurige begeleiding aangewezen. De opsplitsing tussen ambulante en residentiële zorg zou de graad van verwaarlozing binnen het gezin kunnen zijn, de mogelijkheid van het gezin om de jongere te ondersteunen, de aanwezigheid van intrafamiliaal seksueel misbruik, de inschatting van een extreem hoge kans op herval, etc. “Een eerste selectie kan gemaakt worden door te bekijken wat (nog) haalbaar is in de thuissituatie. Is het een haalbare omgeving als die jongen drie buurtkinderen misbruikte of als de jongere verschillende kinderen in de leefgroep misbruikte?” Stel dat één of een aantal van deze criteria aanwezig zijn bij de jongere die een leerproject opgelegd krijgt, wil dat wellicht niet zeggen dat een leerproject geen meerwaarde kan betekenen, maar de kans dat de beoogde doelstellingen zullen bereikt worden, is bijzonder klein. “Als je dan al in twintig uur een basis kunt leggen om verder te werken, is het al goed.” Hoewel een enkele geïnterviewde er ook wel Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 88 -

op attendeert dat als je te kortdurend te werk gaat, je ook wel eens handvaten zou kunnen bieden om beter te kunnen plegen …

2.5.3. En verder … Tot slot wordt opgemerkt dat het niet aanwezig zijn van een duidelijke definitie van een leerproject voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen, wellicht mee de oorzaak is van het niet of moeilijk vinden van criteria die bepalen voor welke jongere zo’n leerproject een goed antwoord zou kunnen zijn … Bovendien moet er rekening mee gehouden worden dat het met sommige jongeren wellicht nooit zal marcheren, niet binnen een leerproject, maar ook niet binnen een (ander) ambulant of residentieel aanbod …

2.6. De begeleiding: concreet

In het vorige hoofdstuk werd het Vlaamse aanbod voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen, uit de doeken gedaan (zie boven: ‘Deel I. 3. Vlaams (hulverlenings)aanbod voor SGGJ’). Weergeven hoe de verschillende diensten hun begeleiding concreet invullen en vanuit welke visie ze vertrekken, zou te ver leiden. We verwijzen hiertoe dan ook graag naar de jaarverslagen van de diverse initiatieven. Hieronder wordt wel ingegaan op de eventuele nood aan een bundeling van alle bestaand materiaal om met de doelgroep aan de slag te gaan, de voorkeur voor een individueel dan wel groepsaanbod, het werken met de context, het aanbieden van nazorg en de nood aan een toekijkende derde.

2.6.1. Methodiek137 Methodieken kunnen zinvol en plezant zijn: zowel voor de jongere als voor de begeleider. Wat de inhoud van de methodieken betreft, staan de diensten op één lijn. Zo zijn ze allen op de één of andere manier te linken met het seksueel grensoverschrijdend gedrag, heeft iedereen het (uiteraard) over de feiten, zit er meestal een luik in rond relationele en seksuele vorming, sociale vaardigheidstraining, communicatie, denken-voelen-doen, zelfbeeld, wat is seksueel grensoverschrijdend gedrag en wat zegt de wet hierover, etc.

137

‘Methodiek’ wordt hier begrepen als het geheel van opdrachten, spelletjes, invullijsten, tekeningen, etc. Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 89 -

Wat betreft het uitwerken, bundelen en uitwisselen van methodieken is er eveneens éénsgezindheid: Ja! Maar … Het kan niet de bedoeling zijn om methodieken klakkeloos te gaan overnemen. Uiteindelijk zit er achter elke methodiek een idee, een visie. “Een methodiek is maar een methodiek, als je geen visie hebt …” De angst leeft dat eender wie gebruik zou kunnen maken van de methodieken en dit zonder achterliggende visie op de jongere en diens gedrag … “Stel dat die methodieken op een CLB belanden en dat die mensen zoiets hebben van we hebben hier een jongere die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelde, ah, dat is niet erg want ik heb hier een pakketje. Hop, hop, hop, viola, dan gaan we dat vandaag doen en dan is dat probleem opgelost.” Het is belangrijk stil te staan bij waarom die bepaalde methodiek op dat moment in de begeleiding bij die jongere net wel of net niet een meerwaarde kan betekenen. Het geheel van methodieken is immers maar een kapstok waar de begeleiding aan vast gehangen kan worden, één van de vele manieren om met de jongere aan de slag te gaan. Om hieraan tegemoet te komen, overwegen een aantal diensten hun methodieken enkel te verspreiden gekoppeld aan een vorming of training. In het ontwikkelen van methodieken wordt bovendien veel tijd en energie gestoken, om nog maar te zwijgen over het financiële luik. Het zomaar verspreiden van dit materiaal stoot de meeste ‘ontwikkelaars’ dan ook tegen de borst. Dit euvel wordt echter wel uit de weg geruimd als daar iets tegenover geplaatst wordt: het wederzijdse uitwisselen zoals dat bijvoorbeeld gebeurt op het SGGJoverleg of het vragen van een vergoeding. Anderen hebben het er dan weer minder moeilijk mee dat methodieken verspreid worden: “mijn bedoeling is dat die andere persoon goed kan werken met onze doelgroep, als ik daar nu uren in gestoken heb of niet, als de jongere daardoor beter geholpen wordt, is dat voor mij OK”. Op een enkele dienst na, is men het er unaniem over eens dat een bundeling van alle bestaand materiaal om met deze doelgroep te werken bijzonder zinvol zou zijn. Maar dus niet zomaar … Hoewel, er wordt ook wel opgemerkt dat het wellicht nog zinvoller is om zelf creatief te zijn en iets in elkaar te steken. Het gebruiken van methodieken die je niet zelf ontwikkelde kan zinvol zijn, maar kan ook pure gemakzucht zijn. Bundelen heeft bovendien het nadeel dat het een statisch geheel wordt, terwijl de praktijk net uitwijst dat ze voortdurend in ontwikkeling is. Het invullen of uitvoeren van een methodiek door de jongere zou tot slot nooit een doel op zich mogen zijn. “Mijn job zou makkelijk zijn, moest ik enkel met die blaadjes moeten werken.” Methodieken zijn ‘slechts’ een manier om iets bespreekbaar te maken, om tot verdieping te komen, om via iets anders aan het werk te gaan, … “Wat werkt is wat de jongere geeft aan jou, verleer dan wat jij geeft aan de jongere.” “De mate waarin de jongere zelf actief is, gaat maken of het werkt of niet.” Helaas kunnen methodieken ook verkeerd aangewend worden: “het kan een vlucht zijn, zowel van de jongeren als van jezelf”. In elk geval zijn methodieken zinvol: voor de begeleider die pas start met deze doelgroep, voor de jongere die moeilijk kan praten, voor die gast die heel veel structuur nodig heeft, etc. Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 90 -

Maar niet zomaar …

2.6.2. Individueel en/of in groep Er is nogal wat variatie in het individuele en/of groepsaanbod. Zo zijn er diensten die enkel een individueel dan wel groepsaanbod hebben, diensten die zowel individueel als in groep op weg gaan met de jongeren en diensten die in de eerste plaats een individueel aanbod hebben maar waarbij de jongeren voor bepaalde thema’s (b.v. sociale vaardigheden, groepsdruk of seksuele voorlichting) aansluiten bij een groep. De diensten die enkel een individueel aanbod hebben, zijn eigenlijk allen ook te vinden voor en overtuigd van de zinvolheid van een aanbod in groep. Alleen ontbreekt het hen aan de nodige tijd en middelen om dergelijk aanbod uit te werken en aan te bieden. De voordelen van het groepsaanbod zijn talrijk: de ene jongere kan de andere corrigeren, jongeren zijn meer geneigd van elkaar te leren dan van ‘ouderen’, een groep is een betere omgeving om sociale vaardigheden in te oefenen, het zou ook gewoon leuk zijn voor de jongeren en begeleiders en voor deze laatste misschien wel net een gewin aan tijd betekenen. Het doet goed en kan helend zijn om samen te lachen, zonder dat dit hoeft te betekenen dat de ernst van de feiten of de kans op recidive uit het oog verloren wordt. “Er is heel veel ontlading. Er is ruimte voor jongens en pubers ondereen, laat ze maar eens praten over neuken en tetten.” Een ander niet onbelangrijk pluspunt is het mixen tussen jongeren die verplicht (b.v. in de vorm van een leerproject) en vrijwillig komen (b.v. bij een HSD-team): “dat schrikt af als ze horen dat je voor dat gedrag ook bij de jeugdrechter kunt komen en hoe dat dan allemaal in z’n werk gaat”. Tot slot is het voor de begeleider(s) ook wel interessant om te zien hoe de jongere in groep functioneert, wat dan weer aan bod kan komen tijdens de individuele gesprekken. Uiteraard zijn er ook nadelen of bedenkingen. Het deel uitmaken van een groep jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen, kan heel stigmatiserend werken voor de jongere: “dan worden ze gelijk crimineel als het ware”. Jongeren kunnen elkaar ook net gaan versterken in negatief gedrag en het goedpraten ervan i.p.v. elkaar te corrigeren. Het kan ook niet de bedoeling zijn om de groep alles over zichzelf te vertellen. In groep kunnen jongeren ook makkelijker alles over zich heen laten gaan, zonder deel te nemen of er iets mee te doen. Tot slot is ‘maatwerk’ moeilijker met een groep jongeren. De meeste diensten verbinden bovendien voorwaarden aan het kunnen starten in een groepsaanbod. Zo verwacht de ene dienst van de jongere dat die minstens kan zeggen dat hij iets gedaan heeft wat fout is, terwijl de andere dienst net een aanbod wil uitwerken voor de volledige ontkenners of die jongeren die heel veel weerstand hebben om te komen en/of te praten. Jongeren die samen seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen kunnen niet in dezelfde groep stappen.


De conclusie van deze paragraaf lijkt in dezelfde lijn te liggen als die van voorgaande paragrafen: het hangt van de jongere af welk aanbod het meest aangewezen is en variatie en differentiatie is een groot pluspunt.

2.6.3. Werken met de context Jongeren maken altijd deel uit van een ruimer systeem, in de eerste plaats dat van hun ouders en/of plaatsvervangende opvoeders. Wanneer men iets wil bereiken met de jongere, is het voor de meeste geïnterviewden absoluut noodzakelijk om ook dat systeem (op de één of andere manier) bij de begeleiding te betrekken. Hoe dat dan weer moet gebeuren hangt af van dienst tot dienst, van begeleid(st)er tot begeleid(st)er en uiteraard van de jongere en diens ouders. De mogelijkheden hiertoe zijn binnen een leerproject van twintig uur beperkt, wat het grote deel van de geïnterviewden ten zeerste betreurt. Hoe dichter bij twaalf jaar, hoe meer verantwoordelijkheid voor het gedrag van de jongere bij dat systeem gelegd wordt. Hoe dichter bij achttien, hoe meer de verantwoordelijkheid op de schouders van de jongere komt te liggen. Door het gezin in de begeleiding te betrekken wordt – hoewel de jongere er verantwoordelijk voor is om dat gedrag op dat bepaald moment in die situatie gesteld te hebben – er gewerkt naar een gedeelde verantwoordelijkheid (en schuld). De jongere wordt minder geviseerd en groei is terug mogelijk … Hetzelfde geldt i.v.m. begrenzing. Van een kind van twaalf wordt niet verwacht dat die zichzelf en vooral z’n gedrag weet te begrenzen. Dat wordt een ander verhaal wanneer een jongere van zestien voor ogen wordt gehouden. Een andere bedenking situeert zich in hoe motiverend of ondersteunend de ouders zijn naar de concrete begeleiding? Wordt er vooral geklaagd over het dure heen- en terugticket, wordt er geklaagd over dat beroepsgeheim of wordt de jongere gemotiveerd om te komen en krijgt hij een schouderklopje bij het vertrekken? Het weze duidelijk, het ganse gezinssysteem speelt een belangrijke rol in het geheel van risico- en beschermingsfactoren die in verband worden gebracht met een eventuele verhoogde kans op herval. “Heel die opvoeding en die thuissituatie zijn zo belangrijk voor die jongere: voor wie hij is en het probleemgedrag dat hij stelt.” Helaas kan de jeugdrechter de ouders niet opleggen om mee te werken aan de begeleiding van hun zoon of dochter … Hoewel een deel van de oplossing wel kan liggen in de ouderstage, maar da’s een ander verhaal. Overigens, het is ook niet altijd nodig dat de begeleidingsdienst van de jongere met de ouders aan de slag gaat, dat kan even goed in nauwe samenwerking met bijvoorbeeld een thuisbegeleidingsdienst gebeuren. Dat gezin of opvoedingsysteem is niet het enige systeem waarin de jongere zich ontwikkelt. De school en peergroep van de jongere spelen eveneens een belangrijke rol, alsook andere systemen die dat van het gezin doorkruisen zoals b.v. eventuele budget- of thuisbegeleiding. Heel veel diensten gaan Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 92 -

ook deze actoren (in de mate van het mogelijke én indien aangewezen) betrekken. De mogelijkheden van een leerproject van twintig uur schieten hiertoe echter vaak schromelijk tekort. Tot slot wordt dikwijls gewezen op de moeilijke positie waarin diensten of begeleiders zich (kunnen) bevinden: werken met de jongere, werken met het gezin, werken met de ruimtere context … En hoe zit dat dan rond vertrouwen, loyaliteit en beroepsgeheim? “We hebben de afspraak dat alles wat de ouders tegen ons zeggen, gebruikt kan worden in de gesprekken met de jongere. Vertel ons dus geen geheimen waar we niks mee kunnen doen. Andersom geldt deze redenering niet. Maar we stimuleren wel dat er op een bepaald moment communicatie is, maar dan wordt dat eerst met de jongere overlegd.” Het vraagt wel wat van de medewerkers en teams (zie onder ‘7: Kwaliteitseisen’).

2.6.4. Nood aan nazorg “Uit veel literatuur blijkt dat de overgang van begeleiding naar niet begeleiding veel te groot is. Er moet nazorg plaatsvinden, er moet contact blijven met die jongens. De meest kritische fase voor recidiveren is kort na afloop van de begeleiding.” Voor die diensten in Vlaanderen die niet gebonden zijn aan duurtijd, maakt nazorg integraal deel uit van het traject. De inhoud van deze nazorg verschilt van dienst tot dienst en vooral van jongere tot jongere. Een leerproject SGGJ omvat doorgaans twintig uur. Nazorg maakt hier geen deel van uit en wordt door de meeste leerprojecten dan ook niet aangeboden. Tenzij in een enkele dienst wanneer er ruimte is en het nodig gevonden wordt voor de jongere. Een andere optie is om daar waar een leerproject voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden een nauwe samenwerking heeft met het HSD-team, de jongere ‘intern’ wordt doorverwezen. Idealiter werken die begeleiders zowel voor een leerproject als voor het HSD-team. Hoewel voor alle aanbod geldt dat de begeleiders de jongere zoveel mogelijk proberen te motiveren om gebruik te maken van deze nazorg, is het de jongere zelf die beslist of hij hier al dan niet op ingaat. Enerzijds wordt erop gewezen dat men er gedurende de begeleiding meestal wel in slaagt een band op te bouwen met de jongere en de meeste jongeren gebruik maken van dit aanbod, hetzelfde geldt voor de meeste ouders. Anderzijds kunnen ze even goed zeggen dat het goed is geweest, dat ze er liever de brui aan geven.

2.6.5. Nood aan een toekijkende derde Het gebeurt dat jongeren direct voorgeleid en doorverwezen worden. Er is geen vooronderzoek, evenmin een consulent bij de sociale dienst van de jeugdrechtbank die de jongere verder opvolgt. Het voordeel hiervan is dat er snel na het delict gestart kan worden met de begeleiding. Het nadeel is dat de begeleidingsdiensten een totaal gebrek aan informatie hebben en nog belangrijker: er niemand in staat voor controle en/of beveiliging. Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 93 -

De meeste begeleidingsdiensten vinden het niet hun taak om dit op te nemen of om achter de doorverwijzer aan te lopen (dit verhaal geldt immers even goed voor andere doorverwijzers dan de jeugdrechtbank), hoewel er wel degelijk nood aan is. Aan de andere kant – als die persoon er dan wel is – komt het ook wel herhaaldelijk voor dat er maar weinig consequent gereageerd wordt. Aan de jongere wordt bijvoorbeeld gezegd dat als hij niet komt, er een plaatsing in een gesloten gemeenschapsinstelling volgt, wat maar heel zelden wordt waargemaakt.

2.7. Kwaliteitseisen

2.7.1. Het fundament Het fundament voor een kwaliteitsvol aanbod is de persoon die het gaat doen: de begeleid(st)er … Die begeleid(st)er moet goed gekwalificeerd zijn, maar nog belangrijker dan een goed diploma is het verlangen om met de jongeren aan de slag te gaan; om verwonderd te zijn en echt op zoek willen gaan; om zichzelf in vraag te durven stellen en open te staan, ook voor jongeren die afschuwelijk (en bovendien) seksueel gedrag hebben gesteld. Zo merken alle geïnterviewden op dat voorbij het gedrag van de jongere gekeken moet (kunnen) worden: het is de persoon van de jongere die centraal staat; om zelf het weten niet in pacht te hebben: “Freud zijn motivatie was te weten, waardoor zijn therapieën ook mislukten”; empatisch kunnen zijn en tegelijk confronteren en begrenzen waar nodig. Ook de ‘stevigheid’ van begeleiders wordt aangehaald: “uiteindelijk zegt een cliënt ook alleen datgene waarvan hij de indruk heeft dat z’n begeleider het aankan”. “Ik vind dat dat iets is wat jongeren vaak van ons vragen: draag mij eventjes, toon dat jij me aankunt. Dat is wat D. bijvoorbeeld doet: hij probeert me omver te gooien, bevestig maar wat voor lastig kind ik ben. En dat doe ik nu net niet.” Werken met deze jongeren vraagt ook een specifieke taal. “Je mag geen schrik hebben om met die gasten over kut en penis en … te praten.” Het moeten mensen zijn die aanklampend kunnen en willen werken, hoewel deze manier van werken dan weer in contrast komt te staan met het aantal jongeren dat per jaar begeleid moeten worden van overheidswege. Begeleiders moeten kunnen omgaan met angst: “wanneer men op maat werkt en laat komen wat komt, spring je en weet je niet waar je gaat landen”. De meeste diensten gaan ook op zoek naar iemand die al wat ervaring heeft. Een constant balanceren dus en zoeken naar evenwicht tussen weten en niet weten, tussen confronteren en empatisch zijn, tussen vertrouwen en wantrouwen, tussen zoeken en vinden, tussen afstand en nabijheid, tussen wat kan en wat over de grens is, tussen zelf een seksueel wezen zijn en de seksuele beleving van de jongere, tussen geven en ontvangen, tussen betrokkenheid en veroordelen (“Als ik ze niet meer graag zie, ga ik m’n job ook niet meer graag doen, ik vraag me af of die dag ooit komt.”), tussen het volgen van je intuïtie of net niet, tussen positie innemen en neutraal blijven, tussen kan ik het (aan) of kan ik het niet (aan) …


Een aantal diensten vinden het belangrijk dat de persoon die de jongeren begeleidt een psychotherapeutische scholing volg(t)(de). Enerzijds om in te kunnen gaan op wat de jongere brengt, om te kunnen bieden wat de persoon die voor zich zit nodig heeft. Echt op maat werken dus. En dat hoeft niet altijd therapie te zijn, dat kan even goed een heel concreet vormingspakket zijn, maar het is wel mogelijk … Anderzijds om zelf een kader te hebben, een houvast om binnen te werken. Op de vraag welke therapeutische scholing de beste is om te werken met voorliggende doelgroep, moeten ook de geïnterviewden het antwoord schuldig blijven. Hoewel hier en daar een lichte voorkeur is voor de cognitieve gedragstherapie en systeempsychotherapie, is er algemene consensus dat de verschillen tussen de diverse scholen niet zo groot zijn en ze au fond veel meer gemeenschappelijk hebben. Naast een algemene psychotherapeutische vorming, vinden een aantal geïnterviewden het ook belangrijk om specifieke methodieken te kunnen gebruiken en uitwerken, hoewel anderen dat dan weer minder belangrijk vinden. “Belangrijk is dat je datgene kunt doen wat voor die jongere, voor zijn welzijn, het belangrijkste is. Wat je kunt doen, hangt af van wat je in huis hebt. Pas begonnen: instinctief meer grijpen naar meer gestructureerde zaken. Naarmate je de doelgroep beter leert kennen en ook de verscheidenheid, zul je hoe dan ook op een verscheiden manier gaan werken. Je moet natuurlijk ook weten wanneer je instrumentarium tekort schiet.” Verder is dit geen werk om alleen te doen, men zou minstens omringd moeten zijn door een (multidisciplinair) team, door mensen die met dezelfde doelgroep werken. “Dit is geen werk voor solisten.” “Je hebt zeker een team nodig, dat is onze basis.” Teamwerk, omdat het geen evidente materie is, om elkaar te kunnen ondersteunen, om aan deskundigheidsbevordering te doen, om …

2.7.2. Deskundigheid(sbevordering) “’Er is geen kant en klare opleiding voor dit vak, je moet altijd wel ergens bijspijkeren.” Niemand zou ‘zomaar’ mogen starten met het begeleiden van deze jongeren. Hierboven werd gewezen op de kwaliteitseisen die in de eerste plaats betrekking hebben op de begeleider, hier wordt vooral gepleit voor een degelijke ondersteuning wat betreft deskundigheidsbevordering. “Het is nooit af, je moet mee evalueren, jezelf in vraag blijven stellen.” ‘Deskundigheidsbevordering’ kan erin bestaan om mee te draaien met een ervaren begeleid(st)er, voldoende tijd te voorzien om zich ‘in te lezen’ en theoretische achtergrond op te bouwen, om de mogelijkheid te hebben op regelmatige basis deel te nemen aan vorming, training en opleiding rond dit alles. Hierbij zou o.a. aandacht moeten worden besteed aan werken onder dwang, met jongeren (en ouders) die niet gemotiveerd zijn, aan de juridische context, het specifieke van het strafbare, etc, net omdat dat zo goed als niet aan bod komt in de basisopleidingen. “Ik vind dat je soms pas iets hoort doordat je een heel brede vorming gekregen hebt, waardoor een aantal dingen gaan resoneren die Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 95 -

dat anders niet zouden doen. Maar de andere kant is ook waar: je mag je niet laten leiden door wat je allemaal al weet. Het punt is dat er vaak nieuw materiaal komt als je vanuit een complete naïviteit vragen stelt.” Ook het deelnemen aan inter- en supervisie is en blijft noodzakelijk. Tijdens de intervisie kan in overleg met andere collega’s casusmateriaal besproken worden. Als voorbeeld wordt verwezen naar de samenwerking met HSD-teams en het SGGJ-overleg. Supervisie is dan weer bedoeld om de eigen rol als begeleider in relatie met de jongere en diens context onder de loep te nemen. “Ik merk dat ik geruster zou zijn als daar ergens supervisie tussen zit of iemand meekijkt minstens met meer ervaring, of dat nu een bachelor of iemand met heel veel klinische ervaring is. Ik denk dat als er nu nieuwe projecten opgestart worden, daar vooral heel veel nieuwe mensen in terecht zullen komen, met heel weinig ervaring, die met de beste bedoelingen van alles gaan doen. Ik heb dat zelf behoorlijk gemist en ik denk dat we die ervaring wel delen van als we begonnen.”

“Niemand gaat hier ontkennen dat we dat niet gaan stimuleren, maar er moet ook geld zijn.” Er wordt opgemerkt dat aan de kant van de werkgever middelen voorzien moeten worden om dit alles mogelijk te maken, dit betekent dus zowel een financiële als een tijdsinvestering. Dit geldt overigens voor deze ganse paragraaf: het is aan de werkgever om een organisatiecultuur te creëren waarin mensen zich kunnen ontwikkelen, waar vertrouwen binnen het team kan groeien, waar weinig verloop is, waar voorbij het gedrag van de jongere gekeken wordt, … Een stevige basis om dit werk waar te maken.

2.7.3. Een utopie? Je bent kwaliteitsvol bezig wanneer je je doelstellingen bereikt … Een utopie? Wanneer het op maat werken centraal staat, lijkt er wat bovenstaande kwaliteitseisen betreft, geen onderscheid te zijn tussen een leerproject, ambulante dan wel residentiële begeleiding van jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden. Begeleiders binnen een leerproject werken echter niet enkel met jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden, maar vaak ook met een veel ruimere doelgroep “delinquente jongeren”. “We zijn sowieso begaan met ons werk. We willen elke jongere de kans geven om op een faire basis te starten. We moeten er alles in steken wat we er kunnen insteken, als dat nu om drugs gaat of om seksualiteit. We moeten er gewoon voor staan, ervoor gaan en samen zien dat we het beste boven halen.” Een utopie om aan het volledige pallet aan kwaliteitseisen te voldoen? Als er toch geopteerd zou worden om een leerproject te laten samenvallen met een vooraf gestructureerd vormingspakket, zijn een aantal van bovenstaande eisen uiteraard niet aan de orde. “Ik vind vormingswerk makkelijker dan begeleiding of therapie. Omdat je jezelf veel minder als middel moet gebruiken, jij bent veel minder het instrument: je hebt de methodieken.” Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 96 -

2.8. Effectiviteit

Over de effectiviteit van een leerproject bestaat geen wetenschappelijk onderzoek. “Als we een dossier afgesloten hebben, dan horen we daar niks meer van. We hebben niet de tijd en de middelen om follow-up rapporten te doen. We sluiten dus enkel af omdat de uren erop zitten.” Wat ondertussen wel onderzocht is, is de effectiviteit van de cognitieve gedragstherapie en dat snel ingrijpen belangrijk is. Dit wil niet zeggen dat een vooraf gestructureerd leerproject of andere dan gedragstherapie niet effectief is, het is tot op heden gewoon nog niet onderzocht. Naast wetenschappelijk onderzoek, kunnen de geïnterviewden samen buigen over jarenlange ervaring met deze doelgroep. De meeste geïnterviewden zijn er niet van overtuigd dat een gestructureerd en gestandaardiseerd aanbod uiteindelijk tot recidivevoorkoming zal leiden, integendeel. Hoewel men jongeren in een dergelijk aanbod één en ander aanbiedt in een veilige omgeving, waar niet verwacht wordt dat de jongere zich heel kwetsbaar gaat opstellen, er vanuit wordt gegaan dat er wel iets blijft hangen of dat de jongere er wel iets mee gaat doen in z’n dagelijkse leven, is er (wellicht) meer nodig om daadwerkelijk tot verandering te komen. “Men heeft het hier over een meester discours, dan ga je naar iemand die jou leert en dat blijft geldig zolang je onder die meester staat. Maar zodra je weg bent, is dat gedaan denk ik. En als het niet opgenomen is of als de jongere je niet als meester wil aanzien en niks van je wil aannemen?” Deze ervaring leert o.a. dat een leerproject in duur misschien wel te kort is om veel verandering mogelijk te maken, dat huiswerkopdrachten of brieven door de jongere naar b.v. de jeugdrechter of slachtoffer uitwijzen dat de jongere nu wel inzicht heeft in z’n gedrag of kennis op deed i.v.m. seksualiteit, dat ouders aangeven dat zoonlief wel degelijk ten positieve veranderd is, dat men zelf merkt dat jongeren een evolutie doormaakten en het seksueel grensoverschrijdend gedrag een plaats kreeg; etc.

2.9. Ten slotte, registratie

Hoewel niet elke geïnterviewde dit besprak met zijn of haar leidinggevende, ziet iedereen het zitten om een aantal variabelen te registreren i.v.m. voorliggende doelgroep: op voorwaarde dat vooraf duidelijk is wat de bedoeling is. Enerzijds wil men iets te weten komen over de jongeren (vooral epidemiologisch, maar ook rond het al dan niet hervallen), anderzijds wil men exacte cijfers met de bedoeling op beleidsmatig vlak bepaalde zaken gefinancierd te krijgen.


De te registeren variabelen zijn de meest voor de hand liggende: leeftijd en geslacht van ‘dader(s)’ en ‘slachtoffer(s)’, relatie tussen beiden, feiten, schools niveau, sociaal economische status van het gezin, eigen misbruikverleden, etc. Een aantal voorstellen kwamen aan bod tijdens de interviews. Ze worden hieronder bondig opgesomd.

Dr. Jan Hendriks ontwikkelde in samenwerking met de Vrije Universiteit Amsterdam een variabelenlijst op basis waarvan hij z’n Academisch Proefschrift “Jeugdige zedendelinquenten, 138

een studie naar subtypen en recidive” ontwikkelde

. Omdat er – statistisch gezien – zowel in

Nederland als in Vlaanderen weinig jongeren zijn die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden, zou het “hartstikke leuk” zijn om de gegevens samen te voegen en uiteindelijk iets te kunnen zeggen over de doelgroep. Dr. Jan Hendriks is in elk geval enthousiast om hiertoe de handen in elkaar te slaan.

De Vertrouwenscentra Kindermishandeling maken op dit moment werk van een uniform registratieprogramma voor alle centra. Dit programma, maar ook de bestaande programma’s, vertrekken vanuit het slachtoffer. Er wordt zo goed als niks geregistreerd i.v.m. de (mogelijke) jonge dader. Hoewel in eerste instantie, o.w.v. de Privacywetgeving, ook in het nieuwe programma niks geregistreerd zou worden over de dader, wordt dit n.a.v. de vraagstelling uit deze opdracht, opnieuw bekeken.

Eventueel kunnen de VK’s gedurende een korte periode wél een aantal gegevens registreren i.v.m. de jonge daders. Uiteraard gaat het dan maar om een steekproef en het spreekwoordelijke topje van de ijsberg.

“CAPRI

139

” is de onderzoekspoot van het UCKJA en verbonden aan de Universiteit Antwerpen.

Eventueel kan met hen bekeken worden of er een Vlaams project kan opgezet worden om een centrale registratie waar te maken en hierop allerlei statistieken los te laten.

De verschillende sectoren hebben hun eigen registratieprogramma’s (OSBJ, GGZ, AWW, Kinderen Jeugdpsychiatrie, Kind en Gezin, …), eventueel kunnen via deze programma’s al een aantal variabelen gedistilleerd worden.

Tot slot en hoe kan het ook anders, werden ook wel een aantal opmerkingen gegeven i.v.m. het registreren op zich:

variabelen

zijn

voor

interpretatie

vatbaar,

wat

b.v.

voor

de

ene

persoon

een

echtscheidingsproblematiek is, is dat voor de andere niet: “iedereen zet maar naar goed believe bollekes en als je dan vraagt: “wat versta jij daaronder?”, dat je bij de ene dat antwoord krijgt en bij de andere dat”;

variabelen kunnen steeds verder verfijnd en uitgebreid worden;

mensen en begeleidingen laten zich moeilijk in cijfers vatten, het gaat niet om een exacte wetenschap;

138

139

Hendriks, 2006

Child and Adolescent Psychiatry Research Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 98 -

vaak hoort men enkel het verhaal van de jongere, maar dat is enkel zijn verhaal, dat zijn geen objectieve feiten en als er al een beschikking, vonnis, basis maatschappelijk onderzoek is: welke bron wordt aangewend om te gaan registreren;

er moet niet enkel gekeken worden naar de jongeren die hervallen (als dat al mogelijk is, want heel vaak is dat niet geweten) en wat er typisch is aan hen, maar ook en vooral naar diegenen die niet hervallen en wat is typisch aan die. “We zijn niet zo goed in dingen afleren en dingen stoppen en naar risico kijken, maar we zijn wel goed in dingen versterken en als je weet wat interessant is om naar te kijken dan denk ik dat dat voor hulpverlening meer perspectief biedt.”

Is het wel nodig om een beter beeld te krijgen van de doelgroep, is het niet zinvoller om tijd, energie en middelen te steken in de vraag of het aanbod een impact heeft op de jongere en hoe?



III. VLAAMS CIJFERMATERIAAL Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren


Inleiding

Hoeveel Vlaamse jongeren stellen seksueel grensoverschrijdend gedrag? Waar komen ze terecht: bij politie, parket of jeugdrechtbank, bij de Vertrouwenscentra Kindermishandeling, de huisarts, het Comité Bijzondere Jeugdzorg, bij … of helemaal nergens? En wat gebeurt er met hen: krijgen ze een alternatieve maatregel opgelegd, worden ze geplaatst, krijgen ze therapie, … of helemaal niks? Op bovenstaande vragen proberen we hieronder een antwoord te geven. Hiertoe hebben we ons – zoveel als mogelijk – gebaseerd op (Vlaamse) cijfergegevens betreffende 2008.

1. SGGJ in Vlaanderen: enkele cijfers

Het correcte antwoord op de vraag hoeveel jongeren in Vlaanderen seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen, moeten we u schuldig blijven. In het ‘theoretisch kader’, het eerste deel van dit rapport, wordt reeds melding gemaakt van het grote dark number: veel SGG wordt niet aangegeven of gemeld. De aantallen die gekend zijn, zijn vast een onderschatting. Daarenboven staat het verzamelen van cijfermateriaal betreffende seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren nog in z’n kinderschoenen. Om toch een beeld te krijgen van de omvang van dit probleemgedrag in onze contreien, doen we in wat volgt enerzijds beroep op een aantal onderzoeken van toonaangevende instanties zoals het Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie en Child Focus, anderzijds vallen we terug op enkele kleinschalige gegevens.

1.1. Politie

1.1.1. Officiële politiestatistieken “De politiestatistieken bevatten tot op heden geen informatie over de leeftijd van de vermoedelijke daders. Hierdoor kunnen inbreuken waarvan minderjarigen verdacht worden op geen enkele manier onderscheiden worden van inbreuken met meerderjarige verdachten. De recente hervorming van de


politiestatistieken zou het op termijn mogelijk moeten maken om te beschikken over statistische informatie met betrekking tot bij de politie geregistreerde jeugddelinquentie.”

140

Hoeveel jongeren jaarlijks o.w.v. seksueel grensoverschrijdend gedrag bij de politie terechtkomen is aldus (nog) niet te achterhalen. 141

Wat we wel kunnen afleiden op basis van deze statistieken

, is dat het percentage seksuele

misdrijven laag is in vergelijking met het totale aantal misdrijven. Zo werden in 2007, 493.097 politionele misdrijven geregistreerd. De aanrandingen van de eerbaarheid, verkrachtingen en misdrijven tegen ‘de seksuele moraal’ (o.a. openbare zedenschennis en aanzetten tot ontucht) bedragen samen (slechts) 1,03% van dit totaal (n = 5068). Die 1% is echter - naar alle waarschijnlijkheid - een onderschatting van het totale aantal seksuele misdrijven gepleegd door meeren minderjarigen. Immers, niet alle in werkelijkheid gepleegde delicten worden in kaart gebracht: een deel van de gepleegde criminaliteit wordt niet aangegeven (zie ook boven: ‘Deel I. 1.4. Prevalentie’) of wordt niet door de politie opgespoord en geregistreerd. Wat opvalt is dat de meeste misdrijven tegen de lichamelijke integriteit, thuis (‘woning’) gebeuren (38,70%). Seksuele misdrijven vallen hieronder. We hebben de grootste kans slachtoffer te worden van dergelijke feiten in de omgeving en door de mensen die ons het meest vertrouwd zijn.

1.1.2. Seksuele misdrijven door minderjarigen Omdat de officiële politiestatistieken geen informatie bevatten over minderjarigen, namen we contact op met hoofdcommissaris Marc Vandendriessche, directeur van de Operationele Politionele informatie bij de Federale Politie, met de vraag of we via hen cijfermateriaal konden krijgen betreffende jongeren die op seksueel vlak over de grens gaan. Over hoeveel jongeren gaat het, hoe is dit aantal verdeeld over de arrondissementen (Vlaanderen en Brussel), hoe oud zijn de jongeren, etc. Kort nadien kregen we onderstaande informatie en tabellen toegestuurd. De data zijn afkomstig uit de Nationale gegevensbank die dagelijks wordt gevoed door de politiediensten. De correctheid van de gegevens is afhankelijk van deze invoer. De gegevens werden opgemaakt voor het Vlaams en het Brussels Hoofdstedelijk gewest en dit telkens voor het pleegjaar 2008. Volgende feiten werden beschouwd als ‘seksueel misdrijf’: prostitutie, aanranding van de eerbaarheid, aanzetting tot ontucht, exhibitionisme, exploitatie van ontucht, houden ontuchthuis, souteneur, verkrachting,

schending

ontucht/prostitutie,

van

reclame

de voor

eer,

zeden-andere,

seksuele

diensten,

openbare

zedenschennis,

pornografie,

seksuele

kinderpornografie.

140

Detry & Goedseels, 2008, p. 1 Politionele criminaliteitsstatistieken 2000 t.e.m. 2007. Pleegplaats: gewest. Vlaams Gewest. [http://www.polfed-fedpol.be/crim/crim_statistieken/stat_2008_sem01_nl.php]

141


aanzetting

belaging

en

1.1.2.1. Aard van de feiten Wat de aard van de feiten betreft, maken ‘aanranding van de eerbaarheid’ en ‘verkrachting’ de hoofdmoot (68%) uit.

Aard van de feiten

33%

35%

3% 5%

6%

6%

1%

5%

6%

Aanranding van de eerbaarheid

Aanzetting ontucht/prostitutie

Exhibitionisme

Exploitatie van ontucht

Kinderpornografie

Openbare zedenschennis

Schending van de eer

Seksuele belaging

Verkrachting

1.1.2.2. Seksuele misdrijven per bestuurlijk arrondissement

142

In 2008 werden in het Vlaams en het Brussels Hoofdstedelijk gewest in totaal 325 minderjarige daders van een seksueel misdrijf gemeld bij de politie.

Aantal minderjarige verdachten van een seksueel misdrijf gepleegd in 2008 per bestuurlijk arrondissement 60

Antwerpen

Brussel

50

Dendermonde

Gent

40

30 Kortrijk 20

10

Halle-Vilvoorde Brugge

Hasselt Mechelen

Ieper Leuven

Tongeren

Turnhout Veurne

Oudenaarde

0

142

Het gerechtelijk arrondissement Brussel (waarover o.a. sprake in de cijfergegevens van het NICC, zie onder) bestaat uit de bestuurlijke arrondissementen Brussel-Hoofdstad én Halle-Vilvoorde. Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 103 -

1.1.2.3. Aantal betrokken daders Uit onderstaande grafiek blijkt dat de meeste daders het seksuele misdrijf alleen pleegden. Slechts in een uitzonderlijk geval zijn er meerdere daders betrokken.

Aantal betrokken minderjarige verdachten naar inbreukcategorie

300 250 200 150 100 50 0 1

2

3

4

5



Exhibitionisme


Kinderpornografie



Seksuele belaging

Verkrachting

6

1.1.2.4. Geslacht van de dader

Van de 325 geregistreerde seksuele misdrijven door minderjarigen, werden 297 of 91% van de feiten gepleegd door jongens, t.o.v. 27 of 8% door meisjes (1% is onbekend).

Aantal minderjarige verdachten van een seksueel misdrijf per geslacht

Jongens

Meisjes

Niet gecodeerd


1.1.2.5. Leeftijd van de dader In onderstaande grafiek valt onmiddellijk de sterke stijging van het aantal feiten op vanaf de leeftijd van 14 jaar.

Aantal minderjarige verdachten van een seksueel misdrijf per leeftijd en inbreukcategorie 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 9

10

11

12

13

14

15

16



Exhibitionisme


Kinderpornografie



Seksuele belaging

Verkrachting

17

1.1.2.6. Tot slot Aangezien ‘etniciteit’ geen variabele is in de Nationale Gegevensbank, kon deze variabele niet worden bevraagd. De relatie dader-slachtoffer is een variabele van facultatieve aard, de volledigheid ervan bleek onvoldoende om betrouwbaar statistisch materiaal te kunnen aanleveren. Ook de kwaliteit van de slachtoffergegevens is vooralsnog onvoldoende om valabele conclusies te kunnen trekken.

1.2. Jeugdparket143

Er was het voorbije decennium een groot tekort aan (officiële) cijfergegevens op het gebied van jeugddelinquentie en jeugdbescherming. De (officiële) politiële gegevens maken geen onderscheid tussen meer- of minderjarigen (zie boven), maar ook op parket- en jeugdrechtbankniveau was de toestand schrijnend. Om hieraan tegemoet te komen, kreeg het departement Criminologie van het Nationaal Instituut voor Criminalistiek en Criminologie in 2002 een onderzoeksproject toegewezen. 143

Vanneste, Goedseels & Detry, 2008; diverse e-mails en telefoongesprekken met mevr. Goedseels (mei – september 2009) Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 105 -

144

Het eerste onderzoeksrapport ging in juli 2007 ter perse de jeugdparketten voor het jaar 2005

. Het betreft de analyse van de instroom op

145

.

1.2.1. Algemeen In 2005 werden in totaal 82.305 zaken op de jeugdparketten (met uitzondering van Arlon, Eupen, Mons en Neufchâteau) aangemeld en geregistreerd

146

. Het gaat zowel om als misdrijf omschreven

feiten (MOF), als om problematische opvoedingssituaties (POS). Hierbij waren 66.342 minderjarigen betrokken. Iets meer dan de helft (55,1%) van deze zaken had betrekking op een MOF. In 44,9% van de zaken was sprake van een POS. In 84,5% van de aangemelde problematische opvoedingssituaties was er sprake van één minderjarige, t.o.v. 79,5% minderjarige verdachten bij de aangemelde misdrijven. Voor ongeveer 5,5% van alle minderjarigen tussen 12 en 18 jaar werd in 2005 minstens één misdrijf op het jeugdparket ingeleid, voor ongeveer 1,6% van alle minderjarigen tussen 0 en 18 jaar minstens één zaak in het kader van een POS

147

.

Van alle minderjarigen die in 2005 op de jeugdparketten aangemeld werden, was 64,8% van het mannelijke geslacht en 34,5% van het vrouwelijke geslacht. Van de overige 0,7% was het geslacht niet gekend. Ongeveer 77% van de aangemelde minderjarigen in het kader van een MOF waren jongens. Hoewel er in een aantal studies op wordt gewezen dat ook de meisjescriminaliteit de laatste jaren een sterke groei kende, blijkt dit niet echt uit dit rapport. Voor wat de aangemelde POS betreft, is de verhouding tussen jongens en meisjes ongeveer één op één. Ook in dit onderzoek wordt bevestiging gevonden voor de hypothese dat criminaliteit door jongeren een leeftijdsgebonden fenomeen is en slechts bij een beperkte groep jongeren een meer persisterend karakter zou kennen. “Wat de misdrijven betreft zien we een belangrijke toename van het aantal aangemelde minderjarigen rond de leeftijd van twaalf jaar. Vanaf de leeftijd van vijftien jaar is de stijging minder uitgesproken. Ook dit zijn geen verrassende resultaten. Algemeen genomen wordt er een toename van het aantal delicten vastgesteld rond de leeftijd van tien jaar met een traditionele piek rond de leeftijd van 16 of 17 jaar, naargelang de aard van het delict kan de piek evenwel wat eerder of later gesitueerd worden. Dit traditionele patroon blijkt niet voor alle jongeren op te gaan. Zo zou bij een 144

Het rapport is te downloaden op de website van het NICC: http://www.nicc.fgov.be Zie Vanneste, Goedseels & Detry, 2008 N.a.v. deze opdracht hebben we contact opgenomen met mevr. Goedseels met de vraag of het mogelijk was te beschikken over gegevens betreffende 2006, 2007 en bij voorkeur 2008. Bleek echter dat de cijfergegevens van 2006-2008 niet vergelijkbaar zijn met die van 2005. Voor 2005 werden zaken die van het ene jeugdparket aan het andere jeugdparket werden overgemaakt uit de dataset geweerd, althans voor wat het parket betreft waar de zaak niet behandeld werd. Deze oefening werd nog niet ondernomen voor de jaren 2006-2008. Momenteel wordt gestart met de analyse van de gegevens van 2006-2008. 146 Indien er meerdere minderjarigen bij een zaak betrokken waren, werd de zaak slechts één keer geteld. Bovendien werden zaken die van jeugdparket A naar jeugdparket B werden overgemaakt, slechts één keer in rekening genomen. 147 Het gaat hier om 1,6% van alle jongeren tussen 0 en 18 jaar. Voor wat de MOF betreft, werd het aantal aanmeldingen afgezet tegenover de jongerenpopulatie tussen 12 en 18 jaar omdat het vooral deze leeftijdsgroep is die potentieel in aanmerking komt om op het jeugdparket voor een MOF te worden aangemeld. 145


beperkte groep van jongeren het delinquente gedrag zich niet beperken tot enkele (lichte) feiten, maar zou sprake zijn van de ontwikkeling van een echte delinquente carrière. Deze jongeren zouden niet alleen overgaan tot het plegen van meer ernstige feiten, maar vaak ook persisteren tot na de leeftijd 148

van 18 jaar”

.

1.2.2. Seksuele misdrijven De grootste groep misdrijven waarvoor jongeren in 2005 op het jeugdparket werden aangemeld, betreffen misdrijven tegen goederen (42,7%, het gaat hier vooral om (gewone) diefstal). Misdrijven tegen personen staan op de tweede plaats (17,8%, b.v. moord, aanranding, laster). Seksuele misdrijven worden gecatalogiseerd onder deze tweede groep en omvatten 12,4% van deze groep en 2,2% van het totale aantal aangemelde misdrijven met een minderjarige verdachte. Die 2,2% staat voor 1009 misdrijven en 1100 betrokken minderjarigen. In onderstaande grafiek kunt u lezen dat het in 43% van alle seksuele misdrijven gaat om aanranding van de eerbaarheid, in 40% om verkrachting, in 9% om zedenschennis en in 2% om ontucht van minderjarigen. De restcategorie ‘andere’ wordt gevormd door o.a. voyeurisme en kinderpornografie.

Aard van het aangemelde seksuele misdrijf

2%

6%

9%

43%

40%


verkrachting

zedenschennis

ontucht

andere

Let wel, het gaat hier om de kwalificatie van de feiten. Of het in al deze zaken daadwerkelijk om seksueel misbruik gaat, staat (nog) niet vast. Evenmin is bewezen of de betrokken minderjarige, die als verdachte op het jeugdparket aangemeld werd, de feiten ook effectief begaan heeft.

148

Vanneste, Goedseels & Detry, 2007, p. 46 Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 107 -

1.2.2.1. Seksuele misdrijven per gerechtelijk arrondissement

Onderstaande grafiek toont de verdeling van de aangemelde seksuele misdrijven door jongeren per gerechtelijk arrondissement. Het gerechtelijk arrondissement ‘Brussel’ (waarover sprake in het rapport van het NICC en dat werd omgenomen in onderstaande grafieken) bestaat uit de bestuurlijke arrondissementen Brussel-Hoofdstad én Halle-Vilvoorde. Deze laatste zijn geen gerechtelijke, maar wel bestuurlijke arrondissementen en worden als dusdanig weergegeven in de eerdere grafieken over het aantal seksuele misdrijven gemeld bij de politie (zie boven, blz. 102).

Aangemelde seksuele misdrijven per gerechtelijk arrondissement 140

Brussel

120 100 Antwerpen 80 60 40

Dendermonde

Turnhout

Gent Kortrijk LeuvenMechelen

Brugge Hasselt

20

Ieper

Tongeren

Oudenaarde

Veurne

0 verkrachting


zedenschennis

De tweede grafiek toont ‘de graad’ van aangemelde seksuele misdrijven over de verschillende parketten heen. Hiertoe werd het aantal aanmeldingen in een bepaald arrondissement gedeeld door de minderjarigen populatie tussen 12 en 18 jaar woonachting in het betreffende arrondissement. Dit getal werd vermenigvuldigd met 1000.


Aangemelde seksuele misdrijven per gerechtelijk arrondissement (per 1000 minderjarigen tussen 12 en 18 jaar) 1,6 1,4 1,2

Turnhout Antwerpen

Veurne

Mechelen

Dendermonde Brussel Gent Kortrijk

Leuven

Oudenaarde

1

Tongeren

Brugge 0,8 0,6

Hasselt Ieper

0,4 0,2 0 verkrachting


zedenschennis

In beide grafieken worden enkel de Vlaamse parketten opgenomen, alsook het parket van Brussel. Het totale aantal aangemelde seksuele misdrijven van deze parketten is 610. Deze 610 seksuele misdrijven die instroomden op het jeugdparketten in 2005 liggen ver boven de 325 feiten die bij de politie ter ore kwamen in 2008. Een verder analyse dringt zich op.

1.2.2.2. Aantal betrokken (verdachte) daders

De meeste minderjarigen (86%) pleegden het seksuele misdrijf alleen. In 9% van de misdrijven was er sprake van twee minderjarigen, in 5% waren er meer dan twee minderjarigen betrokken.

Aantal betrokken minderjarigen bij een seksueel misdrijf

9%

5%

86%

1 betrokken minderjarige

2 betrokken minderjarigen

3 of meer betrokken minderjarigen


Omgekeerd wordt opgemerkt dat een aantal minderjarigen meermaals voor een seksueel misdrijf op het jeugdparket werden aangemeld in 2005. Het gaat om 8,2% van de – voor een seksueel misdrijf – aangemelde minderjarigen. Voor 6,5% ging het om twee feiten. Voor een beperkte groep (1,7%) om drie of meer feiten. Mogelijks kwamen een aantal minderjarigen die in 2005 voor een seksueel misdrijf met het jeugdparket in aanraking kwamen ook voor en/of na 2005 voor gelijkaardige feiten met het jeugdparket in contact. Hierover kan men op basis van de beschikbare gegevens (nog) niks zeggen. De hierboven vermelde percentages liggen dus – naar alle waarschijnlijkheid - een stuk hoger. Het valt op dat deze 8,2% heel dicht in de buurt liggen van de 10% jongeren die – volgens internationaal onderzoek – blijven hervallen in seksuele delicten (zie boven: ‘Deel I. 1.6.4. Recidive’).

1.2.2.3. Geslacht van de dader

De meeste seksuele misdrijven worden gepleegd door jongens (88,2%). In vergelijking met het percentage jongens over alle MOF’s heen, zijn de jongens bij de seksuele misdrijven oververtegenwoordigd (88,2% t.o.v. 77%).

Geslacht aangemelde minderjarigen van een seksueel misdrijf

11,4%

0,5%

88,2%

Jongens

Meisjes

Onbekend

Over de verschillende kwalificaties van seksuele misdrijven heen (verkrachting, aanranding van de eerbaarheid, ontucht en zedenschennis) valt op dat de meisjes sterker vertegenwoordigd zijn bij ‘ontucht’.


Geslacht aangemelde minderjarigen per soort seksueel misdrijf

7,2

100

10,5

9,4

90

34,6

80 70 60 91,9

50

89,5

89,4

40

65,4

30 20 10 0

Verkrachting

Aanranding

Ontucht

Jongens

Zedenschennis

Meisjes

1.2.2.4. Leeftijd van de dader

De leeftijd van de minderjarigen werd berekend op basis van de geboortedatum en de datum van de feiten. Het gaat dus om de leeftijd op het ogenblik van de feiten. Uit het onderzoek bleek echter dat de geboortedatum noch de datum van de feiten steeds correct werden ingevuld. Hierdoor was de leeftijd van sommige minderjarigen kleiner dan nul, 18 jaar of meer en werden een aantal feiten gepleegd op (zeer) jonge leeftijd. Onderstaande grafiek dient dus met de nodige voorzichtigheid te worden geïnterpreteerd.

Aangemelde minderjarigen voor een seksueel misdrijf naar leeftijd en geslacht 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 0,0 1j

3j

4j

5j

6j

7j

8j

9j

Jongens

10j

11j

12j

13j

14j

15j

Meisjes


16j

17j

Het aantal aangemelde seksuele misdrijven neemt een gevoelige vlucht vanaf de leeftijd van twaalf jaar, om dan terug te verminderen na 17. Wellicht hangt de stijging samen met de aanvang van de puberteit, de daling met de overstap naar ‘volwassenheid’. Voor verdere uitdieping van dit alles, verwijzen we u graag naar het eerste deel van dit rapport: ‘theoretisch kader’.

1.2.2.5. Bevolkingsdichtheid

Er is geen verband gevonden tussen de graad van seksuele misdrijven enerzijds en de bevolkingsdichtheid anderzijds. Met andere woorden: het is niet zo dat in dichter bevolkte arrondissementen minderjarigen)

-

meer

meer

verstedelijkte

seksuele

arrondissementen

misdrijven

werden

-

verhoudingsgewijs

aangemeld

dan

in

(per

minder

1000

bevolkte

arrondissementen. Dit gaat ook op voor de verschillende types seksuele misdrijven - verkrachting, aanranding, zedenschennis - afzonderlijk. Op onderstaande grafiek springt het arrondissement van Marche nogal in het oog. Hieruit mag niet zondermeer worden geconcludeerd dat er in Marche meer seksuele misdrijven door minderjarigen worden begaan dan in andere arrondissementen. Een hogere aanmeldingsgraad kan immers met diverse factoren te maken hebben, zoals een hogere criminaliteitsgraad, een verhoogde aandacht, specifieke acties, een andere kwalificatie en/of registratiepraktijk, etc. In absolute aantallen gaat het trouwens om ‘slechts’ 13 gevallen voor 2005. Tevens valt de hogere aanmeldingsgraad op in het Zuiden van het land, in vergelijking met het Noorden van het land. Ook hier kunnen verschillende verklaringen aan de basis liggen.


1.2.2.6. Tot slot

Op basis van het onderzoek door het NICC kan niet worden geconcludeerd dat de geweldsdelicten (waaronder dus ook seksueel misbruik) toenemen. Evenmin kan worden vastgesteld dat jongeren op steeds jongere leeftijd zouden overgaan tot het plegen van gewelddadige feiten. Hoewel

bovenstaande

gegevens

een

idee

geven

van

het

voorkomen

van

seksueel

grensoverschrijdend gedrag door jongeren, hebben ze (weerom) niet de ambitie uitspraken te doen over de werkelijke omvang van dit probleemgedrag. Bovendien en helaas gaan de resultaten niet in op het (gerechtelijk) gevolg dat aan de zaak (b.v. seksuele misdrijven) wordt gegeven, evenmin kunnen uitspraken gedaan worden over het parcours dat de jongere volgde (politie – parket – jeugdrechtbank), hoewel mevr. Goedseels liet weten dat dit in de toekomst eventueel wel mogelijk zal zijn.

1.3. Jeugdrechtbank

Niettegenstaande op dit moment hard werk wordt gemaakt om ook op het niveau van de Jeugdrechtbank relevant cijfermateriaal te verzamelen, worden de eerste (betrouwbare) cijfers pas verwacht in 2010. Algemene cijfers op jeugdrechtbankniveau zijn op dit moment helaas onbestaand. Om u toch een idee te geven van het aantal aangemelde jongeren op jeugdrechtbankniveau hebben we Dhr. Tom Verhoeven, parketcriminoloog voor het gerechtelijk arrondissement Brugge, gevraagd na te gaan hoe het verloop van de dossiers doorheen het jeugdrechtelijke systeem eruitziet. 149

In het Brugse parket

waren in 2007, 87 feiten gekend waar het ging om seksueel

grensoverschrijdend gedrag door minderjarigen (verkrachting, aanranding van de eerbaarheid, zedenschennis, voyeurisme, aanzetten tot ontucht en kinderpornografie). Let wel, het gaat hier om het aantal feiten en niet over het aantal betrokken minderjarigen. Bij een aantal feiten kan het dus om dezelfde dader gaan of om meer dan één dader. Van de 87 dossiers bleven er 37 zonder gevolg (om allerlei redenen, o.a. onvoldoende bewijs), voor 15 dossiers liep het opsporingsonderzoek nog op het moment van de bevraging, 12 dossiers werden ter beschikking gesteld van een ander parket, in één dossier werd bemiddeling opgestart

150

en voor 22 dossiers werd de jeugdrechter gevorderd.

149

Bron: Tom Verhoeven (parketcriminoloog, Parket van de procureur des Konings, Brugge) Er was in 2007 één dossier waarin bemiddeling werd opgestart. Bemiddeling wordt daarentegen wel altijd aangeboden, op voorwaarde dat er een slachtoffer is en het opportuun wordt geacht.

150


Uitstroom Parket Brugge SGGJ 2007

vordering jeugdrechter 25% zonder gevolg 43% bemiddeling 1% ander parket 14%

opsporingsonderzoek loopt nog 17%

In 2008 werden (slechts) 55 dossiers doorgestuurd naar het parket o.w.v. zedenzaken. In totaal gaat het om 61 minderjarigen, sommige feiten (‘dossiers’) werden gepleegd door meer dan één dader. Acht jongeren werden door het parket doorverwezen naar de jeugdrechter. Dat is een serieuze vermindering t.a.v. 2007 (25% toen t.o.v. 13% in 2008). De meeste feiten betreffen aanranding van de eerbaarheid (49%), verkrachting (38%) en zedenschennis (7%). Voor de andere jongeren was er ofwel onvoldoende bewijs, of werden ze ter beschikking gesteld van een ander parket of waren de feiten dusdanig dat vervolging voor de jeugdrechter helemaal niet aangewezen leek (b.v. 17- en 15jarige hebben gemeenschap, beiden zien er geen probleem in, ouders 15-jarige dienen alsnog klacht in). Wat de uitstroom op jeugdrechtbankniveau betreft, kunnen we enkel weergeven dat EXIT (het enige Brugse hulpverleningsaanbod voor deze doelgroep) in 2007 drie jongeren door de jeugdrechter (of sociale dienst van de jeugdrechtbank) kreeg aangemeld en in 2008 een tiental. Op het samenwerkingsverband HCA meldden de jeugdrechters dat jongeren die SGG stelden, doorverwezen worden naar EXIT. Wellicht zit nogal wat tijd tussen het plegen en vaststellen van de feiten, de uitstroom op het parket, de instroom op de jeugdrechtbank en ook hier weer de uitstroom.

1.4. Zelfrapportage151

“Om een benaderende inschatting te kunnen maken van de mogelijke totale criminaliteit moet er evenwel beroep gedaan worden op de Veiligheidsmonitor die op basis van een significante steekproefbevraging, naar onder meer slachtofferschap, het dark number van de criminaliteit tracht in kaart te brengen. 151 152

152

”

http://www.jeugdonderzoeksplatform.be Vandendriessche, 2009 Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 114 -

In het voorjaar van 2003 werd - op initiatief van de Vlaamse minister van Binnenlandse Aangelegenheden, Cultuur, Jeugd en Ambtenarenzaken - het ‘Jeugdonderzoeksplatform’ (JOP) opgericht. De belangrijkste doelstelling van het platform is tegemoet te komen aan de vele overlappingen en leemtes die er zijn i.v.m. jeugdonderzoek in Vlaanderen. Hun missie bestaat er in het bestaand jeugdonderzoek te inventariseren, te analyseren en te synthetiseren; het uitvoeren van de jeugdmonitor (zie onder) en via uitwisselingen met het werkveld, beleidsmakers en wetenschappelijke partners de informatie over kinderen en jongeren te verzamelen en toegankelijk te maken

voor

alle

geïnteresseerden.

Het

JOP

is

een

interdisciplinair

en

interuniversitair

samenwerkingsverband tussen drie onderzoeksgroepen: de onderzoeksgroep Tempus Omnia Revelat (VUB), de vakgroep sociale agogiek (UG) en de onderzoekslijn Jeugd en Preventie (KUL). Voor deze opdracht is vooral de jeugdmonitor van belang. Een monitor is een onderzoek waarmee de leefwereld, de levensomstandigheden en de activiteiten van kinderen en jongeren periodiek in beeld gebracht worden. De eerste monitor is gebeurd eind 2005 – begin 2006, de tweede in het najaar van 2008 (rapport nog niet gepubliceerd). Noch in de eerste, noch in de tweede monitor werd seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren bevraagd. Zelfrapportage-onderzoek m.b.t. seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren is in Vlaanderen onbestaand. Op dit moment wordt de derde monitor voorbereid: fondsenwerving, bepalen steekproef, welke thema’s zullen bevraagd worden, etc. We namen contact op met mevr. Hanne Op de Beeck (wetenschappelijk medewerkster bij het JOP) met de vraag seksueel dader- en slachtofferschap door minderjarigen op te nemen als te bevragen thema. Mevr. Op de Beeck zou onze vraag meenemen tijdens de verdere voorbereidende vergaderingen. Als deze derde monitor er komt, zouden de eerste cijfers ten vroegste in 2011 vrijkomen. Het wordt dus nog even wachten op een darknumberonderzoek betreffende voorliggende doelgroep. Dergelijk onderzoek lijkt in elk geval veelbelovend te zijn. We lezen in het rapport van het NICC (zie boven): “zo blijkt uit een recent uitgevoerde bevolkingsenquête in het kader van de veiligheidsmonitor dat gemiddeld 34% van de misdrijven gemeld wordt aan de politie en dat slechts 25% opgenomen wordt in een proces-verbaal. Hierin treden echter verschillen op al naargelang het misdrijf. Bedreiging met geweld en seksuele misdrijven worden zelden aangegeven (10%).

153

153

”

Vanneste, Goedseels & Detry, 2008, p. 13 Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 115 -

1.5. De Bijzondere Jeugdbijstand

1.5.1. DOMINO De

Comités

Bijzondere

Jeugdzorg,

Sociale

diensten

van

de

Jeugdrechtbank

en

de

Gemeenschapsinstellingen maken voor de registratie van hun dossiers gebruik van ‘DOMINO’ (DOssier MINderjarigen Opvolging). In de lijst met aan te kruisen problematieken, vinden we een aantal variabelen die rechtstreeks of onrechtstreeks verwijzen naar seksueel grensoverschrijdend gedrag: ‘pleger seksueel geweld intrafamiliaal’, ‘pleger seksueel geweld extrafamiliaal’, ‘prostitutie’, etc. Op vandaag zijn er – op basis van DOMINO - echter geen gegevens beschikbaar die ons iets kunnen vertellen over de prevalentie van seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren.

1.5.2. BINC154 Sedert enkele weken zijn een 70-tal pilootvoorzieningen binnen de Bijzondere Jeugdbijstand aan het registreren in BINC (Begeleiding IN Cijfers). Uiteindelijk is het de bedoeling dat alle voorzieningen erin registreren en er per werkvorm (b.v. thuisbegeleiding, HCA) specifieke modules worden ontwikkeld. Afhankelijk van de snelheid van implementatie en de betrouwbaarheid van de gegevens, verwacht men ten vroegste in 2010 het eerste cijfermateriaal.

1.5.3. HCA voor minderjarigen155 1.5.3.1. Aard van de feiten

In de cijfernota 2008 betreffende de HCA in Vlaanderen van de OSBJ lezen we dat het in 1,1% (of 97) van de dossiers gaat om ‘aanranding van de eerbaarheid’ en in 0.7% (of 62) om ‘verkrachting’. Onderstaande figuur maakt in een oogopslag duidelijk dat de seksuele feiten slechts een heel klein deel uitmaken van het totale scala aan feiten waarvoor een HCA opgelegd werd.

154

Deze paragraaf is gebaseerd op een e-mail met Mevr. Els Meert (juli 2009). Balcaen, Van Rumst & Verlinden, juni 2009; diverse e-mails en telefoongesprekken met Stefaan Viaene, stafmedewerker bij de OSBJ 155


Aard van de feiten per HCA dossier aangemeld in 2008 Aanranding van de eerbaarheid, 97, 1,1%

Verkrachting, 62, 0,7%

Andere feiten + onbekend, 8344, 98%

1.5.3.2. Aard van de maatregel

Wanneer we enkel de seksuele delicten aangemeld in 2008 eruit lichten (‘aanranding van de eerbaarheid’ en ‘verkrachting’), blijkt dat 54,7% van de jongeren herstelbemiddeling aangeboden kregen, 37,1% een leerproject en 8,2% een gemeenschapsdienst. HERGO wordt niet geregistreerd in het programma van de OSBJ, deze verwijzingen worden aldus niet opgenomen in onderstaande grafiek. Vaak worden gecombineerde maatregelen opgelegd door de jeugdrechter. Omdat deze gecombineerde maatregelen niet per kwalificatie worden geregistreerd, kunnen we ze evenmin mee opnemen. Aard van de HCA maatregelen bij seksuele delicten aangemeld in 2008

Gemeenschapsdienst, 13, 8%

Herstelbemiddeling, 87, 55%

Leerproject, 59, 37%


1.5.3.3. Seksuele misdrijven per gerechtelijk arrondissement Onderstaande grafiek geeft een idee over de woonplaats van de jongere die n.a.v. een seksueel delict een HCA-maatregel opgelegd kreeg. Over de gerechtelijke arrondissementen heen, valt op dat Antwerpen de kroon spant, wat niet zo verwonderlijk is gezien de meeste Vlaamse minderjarigen in het Antwerpse arrondissement wonen (28%). Omdat er in Ieper geen jongeren aangemeld werden o.w.v. een seksueel delict, wordt het arrondissement niet opgenomen in onderstaande grafiek. Woonplaats jongere HCA - SGGJ 30

Antwerpen

25

Gent Dendermonde

20

Brussel

15

Veurne

Mechelen

Brugge Leuven

10 Hasselt

Kortrijk Tongeren

5

Turnhout

Oudenaarde 0 GD

LP

HB

Opvallend is toch wel het verschillend gebruik van het HCA-aanbod voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden over de arrondissementen heen.

1.5.3.4. Leeftijd van de minderjarige De leeftijd van de jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden en naar aanleiding daarvan een HCA-maatregel opgelegd kregen, verschilt van deze van de totale groep jongeren. In onderstaande grafiek valt op dat het totale aantal maatregelen gevoelig stijgt tot 15 jaar en daarna terug afneemt. HCA - SGGJ naar leeftijd 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 11

12

13

14

15

16

17

18

Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 118 Gemeenschapsdienst

Leerproject

Herstelbemiddeling

>18

1.5.3.5. Geslacht

Tot slot blijkt uit de registratie dat in 2008 enkel jongens een HCA-maatregel opgelegd kregen o.w.v. een seksueel delict.

1.6. Child Focus156

Het operationele werk en de studies die bij Child Focus worden gevoerd, spitsen zich voornamelijk toe op de slachtoffers van extrafamiliaal seksueel misbruik. Meldingen m.b.t. intrafamiliaal seksueel misbruik, gepleegd door gezinsleden of door bloedverwanten in de opgaande lijn, worden door Child Focus verwezen naar de Vertrouwenscentra Kindermishandeling. In het jaarverslag van 2008 lezen we dat de case managers van Child Focus in het voorbije werkjaar 280 dossiers (of 13% van het totale aantal behandelde dossiers) behandeld hebben inzake seksueel misbruik, waarbij 294 kinderen betrokken waren (86 jongens en 208 meisjes). Op dit moment loopt er bij Child Focus een intern onderzoek naar de rol en positie van Child focus in de behandeling van dossiers betreffende seksueel misbruik. Dit onderzoek wordt uitgevoerd door het studie- en preventiedepartement van Child Focus. De belangrijkste doelstelling is om via een kwantitatieve en kwalitatieve analyse van de dossiers het hulpaanbod van Child Focus te beschrijven, te situeren binnen het bredere hulpverleningslandschap en waar nodig bij te sturen. Mevrouw Kloeck, algemeen directeur van Child Focus, liet weten dat het in de eerste plaats om zelfreflectie gaat en het daarom nog niet zeker is dat de resultaten zullen worden gepubliceerd. Men kon ons – in het kader van deze onderzoekopdracht – wel onderstaand cijfermateriaal meegeven. Op de 288 dossiers betreffende extrafamiliaal seksueel misbruik die in 2007 behandeld werden bij Child Focus:

ging het in 86.46% van de gevallen om één dader,

was de dader in 13.64% van de gevallen een buur,

was de dader in 18.18% van de gevallen een minderjarige (- 18 jaar, 52 jongeren).

(In 60% van deze dossiers is de band met het slachtoffer niet gekend.)

Op de 334 aanvragen rond intrafamiliaal seksueel misbruik (waarvoor Child Focus niet bevoegd is, maar wel enkele gegevens van bijhoudt): 156

was 30.81% van de daders de biologische vader,

De Stichting voor Vermiste en Seksueel Uitgebuite Kinderen werkt onder de naam Child Focus. Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 119 -

was 11.11% van de daders de partner van de moeder (samenwonend),

was 8.33% van de daders de grootvader.

In “De grote kindervriend? Pedoseksueel misbruik: profiel / impact / preventie” worden de resultaten van het onderzoek dat de Universiteit Gent in opdracht van Child Focus uitvoerde

157

, weergegeven.

Men stelt vast dat de meeste pedoseksuele misbruikers hun carrière van jongs af aan beginnen (zie ook boven: ‘Deel I. 1.4.3. Vroeg ingrijpen om erger te voorkomen?’), hebben de meeste pedofiele seksuele misbruikers een hechte band met hun slachtoffer, wordt het misbruik vooral gepleegd in omgevingen die zowel voor de dader als voor het slachtoffer vertrouwd zijn en een zekere veiligheid uitstralen, etc. Opvallend is de conclusie dat – hoewel de onderzoekers vermoeden dat de groep daders uit de hogere sociale klasse ongeveer even groot is als die uit de lagere sociale klasse - niet iedere dader even snel in contact komt met het rechtssysteem: “bij mensen uit een lagere sociale klasse gebeurt dat vaker; mensen uit een hogere sociale klasse kennen beter de wegen van de hulpverlening en/of weten makkelijker uit de handen van het gerecht te blijven. En als het toch zover 158

komt, kunnen ze er zich makkelijker uitpraten en vallen ze minder snel door de mand.”

Hoewel het

onderzoek zich enkel toespitste op volwassen daders, vermoeden we dat hiermee ook wel iets gezegd is over jongeren die jonge kinderen (extrafamiliaal) misbruiken.

1.7. De Vertrouwenscentra Kindermishandeling

De VK’s registreerden in 2006 in totaal 6316 meldingen van kindermishandeling. In bijna één op drie gevallen ging het om seksuele feiten. Hoewel de VK’s naast de slachtoffers, ook vaak jonge plegers aangemeld krijgen en men vermoedt dat er de voorbije jaren een stijging was in deze aanmeldingen, worden deze laatste niet opgenomen in hun registratie. N.a.v. dit onderzoek hebben we Kind en Gezin gecontacteerd

159

. Op dit moment wordt immers werk

gemaakt van een overkoepelend registratieprogramma voor alle VK’s. Hoewel het geen eenvoudige klus wordt, zal men bekijken of er in de toekomst ook cijfermateriaal verzameld kan worden betreffende (kinderen en) jongeren die op seksueel vlak over de grens gaan. Dit registratieprogramma zou geïmplementeerd worden in 2010. De eerste cijfers zullen zich ten vroegste aandienen halverwege 2011.

157

Child Focus, 2003 Child Focus, 2003, p. 12 159 In elke Vlaamse provincie en in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest is er een Vertrouwenscentrum Kindermishandeling werkzaam. De oprichting van de Vertrouwenscentra kwam tot stand via een uitvoeringsbesluit van de Vlaamse regering. Ze worden gesubsidieerd via Kind en Gezin, die ook voor de inspectie van de VK’s instaat. 158


Eén enkel VK hield voor 2008 zelf bij in hoeveel meldingen sprake was van seksueel grensoverschrijdend gedrag door een minderjarige. Men komt uit op een zestigtal jongeren. De feiten variëren van experimenteergedrag tot voyeurisme en verkrachting(en). De jonge daders stelden zowel seksueel grensoverschrijdend gedrag naar kinderen als naar leeftijdsgenoten. Het betreffen allen jongens. Wanneer we deze cijfers extrapoleren naar Vlaanderen en hierbij rekening houden met het aantal kinderen en jongeren (0 tot 19 jaar

160

) per provincie, zou het voor alle VK’s samen gaan om 225

jongeren (of 0.0164% van alle Vlaamse kinderen en jongeren tussen de 0 en 19 jaar) die op seksueel vlak over de grens gingen en hierbij een minderjarige slachtoffer maakten.

1.8. Optelsom?

Het is verleidelijk om bovenstaand cijfermateriaal op te tellen en op die manier een uitspraak te doen over de prevalentie van seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren in Vlaanderen. Helaas is bovenstaand onderzoek aan zoveel beperkingen onderhevig (zo is het materiaal afkomstig van verschillende jaren, beschikken we niet over alle mogelijke cijfermateriaal (b.v. huisartsen, CLB’s), zou er sprake zijn van dubbele tellingen, etc.), dat dit een al te verkeerd beeld zou geven. Een beeld dat overigens geen rekening houdt met het vermoedelijk grote dark number. Het wordt daarom uitkijken naar 2011. Wellicht zal dan in het statistisch materiaal van de Politie een opsplitsing gemaakt worden tussen meeren minderjarigen, zullen er cijfergegevens beschikbaar zijn van de jeugdrechtbanken en VK’s, etc.

2. Vlaams hulpverleningsaanbod in cijfers

Hierboven (‘Deel I. 3. Vlaams (hulpverlenings)aanbod voor SGGJ’) kon u lezen dat in het SGGJoverleg alle Vlaamse hulpverlenende initiatieven voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden, gebundeld zijn. Een rondvraag bij de verschillende diensten i.v.m. het aantal aangemelde jongeren in 2008 leverde onderstaand plaatje op.

160

Op de site van FOD Economie – Algemene Directe Statistiek en Economische informatie, Dienst Demografie worden kinderen en jongeren in vier categorieën opgedeeld: 0 – 4 jaar, 5 – 9 jaar, 10 – 14 jaar en 15 – 19 jaar. Omdat de extrapolatie op deze gegevens gebaseerd is, zijn +18-jarigen dus ook mee opgenomen in de berekening. Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 121 -

AWW

BJB

HSD-team

5

CAW Artevelde

HCA

GGZ Oost-

K&J

Totaal

10

15

Vlaanderen

HSD-team

8

BAAL

6

14

24

CAW De Poort,

8

32

CAW ’t Verschil CAW

De

Poort,

EXIT

EXIT

CAW Groot Eiland,

20 161

B.A.S., I.T.E.R.

8

I.T.E.R.

CGG

20

48

162

Ahasverus, I.T.E.R. 163

Elegast

6

6

ADAM

12

12 CGG Mandel en

6

6

16

16

Leie CGG Kempen

UCKJA 57

50

42

? 149

164

In totaal werden in 2008, 149 jongeren aangemeld bij een dienst die hulpverlening biedt aan jongeren (en hun omgeving) n.a.v. seksueel grensoverschrijdend gedrag. Van het UCKJA hebben we helaas geen cijfergegevens ontvangen. Zoals eerder vermeld (zie boven: ‘Deel I. 3. Vlaams (hulpverlenings)aanbod voor SGGJ’), zijn er naast de diensten die vertegenwoordigd zijn in het SGGJ-overleg (wellicht) nog andere initiatieven waar jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden, terecht kunnen: privétherapeuten, de kinderen jongerenteams van het GGZ, residentiële centra, etc. Wellicht is het aantal jongeren dat in 2008 werd begeleid n.a.v. seksueel grensoverschrijdend gedrag (iets) hoger. Bovendien zijn deze cijfers slechts een ‘snapshot’ van het aantal aanmeldingen in één jaar. Idealiter wordt deze optelsom elk jaar herhaald zodat we binnen een jaar of vijf een representatief beeld

161

In 2008 werden 48 jongeren naar I.T.E.R. verwezen, waarvan acht voor een leerproject. De 40 andere jongeren werden gewoon naar het jongerenteam van I.T.E.R. doorverwezen. Er wordt hierbij geen onderscheid gemaakt tussen het AWW en de GGZ. De opdeling in telkens 20 jongeren is dus eigenlijk artificieel. 162 Zie vorige voetnoot 163 Elegast kreeg in 2008 vijf aanmeldingen in het kader van een leerproject. Eén jongere werd ‘vrijwillig’’, via een gezinsvervangend tehuis, verwezen. 164 Eerder (‘1.5.3. HCA voor minderjarigen’) kon u lezen dat 59 jongeren werden verwezen voor een leerproject n.a.v. SGGJ. De bevraging op basis waarvan deze tabel werd samengesteld, hield echter enkel rekening met die leerprojecten die een specifiek aanbod uitwerkten voor SGGJ en van daaruit deelnemen aan het SGGJ-overleg. In deze projecten werden in 2008, 50 jongeren aangemeld. Negen jongeren kwamen dus terecht in een ander, wellicht meer algemeen leerproject. Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 122 -

hebben van het aantal jongeren die jaarlijks aangemeld worden voor begeleiding in het kader van SGG. Hiernaast is het aantal aanmeldingen vaak het resultaat van ‘vraag en aanbod’. Zo kunnen de HSDteams jongeren begeleiden indien de case-load van de volwassen seksueel delinquenten het toelaat. Andere diensten lassen o.w.v. teveel aanmeldingen en effectieve begeleidingen een intake- en begeleidingsstop in. Doorverwijzers die hiervan op de hoogte zijn, verwijzen vaak niet meer door. Het aantal aanmeldingen zou ongetwijfeld hoger liggen indien de diensten meer jongeren zouden kunnen begeleiden. Het blijft koffiedik kijken waar deze jongeren dan wel terecht komen. De informatie i.v.m. de aanmeldingen is verre van volledig, maar geeft toch een eerste idee: het gaat meestal om jongens, de doorverwijzers zijn velerlei (zo komen b.v. in het GGZ even goed jongeren terecht die door de jeugdrechter – bij vonnis – werden verwezen voor een ambulante begeleiding n.a.v. het SGG), evenals de feiten. Grosso modo werden noch m.b.t. de feiten, noch m.b.t. het geslacht, noch m.b.t. etniciteit, noch m.b.t. school- of opleidingsniveau verschillen gesignaleerd tussen het ambulante aanbod en het aanbod in de vorm van een leerproject voor de doelgroep

165

.

Hoewel we de cijfers weergegeven onder ‘prevalentie’ niet gingen optellen, liggen deze 149 doorverwezen jongeren toch wel heel ver af van de meer dan 200 geschatte aanmeldingen bij de VK’s en de meer dan 300 seksuele misdrijven die bij de politie gekend waren in 2008. Wat gebeurde er met de overige 350 jongeren? En met de meer dan 3000 jongeren waartegen geen klacht werd ingediend (slechts voor 10% van de feiten zou een PV opgemaakt worden, zie boven: ‘Deel III. 1.4. Zelfrapportage’)? Het ziet ernaar uit dat ze alvast niet in de hulpverlening terecht kwamen. Overigens, in 2005 stroomden meer dan 600 jongeren toe in de jeugdparketten. In 2008 ‘slechts’ 325 bij de politie. Zoals eerder vermeld, dringt een verdere analyse – over meerdere jaren heen – zich op.

165

Aangezien de verschillende diensten (meestal) registeren volgens het systeem eigen aan de sector waartoe ze behoren en dat registratiesysteem jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag meestal niet apart optekent, waren we voor het weergeven van deze informatie afhankelijk van het ‘geturf’ van de verschillende medewerkers. De ene kon al exacter naar deze informatie speuren dan de andere, wat maakt dat we enkel een eerste idee kunnen geven en geen nauwgezette analyse van het materiaal. Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 123 -


IV. AANBEVELINGEN EN CONCLUSIE Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren


Inleiding

In voorliggend rapport hebben we een antwoord gezocht op volgende vragen:

hoe positioneert een leerproject zich t.a.v. het ruimere Vlaamse aanbod voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden (SGGJ),

wat is de meerwaarde van dergelijk leerproject en

waaruit moet zo’n leerproject dan minimaal bestaan?

In het eerste hoofdstuk van dit vierde deel worden hiertoe acht aanbevelingen geformuleerd. Ze zijn gedestilleerd uit voorgaand theoretisch speurwerk en de respons van de praktijk. De motivatie voor deze aanbevelingen vindt u dus terug in de vorige 125 blz. Hoewel de aanbevelingen in de eerste plaats bedoeld zijn om een leerproject voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden zo efficiënt en effectief mogelijk in te zetten, hebben een aantal eveneens betrekking op het volledige (Vlaamse) aanbod voor de doelgroep. Dit vierde deel wordt afgesloten met de conclusie van dit rapport of nog: een repliek op bovenstaande onderzoeksvragen.

1. Aanbevelingen

1.1. Inzetten op preventie

Primaire preventie richt zich naar potentiële slachtoffers en plegers en heeft als doelstelling misbruik te voorkomen. In voorliggend rapport wordt hiertoe herhaaldelijk gewezen op de nood aan seksuele voorlichting. Hierbij moet niet enkel gefocust worden op de biologische kant van de zaak (lichamelijke veranderingen in de puberteit, voorbehoedsmiddelen, seksueel overdraagbare aandoeningen, etc.), maar ook en vooral op de relationele en emotionele (hoe leg ik contact met iemand waarop ik verliefd ben, hoe ver mag ik gaan, hoe breng ik dat condoom ter sprake, etc.). Want hoewel de meeste jongeren die biologische kant wel onder de knie hebben – seksuele voorlichting maakt immers deel uit van het onderwijsaanbod – lijken vaardigheden om met die seksualiteit ‘aan de slag’ te gaan veelal onbesproken en dikwijls afwezig.


Hiernaast is het minstens even belangrijk om ook die mensen, die het met kinderen en jongeren moeten hebben over seksualiteit, in te leiden in alle facetten ervan én hun de vaardigheden en attitudes bij te brengen om hierover te praten. ‘Seksualiteit’ zou in alle mogelijke opleidingen voor mensen die met (kinderen en) jongeren gaan werken, opgenomen moeten worden. We denken o.a. aan de opleiding tot leraar, politieagent, opvoeder, gezinswetenschapper of psycholoog, maar even goed aan cursussen georganiseerd door jeugdbewegingen en sportverenigingen. Secundaire preventie richt zich op het verminderen van de effecten van seksueel geweld. Waar het vaak ontbreekt aan algemene kennis m.b.t. seksualiteit, ontbreekt het des te meer aan kennis, vaardigheden en attitudes om het over seksueel grensoverschrijdend gedrag te hebben. Het is nochtans belangrijk dat zowel de plegers, als slachtoffers en iedereen die op de een of andere manier betrokken is bij het grensoverschrijdende gedrag ergens zijn of haar verhaal kan doen en een open en luisterend oor vindt. Hulpverleners moeten de hulpvraag (willen) horen, de juiste vragen durven stellen en hun verantwoordelijkheid nemen. Het belang van het aandachtig zijn voor signalen van seksueel grensoverschrijdend gedrag tussen kinderen en jongeren alsook het benoemen en bespreken ervan, moet (opnieuw) deel uitmaken van de opleiding van ‘intermediairen’. Hiernaast dient elke organisatie die werkt met kinderen en jongeren een beleid uit te werken inzake SGGJ (en dit ook op te nemen in de sectorale minimale kwaliteitseisen). Wanneer diezelfde intermediairen seksueel grensoverschrijdend gedrag tijdig (h)erkennen, benoemen en signaleren, moeten ze het ook ergens kunnen melden en erop kunnen rekenen dat er iets mee gebeurt. Tertiaire preventie focust op het voorkomen van herhaling en is vooral gericht op de ‘plegers’. En net hier kan het aanbod van de leerprojecten, maar even goed het volledige (Vlaamse) aanbod voor jongeren die op seksueel vlak over de schreef gingen, een wezenlijke rol spelen. Het investeren in een goed uitgebouwd (zowel inhoudelijk als structureel: b.v. minstens in elke provincie) en gediversifieerd aanbod is – wil men herval voorkomen – noodzakelijk. Het hele opzet van dit rapport alsook de volgende aanbevelingen kaderen binnen deze tertiaire preventie.

1.2. Trapsgewijze screening vóór toeleiding

Slechts tien procent van de jongeren hervalt in seksueel grensoverschrijdend gedrag en blijft hervallen. Vijftig procent van de jongeren zou ‘first offender’ blijven en veertig procent zou hervallen in ander (dan seksueel) grensoverschrijdend gedrag. Hiernaast weten we, dat wanneer we ‘vroeg ingrijpen’ (jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden zo snel mogelijk detecteren en op een adequate wijze begeleiden), jongeren minder hervallen en dit dus een substantiële daling van het aantal slachtoffers tot gevolg heeft.


Het is ontzettend belangrijk te investeren in een trapsgewijze en gedegen screening van de jongere die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelde opdat hij of zij naar het juiste aanbod toegeleid zou worden. Idealiter wordt deze screening uitgewerkt in drie stadia. 1. Het eerste stadium situeert zich bij de (mogelijke) doorverwijzer. Die doorverwijzer maakt een eerste inschatting van het al dan niet grensoverschrijdende van het seksuele gedrag van de jongere. Hij of zij kan hiertoe gebruik maken van de zes criteria en bijhorende vlaggenmethodiek ontwikkeld door SENSOA alsook van de gekende risico- en beschermende factoren. Beiden worden in het eerste deel van dit rapport toegelicht. Voortbouwend op de eerste aanbeveling, is het essentieel dat deze (mogelijke) doorverwijzers hiertoe de nodige opleiding genieten. 2. Wanneer de doorverwijzer concludeert dat het wel degelijk om grensoverschrijdend en/of verontrustend gedrag gaat of ook maar ‘ietwat’ twijfelt i.v.m. het verdere traject voor de jongere (heeft deze jongere verdere hulp nodig en waaruit moet die dan bestaan), kan hij of zij advies inwinnen bij een gespecialiseerde dienst. Deze dienst staat in voor een gerichte screening die zowel de persoon van de jongere in kaart brengt, als diens gedrag en de ruimere context waarin dat gedrag zich voordeed. De screening gebeurt door een team van mensen die ervaren zijn in het werken met de doelgroep en aldus een klinisch oordeel kunnen vormen. Bovendien hebben deze medewerkers zicht op en kennis van de laatste internationale ontwikkelingen m.b.t. risico- en beschermende factoren (gerelateerd aan recidive) en bijhorende instrumenten, van persoonlijkheidsvragenlijsten, etc. Helaas knelt net daar het schoentje, want de diensten die advies geven zijn op slechts één hand te tellen. Evenmin zijn ze in elke Vlaamse provincie voorhanden. We komen hierop terug in de zesde aanbeveling (zie onder: ‘1.6. Strikte kwaliteitseisen’). 3. Het derde stadium behelst de verdere maatregel. Ook en route is het belangrijk regelmatig tijd en ruimte te maken om uit te zoeken of de jongere (nog steeds) op de juiste plaats zit, of de doelstellingen ‘op maat’ zijn en gaandeweg worden verwezenlijkt (of niet). Wanneer werk gemaakt wordt van een weloverwogen doorverwijzing, is de kans groter dat de jongere op de ‘juiste’ plaatst terecht komt. Het gekende watervalsysteem – waarbij jongeren van de ene (lichtere) naar de andere (zwaardere) hulpverlening doorschuiven en steeds opnieuw vertrouwen moeten geven én vinden – wordt op deze manier zoveel mogelijk vermeden. Het kan echter evenmin de bedoeling zijn dat deze trapsgewijze screening de uiteindelijke toeleiding vertraagt. Het weze duidelijk dat het belangrijk is zo kort mogelijk op de bal te spelen.


1.3. Investeren in een intersectoraal, gerechtelijk én buitengerechtelijk aanbod SGGJ

Seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren is complex, de aanpak ervan evenzo. Zoals u eerder in dit rapport kon lezen, is het huidige hulpverleningsaanbod voor deze jongeren een intersectoraal gebeuren. De voorbije jaren rezen her en der initiatieven uit de grond voor jongeren die op seksueel vlak over de grens gingen. Hoewel de diensten in verschillende sectoren gesitueerd zijn en op dit moment nog grote verschillen kennen die vooral te maken hebben met wie naar hen kan doorverwijzen en de duurtijd van het aanbod, zijn er heel weinig verschillen wat betreft de inhoud van het aanbod. De verschillende diensten werken overigens nauw samen: waar (geografisch) mogelijk werden samenwerkingsakkoorden gesmeed of wordt team gevormd, er wordt consequent deelgenomen aan het SGGJ-overleg, etc. Hoewel men vaak in dezelfde vijver vist, is van rivaliteit geen sprake. Een internationale vergelijking leert dat het Vlaamse aanbod inhoudelijk sterk staat, dat het gedragen en uitgevoerd wordt door deskundige medewerkers die willen werken met deze jongeren. Bovendien blijkt uit onderzoek dat hulpverlening betere resultaten genereert dan opsluiten zonder hulpverlening of helemaal niks doen. Het bestaande aanbod moet dan ook bestendigd worden. Er is echter nog veel werk aan de winkel. Zo blijkt er een tekort te zijn aan hulpverlening voor jongeren die op seksueel vlak over de grens gaan. Naast het bestendigen van het huidige aanbod, dient ook werk gemaakt te worden van een uitbreiding ervan. Een mogelijke oplossing zou kunnen liggen in het open stellen van het aanbod van de leerprojecten voor alle mogelijke doorverwijzers: scholen en Centra voor Leerlingenbegeleiding, Vertrouwenscentra Kindermishandeling, huisartsen, Comités Bijzondere Jeugdzorg, etc. Het voordeel van een leerproject is immers dat het in elke provincie voorhanden is en bovendien gesubsidieerd wordt om (ook) met deze doelgroep te werken. Echter, het eigene aan een leerproject in het kader van een HCAmaatregel is net dat het enkel toegankelijk is voor jongeren die - via beschikking of vonnis - worden verwezen via de jeugdrechter. Een andere, haalbare oplossing, ligt in het structureel subsidiëren van het AWW, de GGZ en de Kinder- en Jeugdpsychiatrie opdat men ook met jongeren zou kunnen werken die op seksueel vlak over de grens gingen. Hoewel een aantal diensten reeds een aanbod doen naar de doelgroep, worden ze hiervoor niet gesubsidieerd: de ene doen het met middelen die in de eerste plaats bedoeld zijn voor volwassen daders van seksueel misbruik (b.v. de HSD-teams binnen het AWW), de anderen met middelen die ingezet moeten worden voor het algemene aanbod (b.v. de kinderen jongerenteams binnen de GGZ), nog anderen doen het ‘oneigenlijk’ met de ruimte gecreëerd via HCAmiddelen. Tot nog toe werd in dit rapport enkel verwezen naar de nieuwe Jeugdwet in het kader van de leerprojecten (‘modules’, ‘leer- en opleidingsproject van ten hoogste 45u’). De jeugdwet biedt echter nog een mogelijke piste voor begeleiding van deze jongeren: “hen opleggen een ambulante behandeling te volgen bij een psychologische of psychiatrische dienst, bij een dienst voor seksuele Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 128 -

opvoeding (…)”. Het uitwerken van deze piste kan het bestaande – maar hiertoe niet gesubsidieerde – aanbod meer ademruimte bieden, want ook AWW, GGZ en kinderen jeugdpsychiatrie krijgen doorverwijzingen van de jeugdrechtbank. Anderzijds zijn er via deze weg mogelijkheden voor die jongeren die via de jeugdrechtbank worden doorverwezen maar voor wie een aanbod van (max.) 45 uur niet (blijkt te) volstaa(n)(t) (zie onder: ‘1.5. Leerproject SGGJ: standaard (max.) 45 uur’). De huidige praktijk m.b.t. SGGJ wijst uit dat de middelen ontoereikend zijn om in een voldoende – gerechtelijk én buitengerechtelijk - aanbod voor de doelgroep te voorzien. Zo zijn een aantal diensten onderbemand waardoor jongeren vaak op lange wachtlijsten terecht komen en/of jeugdrechters (en andere doorverwijzers) op de duur niet meer doorverwijzen. Bovendien is het bestaande aanbod geografisch niet altijd even goed verspreid (en toegankelijk). Het bestendigen houdt aldus in dat de huidige initiatieven voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen structureel (voldoende) gesubsidieerd moeten worden om hun aanbod ook in de toekomst te kunnen realiseren. De verdere uitwerking van het aanbod zowel inhoudelijk alsook de structurele inbedding in het Vlaams hulpverleningslandschap moet intersectoraal gebeuren: in samenwerking met de verschillende actoren.

1.4. Minimale insluitingscriteria voor een leerproject SGGJ

Er is vandaag in elke provincie een leerproject SGGJ aanwezig. De Jeugdwet en de rondzendbrief van de Vlaamse minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin voorzien in een aantal duidelijke toeleidingscriteria m.b.t.:

de leeftijd van de jongeren die er terecht kunnen: 12 – 18 jaar,

de doorverwijzer: enkel de jeugdrechter kan jongeren bij beschikking of vonnis doorverwijzen naar aanleiding van het plegen van een als misdrijf omschreven feit,

de duur: een leerproject bestaat uit een basisprogramma van twintig face-to-face contacturen met de jongere. Uitbreidingen naast dit basisprogramma tot ten hoogste 45 uur kunnen enkel mits goedkeuring door de administratie (agentschap Jongerenwelzijn)

en

een

minimum

aan

inhoudelijke

richtlijnen/doelstellingen:

link

met

het

delict,

kennisvermeerdering, inzichtverwerving, verhogen van sociale vaardigheden en aanreiken van oplossingsvaardigheden en alternatief gedrag. Naast deze bestaande criteria, worden onderstaande insluitingscriteria naar voor geschoven. Alhoewel ze niet voortkomen uit evidence-based en wetenschappelijk onderzoek, zijn ze gestoeld op jarenlange ervaring met een leerproject voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen in Vlaanderen en Nederland.


Een leerproject is aangewezen voor die jongere:

waarvan men vermoedt dat het seksueel grensoverschrijdend gedrag niet het symptoom is van onderliggende problemen, maar eerder het al experimenterend overschrijden van een grens,

die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelde t.a.v. een leeftijdsgenoot (of oudere persoon),

waarbij voldoende protectieve factoren aanwezig zijn waardoor de kans op herval minimaal is,

die voor het eerst met Justitie in aanraking komt,

die omringd wordt door een goed opvoedkundig klimaat.

Deze criteria zijn niet sluitend en kunnen één voor één in vraag gesteld worden: want wat is een goed opvoedkundig klimaat en hoe zoek je uit of dat wel degelijk aanwezig is, idem i.v.m. protectieve factoren, etc. Bij twijfel zou de jongere grondiger gescreend moeten worden (zie boven: ‘1.2. Trapsgewijze screening vóór toeleiding’).

1.5. Leerproject SGGJ: standaard (max.) 45 uur

U las het hierboven al: negentig procent van de jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden, hervallen niet in seksueel grensoverschrijdend gedrag. Maar welke jongere behoort tot die tien procent en welke tot die negentig? Hoewel een combinatie van ‘testmateriaal’ en een klinisch oordeel bij aanvang veel kunnen vertellen, bestaan er op heden geen instrumenten die uitsluitsel geven. Hiernaast kan enkel de jeugdrechter jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden, via beschikking of vonnis, doorverwijzen naar een leerproject. Vaak wordt echter (te) lang gewacht vooraleer

Justitie

grensoverschrijdend

wordt

ingeschakeld

gedrag

werd

en

voordien,

de

jeugdrechter

vaker

wel

dan

wordt niet,

gevorderd. snel

Seksueel

toegedekt

als

‘experimenteergedrag’ en/of met ‘de mantel der liefde’. Wanneer het grensoverschrijdende gedrag ernstiger vormen aanneemt, wordt wel ingegrepen. Helaas is het kwaad dan al geschied en is meer intensieve hulpverlening meestal aangewezen. Een leerproject van twintig uur lijkt in deze niet toereikend. We willen m.a.w. vooral niet te laag inzetten op hulpverlening voor deze doelgroep want hoewel deze opdracht zich voornamelijk focuste op de plegers van seksueel grensoverschrijdend gedrag, is het er ons (ook) om te doen te vermijden dat kinderen en jongeren slachtoffer worden. Deze vijfde aanbeveling luidt dan ook om een leerproject, specifiek voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden, standaard te laten bestaan uit 45 uur (zoals eveneens vermeld in de rondzendbrief van 21 december 2006 van Vlaams Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin).


Het is aan de begeleidende dienst om – op maat van de jongere(n) en rekening houdend met een aantal minimale kwaliteitseisen (zie onder: ‘1.6. Strikte kwaliteitseisen’) – uit te maken waaruit de begeleiding bestaat: individuele of groepsgesprekken, wekelijkse of tweewekelijkse gesprekken, werken met creatieve methodieken zoals duplopoppen of klei, etc. Het is eveneens de begeleidende dienst die in overleg met de jongere en diens context beslist wanneer – binnen die termijn – de begeleiding kan worden afgerond. Uiteindelijk is het mogelijk dat die termijn overeenkomt met minder dan 45 uur face-to-face contacten, maar het ligt niet op voorhand vast waardoor de focus komt te liggen op de concrete jongere, het gerealiseerd zijn van de doelstellingen en het ‘afgerond’ kunnen worden van de begeleiding. Wanneer gaandeweg alsnog blijkt dat 45 uur niet volstaan, kan de jongeren doorverwezen worden naar het aanbod in de belendende sectoren.

1.6. Strikte kwaliteitseisen

1.6.1. Het aanbod Het lijkt huzarenwerk het bestaande aanbod op een wetenschappelijk verantwoorde manier op z’n doeltreffendheid te testen. Een eerste stap zou echter het uitschrijven moeten zijn van wat men doet met de jongeren en waarom: waaruit de structuur en het verloop van het aanbod bestaat, wat de beoogde effecten zijn, op welke manier wordt geïntervenieerd, in welke mate ouders en/of begeleiders protocollering’ zou niet alleen collega’s, maar ook worden betrokken, etc. Dergelijke vorm van ‘p (inter)nationale kennis- en onderzoekscentra (b.v. hogescholen en universiteiten) en de overheid inzicht kunnen geven in waar de verschillende werkingen voor staan. Hiernaast kan deze verduidelijking van de verschillende componenten van het aanbod een eerste aanzet zijn opdat wetenschappelijk onderzoek – o.a. naar de effectiviteit van dat aanbod - mogelijk zou zijn. In het verlengde van dit alles blijkt de benaming ‘leerproject’ niet te voldoen: het begrip doet immers al te vaak denken aan een gestructureerd, agogisch programma dat standaard bij elke jongere wordt afgehaspeld. Een devaluatie van het aanbod, zo blijkt. Op zoek dus naar een nieuwe benaming voor ‘een leerproject SGGJ’. Een hulpverlenend aanbod voor de jongere is ontzettend belangrijk, maar niet zonder daadwerkelijke acties in en met de context: de maternale grootmoeder bij wie de jongere inwoont, vader die al jaren afwezig is maar toch een heel belangrijke rol blijft spelen in het leven van de jongere, mama bij wie de jongere ’s nachts lekker dicht in bed mag kruipen, zus die maar niet begrijpt waarom haar broer elke week ‘op gesprek’ moet, het lief dat te vertrouwen is, etc. Deze directe omgeving van de jongeren speelt een belangrijke rol in het welslagen van de begeleiding. Idealiter wordt jongere per jongere beslist in hoeverre die betrokkenheid doorgedreven Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 131 -

wordt: grootmoeder uitnodigen om er kort na elk gesprek even te komen bij zitten, na al die jaren het contact met vader terug aanhalen, een huisbezoek om het met moeder over ‘separatie’ te hebben, een gesprek met de jongere over wat hij kan vertellen over de gesprekken aan de jongere zus (die denkt dat haar broer een ernstige ziekte heeft, want hij moet elke week naar de dokter of die jaloers is op de uitstapjes van haar moeder met broer), etc. Naast directe familieleden, is het dikwijls aangewezen om ook regelmatig in overleg te gaan met de school, de instelling waar de jongere verblijft, de huisarts, de thuisbegeleidingsdienst, etc. Een aantal jongeren hervalt. De meeste doen dit relatief kort na het afronden van de begeleiding. Het aanbieden van ‘nazorg’ komt hieraan tegemoet. Door de jongere niet onmiddellijk helemaal los te laten, maar eerder op de achtergrond als steun- en vertrouwensfiguur aanwezig te blijven, kan de begeleid(st)er een belangrijke rol spelen: zowel voor de jongere als voor diens directe omgeving. Hetzelfde geldt voor de evaluatie: tijdens, op het einde van de begeleiding, maar ook zes tot twaalf maand nadien. Belangrijkste doel van deze evaluatie is na te gaan of de vooropgestelde ‘begeleidingsdoelen’ w(o)(e)rden bereikt. Deze evaluatie laat eveneens toe de procedure (zie boven: ‘1.2. Trapsgewijze screening vóór toeleiding’) die tot de beslissing leidde de jongere naar dat bepaald aanbod toe te leiden alsook (de effecten van) het aanbod op zich te evalueren. Zonder werk te maken van nazorg en evaluatie is er weinig perspectief op een kwaliteitsvol aanbod. Hetzelfde geldt voor de focus tijdens de begeleiding op wat goed loopt (of nog: de ‘beschermende factoren’) i.p.v. uitsluitend op het beïnvloeden en voorkomen van wat ‘misloopt’, het risico of nog: herval. Even belangrijk is het om tijdens de begeleiding stil te staan bij datgene wat de jongere wou bereiken met het stellen van het seksueel grensoverschrijdende gedrag. Het lijkt bijna een evidentie, maar ook het werken met ‘jongeren’ verdient de nodig aandacht. Jongeren bevinden zich immers in een bijzondere levensfase met specifieke noden en verwachtingen. Het hulpverlenend aanbod moet leeftijdspecifiek zijn en gericht zijn op de ontwikkelingsfase waarin de jongere zich op dat moment bevindt. Tot slot wijzen we op de betekenis voor de jongere (en diens directe omgeving) van het ‘moeten verschijnen voor de jeugdrechter’. Sommige jongeren (en ouders) zijn er mee gebaat om heel duidelijk een grens opgelegd te krijgen: seksueel grensoverschrijdend gedrag is ontoelaatbaar. Daarnaast kan de jeugdrechter als ‘ttoezichthoudende derde’ een belangrijke rol spelen in het welslagen van de begeleiding. Jongeren worden (door de jeugdrechter) verplicht om te komen waardoor de begeleid(st)er zich buiten de discussie van het ‘wel of niet moeten komen’ kan houden. Ook ‘het controleren’ van de jongere ligt bij die derde en niet bij de begeleid(st)er, die de handen vrij heeft om zich met de begeleiding an sich bezig te houden. Aan de andere kant hoeft het niet altijd de jeugdrechter te zijn die de maatschappelijke grens oplegt en de rol van ‘toezichthoudende derde’ op zich neemt: het VK, de consulent van het CBJ of de huisarts kunnen dat even goed. Nadeel van de interventie door de jeugdrechter is dan weer dat dit voor de vaak al gekwetste jongeren opnieuw een traumatische ervaring kan betekenen die in elk geval


heel erg stigmatiserend is: “ik ben een delinquent”. Belangrijk dus om ook hiermee rekening te houden in de toeleiding van de jongere naar een welbepaald aanbod.

1.6.2. De begeleiders De concrete therapeutische modellen en technieken verklaren (slechts) 15% van de effectiviteit van de interventie. Maar liefst 30% van de outcome wordt bepaald door de therapeutische relatie … Het is natuurlijk belangrijk zicht te hebben op verschillende modellen en technieken om te werken met jongeren (die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen). Evenzeer is het essentieel goed gekwalificeerd personeel aan te werven (bachelor of master in de humane wetenschappen) die (het aan)kan (te) praten over seksueel grensoverschrijdend gedrag. Verder is het cruciaal in te zetten op medewerkers die (o.a.) beschikken over een warme, ondersteunende en niet-veroordelende persoonlijkheid. Medewerkers die er m.a.w. in slagen een therapeutische relatie met de jongere op te bouwen: een relatie waarin overeenkomst is tussen begeleidingstaken en –doelen, alsook een wederzijds gevoel van verbondenheid en vertrouwen.

1.6.3. De organisatie Door de dienst of organisatie dient een VTO-beleid te worden uitgewerkt waarin o.a. aandacht is voor het wegwijs maken van nieuwe collegae in het werken met de specifieke doelgroep (welke concrete methodieken bestaan er, hoe zit dat met je beroepsgeheim wanneer je zowel met de jongere als met de ouders werkt, etc.) en het blijven voeding geven aan meer ervaren medewerkers. Verder zou elkeen die werkt met deze jongeren, deel moeten nemen aan inter- en supervisie. Hierbij staan zowel het bevorderen van de eigen deskundigheid in het werken met deze jongeren (en hun systeem) alsook het ondersteunen van elkaar centraal. Het deelnemen aan het SGGJ-overleg, enerzijds een forum voor deskundigheidsbevordering, anderzijds voor intervisie, is alvast een eerste aanzet. Bovendien is het belangrijk te investeren in een goede teamwerking. Dit is geen werk om ‘alleen’ te doen. Want net zoals jongeren een kader nodig hebben dat containt, hebben ook hulpverleners dat nodig. Het weze duidelijk dat (gelukkig) slechts een klein percentage van de Vlaamse jongeren seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen. Een team binnen eenzelfde dienst zal dan ook nooit ‘veel’ medewerkers tellen.


Een intersectorale, provinciale bundeling van de (draag)krachten is aangewezen. Hoewel zo’n provinciale ‘SGGJ-dienst’ een stigmatiserend effect kan hebben (terwijl we dat net proberen tegen te gaan) en voor een aantal jongeren en ouders ongetwijfeld een verre verplaatsing betekent, weegt het niet op t.a.v. het grote voordeel voor die jongere en diens ouders om terecht te komen bij een begeleid(st)er die deel uitmaakt van een team mensen die met dezelfde doelgroep (willen) werk(t)(en). Zo’n provinciaal centrum zou bovendien voldoende medewerkers tellen om in eenzelfde dossier de adviesverlening, begeleiding van de jongere en begeleiding van de ruimere context door verschillende personen te laten opnemen. Verder zouden er verschillende sectoren vertegenwoordigd zijn, elk met hun bagage betreffende jongeren en seksueel grensoverschrijdend gedrag. Wellicht zal er ook minder willekeur zijn i.v.m. de toeleiding, wat op vandaag wel vaker het geval is: de jongere wordt toegeleid daar waar er een aanbod is. Tot slot zouden deze centra eveneens kunnen instaan voor registratie en wetenschappelijk onderzoek.

1.7. Registreren

U merkte het in het derde deel van dit onderzoeksrapport: het is puzzelen geblazen om op basis van de verschillende cijfers en bronnen een betrouwbaar plaatje i.v.m. SGGJ samen te stellen. Opdat we seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren op een systematische wijze zouden kunnen aanpakken, is het meer dan nodig zicht te krijgen op waar deze jongeren zich ergens bevinden en wat deze doelgroep onderscheidt van andere (b.v. t.o.v. volwassen plegers, t.o.v. jongeren die ander grensoverschrijdend gedrag stellen, jongens t.o.v. meisjes, autochtonen t.o.v. allochtonen, etc.). Het systematisch registeren van ‘seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren’ overal waar deze jongeren worden aangemeld zou ons een grote stap vooruit helpen. Vooreerst is het nodig werk te maken van een uniform registratiesysteem over alle diensten (en sectoren) heen die een concreet hulpverleningsaanbod hebben voor SGGJ. Daarnaast zou ‘seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren’ (eenduidiger) opgenomen moeten worden in registratiesystemen van politie, jeugdrechtbank, Bijzondere Jeugdbijstand en de Vertrouwenscentra Kindermishandeling. Tot slot zou SGGJ eveneens bevraagd moeten worden in zelfrapportage-onderzoek.


1.8. Opstarten van wetenschappelijk onderzoek

Voorliggend onderzoek biedt een eerste overzicht van seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren alsook een aanzet tot het uitklaren van de positie van een leerproject SGGJ, de (eventuele) meerwaarde ervan, de nodige kwaliteitseisen opdat - uiteindelijk - herval vermeden zou kunnen worden, opdat herstel mogelijk zou zijn, opdat de jongere zich (terug) goed zou kunnen voelen in z’n vel. Er is echter veel meer nodig willen we het probleem bij de wortels aanpakken en er een gedegen antwoord op geven. Zo werden de jongeren zelf niet betrokken in dit onderzoek. Evenmin werd een beroep gedaan op (jong)volwassen ‘seksueel delinquenten’. Hoewel we door hen te bevragen misschien wel zicht zouden kunnen krijgen op hun life course en waar(in) een hulpverlenend aanbod een verschil zou kunnen maken. Hoewel we ervan uitgaan dat internationale bevindingen overdraagbaar zijn op onze Vlaamse jongeren, zou het bijzonder zinvol zijn uit te zoeken welke risico- en (vooral) beschermende factoren gelden voor Vlaamse jongeren, hoe het zit met de effecten van ons aanbod, over de juiste ‘dosis’ begeleiding, etc. D.m.v. dergelijk onderzoek zouden we zicht kunnen krijgen op de kloof tussen de meer dan 3000 Vlaamse jongeren die jaarlijks seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen en de naar schatting 150 jongeren die hun weg vinden naar het gespecialiseerde aanbod. Tot slot zijn er nog tal van andere vragen die een antwoord behoeven zoals hoe het zit met jonge kinderen die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen, of met zwakbegaafde jongeren? Dit euvel is enkel te verhelpen door te investeren in wetenschappelijk onderzoek.

2. Conclusie

Jongeren stellen seksueel grensoverschrijdend gedrag. Dat is niet zo verwonderlijk: bekwaam worden op vlak van relaties en seksualiteit is immers één van de te vervullen ontwikkelingstaken in de puberteit. Dat hierbij grenzen overschreden worden, ligt bijna voor de hand. Echter, een aantal onder hen gaan zwaar over de grens en doen dit meerdere keren. Hoewel slachtoffers van seksueel grensoverschrijdend gedrag al onze zorg en aandacht verdienen, blijft het dweilen met de kraan open, wanneer we niet daadwerkelijk een aanbod uitwerken voor de (vaak jonge) plegers. Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 135 -

Jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen, vormen een heterogene groep. Wat deze jongeren wél gemeenschappelijk hebben, is dat ze zich in dezelfde levensfase bevinden en op seksueel vlak over de grens gingen. Het aanbod voor deze jongeren kan, net omwille van deze heterogeniteit, niet worden georganiseerd volgens het one size fits all principe. Het Vlaamse aanbod voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden, is – eveneens heterogeen: de modaliteiten om met de jongeren te werken verschillen en ook de inhoud van het aanbod kent andere klemtonen naargelang de concrete jongere die in begeleiding is. Wat wel gemeenschappelijk is – over alle sectoren en initiatieven heen -, is de keuze om de jongere centraal te stellen en de wil en draagkracht van de begeleid(st)ers om met deze doelgroep aan de slag te gaan.

2.1. Een leerproject: afbakening

De voorbije tien jaar namen verschillende sectoren – hiervoor al dan niet specifiek betoelaagd – het initiatief een aanbod voor deze jonge plegers van seksueel grensoverschrijdend gedrag uit te werken. Halverwege 2007 ging er expliciet aandacht uit naar deze doelgroep bij de uitbreiding van het Vlaamse HCA-aanbod: er zou in gans Vlaanderen gestalte gegeven worden aan een leerproject voor jongeren die op seksueel vlak over de grens gingen. Het specifieke van een leerproject situeert zich in de strikte afbakening wat betreft:

de leeftijd van de jongeren die er terecht kunnen: 12 – 18 jaar,

de doorverwijzer: enkel de jeugdrechter kan jongeren bij beschikking of vonnis doorverwijzen naar aanleiding van het plegen van een als misdrijf omschreven feit,

de duur: een leerproject bestaat uit een basisprogramma van twintig face-to-face contacturen met de jongere. Uitbreidingen naast dit basisprogramma tot ten hoogste 45 uur kunnen enkel mits goedkeuring door de administratie (agentschap Jongerenwelzijn)

en een minimum aan inhoudelijke richtlijnen/doelstellingen: link met het delict, kennisvermeerdering, inzichtverwerving, verhogen van sociale vaardigheden en aanreiken van oplossingsvaardigheden en alternatief gedrag.

Inhoudelijk blijkt er echter niet meer verschil te zijn tussen een leerproject en het overige, intersectorale aanbod voor de doelgroep in Vlaanderen, dan tussen alle initiatieven onderling.


2.2. Een leerproject SGGJ in de praktijk

De doeltreffendheid van een leerproject is tot op heden niet onderzocht: noch in België, noch in Nederland. Of een leerproject effectief is, is dus nog maar de vraag. Evenmin is bewezen dat het aanbod niet effectief is. Ook wat betreft specifieke in- en uitsluitingscriteria blijft de academische wereld ons het antwoord schuldig. Naast deze top-down benadering, is die benadering die vertrekt vanuit de concrete praktijk (bottomup) niettemin even doorslaggevend. Op basis van de huidige praktijk en rekening houdende met bovenstaande afbakening komen we tot onderstaande insluitingscriteria: een leerproject SGGJ is geschikt voor jongeren …

waarvan men vermoedt dat het seksueel grensoverschrijdend gedrag niet het symptoom is van onderliggende problemen, maar eerder het al experimenterend overschrijden van een grens,

die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden t.a.v. een leeftijdsgenoot (of oudere persoon),

waarbij voldoende protectieve factoren aanwezig zijn waardoor de kans op herval minimaal is,

die voor het eerst met Justitie in aanraking komen,

die omringd worden door een goed opvoedkundig klimaat.

Meer dan tien jaar praktijkervaring duidt echter een aantal knelpunten aan i.v.m. een leerproject SGGJ. Het belangrijkste knelpunt is de contradictie die ‘een leerproject SGGJ’ lijkt in te houden.

Een leerproject kan enkel ingezet worden door de jeugdrechter. Dat betekent dat slechts een klein deel van de jongeren die SGG stelden, ernaar kan worden toegeleid. Naar alle waarschijnlijkheid zijn het - net omdat er meestal een lange weg is tussen het over de grens gaan op seksueel vlak en voor de rechter moeten verschijnen - die jongeren die meermaals pleegden, ernstig SGG stelden en waarbij het vermoeden van een zwaardere onderliggende problematiek aanwezig is.

Tegelijk is het standaard leerproject (SGGJ) beperkt tot twintig uur en daar zit net de contradictie want met recidivisten en/of jongeren die ernstig SGG stelden en/of jongeren waarbij men vermoedt dat er een zware onderliggende problematiek aanwezig is, kan men op voorhand niet inschatten hoe lang de begeleiding zal duren: twintig uur lijkt een serieuze beperking. Overigens blijft het bijzonder jammer dat een leerproject van twintig uur niet ‘buitengerechtelijk’ ingezet kan worden, de nood is er in alle geval.


2.3. Een leerproject SGGJ idealiter

De meerwaarde van een leerproject voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden, is dat het een stevig en duidelijk afgebakend aanbod ís. Een aanbod dat structureel ingebed is in gans Vlaanderen. Een aanbod dat is gedragen door deskundige én gedreven medewerkers, die wíllen werken met jongeren die op seksueel vlak over de grens gingen. Een aanbod dat jongeren de kans biedt hun verhaal te vertellen en verandering mogelijk te maken. Verder werk maken van de implementatie van een leerproject voor jongeren die op seksueel vlak over de grens gingen? Ja! Maar mits werk te maken van volgende aanbevelingen: 1. Inzetten op preventie 2. Trapsgewijze screening vóór toeleiding 3. Investeren in een intersectoraal, gerechtelijk én buitengerechtelijk aanbod SGGJ 4. Minimale insluitingscriteria voor een leerproject SGGJ 5. Leerproject SGGJ: standaard (max.) 45 uur 6. Strikte kwaliteitseisen 7. Registreren 8. Opstarten van wetenschappelijk onderzoek Bij voorkeur worden deze aanbevelingen verder vorm gegeven in overleg met (vertegenwoordigers zowel beleid als medewerkers - van) de verschillende sectoren die op dit moment een aanbod hebben voor de doelgroep. De aanzet is bij deze gegeven.



TERUGBLIK Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren


Ergens tijdens het schrijven van dit eindrapport, botste ik op de foto die zowel de voor- als achterkant van dit rapport siert, alsook elk nieuw hoofdstuk aankondigt. Het beeld bleef me bij en verbindt op de een of andere manier al datgene waaruit deze opdracht bestaat … Deze verkenningsopdracht had veel voeten in de aarde: vooreerst om gesubsidieerd te worden, later om te verantwoorden waarom ik (medewerkster bij EXIT) de opdracht mocht uitvoeren, nog wat later om het te gaan doen en nu tot slot: om het eindrapport neer te leggen. De aanvraag vertrok eind 2007. De cirkels er rond werden gevormd en de golven botsen hopelijk heel binnenkort aan wal. Seksueel grensoverschrijdend gedrag blijft evenmin op zich staan. Willen of niet: het brengt mensen ‘in relatie’: dader en slachtoffer, kind en ouder(s), cliënt en therapeut. Het grensoverschrijdende gedrag van de jongere (de steen in het water) veroorzaakt op z’n minst heel wat emoties en beweging (de uitdeinende golven) … tot de rust hersteld wordt. Hiernaast raakt seksueel grensoverschrijdend gedrag elk van ons. Denk maar aan de grote regelmaat waarmee seksueel grensoverschrijdend gedrag de pers haalt of heel concreet aan de moeilijkheden die we ondervinden wanneer we een antwoord willen geven als mensen ons vragen “wat we doen voor werk”? Uiteindelijk wordt de volledige vijver door de kringen beroerd. Tot slot resten me nog heel wat dankbetuigingen. Dankjewel agentschap Jongerenwelzijn, Steunpunt Algemeen Welzijnswerk, CAW De Poort en stuurgroep: zonder jullie was er überhaupt geen opdracht. Dankjewel SGGJ’ers

166

: om mee te werken aan deze opdracht, maar vooral voor jullie betrokkenheid

op ‘onze gasten’ en jullie wil om te horen wat de jongere vertelt (of niet). Hoewel jullie vaak het gevoel hebben te dweilen met de kraan open (om het opnieuw in watertermen uit te drukken), zijn jullie niettemin voortdurend golfbreker: je breekt de golven van het misbruik, je breekt de golven van het (vaak) negatieve zelfbeeld van de jongeren, je breekt de golven van de kritische massa, je breekt de golven van het gebrek aan middelen, je breekt de golven die door je eigen twijfels worden veroorzaakt, je breekt de golven van onverschilligheid, … Dankjewel EXIT, Begeleid Wonen, Login en Bezoekhuis: het samen zitten in ons (landschaps)bureel betekende nu en dan wat concentratiestoornissen, maar bovenal heel veel (begrip en) ondersteuning! Dankjewel vrienden en familie en in het bijzonder Tine, Fré, Lukas en Robin … Jullie zijn zowel de eerste als de oneindigste cirkel. Merci! En nu maar hopen dat de cirkels diegenen raken die het beleid vorm geven en een inhoudelijk sterk, structureel verankerd, gerechtelijk en buitengerechtelijk aanbod SGGJ waar kunnen maken, want werken met jongeren ís toekomstgericht werken aan een betere samenleving. Jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden, vormen hierop geen uitzondering.

Els Vandecasteele, 3 november ’09

166

Deelne(e)m(st)ers aan het overleg Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 140 -


BIBLIOGRAFIE Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren


Adriaenssens, P., Smeyers, L., Ivens, C., & Vanbeckevoort, B. (1998). In vertrouwen genomen. Tielt: Drukkerij Lannoo. American Psychological Association, Task Force on the Sexualization of Girls. (2007). Report of the APA Task Force on the Sexualization of Girls. Washington, DC: American Psychological Association. [online: www.apa.org/pi/wpo/sexualization.html] Balcaen, L., Van Rumst, S., & Verlinden, V. (2009, juni). Ondersteuningsstructuur Bijzondere Jeugdzorg, Herstelrechtelijke en Constructieve Afhandelingen in Vlaanderen, Cijfernota 2008. [online: www.osbj.be] Barbaree, E. H., & Langton, C.M. (2006). The effects of child sexual abuse and family environment. In E.H. Barbaree & W.L Marshall (Eds.), The juvenile sex offender. New York: Guilford Press. Barbaree, H.E., & Marchall, W.L. (Eds.). (2006). The juvenile sex offender. New York: Guilford Press. Bogaerts, J., Plasschaert, R., & Deboutte, D. (2000). Behandeling van jeugdige seksuele daders. In C. Dillien & P. Cosyns (Red.), Behandeling van seksuele delinquenten in België. Leuven: Garant. Bruinsma, F. (1996). De jeugdige zedendelinquent. Amsterdam: SWP. Bruynooghe, R., Noelanders, S., & Opdebeeck, S. (1998). Geweld ondervinden, gebruiken en voorkomen. Rapport ten behoeve van de Minister van Tewerkstelling en Arbeid en Gelijkekansenbeleid Mevrouw M. Smet. Diepenbeek: Limburgs Universitair Centrum. Butz, C., & Spaccarelli, S. (1999). Use of physical force as an offense characteristic in subtyping juvenile sexual offenders. Sexual Abuse: A journal of research and treatment, 3, p. 217. Caldwell, M.F. (2009, January). Study characteristics and recidivism base rates in juvenile sex offender recidivism. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, xx, number x. Chaffin, M. (2008). Our Minds are made up. Don’t confuse us with the facts: commentary on policies concerning children with sexual behaviour problems and juvenile sex offenders. Child Maltreatment, 13. Child Focus. (2003). De grote kindervriend? Pedoseksueel misbruik: profiel/impact/preventie. Antwerpen: Maklu-Uitgevers.


de Graaf, Dr. (2008). Effectieve Jeugdinterventies. Symposium Protocolleren in de Vlaamse welzijnsen gezondheidssector, Brussel, 27 november 2008. Departement Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. Detry, I., & Goedseels, E. (2008, januari). Onderzoek met betrekking tot de productie en wetenschappelijk

exploitatie

van

statistische

gegevens

inzake

jeugddelinquentie

en

jeugdbescherming. [Nota] Dieltjens, S., & Meurs, P. (2008). Seksuele ontwikkeling en de rol van broers en zussen. Siblingseks: spelletjes, nieuwsgierigheid, misbruik en incest. Antwerpen: Garant. Dillen, C. & Cosyns, P. (2000). Behandeling van seksuele delinquenten in België. Leuven: Garant Grabell, A.S., & Knight, R.A. (2009, june). Examining childhood abuse patterns and sensitive periods in juvenile sexual offenders. The journal of research and treatment, 21, 2. Groth, N.A., Longo, R.E., & Mc. Fadin, J.B. (1982). Undetected recidivism among rapists and child molesters. Crime and delinquency, 3, 450. Hanson, R.K., Gordon, A., Harris, A.J.R., Marques, J.K., Murphy, W., Quinsey, V.L., & Seto, M.C. (2002). First report of the collaborative outcome data project on the effectiveness of treatment for sex offenders. Sexual Abuse: A Journal of Research and Treatment, 14 (2), pp. 169-194. Heinz, J., & Ryan, G. (1997). The legal system’s response to juvenile sexual offenders. In G. Ryan & S. Lane (Eds.), Juvenile sexual offending. Causes, consequences and correction. San Francisco, Jossey-Bass Publishers. Hendriks, J. (2006). Jeugdige zedendelinquenten. Een studie naar subtypen en recidive. Utrecht: Forum Educatief. Hendriks, J., & Bijleveld, C. (2006). Onderzoek naar groepsverkrachtingen door jeugdigen. In opdracht van het Ministerie van Justitie. Hissel, S., Bijleveld, C., Hendriks, J., Jansen, B., d’Escury-Koenigs, A. C. (2006). Jeugdige zedendelinquenten: specialisten, generalisten en ‘first offenders’. Tijdschrift voor Seksuologie, 30, pp. 215-225. Hunter, J.A., Becker, J.V., & Lexier, L.J. (2006). The female juvenile sex offender. In H.E. Barbaree & W.L. Marshall (Eds.), The juvenile sex offender. New York: Guilford Press. Jonker, M., & Ohlirhs, Y. (2009). Seksuele moraal en jonge zedendaders: worden grenzen steeds vager? Tijdschrift voor Seksuologie, 33, 121-126.


Jonson-Reid, M., & Way, I. (2001). Adolescent sexual offenders: Incidence of childhood maltreatment, serious emotional disturbance, and prior offenses. American Journal of Orthopsychiatry, 1, 120. Kohnstamm, R. (2002). Kleine ontwikkelingspsychologie: de adolescentie. Deel III. Houten/Diegem: Bohn Stafleu Van Loghum. Kvale, S. (1996). Inter Views: An introduction to qualitative research interviewing. Thousand Oaks, CA: Sage. Markey, S. (2008). Ontwikkelings- en persoonlijkheidsgerelateerde vormen van jeugddelinquentie. In F. Declercq (Red.), Seksuele, geweld- en levensdelicten. Psychopathologie van daders. Leuven: Acco. Morrison, T. (2004). Preparing services and staff to work with young people who sexually abuse. Context, mandate, pitfalls and frameworks. In G. O’Reilly, W.L. Marshall, A. Carr, & R.C. Beckett (Eds.), The handbook of clinical intervention with young people who sexually abuse. New York: Brunner-Routledge. National Center on Sexual Behavior of youth. (2004, January). What research shows about female adolescent sex offenders, number 5 [online] O’Callaghan, D. (2004). Adolescents with intellectual disabilities who sexually harm: intervention design and implementation. In G. O’Reilly, W.L. Marshall, A. Carr, & R.C. Beckett (Eds.), The handbook of clinical intervention with young people who sexually abuse. New York: BrunnerRoutledge. Oliver, L., Nagayama, H., & Neuhaus, S. (2006). A comparison of the personality and background characteristics of adolescent sex offenders and other adolescent offenders. Criminal Justice and Behavior, 4, p. 359. Persbericht Rutgers Nisso groep, Utrecht, 7 november 2007. Prescott, D.S. (2008, may). Research shows that the right treatment for adolescents can reduce recidivism. Neari News, 1,2 p. 1 Rutgers

Nisso

Groep.

(2008).

Jeugd-

en

zedenprojecten.

[online:

http://database.rutgersnissogroep.nl/Jeugd__en_zedenprojecten] Rutgers Nisso groep. (2008, april). Trends in seksualiteit in Nederland. Wat weten we anno 2008? Rutgers Nisso groep: Utrecht.


Ryan, G., & Lane, S. (Eds.). (1997). Juvenile sexual offending: causes, consequences, and correction. California: Jossey-Bass Publishers. Ryan, G., (1997). Incidence and prevalence of sexual offenses committed by juveniles. In G., Ryan & S. Lane (Eds.), Juvenile sexual offending. Causes, consequences and correction. California: JosseyBass Publishers. Ryan, G., (1997). Sexually abusive youth: Defining the population. In G., Ryan & S. Lane (Eds.), Juvenile sexual offending. Causes, consequences and correction. California: Jossey-Bass Publishers. SENSOA. (2009). Het vlaggensysteem: een normatieve lijst van seksueel gedrag van kinderen en jongeren. [online: http://sensoa.be/download/pub/vlaggensysteemartikel.pdf] SENSOA. (2008). Seksueel grensoverschrijdend gedrag. Antwerpen: Albatros Printing. SENSOA. (2009). Seksueel misbruik. [online: http://www.sensoa.be/seksueel_misbruik.php] Staffeleu, J. (1992). Incestplegers in perspectief. Zaventem: Bohn Stafleu Van Loghum. Stevens, dr., L. (2003, maart). Seksueel strafrecht & seksueel strafprocesrecht. Paper gepresenteerd tijdens de basisopleiding van het vormingscentrum Jos van Ussel, Antwerpen. Stinckens, N., Ulburghs, A., & Claes, L. (2009, september). De werkalliantie als sleutelelement in het therapiegebeuren. Meting met behulp van de WAV-12, de Nederlandstalige verkorte versie van de Working Alliance Inventory. [Intern document LDSG] Thakker, J., Ward, T., & Tidmarsh, P. (2006). A reevaluation of relapse prevention with adolescents who sexually offend. A good-lives model. In E.H. Barbaree & W.L Marshall (Eds.), The juvenile sex offender. New York: Guilford Press. van Beek, D.J. (1999). De delictscenarioprocedure bij seksueel agressieve delinquenten. Gouda: Quint. Vandendriessche, M. (januari 2009). Politionele criminaliteitsstatistieken. Pleegjaren 2000-2007, 2008 semester 1. [online: http://www.polfedfedpol.be/crim/crim_statistieken/2008_sem01/notas/ verklarende_nota_jan_2009.pdf] Vanherp, E. (1996). Jeugdige plegers van seksueel geweld. Niet gepubliceerde thesis, Katholieke Universiteit Leuven. Vanneste, C., Goedseels, E., & Detry, I. (2008). De “nieuwe” statistiek van de jeugdparketten: een belichting van de eerste analyseresultaten vanuit verschillende invalshoeken. Academia Press: Gent. Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 145 -

van Outsem, R. (2007). Sexually abusive behaviour in juveniles: deviant and non-deviant pathways. Journal of sexual aggression, 13. van Outsem, R. (2009). Exploring psychological characteristics of sexually abusive juveniles. Academisch proefschrift. Vrije Universiteit: Amsterdam. van Wijk, A.N., Loeber, R., Ferwerda, H., Smulders, A., & Vermeiren, R. (2005). Jeugdige zedendelinquenten en geweldplegers. Een vergelijking op grond van de Pittsburgh Youth Study. In Justitiële verkenningen, 31, 1, p. 114 van Wijk, A.N., Van Horn, J., Bullens, R., & Hendriks, J. (2003). Jeugdige zedendelinquenten: een aparte groep? Tijdschrift voor criminologie, 4, p. 391. Vlaams Minister Inge Vervotte. (2006, februari). Globaal Plan Jeugdzorg. De kwetsbaarheid voorbij … Opnieuw verbinding maken. Wieckowski, E., Hartsoe, P., Mayer, A., & Shortz, J. (1998). Deviant sexual behavior in children and young adolescents: Frequency and patterns. Sexual Abuse: A journal of research and treatment, 4, 293. Worling, J.R., & Langström, N. (2006). Risk of Sexual Recivism in Adolescents Who Offend Sexually. In E.H. Barbaree & W.L Marshall (Eds.), The juvenile sex offender. New York: Guilford Press.



BIJLAGEN Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren


Bijlage 1: Vlaamse HCA-diensten die een leerproject hebben voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden Bijlage 2 Overzicht van een aantal interessante en toonaangevende werken m.b.t. jongeren die op seksueel vlak over de grens gaan. Bijlage 3: Deelnemerslijst SGGJ Bijlage 4: Interviewvragen


Bijlage 1: Vlaamse HCA-diensten die een leerproject hebben voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden

Voor Antwerpen: AD AM, Frankrijklei 92/94 bus 16, 2000 Antwerpen, 03/285.98.00 Elegast, Belgiëlei 203, 2018 Antwerpen, 03/286.75.25

Voor Limburg: BAAL, Kattegatstraat 8b8, 3500 Hasselt, 011/45.00.61

Voor Oost-Vlaanderen: HCA Oost-Vlaanderen, Pekelharing 2, 9000 Gent, 09/233.12.89

Voor Vlaams-Brabant: ALBA, Stenen Kruisstraat 85, 1060 Sint-Gillis, 02/219.80.80

Voor West-Vlaanderen: BAAB, COHEsie en DIVAM (de drie West-Vlaamse HCA-diensten) en EXIT sloten begin 2007 een samenwerkingsovereenkomst af m.b.t. jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden. De afspraken luiden (o.a.) dat: - BAAB, COHEsie en DIVAM instaan voor het volledige HCA-aanbod in West-Vlaanderen, behalve voor het leerproject voor de doelgroep van jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stellen; - EXIT haar aanbod beschikbaar stelt in de gerechtelijke arrondissementen Brugge, Ieper, Kortrijk en Veurne; - de drie diensten, voor wat betreft een leerproject voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden, beroep doen op EXIT. EXIT, Vlamingdam 36, 8000 Brugge, 0479/56.04.18


Bijlage 2: Overzicht van een aantal interessante en toonaangevende werken m.b.t. jongeren die op seksueel vlak over de grens gaan.

Barbaree, H.E., & Marchall, W.L. (Eds.) (2006). The juvenile sex offender. New York: Guilford Press. (De deelnemers aan het SGGJ-overleg hebben dit boek vertaald in het Nederlands. Geïnteresseerden kunnen de vertaling bij hen opvragen.) Hendriks, J. (2006). Jeugdige zedendelinquenten. Een studie naar subtypen en recidive. Utrecht: Forum Educatief. O’Reilly, G., Marshall, W.L., Carr, A., & Beckett, R.C. (2004). The handbook of clinical intervention with young people who sexually abuse. New York: Brunner-Routledge. Website SENSOA: www.sensoa.be


Bijlage 3: Deelnemerslijst SGGJ

Hieronder vindt u het overzicht van de deelnemers aan het SGGJ-overleg, begin september 2009.

ADAM (CAW Metropool) Jamal Toualla

Frankrijklei 92/94 bus 16

03/285.98.00

[email protected]

2000 Antwerpen ALBA

Gaëlle Dhooghe

Stenen Kruisstraat 85

0494/53.81.25 [email protected]

1060 Sint-Gillis BAAL B.I.C.

Tom Switten

Kattegatstraat 8b8

Joke Vanhoof

3500 Hasselt

Katrien Vanreusel

E.Tinellaan 1

E

0493/04.00.84 [email protected] 015/44.67.30

[email protected]

09/233.12.89

[email protected]

011/21.20.20

[email protected]

2800 Mechelen CAW Artevelde / HCA

Elke Fontaine

Pekelharing 2

Oost-Vlaanderen

Geert De Roo

9000 Gent

Bart Haes Melissa Chalmet CAW ’t Verschil

Stephanie Swinnen

Lombaardstraat 20 3500 Hasselt

CGG Mandel en Leie CGG Kempen Elegast

Annelies Storme

President Rooseveltplein 21A 056/240.900

[email protected]

Samuel Markey

8500 Kortrijk

[email protected]

Tineke Dilliën

Smalvoortstraat 2

Ellen Baten

2300 Turnhout

Stephanie De Clercq Belgiëlei 203

014/41.09.67

[email protected] [email protected]

03/286.75.25

[email protected]

2018 Antwerpen EXIT (CAW De Poort)

Joachim Cauwe

Vlamingdam 36


Björn Claessens

8000 Brugge


Els Vandecasteele I.T.E.R. VK Antwerpen

0479.56.04.18 Els. [email protected]

Ninke Duquet

Artesiëstraat 5

Wouter Wanzeele

1000 Brussel

Stein De Sterck

Prof. Claraplein 1

02/512.62.43

[email protected]

03/230.41.90

[email protected]

050/34.57.57

Jan.dekeyser@

2018 Antwerpen VK West-Vlaanderen

Jan De Keyser

Blankenbergsesteenweg 112 8000 Brugge

vertrouwenscentrumwvl.be


Bijlage 4: Interviewvragen

Identificatie van uw dienst en aanbod m.b.t. seksueel grensoverschrijdend gedrag door jongeren (SGGJ): -

Wat is het kader van jullie werking: o historiek o inbedding o wettelijke basis en subsidies o structuur o huisvesting o etc.?

-

Doel (einddoel, voorwaardelijke en/of subdoelen: specifiek, meetbaar, acceptabel, realiseerbaar, tijdsgebonden)? Doelgroep (indicatie- en contra-indicatiecriteria)? Aanpak: methodiek of werkwijze: o opzet, duur, intensiteit; o volgorde van activiteiten; o materiaal (protocol, video’s, etc.); o waarop is dit alles gebaseerd?

-

1

-

2

3

4

-

probleemanalyse (hoe is het probleem ontstaan) / wat is jullie visie op SGGJ? o beschrijving probleem (kenmerken, prevalentie, perspectief); o verklaring probleem (oorzaken, wat houdt het probleem in stand, wat werkt compenserend, wel/niet veranderbaar, samenhang tussen de verschillende factoren) Waarom op die (zie boven) manier aanpakken?

-

Opleidingseisen Kwaliteitsbewaking

-

Effectiviteit + waarom o Wordt geëvalueerd / gemeten in hoeverre het doel / de doelstellingen wordt / worden bereikt? o Waarom wel / niet en indien wel … o hoe?

De beoogde doelgroep wordt omschreven als “jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stel(l)(d)en”. Voor jongeren die terecht komen in een leerproject SGGJ geldt dat ze bij beschikking of vonnis door de jeugdrechter werden doorverwezen omdat ze een als misdrijf omschreven feit pleegden. Gaat uw voorkeur uit naar een andere term voor deze doelgroep? Zo ja, dewelke en waarom? Hoe wordt volgens u / uw dienst idealiter gereageerd op een jongere die seksueel grensoverschrijdend gedrag stel(t)(de)? Sluit dit aan bij het bestaande Vlaamse aanbod? Zoniet: welk aanbod is wenselijk? Is er een verschil tussen het aanbod in de vorm van een leerproject SGGJ en het overige aanbod voor de beoogde doelgroep in Vlaanderen? Welke gelijkenissen en/of verschillen springen voor u in het oog? Waar ligt de oorsprong van deze gelijkenissen en/of verschillen? Verkenning van de verdere implementatie van een leerproject SGGJ in Vlaanderen - 152 -

5

6

Ziet u eventuele gelijkenissen en/of verschillen (+ dewelke) als meerwaarde of eerder als tekortkoming?

Verschilt een leerproject voor jongeren die seksueel grensoverschrijdend gedrag stelden van een leerproject voor jongeren die (ander dan seksueel) grensoverschrijdend gedrag stelden? Zo ja: wat verschilt (structuur, inhoud, etc.)?

7

8

9

Wat dient volgens u / uw dienst minimaal aanwezig te zijn om van een kwaliteitsvol leerproject SGGJ te kunnen spreken?

Beschikt u / uw dienst over een basispakket thema’s en bijhorende methodieken om met de doelgroep aan de slag te gaan? Zo ja, mogen deze verspreid worden voor alle geïnteresseerden? Zo neen, is het volgens u / uw dienst zinvol werk te maken van een bundeling van alle bestaand ‘materiaal’ en/of een uitwerking van ‘nieuw materiaal’?

10

Hoeveel jongeren werden (in 2008, 2007, 2006, 2005, 2004) naar uw dienst doorverwezen en door wie? Indien de jongere niet door u / uw dienst begeleid kon worden, wat was hiervoor de reden?

Worden de jongeren, feiten, etc. in uw dienst geregistreerd? Zo ja, welke variabelen worden geregistreerd en sedert hoe lang? Is het mogelijk een rapport van de registratie te krijgen (2008, 2007, 2006, 2005, 2004)? Vindt u / uw dienst het zinvol om een aantal variabelen (m.b.t. de doelgroep, feiten, slachtoffers, etc.) over gans Vlaanderen op dezelfde manier te registreren? Stel dat er een programma ontwikkeld wordt waarbij tien variabelen geregistreerd kunnen worden: dewelke zouden zeker niet mogen ontbreken? Tot slot: zijn er andere experten die u bovenstaande vragen zou voorleggen? Wie? Zou u vragen toevoegen/verwijderen: zoja, dewelke?



44.57

Recommend Documents