Slim&Snel Duurzaam renoveren van seriematig ontwikkelde woningvoorraad in bewoonde staat Onderzoeksvoorstel Gezondheid en Slim & Snel (concept d.d. 22-‐10-‐2011) 22/10/2011 Aanleiding De leden van het netwerk Slim&Snel hebben zich tot doel gesteld te komen tot een nieuwe benadering bij het verduurzamen van woningen. De focus hierbij ligt bij een substantieel volume van de Nederlandse bestaande woningbouw: de seriematig gebouwde woningen uit de jaren 60 en 70. Gezocht wordt naar manieren om deze woningen versneld te verduurzamen, bij voorkeur in bewoonde staat. De leden van het netwerk stellen dat in de planvorming, programma’s van eisen, afwegingsmodellen, opleveringsprotocollen en communicatie rond het verduurzamen van woningen het gezondheidsaspect nog onvoldoende is geïntegreerd. Wanneer gezondheid een integraal afwegingsaspect wordt bij het verduurzamen van woningen, betekent dit kwaliteitsverbetering. Tegelijkertijd biedt het thema gezondheid handelingsperspectief voor alle betrokken partijen: markt, corporaties, bewoners en overheid. Naar aanleiding van het bovenstaande hebben de deelnemers van het netwerk Slim&Snel de behoefte geuit aan verdiepend onderzoek rond het thema gezondheid in relatie tot Slim&Snel. Zie voor meer achtergrondinformatie, ook bij de hiernavolgende punten, ook de bijlage ‘Achtergronddocument m.b.t. gezondheid binnen ‘Slim & Snel’. Relatie Slim&Snel en gezondheid In het kader van het programma Slim&Snel is het thema ‘Gezondheid’ op verschillende manieren relevant: 1. Een deel van de bestaande woningvoorraad voldoet niet meer aan de huidige eisen. Het programma Slim&Snel wil antwoorden bieden op de voorliggende verbeteringsopgave en zal daarbij ook gezondheidsaspecten moeten adresseren en meer integrale oplossingen moeten bieden. ‘Gezondheid’ wordt daarbij breed gedefinieerd. Snel&Slim kan een meerwaarde bieden ten opzichte van andere benaderingen. 2. Bij het verduurzamen van bestaande woningen gaat de aandacht meestal primair uit naar verbetering op energetisch gebied. Deze ingrepen zelf kunnen een negatief effect hebben op de gezondheid van bewoners, als hiermee geen rekening wordt gehouden. In de uitwerking van de Slim&Snel-‐aanpak moet het voorkómen van negatieve effecten en het verhelpen van bestaande binnenmilieuproblemen dan ook een aandachtspunt zijn. 3. In kennis over en bewustzijn van de relatie tussen bouwen, wonen en gezondheid bestaan lacunes bij besluitvormende partijen (opdrachtgevers), aanbieders en gebruikers (bewoners). Meer inzicht in deze relatie is procesmatig en strategisch van belang bij het uitwerken van de Snel&Slim-‐aanpak en bij het verwerven van draagvlak hiervoor bij stakeholders (inclusief bewoners). Afbakening onderzoek Onderzoek rond het thema Gezondheid in het kader van Slim&Snel zal drie hoofdaccenten moeten hebben: 1. Inzicht in relatie woning en gezondheid: Wat maakt een woning tot een ‘gezonde woning’? Voldoen aan het Bouwbesluit is geen garantie, maar wat dan wel? Is gezondheid ‘concreet en toetsbaar’ te maken, ook wat betreft minder ‘meetbare’ gezondheidsaspecten die met beleving te maken hebben? Wat is de relatie van deze gezondheidsaspecten met de bouwkundige-‐ en installatietechnische toestand van bestaande woningen, en dan gezien de Slim&Snel-‐opgave specifiek wat betreft seriematig gebouwde woningen uit de jaren 60 en 70 (gedifferentieerd naar typologie)? Is deze relatie inzichtelijk of inzichtelijk te maken? Etc… 2. Inventarisatie mogelijkheden tot verbetering gezondheid binnen de Slim&Snel-‐opgave: Hoe kan verduurzaming van bestaande woningen, maar vooral: hoe kunnen Slim&Snel-‐oplossingen bijdragen aan het verbeteren van de gezondheid van bewoners? Welke gezondheidsaspecten (indicatoren) zijn met welke technische oplossingen aan te pakken en hoe sluiten deze aan op de (gezondheids)belangen van bewoners? Hoe zijn negatieve bij-‐effecten van ingrepen te voorkomen? Welke technische mogelijkheden en maatregelen zijn er beschikbaar, wat kosten
1
Slim&Snel Duurzaam renoveren van seriematig ontwikkelde woningvoorraad in bewoonde staat deze en welke specifieke technische vereisten hangen hiermee samen (en dan met name gerelateerd aan de Slim&-‐Snelopgave)? Indien waarborgen van een goede gezondheid van bewoners uitgangspunt is: welke (prestatie)eisen op dit gebied kunnen dan gedefinieerd worden bij renovatie? En is renovatie in bewoonde toestand een belemmering bij deze realiseren hiervan? Is het mogelijk voldoende maatregelen te treffen in bewoonde staat? Wanneer wel/niet? Etc… 3. Risicoperceptie wat betreft gezondheidsaspecten bij de betrokken partijen (aanbiedende partijen, corporaties, bewoners en overheid): Aandachtspunten hierbij zijn onder meer: Welke gezondheidsargumenten/-‐belangen spelen expliciet of impliciet bij bewoners, welk belang hechten zij hieraan en in welke mate? Hoe speelt het thema gezondheid (en gezondheidsrisico’s) bij corporaties en welke ontwikkelingen zijn daar gaande? Hoe wordt het thema gezondheid opgepakt door aanbiedende partijen en wat is hierin nog meer mogelijk? Het gaat hierbij om zowel perceptie als om het strategisch belang dat wordt gehecht aan het thema gezondheid. En dat in relatie tot zowel technische ontwikkelingen als procesmatige, financiële en communicatieve aspecten. Bij dit onderzoeksaccent gaat het zowel om een inventarisatie als om het definiëren van een mogelijke rol hiervan binnen de Slim&Snel-‐aanpak. Etc… Aansluiting op ander lopend onderzoek in het kader van Slim&Snel. De Slim&Snel-‐aanpak wordt ontwikkeld vanuit een visie waarbij voor betrokken partijen handelingsperspectief wordt gekoppeld aan ontwikkelingen (scenario’s). Hierbij wordt gebruikgemaakt van de metafoor van het ‘regelpaneel’. Gegeven een bepaalde situatie: welke acties zijn er dan mogelijk voor hetzij aanbieders, overheid, bewoners sof corporaties? Met andere woorden: aan welke ‘knoppen’ kunnen zij draaien? Dit deelonderzoek rond het thema ‘gezondheid’ wordt daarom ook bij voorkeur opgebouwd rond een of meer scenario’s zoals geïdentificeerd in het aanpalende onderzoek ‘Regelpaneel Slim&Snel’ en moet leiden tot concrete mogelijkheden tot actie. (volgende pagina: achtergrondinformatie)
2
Slim&Snel Duurzaam renoveren van seriematig ontwikkelde woningvoorraad in bewoonde staat Achtergronddocument m.b.t. gezondheid binnen ‘Slim & Snel’ (d.d. 22-‐10-‐2011) Aanleiding: Het verduurzamen van bestaande woningen dient verschillende belangen. Energiebesparing is daarbij het meest in het oog lopend. Dat er ook gezondheidsaspecten zitten aan renovatie en verduurzaming, staat daarbij vaak wat op de achtergrond. Voor veel Nederlanders staat ‘een goede gezondheid’ hoog op de prioriteitenlijst. Nederlanders vinden in grote meerderheid gezondheid en gezondheidszorg van groot belang. Vier op de vijf beschouwen gezondheid als heel belangrijk voor hun kwaliteit van leven. Alleen aan liefde, vriendschap en familie hechten ze nog iets meer waarde (bron: Synnovate 2009). In Nederland vloeide de invoering van de Woningwet rechtstreeks voort uit de geconstateerde relatie tussen woonomstandigheden en gezondheid. Ook in het Bouwbesluit zijn eisen opgenomen (bijvoorbeeld ten aanzien van ventilatie) die ertoe moeten leiden dat er geen ongezonde woonsituatie ontstaat. Vaak voldoet de bestaande woningbouw in een aantal opzichten niet aan de eisen die tegenwoordig in het Bouwbesluit zijn vastgelegd. Overigens kan niet zonder meer gesteld worden dat de eisen in het Bouwbesluit zonder meer leiden tot ‘een gezonde woning’; het gaat om minimumeisen. Dit vaak door voorzieningen voor te schrijven, zonder uitspraken te doen over het gebruik daarvan. Daar komt bij dat voor de bestaande bouw het ‘rechtens verkregen niveau’ geldt. Dit is het ‘niveau dat het gevolg is van de toepassing op enig moment van de relevante op dat moment van toepassing zijnde technische voorschriften en dat niet lager ligt dan het niveau van de desbetreffende voorschriften voor een bestaand bouwwerk en niet hoger dan het niveau van de desbetreffende voorschriften voor een te bouwen bouwwerk.’ Pas bij verbouwingen kan het Bouwbesluit nieuwbouw van toepassing worden. De leden van het netwerk Slim&Snel hebben zich tot doel gesteld te komen tot een nieuwe benadering bij het verduurzamen van woningen. De focus hierbij ligt bij een substantieel volume van de Nederlandse bestaande woningbouw: de seriematig gebouwde woningen uit de jaren 60 en 70. Gezocht wordt naar manieren om deze woningen versneld te verduurzamen, bij voorkeur in bewoonde staat. De leden van het netwerk stellen dat in de planvorming, programma’s van eisen, afwegingsmodellen, opleveringsprotocollen en communicatie rond het verduurzamen van woningen het gezondheidsaspect nog onvoldoende is geïntegreerd. Wanneer gezondheid een integraal afwegingsaspect wordt bij het verduurzamen van woningen, betekent dit kwaliteitsverbetering. Tegelijkertijd biedt aandacht voor het thema gezondheid mogelijk ook strategische voordelen. Dit kunnen voordelen zijn voor aanbieders van Snel&Slim-‐concepten, maar ook voor corporaties. Zo kan het thema gezondheid aanknopingspunten bieden voor het vergroten van draagvlak onder bewoners voor het doen van ingrepen in bestaande woningen. Als energiebesparingsplannen bijvoorbeeld helpen binnenmilieuproblemen op te lossen of te verminderen, zal dit het draagvlak vergroten. In praktijk blijkt het immers vaak lastig te zijn bewoners te enthousiasmeren voor verduurzaming van hun woning. Een aspect dat vooral bij de renovatie van sociale huurwoningen voor problemen kan zorgen. Voor de realisatie van de renovatie moet immers 70% van de huurders akkoord gaan met de plannen. Daarnaast zou het realiseren van een gezonder binnenklimaat wellicht kunnen leiden tot aanvullende financieringsmogelijkheden. Zo zou een zorgverzekeraar als equivalent van de niet-‐rokerspremie een reductie op de verzekeringspremie kunnen geven aan bewoners van een woning met een gezond binnenklimaat. Dit zou een extra trigger kunnen zijn bij het ontwikkelen van draagvlak voor verduurzaming. Misschien zijn verzekeraars hier ook voor te enthousiasmeren, ook in financieringsmodellen. Met een gezonde woning krijg je korting op je zorgverzekering, net als bij niet-‐rokers. In Amerika zorgt de Energystar voor lage faalkosten waarop verzekeraars lagere premies rekenen. Een zorgverzekeraar kan dan ook interessante netwerkpartij zijn. Naar aanleiding van het bovenstaande hebben de deelnemers van het netwerk Slim&Snel de behoefte geuit aan verdiepend onderzoek rond het thema gezondheid in relatie tot Slim&Snel. Relatie Slim&Snel en gezondheid In het kader van het programma Slim&Snel is het thema ‘Gezondheid’ op verschillende manieren relevant:
3
Slim&Snel Duurzaam renoveren van seriematig ontwikkelde woningvoorraad in bewoonde staat 4.
5.
6.
Een deel van de bestaande woningvoorraad voldoet niet meer aan de huidige eisen, en ook door de reeds eerder aangebrachte voorzieningen niet meer aan het ‘rechtens verkregen niveau’. Dit betreft voor een deel ook aspecten die de gezondheid betreffen. Er ligt een verbeteringsopgave. Het programma Slim&Snel wil een antwoord bieden op die opgave en zal dus ook gezondheidsaspecten moeten adresseren en meer integrale oplossingen moeten bieden. Bij het verduurzamen van bestaande woningen gaat de aandacht meestal primair uit naar verbetering op energetisch gebied. Deze ingrepen zelf kunnen een negatief effect hebben op de gezondheid van bewoners, als hiermee geen rekening wordt gehouden. In de uitwerking van de Slim&Snel-‐aanpak moet het voorkómen van negatieve effecten en het verhelpen van bestaande binnenmilieuproblemen dan ook een aandachtspunt zijn. In kennis over en bewustzijn van de relatie tussen bouwen, wonen en gezondheid bestaan lacunes bij besluitvormende partijen (opdrachtgevers), aanbieders en gebruikers (bewoners). Meer inzicht in deze relatie is procesmatig en strategisch van belang bij het uitwerken van de Snel&Slim-‐aanpak en bij het verwerven van draagvlak hiervoor bij stakeholders (inclusief bewoners).
Toelichting: Bij het thema gezondheid wordt vaak in eerste instantie gedacht aan het aspect (binnen)luchtkwaliteit. Het begrip omvat echter veel meer. Naast meetbare waarden op het gebied van vocht, stof, biologische agentia (zoals schimmel), CO en emissies uit bouw-‐ en inrichtingsmaterialen, gaat bijvoorbeeld ook over drinkwaterkwaliteit, het thermisch binnenklimaat, tocht, geluid, stank of de aanwezigheid van asbest. Maar ook aspecten als veiligheid, toegankelijkheid, levensloopbestendigheid en belevingswaarden (in zowel woning al omgeving) hebben een directe relatie met gezondheid. In bestaande woningen kunnen al deze punten spelen en mede een overweging vormen om in te grijpen. Woningen worden tegenwoordig anders gebruikt dan in de tijd dat ze zijn gebouwd. Enkele voorbeelden: -‐ Een deel van de woningen is destijds gebouwd zonder badkamer; deze zijn later alsnog ingebouwd, maar deze voorzieningen worden vanuit hedendaags perspectief als onvoldoende beschouwd en zijn ook deels aantoonbaar ongezond (schimmelvorming door onvoldoende ventilatiemogelijkheden of de aanwezigheid van koudebruggen). -‐ Intensiever ruimtegebruik woningen: ook ruimtes die oorspronkelijk niet bestemd waren als leefruimte worden nu wel als zodanig gebruikt. Denk aan souterrains en zolders (daarnaast worden slaapkamers ook anders gebruikt). Hoe is het gesteld met de luchtkwaliteit in deze ruimtes? Thermisch comfort? -‐ Ook de omgeving kan veranderd zijn: waar vroeger de woning aan een rustige straat ligt kan er nu geluidsoverlast en te hoge stofconcentraties zijn van buiten door o.a. druk verkeer. Ook kan de technische staat van de woning inmiddels zodanig zijn verslechterd dat deze negatieve gezondheidseffecten heeft. Een voorbeeld: -‐ Lekkage en rottende kozijnen dragen bij aan vochtoverlast en schimmelvorming in de woning. Ook veranderen de inzichten over gezondheid(seffecten) en veranderen de eisen die mensen stellen aan een woning. Bijvoorbeeld: -‐ Open verbrandingstoestellen (geisers, gashaarden) worden inmiddels niet meer wenselijk geacht vanwege gevaar door vrijkomende verbrandingsgassen waaronder het giftige CO (veiligheid). -‐ Veel bestaande woningen worden naar de huidige maatstaven niet meer brandveilig geacht. -‐ Men verwacht thermisch comfort in alle verblijfsruimtes, dus ook geen tocht of kou in keuken, slaapkamers en dergelijke. -‐ Een toenemend aantal Nederlanders heeft een luchtwegaandoening, wat verergerd wordt door een gebrekkig binnenmilieu in de woningen. -‐ Er wordt steeds meer belang gehecht aan levensloopbestendig bouwen; bewoners willen ook op latere leeftijd hun zelfstandigheid bewaren en in hun woning blijven kunnen wonen. Bewoners in die levensfase komen nog maar weinig buiten, daardoor de kwaliteit van het binnenmilieu extra belangrijk is, o.a. het voorkomen van oververhitting in de zomer. Ook is er een behoefte aan het faciliteren van bewoning
4
Slim&Snel Duurzaam renoveren van seriematig ontwikkelde woningvoorraad in bewoonde staat De aanpak van de bestaande woningen in de huursector gebeurt vaak op initiatief van corporaties, maar kan ook worden getriggerd door bewoners, bijvoorbeeld naar de aanleiding van klachten. In de klachten zit vaak een gezondheidscomponent: denk aan geluidsoverlast, tocht, rot, schimmel. Ook als deze klachten niet geuit worden kan de overlast wel spelen… Hoe kan de Snel&Slim-‐aanpak een toegevoegde waarde bieden wat betreft gezondheidsaspecten? Enkele voorbeelden: -‐ Het modulair toevoegen van een badkamer als antwoord op een slecht functionerende sanitaire voorziening (geen vocht en schimmeloverlast meer). -‐ Toevoegen van installaties die bijdragen aan thermisch comfort en binnenmilieu (effectief ventilatiesysteem, verwarming); verbeteren veiligheid (geen open verbrandingstoestellen meer). -‐ Bouwkundige aanpassingen als wegnemen van koudebruggen. -‐ Verminderen van geluids-‐ en stankoverlast, tocht en kou; verbeteren vochthuishouding en vergroten comfort. -‐ Vergroten gebruikskwaliteit (zoals balkons als buitenruimte). -‐ Verbeteren belevingswaarde (licht, esthetisch, herkenbaarheid, prettige materialen, damp-‐open materialen, etc.). -‐ Verhogen gebruiksmogelijkheden (toegankelijkheid, levensloopbestendigheid). Aandachtspunten bij ontwerp en uitvoering: Inzichtelijk (en bij voorkeur aantoonbaar) moet zijn dat Slim&Snel-‐oplossingen zélf geen negatief effect hebben op de gezondheid van bewoners. Enkele aandachtspunten: -‐ Voorkomen moet worden dat gebruikte bouw-‐ en inrichtingsmaterialen schadelijke emissies veroorzaken; dit is zeker van belang bij het renoveren in bewoonde staat. -‐ Voorkomen moet worden dat energiebesparende maatregelen een potentieel negatief bij-‐effect hebben op de gezondheid; denk aan de keuze voor (ventilatie)installaties en bedieningsgemak. Maar denk ook aan belevingsaspecten als geluid: na een verbeterde geluidsisolatie tegen geluid van buiten, wordt geluidsoverlast van buren relatief meer als hinderlijk ervaren. Mogelijke onderzoeksthema’s: 4. Inventarisatie bewonersbelangen en -‐ risicoperceptie: Welke gezondheidsargumenten/-‐belangen spelen expliciet of impliciet bij bewoners (eventueel te differentiëren naar bewonerskenmerken)? Hoe ervaren ze gezondheid? Welk belang hechten zij hieraan en in welke mate? Welke relatie leggen bewoners tussen hun woning en gezondheid? Wat is hun perceptie van de relatie tussen installaties en gezondheid? Welke prioriteit heeft gezondheid ten opzichte van andere wensen? 5. Inzicht in relatie woning en gezondheid: Wanneer mogen we een woning ‘gezond’ noemen? Voldoen aan het Bouwbesluit is geen garantie, maar wat dan wel? Zijn die criteria om te zetten in toetsbare eisen? Hoe is de relatie van deze gezondheidsaspecten met de bouwkundige-‐ en installatietechnische toestand van bestaande woningen? Is deze inzichtelijk of inzichtelijk te maken? Zijn er toetsbare grenswaarden geformuleerd voor de afzonderlijke binnenmilieu-‐indicatoren? Staan deze vast of staan ze nog ter discussie? Welke kennis is er op dit vlak en waar moet deze nog verder worden uitgebouwd? Welke wetenschappelijke onderbouwing is voorhanden? Hoe zijn ook potentiële kwaliteitsverbeteringen op het gebied van belevingswaarden inzichtelijk te maken, mogelijk in meerdere niveaus uit te drukken en mee te nemen? Wat zijn blinde vlekken? Hoe is een ‘gezonde woning’ te definiëren? Is er onderscheid te maken naar woningtype en bouwjaarklasse? Voor welke gezondheidsproblemen moet Slim & Snel bij voorrang slimme en snelle oplossingen ontwikkelen?
5
Slim&Snel Duurzaam renoveren van seriematig ontwikkelde woningvoorraad in bewoonde staat 6.
7.
8.
9.
Relatie Slim&Snel-‐aanpak tot gezondheidsprestatie-‐eisen: Hoe kan verduurzaming van bestaande woningen, maar vooral: hoe kunnen Slim&Snel-‐oplossingen bijdragen aan het verbeteren van de gezondheid van bewoners? Welke gezondheidsaspecten (indicatoren) zijn met welke technische oplossingen aan te pakken en hoe sluiten deze aan op de (gezondheids)belangen van bewoners? Hoe zijn negatieve bij-‐effecten van ingrepen te voorkomen? Welke technische mogelijkheden en maatregelen zijn er beschikbaar, wat kosten deze en welke specifieke technische vereisten hangen hiermee samen (en dan met name gerelateerd aan de Slim&-‐Snelopgave)? Indien waarborgen van een goede gezondheid van bewoners uitgangspunt is: welke (prestatie)eisen op dit gebied kunnen dan gedefinieerd worden bij renovatie? En is renovatie in bewoonde toestand een belemmering bij deze realiseren hiervan? Is het mogelijk voldoende maatregelen te treffen in bewoonde staat? Wanneer wel/niet? Gezondheid als onderdeel in besluitvormingsprocessen. Hoe kan gezondheid meer tot z’n recht komen in besluitvormingsprocessen rond verduurzaming van bestaande (huur)woningen? Hoe kan gezondheid het onlosmakelijk verbonden worden aan het streven naar meer energiebesparing? (Denk aan vergroten van de risicoperceptie bij bewoners, agenderen bij opdrachtgevers, ontwerpers, uitvoerende partijen, opnemen in pve’s, planvorming, afwegingsmodellen, bewonersinformatie, opleveringsprotocollen en (evaluatie van) over-‐all resultaten van renovatie-‐ingrepen, en veranderen in regelgeving koppelen aan subsidieregelingen.) Aan welke informatie hebben partijen behoefte? Communiceren van het gezondheidsargument: Hoe kunnen corporaties gezondheidsargumenten succesvol inzetten bij het verkrijgen van draagvlak voor ingrepen (70%-‐drempel)? Hoe kunnen deze relaties het beste naar bewoners toe worden gecommuniceerd? (In relatie met punt 1.:) Zijn bewoners voor gezondheidsargumenten ontvankelijk, en zo ja, hoe? En wat hebben ze ervoor over? Overige belangen en betrekken van andere partijen. Welke overige (strategische) belangen kunnen corporaties hebben bij het betrekken van gezondheid als argument bij het verduurzamen van hun woningen? Zijn er bijvoorbeeld financiële voordelen te vinden voor hetzij corporaties (subsidies, overige financieringsmogelijkheden), hetzij bewoners (bijvoorbeeld lagere premies zorgverzekering (gezond binnenklimaat e.d.) en evt. inboedelverzekeringen (brandveiligheid)? Is er interesse op dit vlak bij verzekeringsmaatschappijen, met name wat betreft de zorgpremie?
6
