((1$/7(51$7,()9225'(/,%(5$/,6(5,1*%,11(1'( /$1'%28:
2SZHJQDDUHHQRYHUHHQVWHPPLQJWXVVHQLQWHUQDWLRQDOHVROLGDULWHLWVPLOLHXERHUHQ DUEHLGHUVqQILQDQFLsOHEHODQJHQ Inleiding In januari 2003 presenteerde ik tijdens de conferentie ‘Andersglobaliseren in de landbouw’ in Elst een alternatief voor de huidige liberalisering binnen EU en WTO. De ontwikkelingen hebben sindsdien niet stil gestaan; de WTOconferentie in Cancun is (gelukkig) mislukt, EUcommissaris Fischler heeft zijn hervormingsagenda, op suiker na zo goed als afgerond, en het tweede kabinet Balkenende probeert uit alle macht haar neoliberaal beleid door te drukken. Het geluid van de meerderheid van de bevolking en het advies van (ervarings)deskundigen, wordt hierbij eenvoudig genegeerd. Het schort namelijk alleen aan de uitleg, en niet de inhoud van het beleid, zegt men. Positiever is dat er sinds die conferentie in Elst ook een samenwerkingsverband is ontstaan van maatschappelijke organisaties die pleiten voor een gezamenlijk alternatief; het Platform Ander Landbouwbeleid. Ook op Europese schaal wordt er meer en meer samengewerkt op dit terrein. Toch is het nog niet goed gelukt om dit alternatief op een breder podium te presenteren om al echt serieus te worden genomen in de huidige discussie. Ook ondersteunen slechts enkele politieke partijen dit alternatief, hoewel het wat mij betreft duidelijk voordelen biedt wanneer de problematiek geïntegreerd zou worden benaderd. Naast een eigen verantwoordelijkheid van betrokkenen, zijn de oorzaken van dit achterblijven, enerzijds dat landbouw, milieu en ontwikkelingssamenwerking op dit moment niet zo hoog op de politieke agenda staan, en anderzijds dat het huidige neoliberalisme als enige ordenende economische systeem wordt gezien; een soort nieuwe wereldreligie. Kritiek hierop wordt als ouderwets gezien en wordt afgedaan als: “We willen toch niet terug naar plaggenhutten, trekschuiten en staatswinkels waar alleen leverworst en wodka verkocht wordt”. (Afkomstig uit uitspaken van de ministers Brinkhorst en Hoogervorst). Gelukkig ziet de bevolking in toenemende mate in, dat het anders moet. Ik wil vooral samen met anderen laten zien dat het ook anders kan. Pas als we een groter deel van het maatschappelijk middenveld hierin betrekken, kunnen we voorzichtig gaan denken aan de uitvoering van dit alternatief. Deze discussie zal dus niet alleen binnen de andersglobaliseringsbeweging moeten worden gevoerd, maar ook binnen vakbonden en andere politieke partijen. In deze notitie zal ik dus aan het eind betogen dat vooral bewustwording, samenwerking en moed noodzakelijk zijn 1
om dit alternatief te realiseren. Verder ga ik in op: de problematiek van het huidige liberaliseringsbeleid, het neoliberalisme als leidend economisch principe, de werking van de vrije-markt-theorie in de landbouw, de relatie met het huidige kabinetsbeleid en de belangen van arbeiders, een alternatief en de voordelen van dit alternatief. Problematiek binnen EU en WTO Een greep uit wat eigentijdse problemen binnen landbouw en voedselvoorziening: hongersnoden in Afrika, een crisis onder koffieboeren en een groot deel van de Nederlandse landbouw, zo’n 200 miljoen Chinese boeren die naar de steden trekken na het WTO-lidmaatschap, alle gangbare dierlijke producten die afkomstig kunnen zijn van genetisch gemanipuleerd veevoer, dalende voedselveiligheid, natuurvernietiging, milieudegradatie, overstromingen en droogtes, alsmaar stijgende winsten van multinationals in toevoer, handel en verwerking van landbouwproducten, en een toenemende afstand tussen de burger en zijn voedsel. Nog te weinig mensen realiseren zich dat zojuist genoemde problemen samenhangen met het huidige liberaliseringsbeleid binnen WTO. De EU is – met de VS – zowel mede-architect van dit beleid, als uitvoerder van dit beleid via haar Gemeenschappelijk Landbouwbeleid, en haar beleid ten opzichte van oude koloniën (ACP-landen). Binnen de landbouw gaat het vooral om het Agreement on Agriculture (AoA) binnen de WTO, dat geldt als uitgangspunt van het EU-landbouwbeleid. Dit beleid is van oudsher gericht op grondgebonden producten als graan, rundvlees, suiker en melk. Oorspronkelijk waren de doelstellingen: - het bevorderen van de productiviteit in de landbouw, - het verzekeren van een redelijke levensstandaard van de landbouwbevolking, - stabilisatie van landbouwmarkten, - het veilig stellen van de voedselvoorziening, - redelijke prijzen voor consumenten. Door de daardoor ontstane overproductie lijkt een nieuwe doelstelling; het openbreken van nieuwe markten in met name ontwikkelingslanden, voortaan voorop te staan. Het huidige EU-landbouwbeleid leidt tot de volgende nadelen, die door de EU-commissie altijd met veel retoriek succesvol zijn verdoezeld: - De instant gehouden exportsubsidies en de ‘nieuwe’ inkomenstoeslagen leiden tot dumping in ontwikkelingslanden, waardoor kleine boeren worden weggeconcurreerd van hun oorspronkelijke lokale en nationale markten. Tevens leiden deze subsidies tot een onnodig hoog EU-landbouwbudget, terwijl het geld niet wordt ingezet voor een natuur-, milieu-, plattelands-, en diervriendelijke landbouw. In tegendeel zelfs. Inkomenstoeslagen zijn sinds 1992 ingesteld als gedeeltelijke (!) compensatie voor prijsverlaging, maar zorgen vooral voor een verborgen dumping in ontwikkelingslanden. Ook de huidige ontkoppeling van deze subsidies van de productie leidt namelijk niet tot vermindering van productie door een gebrek aan rendabele alternatieven (bepaalde producten mogen ook niet worden geproduceerd). Onder druk van de VS en de EU zijn deze inkomenstoeslagen echter toegestaan door de WTO; men heeft slechts een truc uitgehaald door deze subsidies te verschuiven tussen de ‘amber, blue en green boxes’. Ontwikkelingslanden hebben echter geen mogelijkheid deze subsidies uit te keren, door vooral gebrek aan financiële middelen. Zij hebben alleen de mogelijkheid om importheffingen te gebruiken als bescherming van hun landbouwsector. Importheffingen dienen echter te worden afgebouwd volgens de WTO. Hoewel deze importheffingen van ontwikkelingslanden in een lager tempo hoeven te worden afgebouwd dan door de 2
-
-
-
-
ontwikkelde landen, zijn deze vaak al via de Structurele aanpassingsprogramma’ s van Wereldbank en IMF verplicht afgebouwd. Ontwikkelingslanden wordt nu een worst voorgehouden van de verbeterde markttoegang tot het Noorden. In ruil hiervoor eisen ontwikkelde landen echter ook nog betere markttoegang tot de ontwikkelingslanden, die de negatieve effecten van de SAP’ s nog eens zullen versterken. Blijvend onrendabele prijzen voor boeren in de EU, niet alleen voor producten als graan en rundvlees, melk en suiker (als de huidige plannen doorgaan) maar ook voor de ' vrije' producten als groente en fruit, en andere dierlijke producten. Voorwaarde voor subsidies aan boeren zijn het voldoen aan maatschappelijke eisen. Dit lijkt terecht maar er moet niet worden vergeten dat de huidige inkomenstoeslagen slechts een gedeeltelijke compensatie zijn voor eerdere prijsdalingen. Boeren moeten dus aan meer eisen voldoen, terwijl men moet produceren onder de kostprijs. Daarbij wordt een deel van de betalingen aan boeren gedaan via lidstaten en provincies, waarbij zeer twijfelachtig is of binnen de huidige constructie het geld ook wordt ingezet voor een milieuen natuurvriendelijke landbouw. Beter is een kostendekkende prijs gecombineerd met gerichte kostendekkende betaling voor groene diensten (landschap, natuur en biologische landbouw) die de boeren verlenen aan de maatschappij. Grote concurrentie tussen boeren (o.a. vanwege loskoppeling van inkomenstoeslagen van de productie zonder productiebeheersing) met als gevolg een drastische daling van het aantal boeren in huidige maar vooral ook in nieuwe lidstaten als Polen. Blijvende tariefvrije import van genetisch gemanipuleerd veevoer (met name soja en maïs uit Amerika), waardoor alleen dierlijke producten uit de biologische sector momenteel vrij van genetisch gemanipuleerde bestanddelen zijn. Blijvend gesleep met producten over de aarde met risico’ s voor voedselveiligheid en ziekteverspreiding, bodem- en wateruitputting enerzijds en overbemesting en chemische vervuiling anderzijds. Tevens draagt juist de huidige exportgeoriënteerde landbouw- en voedselsector bij aan het broeikaseffect, terwijl juist ook de landbouw de meest desastreuze effecten zal ondervinden van klimaatverandering (overstromingen, droogtes en oprakend gletsjerwater nodig voor irrigatie). Vooral multinationals in (detail)handel en verwerkende industrie die profiteren van lage prijzen, lage producteisen en overproductie (dus veel handel), hebben belang bij dit beleid. Zij kunnen hierdoor mondiaal boeren tegen elkaar laten uitspelen, markten blijven openbreken in ontwikkelingslanden voor productoverschotten, zaden en bestrijdingsmiddelen, en anderzijds toegang behouden tot natuurlijke hulpbronnen in het Zuiden, die men echter broodnodig heeft voor de eigen voedselzekerheid. Niet alleen het Europese landbouwbeleid is desastreus voor boeren in ontwikkelingslanden, 3
maar dat geldt in toenemende mate voor de Economic Partnership Agreements (EPA’s) met ACP-landen, die volgens de planning op 1 januari 2008 moeten worden ingevoerd. De ACPlanden zijn 77 voormalige kolonies in Afrika, het Caribisch gebied en de Stille Oceaan, waarvan vele tot de minst ontwikkelde landen behoren (MOL’s). In tegenstelling tot het voormalige Lomé-verdrag, waarbij de EU preferentiële toegang tot haar markt gaf voor onder andere suiker, wil de EU nu alle onderlinge importheffingen opheffen. Dat betekent dat boeren in deze landen worden weggeconcurreerd door de gesubsidieerde EU-producten. Ook frustreert zij binnen deze vrijhandelsakkoorden de vorming van regionale handelsblokken door deze ACP-landen. Tenslotte legt men deze landen liberaliseringseisen op die veel verder gaan dan het huidige WTO-akkoord. Zo komen o.a. de ‘Singapore-issues’ weer op de agenda, waaronder het desastreuze investeringsverdrag. (Zie ook www.stopepa.org .) Het compromis dat de EU-lidstaten bereikten in oktober 2002 hield in dat de uitgaven voor product- en prijsondersteuning slechts maximaal met 1 % per jaar mogen stijgen, terwijl de uitgaven voor plattelandsontwikkeling niet beperkt worden. Dit budget voor prijs- en productondersteuning moet echter verdeeld worden over de oude plus de nieuw toegetreden lidstaten. Dit compromis houdt de eerder genoemde nadelen in stand, en is vooral oneerlijk ten opzichte van kleine boeren in nieuw toegetreden lidstaten die voorlopig minder of zelfs helemaal geen subsidies krijgen. Positief is dat het budget voor prijs- en productsteun niet meer zal groeien, naar mijn mening zou dit zelfs helemaal kunnen worden afgeschaft (zie hierna). De hervormingen in 2002 (mid-term-review) waren geheel WTO-fähig, terwijl bijvoorbeeld de VS dat jaar haar subsidies drastisch verhoogde. Hoewel dit laatste vooralsnog is toegestaan door de WTO is het geen blijk van wens tot verdere liberalisering. De achtergronden van dit merkwaardige voorop willen lopen binnen de WTO door de EU, liggen waarschijnlijk in het feit dat men op gebied van liberalisering van diensten, industriële producten en het op de agenda plaatsen van de ‘Singapore-issues’ binnen de WTO, goede onderhandelingsresultaten wil behalen. Landbouw zou hierbij wel eens als wisselgeld kunnen worden gebruikt. Uit de afspraken die binnen de WTO gemaakt zijn blijkt de zeer grote invloed van de EU, de VS en haar multinationals. Het AoA is in 1994 dan ook vooral opgesteld door beide handelsblokken, om een dreigende handelsoorlog te voorkomen en om markten open te breken in ontwikkelingslanden voor hun overproductie. Het standpunt van de VS op dit gebied werd bijvoorbeeld destijds geschreven door een ex-topman van Cargill, het grootste handelsbedrijf in landbouwproducten ter wereld. Slachtoffers hiervan zijn vooral de boeren in het Zuiden, maar ook boeren in het Noorden omdat men steeds meer gedwongen wordt tegen elkaar te concurreren, voor alsmaar dalende prijzen door de inherente neiging tot overproductie in de landbouw. Maatschappelijke eisen op gebied van voedselzekerheid en –veiligheid, milieu, arbeidsomstandigheden en dierenwelzijn, worden hierbij steeds meer gezien als handelsbelemmering in plaats van een waarborg voor mens en natuur. Achtergronden en overige problematiek +HWQHROLEHUDOLVPHDOVZHUHOGJRGVGLHQVW De achtergrond van dit liberaliseringsbeleid is vooral de neoliberale wereldvisie, die momenteel overheersend is binnen de (inter)nationale politiek en wetenschap. Het lijkt op een soort nieuwe 4
wereldreligie, die blind wordt nageleefd en weinig meer ter discussie staat. Onderdelen hiervan zijn: - Het privatiseren van overheidsdiensten; van oorsprong publieke dienstverlening zoals onderwijs, gezondheidszorg, water- en energievoorziening, huisvesting en openbaar vervoer kunnen efficiënter door het bedrijfsleven verzorgd worden. Hierdoor krijgt de consument meer keuzevrijheid (alsof hij dat zou willen), en dalen zijn kosten (als er sprake zou zijn van werkelijk concurrentie). - Liberalisering van markten; de vrije wereldmarkt moet het overheersende ordeningsprincipe in de economie worden, dit kan door alle handelsbelemmeringen te verwijderen. Het afschaffen van overheidssubsidies hoort hierbij, maar wordt verrassend vaak buiten schot gelaten. Hierdoor en door ongelijke regelgeving tussen landen, is er vaak sprake van oneerlijke concurrentie. Ook zouden alle productiekosten in de kostprijs moeten worden opgenomen (inclusief milieukosten), en moet er sprake zijn van vrije concurrentie (mogelijk gemaakt door mededingingsautoriteiten die controleren op kartels, monopolies en prijsafspraken). De huidige liberalisering lijkt vooral op het recht van westerse multinationals om markten in ontwikkelingslanden te mogen openbreken, dus het recht op export. - Deregulering, wet- en regelgeving door de overheid moet worden teruggedrongen. De markt moet zijn werk kunnen doen, en is zelf verantwoordelijk voor regelgeving, controle en handhaving. Eventueel zijn wat subsidies nog wel meegenomen, maar verder moet de overheid zich op opstand houden. Voorbeelden van deregulering zijn het de EUREP-GAP ‘kwaliteitssysteem’ door de Europese detailhandel, convenanten met een inspanningsverplichting maar geen resultaatdoelstelling, en het nieuwste toverwoord; ‘PublicPrivate-Partnerships’ . Bij al deze onderdelen van het neoliberalisme zijn het de multinationals die de grootste belangen hebben. Zij zoeken nieuwe markten, willen zo goedkoop mogelijke grondstoffen inkopen, willen zo laag mogelijke lonen betalen, en aan zo min mogelijk regels voldoen omdat deze leiden tot kostprijsverhoging. Dus het leidende principe zijn hun bedrijfswinsten, en zo groot mogelijke rendementen op kapitaal. Het meest verontrustende is dat zij een groot deel van de westerse politieke partijen voor hun karretje hebben kunnen spannen. Binnen zowel de EU, de VS en de elite van ontwikkelingslanden wordt het neoliberalisme als een soort onontkoombaar natuurverschijnsel gezien, en niet als een politieke keuze. Daar tegenover staan de belangen van het grootste gedeelte van de bevolking, en de belangen van natuur en milieu. Binnen het huidige neoliberale systeem zijn de voorziening van basisbehoeftes onder alle leden van de bevolking, inclusief de armsten en etnische minderheden, namelijk ondergeschikt aan een gemiddeld BNP per hoofd van de bevolking. In werkelijkheid hebben alleen consumenten met koopkracht rechten in een neoliberale samenleving, de overheid kan hierbij onvoldoende het maatschappelijk belang inclusief de voorziening van basisbehoeftes van alle inwoners, en natuur en milieu waarborgen. Als strenge normering van de overheid op deze gebieden ontbreekt krijgt het bedrijfsleven de kans een UDFHWRWKHERWWRPuit te voeren op gebied van bijvoorbeeld arbeidsomstandigheden en milieu. Sociale en milieukosten worden dan afgewenteld op de samenleving en toekomstige generaties (publiek), terwijl de winsten worden geprivatiseerd (privaat). 7RHSDVVLQJYDQKHWYULMHPDUNWSULQFLSHLQGHODQGERXZ Door veel gerenommeerde deskundigen (Professor Kol, om maar eens iemand te noemen) wordt niet ingezien dat de landbouw een aparte economische sector is. De alom gebruikte vrije-markttheorie - vraag en aanbod passen zich via ‘een onzichtbare’ hand aan elkaar aan op een bepaald 5
prijsniveau - kan dan ook niet zonder meer worden losgelaten op de landbouwsector. Landbouwproducten zijn om de volgende redenen te onderscheiden van ‘normale’ producten: - ze zorgen voor een basisbehoefte (voedsel), - het betreft levende wezens die afhankelijk zijn van het weer en gevoelig zijn voor ziekten en plagen, - er is een grote immobiliteit van grond en arbeid, - er is sprake van een aanbodsinelasticiteit; zowel bij hoge als lage prijzen is de boer geneigd door te gaan met productie om te voldoen aan betalingsverplichtingen aan geldverschaffers, - er is sprake van vraaginelasticiteit; stijgende inkomens leiden boven een bepaalde grens niet meer tot een stijging van de voedselaankopen, - landbouw betreft een multifunctionele bedrijfstak, met naast voedselproductie ook de zorg voor landschap en natuur. Daarnaast wordt deze vrijemarkt-theorie niet juist toegepast in de landbouw. Zo is er geen sprake van vrije concurrentie door grote concentratie van multinationals in toevoer, afvoer en handel, worden lang niet alle kosten zijn in de prijs geïnternaliseerd, en worden boeren niet of nauwelijks betaald voor hun diensten aan de maatschappij op gebied van landschap, natuur en milieu. Zowel door het speciale karakter van de landbouw, als het niet goed toepassen van de vrije-markt-theorie in de landbouw, is overheidsingrijpen noodzakelijk. Dit kan bestaan uit wet- en regelgeving op gebied van maatschappelijke eisen, productiebeheersings- en prijsbeleid, importbescherming, betaling voor groene dienstverlening, internalisering van alle kosten, en anti-mededingswetgeving. 'HUHODWLHWXVVHQVFKXOGHQODVWHQHQLQWHUQDWLRQDDOODQGERXZEHOHLG Bijkomend probleem voor boeren in ontwikkelingslanden is dat de relatie tussen schuldenlasten en de hierboven geschetste problematiek te weinig wordt onderkend. Deze schuldenlasten dwingen ontwikkelingslanden namelijk tot onduurzame uitputting van hun schaarse hulpbronnen, om aan rente en aflossingsverplichtingen te kunnen voldoen. De grote gerichtheid op onbewerkte producten en de lage prijzen door overproductie leidde vervolgens niet tot ontwikkeling maar tot toenemende ruilvoetverslechtering. Ook wordt de onderhandelingspositie van ontwikkelingslanden binnen multilaterale organisaties als de WTO door deze schuldenlasten ondergraven, en verloren veel landen hun nationale soevereiniteit aan Wereldbank en IMF. De Wereldbank en IMF hebben via hun Structurele Aanpassingsprogramma’ s namelijk direct invloed (gehad) op de huidige problematiek. Onderdelen van deze programma’ s in ontwikkelingslanden waren: de gedwongen verlaging van importheffingen op landbouwproducten en zaden uit het Noorden, de bezuiniging op landbouw- en voedselsubsidies, en het bevoordelen van exportlandbouw (via grootgrondbezit) boven lokale voedselvoorziening 6
door kleine boeren. Ook binnen dit beleid komen de belangen van multinationals dus duidelijk naar voren, deze waren steeds weer bovengeschikt aan de mogelijkheden om de eigen economie te kunnen ontwikkelen. Uiteindelijk hebben deze SAP’ s bijgedragen aan hogere in plaats van lagere schulden, terwijl het Noorden goedkoop van haar grondstoffen werd voorzien. De huidige malaise onder koffieboeren is mede te danken aan deze exportgeoriënteerde benadering, waarbij de economieën van ontwikkelingslanden vooral gericht zijn op de productie van onbewerkte grondstoffen. Zonder productiebeheersingsafspraken onderling leidde dit tot overproductie en de historisch laagste koffieprijs aan koffieboeren in 2003. Dit was mede mogelijk geworden doordat de internationale koffieovereenkomst mede door het Noorden was opgeblazen. De koffiemarkt toont precies tot hoeveel ellende een geliberaliseerde markt in landbouwproducten leidt. De consument in het Noorden heeft overigens vrijwel niets teruggezien van de door de deskundigen beloofde lage prijs. De winst moet dus ergens in de keten zijn blijven hangen. Verband met de huidige discussie over de kabinetsplannen Bij de uitleg van de huidige kabinetsplannen worden we er steeds weer opgewezen dat Nederlanders lui en verwend zijn, dat we harder en langer moeten werken omdat het grote vergrijzingsspook op ons ligt te wachten. Verder wordt het meedoen aan de internationale concurrentieslag als uitgangspunt genomen, omdat dat nu eenmaal binnen de EU (Lissabonagenda) en de WTO is afgesproken. Tegelijkertijd stijgt de werkloosheid vooral onder laagopgeleiden, terwijl er weinig wordt gedaan aan hun herscholing. Massaal verplaatsen multinationale bedrijven in West-Europa hun productievestigingen naar lagelonenlanden in Oost-Europa en Azië, of dreigen dit te doen. De centrale vraag zou nu moeten zijn binnen welke sectoren de EU nog wel concurrerend zou kunnen zijn op de wereldmarkt over 20 jaar. Nadat de scheepsbouw, de textiel- en speelgoedindustrie al waren verdwenen naar lage lonenlanden, verplaatsen nu ook meer hoogwaardige industrieën hun bedrijven. Hetzelfde geldt in toenemende mate voor private dienstverlenende bedrijven. Dit alles mogelijk gemaakt door geliberaliseerde goederen-, dienstenen kapitaalmarkten. Dus als het kabinet blijft en doorgaat op de huidige ingeslagen weg, is het maar de vraag of er nog een vergrijzingsprobleem zal ontstaan; omdat in alle private sectoren een vermindering van werkgelegenheid zal ontstaan. De huidige kabinetsplannen zijn dan ook niets meer dan een verdere implementatie van deze neoliberale agenda. Hierbij behartigt men net, als Paars I en II, vooral de belangen van het bedrijfsleven en de hoogste inkomensgroepen. Dat Nederlandse multinationals hun werkgelegenheid verplaatsen naar andere landen, wordt zelfs gestimuleerd met subsidies. Tegelijkertijd wordt de vennootschapsbelasting verlaagd, terwijl mensen uit de lage - en midden inkomensgroepen te maken krijgen met een dalende koopkracht. De gedaalde consumptie heeft echter vooral negatieve gevolgen voor het midden- en kleinbedrijf dat zich vooral richt op de lokale en nationale markt. Het is ook het (multinationale) bedrijfsleven dat baat heeft bij het door Zalm heilig verklaarde vergroting van het arbeidsaanbod, om de eisen voor hogere lonen en secundaire arbeidsvoorwaarden laag te houden. Hoewel de werkloosheid op korte termijn alleen maar stijgt, en er geen uitzicht is op een ommekeer, blijft het kabinet maar drammen op de nadere vergrijzing. Hoewel een eventueel toekomstig tekort op de arbeidsmarkt waarschijnlijk zal worden opgelost met een instroom van migranten uit huidige of toekomstige EU-lidstaten, worden we steeds weer geconfronteerd met deze retoriek. Ondertussen krijgen mensen van 57 7
jaar en ouder krijgen een sollicitatieplicht, WAO’ ers worden geherkeurd, en het minimumloon, de WW en de WAO staan ter discussie, hoewel er (voorlopig) helemaal geen werk is voor de meeste werklozen. Waarom wordt er niet gepraat over (tijdelijk) korter werken (zowel per week als in arbeidsjaren) in deze situatie? In het verleden waren ATV en VUT toch ook succesvol in een vergelijkbare situatie. Dat het kabinet juist het omgekeerde roept, is op zijn minst onverstandig te noemen als je werklozen aan een baan wil helpen en zo de economie wil stimuleren. Tegelijkertijd komen door de huidige geliberaliseerde landbouw boeren in ontwikkelingslanden maar ook in pas toegetreden EU-lidstaten, die produceerden voor de eigen lokale en nationale markten, door dumping op hun markt in de problemen. Door dalende inkomsten zijn zij vaak gedwongen hun land te verkopen als ze hun schulden voor inputs en andere investeringen niet kunnen betalen. Ze kunnen vervolgens alleen aan de slag als landarbeider, of zijn gedwongen om in de stad of elders naar banen te zoeken. Als gevolg van de toetreding van China tot de WTO zijn dat er tot nu toe al 200 miljoen, maar dit kan oplopen tot tussen de 600 en 800 miljoen Chinese boeren. Een gedeelte hiervan is gedwongen onder zware arbeidsomstandigheden alle banen aan te nemen die zich voordoen. Doordat ze met zo veel zijn, is het zeer moeilijk om looneisen te stellen of andere secundaire arbeidsvoorwaarden te eisen. In een land als Polen staan na de toetreding tot de EU 2 miljoen kleine boeren onder druk, bij een werkloosheid van 20%. Door de liberalisering van EU- en wereldmarkten zorgen deze werkloos geworden boeren, ook voor een druk op de lonen en secundaire arbeidsvoorwaarden in de ontwikkelde landen. Bedrijven die zich verplaatsen naar deze landen, hebben de komende decennia toegang tot een onuitputtelijke bron van laaggeschoolde arbeidskrachten die weinig eisen stellen. Een klein gedeelte van hen zal proberen het werkelijke walhalla te bereiken, namelijk als (il)legale immigrant in het Noorden. Mensen die pech hebben zullen de tocht niet overleven en spoelen aan op de stranden in Zuid-Europa, de rest wordt maar al te graag verwelkomd door werkgevers die hun loonkosten kunnen drukken. Deze migranten kun je geen ongelijk geven, wanhopig geworden door een neoliberale politiek die hun bron van levensonderhoud vaak vernietigde, en nu met alle macht haar muur om het fort Europa verdedigt. Dus is er wat mij betreft een duidelijk verband tussen: - het enorme aanbod van boeren in ontwikkelingslanden en Oost-Europese landen die hun bedrijf moeten verlaten vanwege een ongelijke concurrentie op hun geliberaliseerde markten; - het overaanbod van ongeschoolde arbeiders waardoor de lonen in landen als China en India nog decennia lang laag zullen blijven; - de aantrekkelijkheid voor multinationals om hun bedrijven naar deze landen te verplaatsen; - de druk op de lonen en secundaire arbeidsvoorwaarden in ontwikkelde landen, doordat de werkloosheid toeneemt door verplaatste bedrijven, en doordat economische migranten een deel van de werkgelegenheid zullen invullen. Juist op dit punt dienen boeren en vakbonden in Noord en Zuid te pleiten voor een gezamenlijk alternatief, waarbinnen boeren recht houden op een leefbaar inkomen en zolang mogelijk hun bedrijf kunnen behouden. Anders zal er over de ruggen van boeren en arbeiders een mondiale concurrentieslag worden uitgevoerd ter verhoging van de bedrijfswinsten, maar ten koste van een duurzame economie met volledige werkgelegenheid, toegang van allen tot basisbehoeftes en behoud van natuur en milieu.
8
Alternatief Naar mijn mening is het mogelijk om binnen het internationale landbouwbeleid tot een compromis te komen tussen: - LQWHUQDWLRQDOH VROLGDULWHLWVEHODQJHQ; voedselveiligheid en –zekerheid, voorziening van andere basisbehoeften, het beschermen van leefgebieden van (inheemse) bevolkingsgroepen, preventie van conflicten rond natuurlijke hulpbronnen als land en zoet water, - PLOLHXEHODQJHQ; als voorwaarde voor een sociaal en economisch stabiele samenleving op lange termijn, waaronder de mogelijkheid blijvend voedsel te kunnen produceren, en tevens het behoud van natuurgebieden en (agro)biodiversiteit, - ERHUHQEHODQJHQ; een bestaanszekerheid op de lange termijn, op zowel kleine als middelgrote landbouwbedrijven, - FRQVXPHQWHQEHODQJHQ; veilig, voldoende en betaalbaar voedsel, bescherming van landschap en natuur, en het contact met zijn voedselproductie, - DUEHLGHUVEHODQJHQ; toegang tot vast werk dat is afgestemd op persoonlijke mogelijkheden, onder goede arbeidsomstandigheden, de mogelijkheid om na het arbeidzame bestaan te kunnen leven van een pensioen met voldoende koopkracht. Ik zou een meer zelfvoorzienende benadering per land of blok van landen willen aanbevelen. Hierbij moet landbouw ook in de EU weer meer gaan gelden als de basis van de totale economie, zoals die dat nog steeds is binnen veel ontwikkelingslanden. Het past bij een ‘Lokaliseringsagenda’ zoals die bijvoorbeeld wordt bepleit door Colin Hines in zijn boek ‘Localization, a global manifesto’ . Kern hiervan is dat wordt afgestapt van het huidige ‘internationale-concurrentie-model’ die uiteindelijk leidt tot afname van werkgelegenheid (vooral lager opgeleiden), verslechtering van de voorziening van basisbehoeftes, en milieu- en natuurdegradatie. Uitgewerkt binnen de EU zou dit betekenen dat zowel landbouw, industrie als diensten vooral worden afgestemd op de eigen vraag. Hierdoor wordt ook de huidige roep om economische en sociale hervormingen binnen de Lissabon-Agenda een halt toegeroepen. Kern van dit alternatief binnen de landbouw, is een drastische hervorming van de liberalisering zoals die nu wordt geregeld binnen het Agreement on Agriculture (AoA) binnen de WTO, en het daarop gebaseerde Europese Gemeenschappelijke Landbouwbeleid. De onderdelen van het alternatief binnen WTO en EU zijn: 1. Prijsondersteuning en importbescherming (via heffingen) op een prijsniveau waartegen de boeren met inbegrip van maatschappelijke eisen op gebied van voedselzekerheid en veiligheid, milieu, arbeidsomstandigheden en dierenwelzijn, kostendekkend kunnen 9
2.
3.
4. 5.
6.
7.
8.
produceren. In de EU moeten deze maatschappelijke eisen tevens op een hoger niveau worden geharmoniseerd, omdat de huidige landbouw nog absoluut niet duurzaam genoeg plaatsvindt. Ook andere landen of nog te vormen handelsblokken in ontwikkelingslanden zouden dit voorbeeld kunnen volgen. Onderdeel van het verhogen van de importheffingen, is het weer invoeren van importheffingen op al het veevoer (dat veelal genetisch gemanipuleerd is) uit met name de VS en Zuid-Amerika. Productiebeheersing op een niveau dat is afgestemd op de EU-consumptie om dumping in ontwikkelingslanden te voorkomen. Voor een aantal producten die bepaalde voedselimporterende landen niet zelf kunnen produceren, kan de EU ook produceren. Maar deze producten moeten zonder subsidies geëxporteerd worden. Deze productiebeheersing zou moeten gaan gelden voor de meeste landbouwproducten: suiker, melk, granen, maïs, eiwit- en oliehoudende gewassen, rund-, varkens-, kippen- en schapenvlees, eieren en eventuele andere producten te onderhandelen met de land- en tuinbouwsector. Productiequota-verdeling over de producerende landen, omdat niet elk land in de wereld (of blok van landen) zelfvoorzienend is en kan zijn. Ook voor tropische (voedsel)producten zouden per product OPEC-achtige organisaties moeten worden opgericht die werken met productiequota, om overproductie en dus lage prijzen te voorkomen (zoals momenteel bij koffie). In het verleden hebben deze grondstoffenovereenkomsten gewerkt. Niek Koning, Muriel Calo en Roel Jongeneel hebben hier een goede notitie overgeschreven: “Fair trade in tropical crops is possible – International commodity agreements revisited”, te vinden op www.north-south.nl/index.php/item/666 Afschaffing van alle exportsubsidies en inkomenstoeslagen in de EU, en exportkredieten, inkomenstoeslagen en oneigenlijke voedselhulp in o.a. de VS. Toekenning van een kostendekkende vergoeding aan boeren die extra inspanningen leveren op gebied van natuur, milieu (met name biologische landbouw) en/of landschap, bovenop de al verhoogde maatschappelijke eisen. Ook boeren die produceren onder moeilijke productieomstandigheden zouden een betaling moeten krijgen, bijvoorbeeld boeren in het Veenweidegebied en bergboeren. Dit is de betaling voor de zogenaamde ‘groene dienstverlening aan de samenleving’ . Slechts een minderheid onder de boeren zal in aanmerking komen hiervoor. Vooral in de nieuwe EUlanden als Polen is dit noodzakelijk omdat zij nog niet dezelfde desastreuze schaalvergroting hebben ondergaan als boeren in West-Europa. Ook produceren zij vaak op een milieuvriendelijke methode. Het is van groot belang dat boeren ook in deze landen met vaak een hoge werkloosheid, kunnen blijven bestaan als ondersteuning van de lokale economieën, het platteland en de natuur. Importverbod voor producten die niet voldoen aan de eisen waaraan de eigen boeren moeten voldoen. Hierdoor wordt voorkomen dat de multinationale verwerkende industrie en handel, op zoek gaan naar de laagste prijs wat meestal inhoudt een race-to-the-bottom op gebied van milieu-, voedselveiligheids-, arbeidsomstandigheden-, en dierenwelzijnseisen, en een zo laag mogelijke belastingafdracht in de landen van herkomst. Als onderdeel van punt 6, afschaffing van het huidige EUREP-GAP-systeem, waarbij de detailhandel producten kunnen inkopen van boeren uit landen die aan andere eisen moeten voldoen op gebied van bijvoorbeeld bestrijdingsmiddelen, dan de boeren in eigen land. Ook moet de overheid weer verantwoordelijk worden voor de keuring van de producten die in de winkel verkocht worden op gebied van voedselveiligheid en milieu. De proeven die Milieudefensie liet uitvoeren op residuen van bestrijdingsmiddelen op groente en fruit, tonen aan dat het huidige geprivatiseerde keuringssysteem leidt tot ontoelaatbare toestanden. Fair trade met ontwikkelingslanden. Tropische voedselproducten die de EU niet kan 10
verbouwen worden geïmporteerd voor een kostendekkende prijs, waarbij wordt voldaan aan de eerder genoemde maatschappelijke eisen. Productie in ontwikkelingslanden van deze voor export bestemde producten mag hierbij niet ten koste gaan van natuurlijke hulpbronnen, natuurgebieden en de voedselzekerheid op de lange termijn. Dit betekent een met milieueisen aangevuld Fairtrade-principe dus. 9. Quotumregeling en vaste beschermde prijs voor tropische producten uit de Minst ontwikkelde landen (MOL’ s), analoog aan het ACP-principe bij het huidige suikersysteem. De zojuist gestelde maatschappelijke eisen aan dit quotum blijven echter gelden. Voor wat betreft suiker wordt dit quotumsysteem voor ACP-landen, uitgebreid met MOL’ s die wel de productiecapaciteit hebben, maar nu nog geen toegang tot de EU hebben. De Europese suikerboeren leveren hiervoor een deel van hun produktiequotum in, maar de door de EU-commissie voorgestelde prijsverlaging wordt teruggedraaid. Want door deze prijsverlaging zou zowel de teelt in de EU als in MOL’ s en ACP’ s onrendabel worden, en zullen plantagehouders in landen als Brazilië de suiker voor de EU gaan produceren. Een voordeel van dit bestaande ACP-systeem boven onbeperkte markttoegang voor Minst Ontwikkelde Landen (Everything But Arms-voorstel) is, dat men zeker is van een hoge EUprijs. Ondanks dat de MOL’ s en ACP’ s hierom gevraagd hebben, wil de EU-commissie toch doorgaan met haar plannen. 10. Afschaffen van de tariefescalatie op bewerkte landbouwproducten, zodat de ontwikkelingslanden gestimuleerd worden hun eigen producten te verwerken. Dit zal stimulerend voor de economie in deze landen. 11. Het stopzetten van de onderhandelingen tussen de EU en de ACP-landen over de EPA’ s, wanneer de inhoud niet drastisch wijzigt. Punten die uit de onderhandelingen moeten zijn: de eis van de EU om een gelijke markttoegang tot deze landen zoals nu andersom tot de EU, liberalisering van diensten, en de ‘Singapore-issues’ (investeringen, aanbesteding, concurrentie). Verder moet de EU een einde maken aan de frustratie van regionale blokvorming in Afrika, via deze EPA’ s. 12. Acceptatie van het concept van ‘voedselsoevereiniteit’ door de WTO, wat er op neer komt dat landen hun eigen landbouw- en voedselbeleid mogen voeren. Dit zal vooral betekenen dat ze hun eigen voedselproductie via eigen boeren mogen beschermen tegen dumping en importen van producten die niet aan de geldende maatschappelijke eisen voldoen. 13. Het instellen van een Europese energieheffing om een begin te maken met het internaliseren van milieukosten op gebied van uitputting en vervuiling. Deze ecotaxen moeten ook worden betaald over goederen die worden geïmporteerde in de EU. Dit internaliseren van alle kosten is een liberaal standpunt maar wordt nooit genoemd door partijen als de VVD. Hierdoor zal er een stimulans ontstaan om het vele transport en ander gebruik van fossiele brandstoffen (als bijdrage aan het broeikaseffect) in deze naar verwachting meest vervuilende economische sector te verminderen, en over te gaan naar een meer regionale landbouwproductie. Onderdelen van het alternatief buiten de WTO zijn: 14. VN-verdragen op gebied van milieu, arbeidsomstandigheden, voedselveiligheid en – zekerheid, en andere sociale doelstellingen, dienen nageleefd te worden en dienen daardoor bovengesteld te worden aan WTO-verdragen die nu wel een sanctiemogelijkheid kennen. De VN moet dus ook de mogelijkheid krijgen om sancties op te leggen aan landen en multinationals die zich niet aan deze verdragen houden. 15. Kwijtschelding van de onhoudbare schuldenlasten van ontwikkelingslanden, waarbij de schulden van de Minst Ontwikkelde Landen geheel worden kwijtgescholden. Het Heavily Indebted Poor Countries-initiatief dient dus te worden uitgebreid naar meer landen, voor een 11
groter deel van de schuld, en zonder de SAP-achtige voorwaarden die de Wereldbank en IMF nu stellen. Hierdoor kan de huidige uitputting van natuurlijke hulpbronnen om aan de renteen aflossingsverplichtingen te voldoen worden stop gezet. Ook krijgen deze landen hiermee hun soevereiniteit weer terug, en staan sterker tegenover de chantagepogingen van EU en VS tijdens WTO-, EPA- onderhandelingen, en onderhandelingen over bilaterale handelsverdragen. 16. Drastische koerswijziging van IMF en Wereldbank ten opzichte van ontwikkelingslanden, waarbij de focus weer gericht wordt op armoedebestrijding van alle delen van de bevolking en duurzame ontwikkeling. Centaal moeten hierbij lokale en nationale economieën staan, in plaats van de huidige gerichtheid op internationale concurrentiekracht, export van onverwerkte grondstoffen en bezuinigingen op publieke diensten. Voordelen Ten eerste zou dit alternatief voor een groot deel tegemoet komen aan de eerder genoemde belangen. Daarnaast is het voordeel van de hernieuwde importheffing en prijsondersteuning, en tegelijk afschaffing van inkomenstoeslagen en exportsubsidies, dat het landbouwbudget van de EU fors kan dalen. Het budget voor prijsondersteuning kan door de genoemde productiebeheersing namelijk klein blijven. Er is dan alleen nog geld nodig om de laagste inkomensgroepen te compenseren voor een iets hogere voedselprijs (dit kan meevallen door de hoge marges tussen boerenprijs en winkelprijs als gevolg van de eerder genoemde concentratie van multinationals), en voor extra inspanningen op gebied van milieu, landschap en natuur. Nieuwe EU-lidstaten krijgen hierbij dezelfde kostendekkende prijs en vergoeding voor ' groene diensten' , als oorspronkelijke lidstaten. Een voordeel is dus dat dumping in ontwikkelingslanden wordt gestopt, waardoor de 90% boeren die dat nu al doet, in staat blijven om voor hun eigen regionale markt te produceren. De minderheid van boeren die wel voor de ontwikkelde landen produceren, krijgen voortaan een eerlijke prijs. Maar deze exportgerichte productie gaat door de eisen aan deze producten en ecotaxen niet meer ten koste van de eigen natuurlijke hulpbronnen en voedselzekerheid. Deze tropische producten zullen dus wat duurder worden in Europa, maar dat betekent alleen maar dat de consument betaalt voor zijn bijdrage aan het broeikaseffect. Tenslotte komt dit meer op de eigen regio (EU in dit geval) gerichte alternatief tegemoet aan de wens van de meerderheid van de Nederlandse bevolking, die zegt geen prestatiemaatschappij met de daaraan verbonden verdere globalisering en individualisering, te willen. 90 % van de ondervraagden heeft liever een kleinschalige samenleving waarin gemeenschapszin, burgerlijke verantwoordelijkheid, sociaal-culturele diversiteit, solidariteit en aandacht voor de directe omgeving behouden blijven. Ook al betekent dit dat hun welvaart minder snel groeit. Datzelfde 12
geldt voor het behoud van de regionale schaal, in plaats van een mondiale onwikkeling. Dit bleek uit onderzoeken van het RIVM en het Sociaal Cultureel Planbureau (Dagblad de Limburger 2210-04, en NRC 25-10-04). Bewustwording, samenwerking en moed vereist Afsluitend zal de oplossing voor de geschetste problemen mijns inziens vooral een bewustwordingskwestie worden, waarbij de dominante neoliberale wereldvisie vooral door groenen, sociaal-democraten en christen-democraten meer bekritiseerd moet worden. Niet alleen politici maar ook veel ontwikkelingsorganisaties hebben zich in het verleden (ongewild) voor het karretje van de multinationals laten spannen, zoals bij de eis om meer markttoegang voor ontwikkelingslanden voor onbewerkte landbouwproducten. Het zijn vooral multinationals en grootgrondbezitters die hiervan profiteren ten koste van de natuurlijke hulpbronnen die de kleine boeren zo hard nodig hebben voor de voedselproductie van de eigen lokale bevolking. De omgekeerde concurrentie vanuit het Noorden die juist meer toegang tot deze ontwikkelingslanden eist, is veel groter en werkt veel desastreuzer. In plaats van aansluiting bij de globale wereldeconomie, leidt dit tot uitsluiting van de armsten uit hun regionale economie. Dus zoals Colin Hines zegt: ‘Protect the local, globally’ . Een onderdeel van deze bewustwording is ook dat liberalisering binnen de landbouw niet als een onvermijdelijk natuurverschijnsel wordt gezien, maar een door de machtigen op deze aarde ontwikkeld fenomeen dat met rationele argumenten kan worden bestreden. Door als EU binnen de WTO voor deze zelfvoorzienende benadering te kiezen, schulden kwijt te schelden en de onderhandelingen over EPA' s in huidige vorm te stoppen, kan men de steun verwachten van de meeste ontwikkelingslanden. Ze kunnen dan een blok vormen tegenover de VS en de Cairnslanden (landen als Australië, Canada en Brazilië en Thailand) die wel voor een verdere liberalisering binnen de landbouw zijn. De ontwikkelingslanden binnen de Cairns-groep en met name hun elites, verwachten veel van een geliberaliseerde wereldhandel, maar hun regeringen komen absoluut niet op voor de armste lagen van hun (boeren)bevolking die veel meer nadelen hiervan ondervinden. Een groep van nationale en internationale boerenorganisaties die het voortbestaan van hun bedrijf belangrijker vinden dan schaalvergroting en concurrentiekracht op de wereldmarkt, pleit al langer voor een alternatief landbouwbeleid. Zij hebben de handen ineen geslagen met andere maatschappelijke organisaties. Zo is in Nederland sinds 2003 het Platform Ander Landbouwbeleid actief. Leden hiervan zijn: - ontwikkelingsorganisaties (Novib, XminY, FairFood en het Afrika – Europa Netwerk), - milieuorganisaties (Milieudefensie en Stichting Aarde), - consumentenorganisaties (Goede Waar & Co), - boerenorganisaties (het Platform Aarde Boer Consument (met als leden o.a. het Nederlands Agrarisch Jongeren Kontakt en de Nederlandse Melkveehouders Vakbond) en de Nederlandse Akkerbouw Vakbond. Dit platform werkt op Europees niveau samen met vergelijkbare platforms in andere landen onder het European Platforms for Food Sovereignty. Ook politieke partijen als de Christenunie en de SP zitten al min of meer op deze lijn. Nu de vakbonden, de Land en Tuinbouw Organisatie, en de rest van de politiek nog. Via verdiepte en verbrede samenwerking zou het doel een drastische hervorming van het beleid tijdens de volgende WTO-conferentie eind 2005 in Hong Kong moeten zijn. Rond die tijd moet ook de Nederlandse boer, consument en arbeider weten wat dit beleid voor hem voor gevolgen heeft, en dat het anders moet èn kan. 13
*XXV*HXUWV %HOHLGVHQ6RFLDDOZHWHQVFKDSSHOLMN0LOLHXNXQGLJH VSHFLDOLVDWLH0LOLHXHQ2QWZLNNHOLQJ :HUN]DDPELQQHQ;PLQ<RSJHELHGYDQODQGERXZHQJOREDOLVHULQJ Reacties zijn welkom naar:
[email protected] De scriptie ‘Liberalisering in de landbouw, een heilloze weg!’ over dit onderwerp is te downloaden via: www.guusgeurts.nl . 28 oktober 2004
De foto’ s bij dit artikel zijn Guus Geurts De -
verklaringen bij de foto’s zijn resp.: aardappeloogst, Karimabad, Pakistan 1998 gierst dorsen, omgeving Pokhara, Nepal 1997 rijstoogst, Xishuangbanna, China 1997 paardenmelken, Kirgizië 1998 veehoeder, omgeving Bhuj, Gujarat, India 1998
14
